अथवा यत्राधाता आदावुपभोगं वृद्धिदानमप्याध्याऽभ्युपगच्छति तत्र प्राप्ता वृद्धिरित्यवगन्त०यं । अत एवाह याज्ञवल्क्यः--
गोप्याधिभोगे नो वृद्धिस्सोपकारेऽपि हापिते ।
नष्टो देयो विनष्टश्च दैवराजकृतादृते ॥
गोप्याधेस्ताम्रकटाहादेरुपभोगे वृद्धिर्न भवति ।
तथा सोपकारे-- उपकारकारिणि बलीवर्दादौ । भोग्याधौ सवृद्धिके हापिते । हानिं-- व्यवहाराक्षमत्वागमिते नो वृद्धिरिति संबन्धः नष्टो-- विकृतिं गतः छिद्रभेदादिना । पूर्ववत्कृत्वा देयः । वृद्धिसद्भावे वृद्धिरपि हातव्या । विनष्टः-- आत्यन्तिकनाशं प्राप्तः । सोऽपि देयो मूल्यादिद्वारेण । तद्दाने सवृद्धिकमूल्यं लभते यदि तदा मूल्यनाशः--
विनष्टे मूलनाशस्स्याद्दैवराजकृतादृते ।
इति नारदवचनात् । दैवं-- अग्न्युदकदेशोपप्लवादि । दैवकृताद्राजकृताद्वा विनाशाद्विना स्वापराधकृतात् विनाशे सवृद्धिकं मूल्यं दातव्यम् । अधमर्णेनाध्यन्तरं वा दातव्यम् । यथाऽऽह--
स्रोतसाऽपहृते क्षेत्रे राज्ञा चैवापहारिते ।
आधिरन्योऽथ दातव्यो देयं वा धनिनो धनम् ॥
इति । तथाच नारदः--
यद्याधेर्मूलनाशस्स्याद्दैवराजकृतात्क्वचित् ।
आध्यर्थस्त्वृणिना देयस्त्वशक्तौ भोगतो भवेत् ॥
इति । प्रतिसंवत्सरं यावान् भोगस्तावान् वृद्धित्वेन दातव्य इत्यर्थः । भारद्वाजस्तु विशेषमाह--
प्रच्छाद्याधिमृणी कुर्यात् क्रयार्थे बलवच्च यः ।
दण्डं स त्रिगुणं दत्वा पुनराध्यर्थको भवेत् ॥
