महाभारतम्-03-आरण्यकपर्व-061

← आरण्यकपर्व-060 महाभारतम्
तृतीयपर्व
महाभारतम्-03-आरण्यकपर्व-061
वेदव्यासः
आरण्यकपर्व-062 →

नलमन्वेषयन्त्या दमयन्त्या वनमध्ये हस्त्यश्वरथसंकुलजनसार्थदर्शनम् ।। 1 ।।
तथा सार्तनाथेन संभावणम् ।। 2 ।।

  1. 001
  2. 002
  3. 003
  4. 004
  5. 005
  6. 006
  7. 007
  8. 008
  9. 009
  10. 010
  11. 011
  12. 012
  13. 013
  14. 014
  15. 015
  16. 016
  17. 017
  18. 018
  19. 019
  20. 020
  21. 021
  22. 022
  23. 023
  24. 024
  25. 025
  26. 026
  27. 027
  28. 028
  29. 029
  30. 030
  31. 031
  32. 032
  33. 033
  34. 034
  35. 035
  36. 036
  37. 037
  38. 038
  39. 039
  40. 040
  41. 041
  42. 042
  43. 043
  44. 044
  45. 045
  46. 046
  47. 047
  48. 048
  49. 049
  50. 050
  51. 051
  52. 052
  53. 053
  54. 054
  55. 055
  56. 056
  57. 057
  58. 058
  59. 059
  60. 060
  61. 061
  62. 062
  63. 063
  64. 064
  65. 065
  66. 066
  67. 067
  68. 068
  69. 069
  70. 070
  71. 071
  72. 072
  73. 073
  74. 074
  75. 075
  76. 076
  77. 077
  78. 078
  79. 079
  80. 080
  81. 081
  82. 082
  83. 083
  84. 084
  85. 085
  86. 086
  87. 087
  88. 088
  89. 089
  90. 090
  91. 091
  92. 092
  93. 093
  94. 094
  95. 095
  96. 096
  97. 097
  98. 098
  99. 099
  100. 100
  101. 101
  102. 102
  103. 103
  104. 104
  105. 105
  106. 106
  107. 107
  108. 108
  109. 109
  110. 110
  111. 111
  112. 112
  113. 113
  114. 114
  115. 115
  116. 116
  117. 117
  118. 118
  119. 119
  120. 120
  121. 121
  122. 122
  123. 123
  124. 124
  125. 125
  126. 126
  127. 127
  128. 128
  129. 129
  130. 130
  131. 131
  132. 132
  133. 133
  134. 134
  135. 135
  136. 136
  137. 137
  138. 138
  139. 139
  140. 140
  141. 141
  142. 142
  143. 143
  144. 144
  145. 145
  146. 146
  147. 147
  148. 148
  149. 149
  150. 150
  151. 151
  152. 152
  153. 153
  154. 154
  155. 155
  156. 156
  157. 157
  158. 158
  159. 159
  160. 160
  161. 161
  162. 162
  163. 163
  164. 164
  165. 165
  166. 166
  167. 167
  168. 168
  169. 169
  170. 170
  171. 171
  172. 172
  173. 173
  174. 174
  175. 175
  176. 176
  177. 177
  178. 178
  179. 179
  180. 180
  181. 181
  182. 182
  183. 183
  184. 184
  185. 185
  186. 186
  187. 187
  188. 188
  189. 189
  190. 190
  191. 191
  192. 192
  193. 193
  194. 194
  195. 195
  196. 196
  197. 197
  198. 198
  199. 199
  200. 200
  201. 201
  202. 202
  203. 203
  204. 204
  205. 205
  206. 206
  207. 207
  208. 208
  209. 209
  210. 210
  211. 211
  212. 212
  213. 213
  214. 214
  215. 215
  216. 216
  217. 217
  218. 218
  219. 219
  220. 220
  221. 221
  222. 222
  223. 223
  224. 224
  225. 225
  226. 226
  227. 227
  228. 228
  229. 229
  230. 230
  231. 231
  232. 232
  233. 233
  234. 234
  235. 235
  236. 236
  237. 237
  238. 238
  239. 239
  240. 240
  241. 241
  242. 242
  243. 243
  244. 244
  245. 245
  246. 246
  247. 247
  248. 248
  249. 249
  250. 250
  251. 251
  252. 252
  253. 253
  254. 254
  255. 255
  256. 256
  257. 257
  258. 258
  259. 259
  260. 260
  261. 261
  262. 262
  263. 263
  264. 264
  265. 265
  266. 266
  267. 267
  268. 268
  269. 269
  270. 270
  271. 271
  272. 272
  273. 273
  274. 274
  275. 275
  276. 276
  277. 277
  278. 278
  279. 279
  280. 280
  281. 281
  282. 282
  283. 283
  284. 284
  285. 285
  286. 286
  287. 287
  288. 288
  289. 289
  290. 290
  291. 291
  292. 292
  293. 293
  294. 294
  295. 295
  296. 296
  297. 297
  298. 298
  299. 299
  300. 300
  301. 301
  302. 302
  303. 303
  304. 304
  305. 305
  306. 306
  307. 307
  308. 308
  309. 309
  310. 310
  311. 311
  312. 312
  313. 313
  314. 314
  315. 315
बृहदश्व उवाच। 3-61-1x
सा निहत्य मृगव्याधं प्रतस्थे कमलेक्षणा।
वनं प्रतिभयं शून्यं झिल्लिकागणनादितम् ।।
3-61-1a
3-61-1b
सिंहद्वीपिरुरुव्याघ्रवराहर्क्षगणैर्युतम्।
नानापक्षिगणाकीर्णां म्लेच्छतस्करसेवितम् ।।
3-61-2a
3-61-2b
सालवेणुधवाश्वत्थतिन्दुकेङ्गुदिकिंशुकैः।
अर्जुनारिष्टसंछन्नं स्यन्दनैश्च सशाल्मलैः ।।
3-61-3a
3-61-3b
जम्ब्वाम्रलोध्रखदिरशाकवेत्रसमाकुलम्।
पद्मकामलकप्लक्षकदम्बोदुम्बरावृतम् ।।
3-61-4a
3-61-4b
बदरीबिल्वसंछन्नं न्यग्रोधैश्च समाकुलम्।
प्रियालतालखर्जूरहरीतकिबिभीतकैः ।।
3-61-5a
3-61-5b
नानाधातुशतैर्नद्धान्विविधानपि चाचलान्।
निकुञ्जान्पक्षिसंघुष्टान्दरीश्चाद्भुतदर्शनाः ।।
3-61-6a
3-61-6b
नदी सरांसि वापीश्च विविधांश्चरतो द्विजान्।
सा बहून्भीमरूपांश्च पिशाचोरगराक्षसान् ।।
3-61-7a
3-61-7b
पल्वलानि तटाकानि गिरिकूटानि सर्वशः।
सरित्सरांसि च तदा ददर्शाद्भुतदर्शनाम् ।।
3-61-8a
3-61-8b
यूथशो ददृशे चात्र विदर्भाधिपनन्दिनी।
महिषान्वराहान्गोमायूनृक्षवानरपन्नगान् ।।
3-61-9a
3-61-9b
तेजसा यशसा लक्ष्म्या स्थित्या च परया युता।
वैर्दभी विचचारैका नलमन्वेषती तदा ।।
3-61-10a
3-61-10b
नाबिभ्यत्सा नृपसुता भैमी तत्राथ कस्यचित्।
दारुणामटवीं प्राप्य भर्तृव्यसनकर्शिता ।।
3-61-11a
3-61-11b
विदर्भतनया राजन्विललाप सुदुःखिता।
भर्तृशोकपरीताङ्गी शिलातलमथाश्रिता ।।
3-61-12a
3-61-12b
दमयन्त्युवाच। 3-61-13x
सिह्योरस्क महाबाहो निषधानां जनाधिप।
क्वनु राजन्गतोसि त्वं त्यक्त्वा मां विजने वने ।।
3-61-13a
3-61-13b
अश्वमेधादिभिर्वीर क्रतुभिश्चाप्तदक्षिणैः।
कथमिष्ट्वा नरव्याघ्र मयि मिथ्या प्रवर्तसे ।।
3-61-14a
3-61-14b
यत्त्वयोक्तं नरश्रेष्ठ मत्समक्षं महाद्युते।
कर्तुमर्हसि कल्याण तदृतं पार्थिवर्षभ ।।
3-61-15a
3-61-15b
यच्चोक्तं विहगैर्हंसैः समीपे तव भूमिप।
मत्सकाशे च तैरुक्तं तदवेक्षितुमर्हसि ।।
3-61-16a
3-61-16b
चत्वार एकतो वेदाः साङ्गोपाङ्गाः सविस्तराः।
स्वधीता मनुजव्याघ्र सत्यमेकं किलैकतः ।।
3-61-17a
3-61-17b
तस्मादर्हसि शत्रुघ्न सत्यं कर्तुं नरेश्वर।
उक्तवानसि यद्वीर मत्सकाशे पुरा वचः ।।
3-61-18a
3-61-18b
हा वीर ननुनामाहमिष्टा किल तवानघ।
अस्यामटव्यां घोरायां किं मां न प्रतिभाषसे ।।
3-61-19a
3-61-19b
भर्त्सयत्येष मां रौद्रो व्यात्तास्यो दारुणाकृतिः।
अरण्यराट् क्षुधाविष्टः किं मां न त्रातुमर्हसि ।।
3-61-20a
3-61-20b
न मे त्वदन्या काचिद्धि प्रियाऽस्तीत्यब्रवीस्तदा।
तामृतां कुरु कल्याण पुरोक्तां भारतीं नृप ।।
3-61-21a
3-61-21b
उन्मत्तां विलपन्तीं मां भार्यामिष्टां नराधिप।
ईप्सितामीप्सितोसि त्वं किं मां न प्रतिभाषसे ।।
3-61-22a
3-61-22b
कृशां दीनां विवर्णां च मलिनां वसुधाधिप।
वस्त्रार्धप्रावृतामेकां विलपन्तीमनाथवत् ।।
3-61-23a
3-61-23b
यूथभ्रष्टामिवैकां मां हरिणीं पृथुलोचन।
न मानयसि मामार्य रुदन्तीमरिकर्शन ।।
3-61-24a
3-61-24b
महाराज महारण्ये मामिहैकाकिनीं सतीम्।
आभाषमाणां स्वां पत्नीं किं मां न प्रतिभाषसे ।।
3-61-25a
3-61-25b
कुलशीलोपसंपन्नां चारुसर्वाङ्गशोभनाम्।
`अनुव्रतां महाराज किं मां न प्रतिभाषसे ।।'
3-61-26a
3-61-26b
नाद्यत्वां प्रतिपश्यामि गिरावस्मिन्नरोत्तम।
वने चास्मिन्महाधोरे सिंहव्याघ्रनिषेविते ।।
3-61-27a
3-61-27b
शयानमुपविष्टं वा स्थितं वा निषधाधिप।
प्रस्थितं वा नरश्रेष्ठ मम शोकनिबर्हण ।।
3-61-28a
3-61-28b
कं नु पृच्छामि दुःखार्ता त्वदर्थे शोककर्शिता।
कच्चिद्दृष्टस्त्वयाऽरण्ये संगत्येति नलो नृपः ।।
3-61-29a
3-61-29b
को नु मे कथयेदद्य वनेऽस्मिन्विष्ठितं नृपम्।
अभिरूपं महात्मानं परव्यूहविनाशनम् ।।
3-61-30a
3-61-30b
यमन्वेपसि राजानं नलं पद्मनिभेक्षणम्।
अयंस इति कस्याद्य श्रोष्यामि मधुरां गिरम् ।।
3-61-31a
3-61-31b
अरण्यराडयं श्रीमांश्चतुर्दंष्ट्रो महाहनुः।
शार्दूलोऽभिमुखोऽभ्येति पृच्छाम्येनमशङ्किता ।।
3-61-32a
3-61-32b
भवान्मृगाणामधिपस्त्वमस्मिन्कानने प्रभुः।
विदर्भराजतनयां दमयन्तीति विद्धि माम् ।।
3-61-33a
3-61-33b
निषधाधिपतेर्भार्यां नलस्यामित्रघातिनः।
पतिमन्वेषतीमेकां कृपणां शोककर्शिताम् ।।
3-61-34a
3-61-34b
आश्वासय मृगेन्द्रेह यदि दृष्टस्त्वया नलः।
`सिंहस्कन्धो महाबाहुः पद्मपत्रनिभेक्षणः ।।'
3-61-35a
3-61-35b
अथवाऽरण्यनृपते नलं यदि न शंससि।
मां खादय मृगश्रेष्ठ दुःखादस्माद्विमोचय ।।
3-61-36a
3-61-36b
श्रुत्वाऽरण्ये विलपितं ममैष मृगराट् स्वयम्।
यात्येष मृष्टसलिलामापगां सागरोपमाम् ।।
3-61-37a
3-61-37b
इमं शिलोच्चयं पृच्छे शृङ्गैर्बहुभिरुच्छितैः।
विराजितं दिवस्पृग्भिर्नैकवर्णैर्मनोरमैः ।।
3-61-38a
3-61-38b
नानाधातुसमाकीर्णं विविधोपलभूषितम्।
आस्यारण्यस्य महतः केतुभूतमिवोच्छितम् ।।
3-61-39a
3-61-39b
सिंहशार्दूलमातङ्गवराहर्क्षमृगायुतम्।
पतत्रिभिर्बहुविधैः समन्तादनुनादितम् ।।
3-61-40a
3-61-40b
किंशुकाशोकबकुलपुन्नागैरुपशोभितम्।
[कर्णिकारधवप्लक्षैः सुपुष्पैरुपशोभितम् ।।]
3-61-41a
3-61-41b
सरिद्भिः सविहङ्गाभिः शिखरैश्च समाकुलम्।
`पृथिव्या रुचिराकारं चूडामणिमिव स्थितम्'।
निरिराजमिमं तावत्पृच्छामि नृपतिं प्रति ।।
3-61-42a
3-61-42b
3-61-42c
भगवन्नचलश्रेष्ठ दिव्यद्रशन विश्रुत।
शरण्य बहुकल्याण नमस्तेऽस्तु महीधर ।।
3-61-43a
3-61-43b
प्रणमे त्वाऽभिगम्याहं राजपुत्रीं निबोध माम्।
राजस्नुषां राजभार्यां दमयन्तीति विश्रुताम् ।।
3-61-44a
3-61-44b
राजा विदर्भाधिपतिः पिता मम महारथः।
भीमो नाम क्षितिपतिश्चातुर्वर्ण्यस्य रक्षिता ।।
3-61-45a
3-61-45b
राजसूयाश्वमेधानां क्रतूनां दक्षिणावताम्।
आहर्ता पार्थिवश्रेष्ठः पृथुचार्वञ्चितेक्षणः ।।
3-61-46a
3-61-46b
ब्रह्मण्यः साधुवृत्तश्च सत्यवागनसूयकः।
शीलवान्वीर्यसंपन्नः पृथुश्रीर्धर्मविच्छुचिः ।।
3-61-47a
3-61-47b
सम्यग्गोप्ता विदर्भाणां निर्जितारिगणः प्रभुः।
तस्य मां विद्धि तनयां भगवंस्त्वामुपस्थिताम् ।।
3-61-48a
3-61-48b
निषधेषु महाराजः श्वशुरो मे नरोत्तमः।
गृहीतनामा विख्यातो वीरसेन इति स्म ह ।।
3-61-49a
3-61-49b
तस्य राज्ञः सुतो वीरः श्रीमान्सत्यपराक्रमः।
क्रमप्राप्तं पितुः स्वं यो राज्यं समनुशास्ति ह ।।
3-61-50a
3-61-50b
नलो नामारिहा श्यामः पुण्यल्को इति श्रुतः।
ब्रह्मण्यो वेदविद्वाग्मी पुण्यकृत्सोमपोऽग्निचित् ।।
3-61-51a
3-61-51b
यष्टा दाता च योद्धा च सम्यक्चैव प्रशासिता।
तस्य मामचलश्रेष्ठ विद्धि भार्यामिहागताम् ।।
3-61-52a
3-61-52b
त्यक्तश्रियं भर्तृहीनामनाथां व्यसनान्विताम्।
अन्वेषमाणां भर्तारं नलं नरवरोत्तमम् ।।
3-61-53a
3-61-53b
खमुल्लिखद्भिरेतैर्हि त्वया शृङ्गशतैर्नृपः।
कच्चिद्दृष्टोऽचलश्रेष्ठ वनेऽस्मिन्दारुणे नलः ।।
3-61-54a
3-61-54b
विक्रान्तः सत्त्ववान्वीरो भर्ता मम महायशाः।
निषधानामधिपतिः कच्चिद्दृष्टस्त्वया नलः ।।
3-61-55a
3-61-55b
कं मीं विलपतीमेकां पर्वतश्रेष्ठ विह्वलाम्।
गिरा नाश्वासयस्यद्यस्वां सुतामिव दुखितां ।।
3-61-56a
3-61-56b
वीर विक्रान्त धर्मज्ञ सत्यसंध महीपते।
यद्यस्यस्मिन्वने राजन्दर्शयात्मानमात्मना ।।
3-61-57a
3-61-57b
कदा सुस्निग्गम्भीरां जीमूतस्वनसन्निभाम्।
श्रोष्यामि नैषधस्याहं वाचं ताममृतोपमाम् ।।
3-61-58a
3-61-58b
वैदर्भ्येहीति विस्पष्टां शुभां राज्ञो महात्मनः।
आत्माभिधायिनीमृद्धां मम शोकविनाशिनीं ।।
3-61-59a
3-61-59b
इतिसा तं गिरिश्रेष्ठमुक्त्वा पार्थिवनन्दिनी।
दमयन्ती ततो भूयो जगाम दिशमुत्तराम् ।।
3-61-60a
3-61-60b
सा गत्वा त्रीनहोरात्रान्ददर्श परमाङ्गना।
तापसारण्यमतुलं दिव्यकाननशोभितम् ।।
3-61-61a
3-61-61b
वसिष्ठभृग्वत्रिसमैस्तापसैरुपशोभितम्।
नियतैः संयताहारैर्दमशौचसमन्वितैः ।।
3-61-62a
3-61-62b
अब्भक्षैर्वायुभक्षैश्च पत्राहारैस्तथैव च।
जितेन्द्रियैर्महाभागैः स्वर्गमार्गदिदृक्षुभिः ।।
3-61-63a
3-61-63b
वल्कलाजिनसंवीतैर्मुनिभिः संयतेन्द्रियैः।
तापसाध्युषितं रम्यं ददर्शाश्रममण्डलम् ।।
3-61-64a
3-61-64b
नानामृगगणैर्जुष्टं शाखामृगगणायुतम्।
तापसैः समुपेतं च सा दृष्ट्वैव समाश्वसत् ।।
3-61-65a
3-61-65b
सुभ्रूः सुकेशी सुश्रोणी सुकुचा सुद्विजानना।
वर्चस्विनी सुप्रतिष्ठा स्वसितायतलोचना ।।
3-61-66a
3-61-66b
सा विवेशाश्रमपदं वीरसेनसुतप्रिया।
योषिद्रत्नं महाभागा दमयन्ती तपस्विनी ।।
3-61-67a
3-61-67b
साऽभिवाद्य तपोवृद्धान्विनयावनता स्थिता।
स्वागतं त इतिप्रोक्ता तैः सर्वैस्तापसोत्तमैः ।।
3-61-68a
3-61-68b
पूजां चास्या यथान्यायं कृत्वा तत्रतपोधनाः।
आस्यतामित्यथोचुस्ते ब्रूहि किं करवामहे ।।
3-61-69a
3-61-69b
तानुवाच वरारोहा कच्चिद्भगवतामिह।
तपःस्वग्निषु धर्मेषु मृगपक्षिषु चानघाः ।।
3-61-70a
3-61-70b
कुशलं वो महाभागाः स्वधर्माचरणेषु च।
तैरुक्ता कुशलं भद्रे सर्वत्रेति यशस्विनी ।।
3-61-71a
3-61-71b
ब्रूहि सर्वानवद्याङ्गि का त्वं किंच चिकीर्षसि।
दृष्ट्वैव ते परंरूपं द्युतिं च परमामिह ।।
3-61-72a
3-61-72b
विस्मयो नः समुत्पन्नः समाश्वसिहि मा शुचः।
अस्यारण्यस्य देवी त्वमुताहोऽस्य महीभृतः।
अस्याश्च नद्याः कल्याणि वद सत्यमनिन्दिते ।।
3-61-73a
3-61-73b
3-61-73c
साऽब्रवीत्तानृपीन्नाहमरण्यस्यास्य देवता।
न चाप्यस्य गिरर्विप्रा नैव नद्याश्च देवता ।।
3-61-74a
3-61-74b
मानुषीं मां विजानीत यूयं सर्वेतपोधनाः।
विस्तरेणाभिधास्यामि तन्मे शृणुत सर्वशः ।।
3-61-75a
3-61-75b
विदर्भेपु महीपालो भीमो नाम महीपतिः।
तस्य मां तनयां सर्वे जानीत द्विजसत्तमाः ।।
3-61-76a
3-61-76b
निपधाधिपतिर्धीमान्नलो नाम महायशाः।
वीरः संग्रामजिद्विद्वान्मम भर्ता विशांपतिः ।।
3-61-77a
3-61-77b
देवताभ्यर्चनपरो द्विजातिजनवत्सलः।
गोप्ता निपधवंशस्य महातेजा महाबलः ।।
3-61-78a
3-61-78b
सत्यवान्धर्मवित्प्राज्ञः सत्यसंधोऽरिमर्दनः।
ब्रह्मण्यो दैवतपरः श्रीमान्परपुरंजयः ।।
3-61-79a
3-61-79b
नलो नाम नृपश्रेष्ठो देवराजसमद्युतिः।
मम भर्ता विशालाक्षः पूर्णेन्दुवदनोऽरिहा ।।
3-61-80a
3-61-80b
आहर्ता क्रतुमुख्यानां वेदवेदाङ्गपारगः।
सपत्नानां मृधे हन्ता रविसोमसमप्रभः ।।
3-61-81a
3-61-81b
स कैश्चिन्निकृतिप्रज्ञैरनार्यैरकृतात्मभिः।
आहृय पृथिवीपालः सत्यधर्मपरायणः।
देवनेकुशलैर्जिह्मैर्जितो राज्यं वसूनि च ।।
3-61-82a
3-61-82b
3-61-82c
तस्य मामवगच्छध्वं भार्यां राजर्पभस्य वै।
दमयन्तीति विख्यातां भर्तुर्दर्शनलालसाम् ।।
3-61-83a
3-61-83b
सा वनानि गिरींश्चैव सरांसि सरितस्तथा।
पल्वलानि च सर्वाणि तथाऽरण्यानि सर्वशः ।।
3-61-84a
3-61-84b
अन्वेपमाणआ भर्तारं नलं रणविशारदम्।
महात्मानं कृतास्त्रं च विचरामीह दुःखिता ।।
3-61-85a
3-61-85b
कच्चिद्भगवतां रम्यं तपोवनमिदं नृपः।
भवेत्प्राप्तो नलो नाम निपधानां जनाधिपः ।।
3-61-86a
3-61-86b
यत्कृतेऽहमिदं दुःखं प्रपन्ना भृशदारुणम्।
वनं प्रतियं धोरं शार्दूलमृगसेवितम् ।।
3-61-87a
3-61-87b
यदि कैश्चिदहोरात्रैर्न द्रक्ष्यामि नलं नृपम्।
आत्मानं श्रेयसा योक्ष्ये देहस्यास्य विमोक्षणात् ।।
3-61-88a
3-61-88b
कोनु मे जीवितेनार्थस्तमृते पुरुषर्षभम्।
कथं भविष्याम्यद्याहं भर्तृशोकाभिपीडिता ।।
3-61-89a
3-61-89b
तथा विलपतीमेकामरण्ये भीमनन्दिनीम्।
दमयन्तीमथोचुस्ते तापसाः सत्यवादिनः ।।
3-61-90a
3-61-90b
उदर्कस्तव कल्याणि कल्याणो भविता शुभे।
वयं पश्याम तपसा क्षिप्रं द्रक्ष्यसि नैषधम् ।।
3-61-91a
3-61-91b
निपधानामधिपतिं नलं रिपुनिपातिनम्।
भैमि धर्मभृतां श्रेष्ठं द्रक्ष्यसे विगतज्वरम् ।।
3-61-92a
3-61-92b
विमुक्तं सर्वपापेभ्यः सर्वरत्नसमन्वितम्।
तदेव नगरं श्रेष्ठं प्रशासतमरिन्दमम् ।।
3-61-93a
3-61-93b
द्विपतां भयकर्तारं सुहृदां शोकनाशनम्।
पतिमेष्यसि कल्याणि कल्याणाभिजनं नृपम् ।।
3-61-94a
3-61-94b
एवमुक्त्वा नलस्येष्टां महिषीं पार्थिवात्मजाम्।
अन्तर्हितास्तापसास्ते साग्निहोत्राश्रमास्तथा ।।
3-61-95a
3-61-95b
सा दृष्ट्वा महदाश्चर्यं विस्मिता ह्यभवत्तदा।
दमयन्त्यनवद्याङ्गी वीरसेननृपस्नुषा ।।
3-61-96a
3-61-96b
`चिन्तयामास वैदर्भी किमेतद्दृष्टवत्यहम्' ।। 3-61-97a
किंनु स्वप्नो मया दृष्टः कोऽयंविधिरिहाभवत्।
क्वनु ते तापसाः सर्वे क्व तदाश्रममण्डलम् ।।
3-61-98a
3-61-98b
क्व सा पुण्यजला रम्या नदी द्विजनिषेविता।
क्वनु ते ह नगा हृद्याः फलपुष्पोपशोभिताः ।।
3-61-99a
3-61-99b
`इत्येवं नरशार्दूल विस्मिता कमलेक्षणा।'
ध्यात्वा चिरं भीमसुता दमयन्ती शुचिस्मिता।
भर्तृशोकपरा दीनाविवर्णवदनाऽभवत् ।।
3-61-100a
3-61-100b
3-61-100c
सा गत्वाऽथापरां भूमिं बाष्पसंदिग्धया गिरा।
विललापाश्रुपूर्णाक्षी दृष्ट्वाऽशोकतरुं ततः ।।
3-61-101a
3-61-101b
उपगम्य तरुश्रेष्ठमशोकं पुष्पितं वने।
पल्लवापीडितं हृद्यं विहङ्गैरनुनादितम् ।।
3-61-102a
3-61-102b
अहो बतायमगमः श्रीमानस्मिन्वनान्तरे।
आपीडैर्बहुभिर्भाति श्रीमान्पर्वतराडिव ।।
3-61-103a
3-61-103b
विशोकां कुरु मां क्षिप्रमशोक प्रियदर्शन।
वीतशोकभयाबाधं कच्चित्त्वं दृष्टवान्नृपम् ।।
3-61-104a
3-61-104b
नलं नामारिदमनं नमयन्त्याः प्रियं पतिम्।
निमधानामधिपतिं दृष्टवानसि मे प्रियम् ।।
3-61-105a
3-61-105b
एकवस्त्रार्धसंवीतं सुकुमारतनुत्वचम्।
व्यसनेनार्दितं वीरमरण्यमिदमागतम् ।।
3-61-106a
3-61-106b
यथा विशोका गच्छेयमशोकनग तत्कुरु।
सत्यनामा भवाशोक मम शोकविनाशनात् ।।
3-61-107a
3-61-107b
एवंसाऽशोकवृत्तं तमार्ता वै परिगम्य ह।
जगाम दारुणतरं देशं भैमी वराङ्गना ।।
3-61-108a
3-61-108b
सा ददर्श नगान्नैकान्नैकाश्च सरितस्तथा।
नैकांश्च पर्वतान्रम्यान्नैकांश्च मृगपक्षिणः ।।
3-61-109a
3-61-109b
कन्दरांश्च नितम्बांश्च नदीश्चाद्भुतदर्शनाः।
ददर्श तान्भीमसुता पतिमन्वेषती तदा ।।
3-61-110a
3-61-110b
गत्वा प्रकृष्टमध्वानं दमयन्ती शुचिस्मिता।
ददर्शाथ महासार्थं हस्त्यश्वरथसंकुलम् ।।
3-61-111a
3-61-111b
उत्तरन्तं नदीं रम्यां प्रसन्नसलिलां शुभाम्।
सुशीततोयां विस्तीर्णां ह्रदिनीं वेतसैर्वृताम् ।।
3-61-112a
3-61-112b
प्रोद्धुष्टां क्रौञ्चकुररैश्चक्रबाकोपकूजिताम्।
कूर्मग्राहझवाकीर्णां विपुलद्वीपशोभिताम् ।।
3-61-113a
3-61-113b
सा दृष्ट्वैव महासार्थं नलपत्नी यशस्विनी।
उपसर्प्य वरारोहा जनमध्यं विवेश ह ।।
3-61-114a
3-61-114b
उन्मत्तरूपा शोकार्ता तथा वस्त्रार्धसंवृता।
कृशा विवर्णा मलिना पांसुध्वस्तशिरोरुहा ।।
3-61-115a
3-61-115b
तां दृष्ट्वा तत्रमनुजाः केचिद्भीताः प्रदुद्रुवुः।
केचिच्चिन्तापरास्तस्थुः केचित्तत्रविचुक्रुशुः ।।
3-61-116a
3-61-116b
प्रहसन्ति स्म तां केचिदभ्यसूयन्ति चापरे।
कुर्वन्त्यस्यांदयांकेचित्पप्रच्छुश्चापि भारत ।।
3-61-117a
3-61-117b
काऽसि कस्यासि कल्याणि किं वा मृगयसे वने।
त्वां दृष्ट्वा व्यथिताः स्मेह कच्चित्त्वमसिं मानुषी ।।
3-61-118a
3-61-118b
वद सत्यं वनस्यास्य पर्वतस्याथवा दिशः।
देवता त्वं हि कल्याणि त्वां वयं शरणं गताः ।।
3-61-119a
3-61-119b
यक्षी वा राक्षसी वा त्वमुताहोसि सुराङ्गना।
सर्वथाकुरु नः स्वस्ति रक्ष चास्माननिन्दिते ।।
3-61-120a
3-61-120b
यथाऽयंसर्वथा सार्थः क्षेमी शीघ्रमितो व्रजेत्।
तथा विधत्स्व कल्याणि यथा श्रेयो हि नो भवेत् ।।
3-61-121a
3-61-121b
तथोक्ता तेन सार्थेन दमयन्ती नृपात्मजा।
प्रत्युवाच ततः साध्वी भर्तृव्यसनपीडिता ।।
3-61-122a
3-61-122b
सार्तवाहं च सार्थं च जना ये चात्र केचन।
युवस्थविरबालाश् सार्थस्य च पुरोगमाः ।।
3-61-123a
3-61-123b
मानुषीं मां विजानीत मनुजाधिपतेः सुताम्।
नृपस्नुषां राजभार्यां भर्तृदर्शनलालसाम् ।।
3-61-124a
3-61-124b
विदर्भराण्मम पिता भर्ता राजा च नैषधः।
नलोनाम महाभागस्तं मार्गाम्यपराजितम् ।।
3-61-125a
3-61-125b
यदि जानीत नृपतिं क्षिप्रं शंसत मे प्रियम्।
नलं पुरुषशार्दूलममित्रगणसूदनम् ।।
3-61-126a
3-61-126b
तामुवाचानवद्याङ्गीं सार्थस्य महतः प्रभुः।
सार्थवाहः शुचिर्नाम शृणु कल्याणि मद्वचः ।।
3-61-127a
3-61-127b
अहं सार्थस्य नेता वै सार्थवाहः शुचिस्मिते।
मनुष्यं नलनामानं न पश्यामि यशस्विनि ।।
3-61-128a
3-61-128b
कुञ्जरद्वीपिमहिषशार्दूलर्क्षमृगानपि।
पश्याम्यस्मिन्वने कृत्स्ने ह्यमनुष्यनिषेविते ।।
3-61-129a
3-61-129b
ऋते त्वां मानुषीं मर्त्यं न पश्यामि महावने।
तथा नो यक्षराडद्य मणिभद्रः प्रसीदतु ।।
3-61-130a
3-61-130b
साऽब्रवीद्वणिजः सर्वान्सार्थवाहं च तं ततः।
क्वनु यास्यति सार्थोऽयमेतदाख्यातुमर्हसि ।।
3-61-131a
3-61-131b
सार्तवाह उवाच। 3-61-132x
सार्थोऽयं चेदिराजस्य सुबाहोः सत्यदर्शिनः।
क्षिप्रं जनपदं गन्ता लाभाय मनुजात्मजे ।।
3-61-132a
3-61-132b
।। इति श्रीमन्महाभारते अरण्यपर्वणि
नलोपाख्यानपर्वणि एकषष्टितमोऽध्यायः । 61

3-61-1 प्रतिभयं भीषणम्। झिल्लिका तीक्ष्णशब्दः पतङ्गविशेषः ।। 3-61-47 ब्रह्मण्यः ब्रह्मणि ब्राह्मणजातौ वेदे वैदिककर्मणि परमात्मनि वा साधुः ।। 3-61-66 सुद्विजानना शोभनदन्तयुक्तमुखी। सुप्रतिष्ठा सुजघना ।। 3-61-67 वीरसेनसुतस्य नलस्य प्रिया ।। 3-61-82 सधूतैर्निकृतिप्रज्ञैरकल्याणैर्नराधमैरिति क. पाठः ।। 3-61-88 श्रेयसा मोक्षेण योक्ष्ये योजयिष्ये। योगबलेन देहे त्यक्त्वा मोक्षं प्राप्स्ये इत्यर्तः ।। 3-61-91 उदर्कः उत्तरकालः ।। 3-61-102 पल्लवैः आपीडितं भूषितम् ।। 3-61-103 अगमः वृक्षः। आपीडैः पुष्पफलादिरूपैरलंकारैः ।। 3-61-111 महासार्थं महान्तं जनसमूहम् ।। 3-61-114 वरारोहा विस्तीर्णजघना ।। 3-61-115 पांसुयुक्ताः ध्वस्ताः मुक्तबन्धाश्च शिरोरुहाः केशा यस्याः ।। 3-61-125 मार्गामि अन्वेषयामि ।।

आरण्यकपर्व-060 पुटाग्रे अल्लिखितम्। आरण्यकपर्व-062