"अष्टावक्रगीता" इत्यस्य संस्करणे भेदः

No edit summary
पङ्क्तिः १:
॥श्री॥<br>
==अनुक्रमणिका==
अथ श्रीमदष्टावक्रगीता प्रारभ्यते॥<br>
#[[अष्टावक्र गीता 01| अष्टावक्र गीता - अध्याय ०१]]
==१==
#[[अष्टावक्र गीता 02| अष्टावक्र गीता - अध्याय ०२]]
जनक उवाच॥<br>
#[[अष्टावक्र गीता 03| अष्टावक्र गीता - अध्याय ०३]]
कथं ज्ञानमवाप्नोति कथं मुक्तिर्भविष्यति।<br>
#[[अष्टावक्र गीता 04| अष्टावक्र गीता - अध्याय ०४]]
वैराग्यं च कथं प्राप्तं एतद् ब्रूहि मम प्रभो॥१- १॥<br>
#[[अष्टावक्र गीता 05| अष्टावक्र गीता - अध्याय ०५]]
<br>
#[[अष्टावक्र गीता 06| अष्टावक्र गीता - अध्याय ०६]]
#[[अष्टावक्र गीता 07| अष्टावक्र गीता - अध्याय ०७]]उवाच॥<br>
मुक्तिं इच्छसि चेत्तात विषयान् विषवत्त्यज।<br>
#[[अष्टावक्र गीता 08| अष्टावक्र गीता - अध्याय ०८]]
क्षमार्जवदयातोषसत्यं पीयूषवद् भज॥१- २॥<br>
#[[अष्टावक्र गीता 09| अष्टावक्र गीता - अध्याय ०९]]
<br>
#[[अष्टावक्र गीता 10| अष्टावक्र गीता - अध्याय १०]]
न पृथ्वी न जलं नाग्निर्न वायुर्द्यौर्न वा भवान्।<br>
#[[अष्टावक्र गीता 11| अष्टावक्र गीता - अध्याय ११]]
एषां साक्षिणमात्मानं चिद्रूपं विद्धि मुक्तये॥१- ३॥<br>
#[[अष्टावक्र गीता 12| अष्टावक्र गीता - अध्याय १२]]
<br>
#[[अष्टावक्र गीता 13| अष्टावक्र गीता - अध्याय १३]]
यदि देहं पृथक् कृत्य चिति विश्राम्य तिष्ठसि।<br>
#[[अष्टावक्र गीता 14| अष्टावक्र गीता - अध्याय १४]]
अधुनैव सुखी शान्तो बन्धमुक्तो भविष्यसि॥१- ४॥<br>
#[[अष्टावक्र गीता 15| अष्टावक्र गीता - अध्याय १५]]
<br>
#[[अष्टावक्र गीता 16| अष्टावक्र गीता - अध्याय १६]]
न त्वं विप्रादिको वर्णो नाश्रमी नाक्षगोचरः।<br>
#[[अष्टावक्र गीता 17| अष्टावक्र गीता - अध्याय १७]]
असङ्गोऽसि निराकारो विश्वसाक्षी सुखी भव॥१- ५॥<br>
#[[अष्टावक्र गीता 18| अष्टावक्र गीता - अध्याय १८]]
<br>
#[[अष्टावक्र गीता 19| अष्टावक्र गीता - अध्याय १९]]
धर्माधर्मौ सुखं दुःखं मानसानि न ते विभो।<br>
#[[अष्टावक्र गीता 20| अष्टावक्र गीता - अध्याय २०]]
न कर्तासि न भोक्तासि मुक्त एवासि सर्वदा॥१- ६॥<br>
 
<br>
 
एको द्रष्टासि सर्वस्य मुक्तप्रायोऽसि सर्वदा।<br>
अयमेव हि ते बन्धो द्रष्टारं पश्यसीतरम्॥१- ७॥<br>
<br>
अहं कर्तेत्यहंमानमहाकृष्णाहिदंशितः।<br>
नाहं कर्तेति विश्वासामृतं पीत्वा सुखी भव॥१- ८॥<br>
<br>
एको विशुद्धबोधोऽहं इति निश्चयवह्निना।<br>
प्रज्वाल्याज्ञानगहनं वीतशोकः सुखी भव॥१- ९॥<br>
<br>
यत्र विश्वमिदं भाति कल्पितं रज्जुसर्पवत्।<br>
आनन्दपरमानन्दः स बोधस्त्वं सुखं भव॥१- १०॥<br>
<br>
मुक्ताभिमानी मुक्तो हि बद्धो बद्धाभिमान्यपि।<br>
किंवदन्तीह सत्येयं या मतिः सा गतिर्भवेत्॥१- ११॥<br>
<br>
आत्मा साक्षी विभुः पूर्ण एको मुक्तश्चिदक्रियः।<br>
असंगो निःस्पृहः शान्तो भ्रमात्संसारवानिव॥१- १२॥<br>
<br>
कूटस्थं बोधमद्वैतमात्मानं परिभावय।<br>
आभासोऽहं भ्रमं मुक्त्वा भावं बाह्यमथान्तरम्॥१- १३॥<br>
<br>
देहाभिमानपाशेन चिरं बद्धोऽसि पुत्रक।<br>
बोधोऽहं ज्ञानखंगेन तःनिकृत्य सुखी भव॥१- १४॥<br>
<br>
निःसंगो निष्क्रियोऽसि त्वं स्वप्रकाशो निरंजनः।<br>
अयमेव हि ते बन्धः समाधिमनुतिष्ठति॥१- १५॥<br>
<br>
त्वया व्याप्तमिदं विश्वं त्वयि प्रोतं यथार्थतः।<br>
शुद्धबुद्धस्वरूपस्त्वं मा गमः क्षुद्रचित्तताम्॥१- १६॥<br>
<br>
निरपेक्षो निर्विकारो निर्भरः शीतलाशयः।<br>
अगाधबुद्धिरक्षुब्धो भव चिन्मात्रवासनः॥१- १७॥<br>
<br>
साकारमनृतं विद्धि निराकारं तु निश्चलं।<br>
एतत्तत्त्वोपदेशेन न पुनर्भवसंभवः॥१- १८॥<br>
<br>
यथैवादर्शमध्यस्थे रूपेऽन्तः परितस्तु सः।<br>
तथैवाऽस्मिन् शरीरेऽन्तः परितः परमेश्वरः॥१- १९॥<br>
<br>
एकं सर्वगतं व्योम बहिरन्तर्यथा घटे।<br>
नित्यं निरन्तरं ब्रह्म सर्वभूतगणे तथा॥१- २०॥<br>
==२==
जनक उवाच॥<br>
अहो निरंजनः शान्तो बोधोऽहं प्रकृतेः परः।<br>
एतावन्तमहं कालं मोहेनैव विडंबितः॥२- १॥<br>
<br>
यथा प्रकाशयाम्येको देहमेनं तथा जगत्।<br>
अतो मम जगत्सर्वमथवा न च किंचन॥२- २॥<br>
<br>
स शरीरमहो विश्वं परित्यज्य मयाधुना।<br>
कुतश्चित् कौशलाद् एव परमात्मा विलोक्यते॥२- ३॥<br>
<br>
यथा न तोयतो भिन्नास्तरंगाः फेनबुद्बुदाः।<br>
आत्मनो न तथा भिन्नं विश्वमात्मविनिर्गतम्॥२- ४॥<br>
<br>
तन्तुमात्रो भवेद् एव पटो यद्वद् विचारितः।<br>
आत्मतन्मात्रमेवेदं तद्वद् विश्वं विचारितम्॥२- ५॥<br>
<br>
यथैवेक्षुरसे क्लृप्ता तेन व्याप्तैव शर्करा।<br>
तथा विश्वं मयि क्लृप्तं मया व्याप्तं निरन्तरम्॥२- ६॥<br>
<br>
आत्मज्ञानाज्जगद् भाति आत्मज्ञानान्न भासते।<br>
रज्ज्वज्ञानादहिर्भाति तज्ज्ञानाद् भासते न हि॥२- ७॥<br>
<br>
प्रकाशो मे निजं रूपं नातिरिक्तोऽस्म्यहं ततः।<br>
यदा प्रकाशते विश्वं तदाहं भास एव हि॥२- ८॥<br>
<br>
अहो विकल्पितं विश्वमज्ञानान्मयि भासते।<br>
रूप्यं शुक्तौ फणी रज्जौ वारि सूर्यकरे यथा॥२- ९॥<br>
<br>
मत्तो विनिर्गतं विश्वं मय्येव लयमेष्यति।<br>
मृदि कुंभो जले वीचिः कनके कटकं यथा॥२- १०॥<br>
<br>
अहो अहं नमो मह्यं विनाशो यस्य नास्ति मे।<br>
ब्रह्मादिस्तंबपर्यन्तं जगन्नाशोऽपि तिष्ठतः॥२- ११॥<br>
<br>
अहो अहं नमो मह्यं एकोऽहं देहवानपि।<br>
क्वचिन्न गन्ता नागन्ता व्याप्य विश्वमवस्थितः॥२- १२॥<br>
<br>
अहो अहं नमो मह्यं दक्षो नास्तीह मत्समः।<br>
असंस्पृश्य शरीरेण येन विश्वं चिरं धृतम्॥२- १३॥<br>
<br>
अहो अहं नमो मह्यं यस्य मे नास्ति किंचन।<br>
अथवा यस्य मे सर्वं यद् वाङ्मनसगोचरम्॥२- १४॥<br>
<br>
ज्ञानं ज्ञेयं तथा ज्ञाता त्रितयं नास्ति वास्तवं।<br>
अज्ञानाद् भाति यत्रेदं सोऽहमस्मि निरंजनः॥२- १५॥<br>
<br>
द्वैतमूलमहो दुःखं नान्यत्तस्याऽस्ति भेषजं।<br>
दृश्यमेतन् मृषा सर्वं एकोऽहं चिद्रसोमलः॥२- १६॥<br>
<br>
बोधमात्रोऽहमज्ञानाद् उपाधिः कल्पितो मया।<br>
एवं विमृशतो नित्यं निर्विकल्पे स्थितिर्मम॥२- १७॥<br>
<br>
न मे बन्धोऽस्ति मोक्षो वा भ्रान्तिः शान्तो निराश्रया।<br>
अहो मयि स्थितं विश्वं वस्तुतो न मयि स्थितम्॥२- १८॥<br>
<br>
सशरीरमिदं विश्वं न किंचिदिति निश्चितं।<br>
शुद्धचिन्मात्र आत्मा च तत्कस्मिन् कल्पनाधुना॥२- १९॥<br>
<br>
शरीरं स्वर्गनरकौ बन्धमोक्षौ भयं तथा।<br>
कल्पनामात्रमेवैतत् किं मे कार्यं चिदात्मनः॥२- २०॥<br>
<br>
अहो जनसमूहेऽपि न द्वैतं पश्यतो मम।<br>
अरण्यमिव संवृत्तं क्व रतिं करवाण्यहम्॥२- २१॥<br>
<br>
नाहं देहो न मे देहो जीवो नाहमहं हि चित्।<br>
अयमेव हि मे बन्ध आसीद्या जीविते स्पृहा॥२- २२॥<br>
<br>
अहो भुवनकल्लोलैर्विचित्रैर्द्राक् समुत्थितं।<br>
मय्यनंतमहांभोधौ चित्तवाते समुद्यते॥२- २३॥<br>
<br>
मय्यनंतमहांभोधौ चित्तवाते प्रशाम्यति।<br>
अभाग्याज्जीववणिजो जगत्पोतो विनश्वरः॥२- २४॥<br>
<br>
मय्यनन्तमहांभोधावाश्चर्यं जीववीचयः।<br>
उद्यन्ति घ्नन्ति खेलन्ति प्रविशन्ति स्वभावतः॥२- २५॥<br>
==३==
अष्टावक्र उवाच॥<br>
अविनाशिनमात्मानं एकं विज्ञाय तत्त्वतः।<br>
तवात्मज्ञानस्य धीरस्य कथमर्थार्जने रतिः॥३- १॥<br>
<br>
आत्माज्ञानादहो प्रीतिर्विषयभ्रमगोचरे।<br>
शुक्तेरज्ञानतो लोभो यथा रजतविभ्रमे॥३- २॥<br>
<br>
विश्वं स्फुरति यत्रेदं तरङ्गा इव सागरे।<br>
सोऽहमस्मीति विज्ञाय किं दीन इव धावसि॥३- ३॥<br>
<br>
श्रुत्वापि शुद्धचैतन्य आत्मानमतिसुन्दरं।<br>
उपस्थेऽत्यन्तसंसक्तो मालिन्यमधिगच्छति॥३- ४॥<br>
<br>
सर्वभूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि।<br>
मुनेर्जानत आश्चर्यं ममत्वमनुवर्तते॥३- ५॥<br>
<br>
आस्थितः परमाद्वैतं मोक्षार्थेऽपि व्यवस्थितः।<br>
आश्चर्यं कामवशगो विकलः केलिशिक्षया॥३- ६॥<br>
<br>
उद्भूतं ज्ञानदुर्मित्रमवधार्यातिदुर्बलः।<br>
आश्चर्यं काममाकाङ्क्षेत् कालमन्तमनुश्रितः॥३- ७॥<br>
<br>
इहामुत्र विरक्तस्य नित्यानित्यविवेकिनः।<br>
आश्चर्यं मोक्षकामस्य मोक्षाद् एव विभीषिका॥३- ८॥<br>
<br>
धीरस्तु भोज्यमानोऽपि पीड्यमानोऽपि सर्वदा।<br>
आत्मानं केवलं पश्यन् न तुष्यति न कुप्यति॥३- ९॥<br>
<br>
चेष्टमानं शरीरं स्वं पश्यत्यन्यशरीरवत्।<br>
संस्तवे चापि निन्दायां कथं क्षुभ्येत् महाशयः॥३- १०॥<br>
<br>
मायामात्रमिदं विश्वं पश्यन् विगतकौतुकः।<br>
अपि सन्निहिते मृत्यौ कथं त्रस्यति धीरधीः॥३- ११॥<br>
<br>
निःस्पृहं मानसं यस्य नैराश्येऽपि महात्मनः।<br>
तस्यात्मज्ञानतृप्तस्य तुलना केन जायते॥३- १२॥<br>
<br>
स्वभावाद् एव जानानो दृश्यमेतन्न किंचन।<br>
इदं ग्राह्यमिदं त्याज्यं स किं पश्यति धीरधीः॥३- १३॥<br>
<br>
अंतस्त्यक्तकषायस्य निर्द्वन्द्वस्य निराशिषः।<br>
यदृच्छयागतो भोगो न दुःखाय न तुष्टये॥३- १४॥<br>
==४==
अष्टावक्र उवाच॥<br>
हन्तात्मज्ञानस्य धीरस्य खेलतो भोगलीलया।<br>
न हि संसारवाहीकैर्मूढैः सह समानता॥४- १॥<br>
<br>
यत् पदं प्रेप्सवो दीनाः शक्राद्याः सर्वदेवताः।<br>
अहो तत्र स्थितो योगी न हर्षमुपगच्छति॥४- २॥<br>
<br>
तज्ज्ञस्य पुण्यपापाभ्यां स्पर्शो ह्यन्तर्न जायते।<br>
न ह्याकाशस्य धूमेन दृश्यमानापि सङ्गतिः॥४- ३॥<br>
<br>
आत्मैवेदं जगत्सर्वं ज्ञातं येन महात्मना।<br>
यदृच्छया वर्तमानं तं निषेद्धुं क्षमेत कः॥४- ४॥<br>
<br>
आब्रह्मस्तंबपर्यन्ते भूतग्रामे चतुर्विधे।<br>
विज्ञस्यैव हि सामर्थ्यमिच्छानिच्छाविवर्जने॥४- ५॥<br>
<br>
आत्मानमद्वयं कश्चिज्जानाति जगदीश्वरं।<br>
यद् वेत्ति तत्स कुरुते न भयं तस्य कुत्रचित्॥४- ६॥<br>
==५==
अष्टावक्र उवाच॥<br>
न ते संगोऽस्ति केनापि किं शुद्धस्त्यक्तुमिच्छसि।<br>
संघातविलयं कुर्वन्नेवमेव लयं व्रज॥५- १॥<br>
<br>
उदेति भवतो विश्वं वारिधेरिव बुद्बुदः।<br>
इति ज्ञात्वैकमात्मानं एवमेव लयं व्रज॥५- २॥<br>
<br>
प्रत्यक्षमप्यवस्तुत्वाद् विश्वं नास्त्यमले त्वयि।<br>
रज्जुसर्प इव व्यक्तं एवमेव लयं व्रज॥५- ३॥<br>
<br>
समदुःखसुखः पूर्ण आशानैराश्ययोः समः।<br>
समजीवितमृत्युः सन्नेवमेव लयं व्रज॥५- ४॥<br>
==६==
अष्टावक्र उवाच॥<br>
आकाशवदनन्तोऽहं घटवत् प्राकृतं जगत्।<br>
इति ज्ञानं तथैतस्य न त्यागो न ग्रहो लयः॥६- १॥<br>
<br>
महोदधिरिवाहं स प्रपंचो वीचिसऽन्निभः।<br>
इति ज्ञानं तथैतस्य न त्यागो न ग्रहो लयः॥६- २॥<br>
<br>
अहं स शुक्तिसङ्काशो रूप्यवद् विश्वकल्पना।<br>
इति ज्ञानं तथैतस्य न त्यागो न ग्रहो लयः॥६- ३॥<br>
<br>
अहं वा सर्वभूतेषु सर्वभूतान्यथो मयि।<br>
इति ज्ञानं तथैतस्य न त्यागो न ग्रहो लयः॥६- ४॥<br>
==७==
जनक उवाच॥<br>
मय्यनंतमहांभोधौ विश्वपोत इतस्ततः।<br>
भ्रमति स्वांतवातेन न ममास्त्यसहिष्णुता॥७- १॥<br>
<br>
मय्यनंतमहांभोधौ जगद्वीचिः स्वभावतः।<br>
उदेतु वास्तमायातु न मे वृद्धिर्न च क्षतिः॥७- २॥<br>
<br>
मय्यनंतमहांभोधौ विश्वं नाम विकल्पना।<br>
अतिशांतो निराकार एतदेवाहमास्थितः॥७- ३॥<br>
<br>
नात्मा भावेषु नो भावस्तत्रानन्ते निरंजने।<br>
इत्यसक्तोऽस्पृहः शान्त एतदेवाहमास्तितः॥७- ४॥<br>
<br>
अहो चिन्मात्रमेवाहं इन्द्रजालोपमं जगत्।<br>
इति मम कथं कुत्र हेयोपादेयकल्पना॥७- ५॥<br>
==८==
अष्टावक्र उवाच॥<br>
तदा बन्धो यदा चित्तं किन्चिद् वांछति शोचति।<br>
किंचिन् मुंचति गृण्हाति किंचिद् दृष्यति कुप्यति॥८- १॥<br>
<br>
तदा मुक्तिर्यदा चित्तं न वांछति न शोचति।<br>
न मुंचति न गृण्हाति न हृष्यति न कुप्यति॥८- २॥<br>
<br>
तदा बन्धो यदा चित्तं सक्तं काश्वपि दृष्टिषु।<br>
तदा मोक्षो यदा चित्तमसक्तं सर्वदृष्टिषु॥८- ३॥<br>
<br>
यदा नाहं तदा मोक्षो यदाहं बन्धनं तदा।<br>
मत्वेति हेलया किंचिन्मा गृहाण विमुंच मा॥८- ४॥<br>
==९==
अष्टावक्र उवाच॥<br>
कृताकृते च द्वन्द्वानि कदा शान्तानि कस्य वा।<br>
एवं ज्ञात्वेह निर्वेदाद् भव त्यागपरोऽव्रती॥९- १॥<br>
<br>
कस्यापि तात धन्यस्य लोकचेष्टावलोकनात्।<br>
जीवितेच्छा बुभुक्षा च बुभुत्सोपशमः गताः॥९- २॥<br>
<br>
अनित्यं सर्वमेवेदं तापत्रयदूषितं।<br>
असरं निन्दितं हेयमिति निश्चित्य शाम्यति॥९- ३॥<br>
<br>
कोऽसौ कालो वयः किं वा यत्र द्वन्द्वानि नो नृणां।<br>
तान्युपेक्ष्य यथाप्राप्तवर्ती सिद्धिमवाप्नुयात्॥९- ४॥<br>
<br>
ना मतं महर्षीणां साधूनां योगिनां तथा।<br>
दृष्ट्वा निर्वेदमापन्नः को न शाम्यति मानवः॥९- ५॥<br>
<br>
कृत्वा मूर्तिपरिज्ञानं चैतन्यस्य न किं गुरुः।<br>
निर्वेदसमतायुक्त्या यस्तारयति संसृतेः॥९- ६॥<br>
<br>
पश्य भूतविकारांस्त्वं भूतमात्रान् यथार्थतः।<br>
तत्क्षणाद् बन्धनिर्मुक्तः स्वरूपस्थो भविष्यसि॥९- ७॥<br>
<br>
वासना एव संसार इति सर्वा विमुंच ताः।<br>
तत्त्यागो वासनात्यागात्स्थितिरद्य यथा तथा॥९- ८॥<br>
==१०==
अष्टावक्र उवाच॥<br>
विहाय वैरिणं काममर्थं चानर्थसंकुलं।<br>
धर्ममप्येतयोर्हेतुं सर्वत्रादरं कुरु॥१०- १॥<br>
<br>
स्वप्नेन्द्रजालवत् पश्य दिनानि त्रीणि पंच वा।<br>
मित्रक्षेत्रधनागारदारदायादिसंपदः॥१०- २॥<br>
<br>
यत्र यत्र भवेत्तृष्णा संसारं विद्धि तत्र वै।<br>
प्रौढवैराग्यमाश्रित्य वीततृष्णः सुखी भव॥१०- ३॥<br>
<br>
तृष्णामात्रात्मको बन्धस्तन्नाशो मोक्ष उच्यते।<br>
भवासंसक्तिमात्रेण प्राप्तितुष्टिर्मुहुर्मुहुः॥१०- ४॥<br>
<br>
त्वमेकश्चेतनः शुद्धो जडं विश्वमसत्तथा।<br>
अविद्यापि न किंचित्सा का बुभुत्सा तथापि ते॥१०- ५॥<br>
<br>
राज्यं सुताः कलत्राणि शरीराणि सुखानि च।<br>
संसक्तस्यापि नष्टानि तव जन्मनि जन्मनि॥१०- ६॥<br>
<br>
अलमर्थेन कामेन सुकृतेनापि कर्मणा।<br>
एभ्यः संसारकान्तारे न विश्रान्तमभून् मनः॥१०- ७॥<br>
<br>
कृतं न कति जन्मानि कायेन मनसा गिरा।<br>
दुःखमायासदं कर्म तदद्याप्युपरम्यताम्॥१०- ८॥<br>
==११==
अष्टावक्र उवाच॥<br>
भावाभावविकारश्च स्वभावादिति निश्चयी।<br>
निर्विकारो गतक्लेशः सुखेनैवोपशाम्यति॥११- १॥<br>
<br>
ईश्वरः सर्वनिर्माता नेहान्य इति निश्चयी।<br>
अन्तर्गलितसर्वाशः शान्तः क्वापि न सज्जते॥११- २॥<br>
<br>
आपदः संपदः काले दैवादेवेति निश्चयी।<br>
तृप्तः स्वस्थेन्द्रियो नित्यं न वान्छति न शोचति॥११- ३॥<br>
<br>
सुखदुःखे जन्ममृत्यू दैवादेवेति निश्चयी।<br>
साध्यादर्शी निरायासः कुर्वन्नपि न लिप्यते॥११- ४॥<br>
<br>
चिन्तया जायते दुःखं नान्यथेहेति निश्चयी।<br>
तया हीनः सुखी शान्तः सर्वत्र गलितस्पृहः॥११- ५॥<br>
<br>
नाहं देहो न मे देहो बोधोऽहमिति निश्चयी।<br>
कैवल्यं इव संप्राप्तो न स्मरत्यकृतं कृतम्॥११- ६॥<br>
<br>
आब्रह्मस्तंबपर्यन्तं अहमेवेति निश्चयी।<br>
निर्विकल्पः शुचिः शान्तः प्राप्ताप्राप्तविनिर्वृतः॥११- ७॥<br>
<br>
नाश्चर्यमिदं विश्वं न किंचिदिति निश्चयी।<br>
निर्वासनः स्फूर्तिमात्रो न किंचिदिव शाम्यति॥११- ८॥<br>
==१२==
जनक उवाच॥<br>
कायकृत्यासहः पूर्वं ततो वाग्विस्तरासहः।<br>
अथ चिन्तासहस्तस्माद् एवमेवाहमास्थितः॥१२- १॥<br>
<br>
प्रीत्यभावेन शब्दादेरदृश्यत्वेन चात्मनः।<br>
विक्षेपैकाग्रहृदय एवमेवाहमास्थितः॥१२- २॥<br>
<br>
समाध्यासादिविक्षिप्तौ व्यवहारः समाधये।<br>
एवं विलोक्य नियमं एवमेवाहमास्थितः॥१२- ३॥<br>
<br>
हेयोपादेयविरहाद् एवं हर्षविषादयोः।<br>
अभावादद्य हे ब्रह्मन्न् एवमेवाहमास्थितः॥१२- ४॥<br>
<br>
आश्रमानाश्रमं ध्यानं चित्तस्वीकृतवर्जनं।<br>
विकल्पं मम वीक्ष्यैतैरेवमेवाहमास्थितः॥१२- ५॥<br>
<br>
कर्मानुष्ठानमज्ञानाद् यथैवोपरमस्तथा।<br>
बुध्वा सम्यगिदं तत्त्वं एवमेवाहमास्थितः॥१२- ६॥<br>
<br>
अचिंत्यं चिंत्यमानोऽपि चिन्तारूपं भजत्यसौ।<br>
त्यक्त्वा तद्भावनं तस्माद् एवमेवाहमास्थितः॥१२- ७॥<br>
<br>
एवमेव कृतं येन स कृतार्थो भवेदसौ।<br>
एवमेव स्वभावो यः स कृतार्थो भवेदसौ॥१२- ८॥<br>
==१३==
जनक उवाच॥<br>
अकिंचनभवं स्वास्थं कौपीनत्वेऽपि दुर्लभं।<br>
त्यागादाने विहायास्मादहमासे यथासुखम्॥१३- १॥<br>
<br>
कुत्रापि खेदः कायस्य जिह्वा कुत्रापि खेद्यते।<br>
मनः कुत्रापि तत्त्यक्त्वा पुरुषार्थे स्थितः सुखम्॥१३- २॥<br>
<br>
कृतं किमपि नैव स्याद् इति संचिन्त्य तत्त्वतः।<br>
यदा यत्कर्तुमायाति तत् कृत्वासे यथासुखम्॥१३- ३॥<br>
<br>
कर्मनैष्कर्म्यनिर्बन्धभावा देहस्थयोगिनः।<br>
संयोगायोगविरहादहमासे यथासुखम्॥१३- ४॥<br>
<br>
अर्थानर्थौ न मे स्थित्या गत्या न शयनेन वा।<br>
तिष्ठन् गच्छन् स्वपन् तस्मादहमासे यथासुखम्॥१३- ५॥<br>
<br>
स्वपतो नास्ति मे हानिः सिद्धिर्यत्नवतो न वा।<br>
नाशोल्लासौ विहायास्मदहमासे यथासुखम्॥१३- ६॥<br>
<br>
सुखादिरूपा नियमं भावेष्वालोक्य भूरिशः।<br>
शुभाशुभे विहायास्मादहमासे यथासुखम्॥१३- ७॥<br>
==१४==
जनक उवाच॥<br>
प्रकृत्या शून्यचित्तो यः प्रमादाद् भावभावनः।<br>
निद्रितो बोधित इव क्षीणसंस्मरणो हि सः॥१४- १॥<br>
<br>
क्व धनानि क्व मित्राणि क्व मे विषयदस्यवः।<br>
क्व शास्त्रं क्व च विज्ञानं यदा मे गलिता स्पृहा॥१४- २॥<br>
<br>
विज्ञाते साक्षिपुरुषे परमात्मनि चेश्वरे।<br>
नैराश्ये बंधमोक्षे च न चिंता मुक्तये मम॥१४- ३॥<br>
<br>
अंतर्विकल्पशून्यस्य बहिः स्वच्छन्दचारिणः।<br>
भ्रान्तस्येव दशास्तास्तास्तादृशा एव जानते॥१४- ४॥<br>
==१५==
अष्टावक्र उवाच॥<br>
यथातथोपदेशेन कृतार्थः सत्त्वबुद्धिमान्।<br>
आजीवमपि जिज्ञासुः परस्तत्र विमुह्यति॥१५- १॥<br>
<br>
मोक्षो विषयवैरस्यं बन्धो वैषयिको रसः।<br>
एतावदेव विज्ञानं यथेच्छसि तथा कुरु॥१५- २॥<br>
<br>
वाग्मिप्राज्ञानमहोद्योगं जनं मूकजडालसं।<br>
करोति तत्त्वबोधोऽयमतस्त्यक्तो बुभुक्षभिः॥१५- ३॥<br>
<br>
न त्वं देहो न ते देहो भोक्ता कर्ता न वा भवान्।<br>
चिद्रूपोऽसि सदा साक्षी निरपेक्षः सुखं चर॥१५- ४॥<br>
<br>
रागद्वेषौ मनोधर्मौ न मनस्ते कदाचन।<br>
निर्विकल्पोऽसि बोधात्मा निर्विकारः सुखं चर॥१५- ५॥<br>
<br>
सर्वभूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि।<br>
विज्ञाय निरहंकारो निर्ममस्त्वं सुखी भव॥१५- ६॥<br>
<br>
विश्वं स्फुरति यत्रेदं तरंगा इव सागरे।<br>
तत्त्वमेव न सन्देहश्चिन्मूर्ते विज्वरो भव॥१५- ७॥<br>
<br>
श्रद्धस्व तात श्रद्धस्व नात्र मोऽहं कुरुष्व भोः।<br>
ज्ञानस्वरूपो भगवानात्मा त्वं प्रकृतेः परः॥१५- ८॥<br>
<br>
गुणैः संवेष्टितो देहस्तिष्ठत्यायाति याति च।<br>
आत्मा न गंता नागंता किमेनमनुशोचसि॥१५- ९॥<br>
<br>
देहस्तिष्ठतु कल्पान्तं गच्छत्वद्यैव वा पुनः।<br>
क्व वृद्धिः क्व च वा हानिस्तव चिन्मात्ररूपिणः॥१५- १०॥<br>
<br>
त्वय्यनंतमहांभोधौ विश्ववीचिः स्वभावतः।<br>
उदेतु वास्तमायातु न ते वृद्धिर्न वा क्षतिः॥१५- ११॥<br>
<br>
तात चिन्मात्ररूपोऽसि न ते भिन्नमिदं जगत्।<br>
अतः कस्य कथं कुत्र हेयोपादेयकल्पना॥१५- १२॥<br>
<br>
एकस्मिन्नव्यये शान्ते चिदाकाशेऽमले त्वयि।<br>
कुतो जन्म कुतो कर्म कुतोऽहंकार एव च॥१५- १३॥<br>
<br>
यत्त्वं पश्यसि तत्रैकस्त्वमेव प्रतिभाससे।<br>
किं पृथक् भासते स्वर्णात् कटकांगदनूपुरम्॥१५- १४॥<br>
<br>
अयं सोऽहमयं नाहं विभागमिति संत्यज।<br>
सर्वमात्मेति निश्चित्य निःसङ्कल्पः सुखी भव॥१५- १५॥<br>
<br>
तवैवाज्ञानतो विश्वं त्वमेकः परमार्थतः।<br>
त्वत्तोऽन्यो नास्ति संसारी नासंसारी च कश्चन॥१५- १६॥<br>
<br>
भ्रान्तिमात्रमिदं विश्वं न किंचिदिति निश्चयी।<br>
निर्वासनः स्फूर्तिमात्रो न किंचिदिव शाम्यति॥१५- १७॥<br>
<br>
एक एव भवांभोधावासीदस्ति भविष्यति।<br>
न ते बन्धोऽस्ति मोक्षो वा कृत्यकृत्यः सुखं चर॥१५- १८॥<br>
<br>
मा सङ्कल्पविकल्पाभ्यां चित्तं क्षोभय चिन्मय।<br>
उपशाम्य सुखं तिष्ठ स्वात्मन्यानन्दविग्रहे॥१५- १९॥<br>
<br>
त्यजैव ध्यानं सर्वत्र मा किंचिद् हृदि धारय।<br>
आत्मा त्वं मुक्त एवासि किं विमृश्य करिष्यसि॥१५- २०॥<br>
==१६==
अष्टावक्र उवाच॥<br>
आचक्ष्व शृणु वा तात नानाशास्त्राण्यनेकशः।<br>
तथापि न तव स्वास्थ्यं सर्वविस्मरणाद् ऋते॥१६- १॥<br>
<br>
भोगं कर्म समाधिं वा कुरु विज्ञ तथापि ते।<br>
चित्तं निरस्तसर्वाशमत्यर्थं रोचयिष्यति॥१६- २॥<br>
<br>
आयासात्सकलो दुःखी नैनं जानाति कश्चन।<br>
अनेनैवोपदेशेन धन्यः प्राप्नोति निर्वृतिम्॥१६- ३॥<br>
<br>
व्यापारे खिद्यते यस्तु निमेषोन्मेषयोरपि।<br>
तस्यालस्य धुरीणस्य सुखं नन्यस्य कस्यचित्॥१६- ४॥<br>
<br>
इदं कृतमिदं नेति द्वंद्वैर्मुक्तं यदा मनः।<br>
धर्मार्थकाममोक्षेषु निरपेक्षं तदा भवेत्॥१६- ५॥<br>
<br>
विरक्तो विषयद्वेष्टा रागी विषयलोलुपः।<br>
ग्रहमोक्षविहीनस्तु न विरक्तो न रागवान्॥१६- ६॥<br>
<br>
हेयोपादेयता तावत्संसारविटपांकुरः।<br>
स्पृहा जीवति यावद् वै निर्विचारदशास्पदम्॥१६- ७॥<br>
<br>
प्रवृत्तौ जायते रागो निर्वृत्तौ द्वेष एव हि।<br>
निर्द्वन्द्वो बालवद् धीमान् एवमेव व्यवस्थितः॥१६- ८॥<br>
<br>
हातुमिच्छति संसारं रागी दुःखजिहासया।<br>
वीतरागो हि निर्दुःखस्तस्मिन्नपि न खिद्यति॥१६- ९॥<br>
<br>
यस्याभिमानो मोक्षेऽपि देहेऽपि ममता तथा।<br>
न च ज्ञानी न वा योगी केवलं दुःखभागसौ॥१६- १०॥<br>
<br>
हरो यद्युपदेष्टा ते हरिः कमलजोऽपि वा।<br>
तथापि न तव स्वाथ्यं सर्वविस्मरणादृते॥१६- ११॥<br>
==१७==
अष्टावक्र उवाच॥<br>
तेन ज्ञानफलं प्राप्तं योगाभ्यासफलं तथा।<br>
तृप्तः स्वच्छेन्द्रियो नित्यं एकाकी रमते तु यः॥१७- १॥<br>
<br>
न कदाचिज्जगत्यस्मिन् तत्त्वज्ञा हन्त खिद्यति।<br>
यत एकेन तेनेदं पूर्णं ब्रह्माण्डमण्डलम्॥१७- २॥<br>
<br>
न जातु विषयाः केऽपि स्वारामं हर्षयन्त्यमी।<br>
सल्लकीपल्लवप्रीतमिवेभं निंबपल्लवाः॥१७- ३॥<br>
<br>
यस्तु भोगेषु भुक्तेषु न भवत्यधिवासिता।<br>
अभुक्तेषु निराकांक्षी तदृशो भवदुर्लभः॥१७- ४॥<br>
<br>
बुभुक्षुरिह संसारे मुमुक्षुरपि दृश्यते।<br>
भोगमोक्षनिराकांक्षी विरलो हि महाशयः॥१७- ५॥<br>
<br>
धर्मार्थकाममोक्षेषु जीविते मरणे तथा।<br>
कस्याप्युदारचित्तस्य हेयोपादेयता न हि॥१७- ६॥<br>
<br>
वांछा न विश्वविलये न द्वेषस्तस्य च स्थितौ।<br>
यथा जीविकया तस्माद् धन्य आस्ते यथा सुखम्॥१७- ७॥<br>
<br>
कृतार्थोऽनेन ज्ञानेनेत्येवं गलितधीः कृती।<br>
पश्यन् शृण्वन् स्पृशन् जिघ्रन्न् अश्नन्नस्ते यथा सुखम्॥१७- ८॥<br>
<br>
शून्या दृष्टिर्वृथा चेष्टा विकलानीन्द्रियाणि च।<br>
न स्पृहा न विरक्तिर्वा क्षीणसंसारसागरे॥१७- ९॥<br>
<br>
न जगर्ति न निद्राति नोन्मीलति न मीलति।<br>
अहो परदशा क्वापि वर्तते मुक्तचेतसः॥१७- १०॥<br>
<br>
सर्वत्र दृश्यते स्वस्थः सर्वत्र विमलाशयः।<br>
समस्तवासना मुक्तो मुक्तः सर्वत्र राजते॥१७- ११॥<br>
<br>
पश्यन् शृण्वन् स्पृशन् जिघ्रन्न् अश्नन् गृण्हन् वदन् व्रजन्।<br>
ईहितानीहितैर्मुक्तो मुक्त एव महाशयः॥१७- १२॥<br>
<br>
न निन्दति न च स्तौति न हृष्यति न कुप्यति।<br>
न ददाति न गृण्हाति मुक्तः सर्वत्र नीरसः॥१७- १३॥<br>
<br>
सानुरागां स्त्रियं दृष्ट्वा मृत्युं वा समुपस्थितं।<br>
अविह्वलमनाः स्वस्थो मुक्त एव महाशयः॥१७- १४॥<br>
<br>
सुखे दुःखे नरे नार्यां संपत्सु विपत्सु च।<br>
विशेषो नैव धीरस्य सर्वत्र समदर्शिनः॥१७- १५॥<br>
<br>
न हिंसा नैव कारुण्यं नौद्धत्यं न च दीनता।<br>
नाश्चर्यं नैव च क्षोभः क्षीणसंसरणे नरे॥१७- १६॥<br>
<br>
न मुक्तो विषयद्वेष्टा न वा विषयलोलुपः।<br>
असंसक्तमना नित्यं प्राप्ताप्राप्तमुपाश्नुते॥१७- १७॥<br>
<br>
समाधानसमाधानहिताहितविकल्पनाः।<br>
शून्यचित्तो न जानाति कैवल्यमिव संस्थितः॥१७- १८॥<br>
<br>
निर्ममो निरहंकारो न किंचिदिति निश्चितः।<br>
अन्तर्गलितसर्वाशः कुर्वन्नपि करोति न॥१७- १९॥<br>
<br>
मनःप्रकाशसंमोहस्वप्नजाड्यविवर्जितः।<br>
दशां कामपि संप्राप्तो भवेद् गलितमानसः॥१७- २०॥<br>
==१८==
अष्टावक्र उवाच॥<br>
यस्य बोधोदये तावत्स्वप्नवद् भवति भ्रमः।<br>
तस्मै सुखैकरूपाय नमः शान्ताय तेजसे॥१८- १॥<br>
<br>
अर्जयित्वाखिलान् अर्थान् भोगानाप्नोति पुष्कलान्।<br>
न हि सर्वपरित्याजमन्तरेण सुखी भवेत्॥१८- २॥<br>
<br>
कर्तव्यदुःखमार्तण्डज्वालादग्धान्तरात्मनः।<br>
कुतः प्रशमपीयूषधारासारमृते सुखम्॥१८- ३॥<br>
<br>
भवोऽयं भावनामात्रो न किंचित् परमर्थतः।<br>
नास्त्यभावः स्वभावनां भावाभावविभाविनाम्॥१८- ४॥<br>
<br>
न दूरं न च संकोचाल्लब्धमेवात्मनः पदं।<br>
निर्विकल्पं निरायासं निर्विकारं निरंजनम्॥१८- ५॥<br>
<br>
व्यामोहमात्रविरतौ स्वरूपादानमात्रतः।<br>
वीतशोका विराजन्ते निरावरणदृष्टयः॥१८- ६॥<br>
<br>
समस्तं कल्पनामात्रमात्मा मुक्तः सनातनः।<br>
इति विज्ञाय धीरो हि किमभ्यस्यति बालवत्॥१८- ७॥<br>
<br>
आत्मा ब्रह्मेति निश्चित्य भावाभावौ च कल्पितौ।<br>
निष्कामः किं विजानाति किं ब्रूते च करोति किम्॥१८- ८॥<br>
<br>
अयं सोऽहमयं नाहं इति क्षीणा विकल्पना।<br>
सर्वमात्मेति निश्चित्य तूष्णींभूतस्य योगिनः॥१८- ९॥<br>
<br>
न विक्षेपो न चैकाग्र्यं नातिबोधो न मूढता।<br>
न सुखं न च वा दुःखं उपशान्तस्य योगिनः॥१८- १०॥<br>
<br>
स्वाराज्ये भैक्षवृत्तौ च लाभालाभे जने वने।<br>
निर्विकल्पस्वभावस्य न विशेषोऽस्ति योगिनः॥१८- ११॥<br>
<br>
क्व धर्मः क्व च वा कामः क्व चार्थः क्व विवेकिता।<br>
इदं कृतमिदं नेति द्वन्द्वैर्मुक्तस्य योगिनः॥१८- १२॥<br>
<br>
कृत्यं किमपि नैवास्ति न कापि हृदि रंजना।<br>
यथा जीवनमेवेह जीवन्मुक्तस्य योगिनः॥१८- १३॥<br>
<br>
क्व मोहः क्व च वा विश्वं क्व तद् ध्यानं क्व मुक्तता।<br>
सर्वसंकल्पसीमायां विश्रान्तस्य महात्मनः॥१८- १४॥<br>
<br>
येन विश्वमिदं दृष्टं स नास्तीति करोतु वै।<br>
निर्वासनः किं कुरुते पश्यन्नपि न पश्यति॥१८- १५॥<br>
<br>
येन दृष्टं परं ब्रह्म सोऽहं ब्रह्मेति चिन्तयेत्।<br>
किं चिन्तयति निश्चिन्तो द्वितीयं यो न पश्यति॥१८- १६॥<br>
<br>
दृष्टो येनात्मविक्षेपो निरोधं कुरुते त्वसौ।<br>
उदारस्तु न विक्षिप्तः साध्याभावात्करोति किम्॥१८- १७॥<br>
<br>
धीरो लोकविपर्यस्तो वर्तमानोऽपि लोकवत्।<br>
नो समाधिं न विक्षेपं न लोपं स्वस्य पश्यति॥१८- १८॥<br>
<br>
भावाभावविहीनो यस्तृप्तो निर्वासनो बुधः।<br>
नैव किंचित्कृतं तेन लोकदृष्ट्या विकुर्वता॥१८- १९॥<br>
<br>
प्रवृत्तौ वा निवृत्तौ वा नैव धीरस्य दुर्ग्रहः।<br>
यदा यत्कर्तुमायाति तत्कृत्वा तिष्ठते सुखम्॥१८- २०॥<br>
<br>
निर्वासनो निरालंबः स्वच्छन्दो मुक्तबन्धनः।<br>
क्षिप्तः संस्कारवातेन चेष्टते शुष्कपर्णवत्॥१८- २१॥<br>
<br>
असंसारस्य तु क्वापि न हर्षो न विषादिता।<br>
स शीतलहमना नित्यं विदेह इव राजये॥१८- २२॥<br>
<br>
कुत्रापि न जिहासास्ति नाशो वापि न कुत्रचित्।<br>
आत्मारामस्य धीरस्य शीतलाच्छतरात्मनः॥१८- २३॥<br>
<br>
प्रकृत्या शून्यचित्तस्य कुर्वतोऽस्य यदृच्छया।<br>
प्राकृतस्येव धीरस्य न मानो नावमानता॥१८- २४॥<br>
<br>
कृतं देहेन कर्मेदं न मया शुद्धरूपिणा।<br>
इति चिन्तानुरोधी यः कुर्वन्नपि करोति न॥१८- २५॥<br>
<br>
अतद्वादीव कुरुते न भवेदपि बालिशः।<br>
जीवन्मुक्तः सुखी श्रीमान् संसरन्नपि शोभते॥१८- २६॥<br>
<br>
नाविचारसुश्रान्तो धीरो विश्रान्तिमागतः।<br>
न कल्पते न जाति न शृणोति न पश्यति॥१८- २७॥<br>
<br>
असमाधेरविक्षेपान् न मुमुक्षुर्न चेतरः।<br>
निश्चित्य कल्पितं पश्यन् ब्रह्मैवास्ते महाशयः॥१८- २८॥<br>
<br>
यस्यान्तः स्यादहंकारो न करोति करोति सः।<br>
निरहंकारधीरेण न किंचिदकृतं कृतम्॥१८- २९॥<br>
<br>
नोद्विग्नं न च सन्तुष्टमकर्तृ स्पन्दवर्जितं।<br>
निराशं गतसन्देहं चित्तं मुक्तस्य राजते॥१८- ३०॥<br>
<br>
निर्ध्यातुं चेष्टितुं वापि यच्चित्तं न प्रवर्तते।<br>
निर्निमित्तमिदं किंतु निर्ध्यायेति विचेष्टते॥१८- ३१॥<br>
<br>
तत्त्वं यथार्थमाकर्ण्य मन्दः प्राप्नोति मूढतां।<br>
अथवा याति संकोचममूढः कोऽपि मूढवत्॥१८- ३२॥<br>
<br>
एकाग्रता निरोधो वा मूढैरभ्यस्यते भृशं।<br>
धीराः कृत्यं न पश्यन्ति सुप्तवत्स्वपदे स्थिताः॥१८- ३३॥<br>
<br>
अप्रयत्नात् प्रयत्नाद् वा मूढो नाप्नोति निर्वृतिं।<br>
तत्त्वनिश्चयमात्रेण प्राज्ञो भवति निर्वृतः॥१८- ३४॥<br>
<br>
शुद्धं बुद्धं प्रियं पूर्णं निष्प्रपंचं निरामयं।<br>
आत्मानं तं न जानन्ति तत्राभ्यासपरा जनाः॥१८- ३५॥<br>
<br>
नाप्नोति कर्मणा मोक्षं विमूढोऽभ्यासरूपिणा।<br>
धन्यो विज्ञानमात्रेण मुक्तस्तिष्ठत्यविक्रियः॥१८- ३६॥<br>
<br>
मूढो नाप्नोति तद् ब्रह्म यतो भवितुमिच्छति।<br>
अनिच्छन्नपि धीरो हि परब्रह्मस्वरूपभाक्॥१८- ३७॥<br>
<br>
निराधारा ग्रहव्यग्रा मूढाः संसारपोषकाः।<br>
एतस्यानर्थमूलस्य मूलच्छेदः कृतो बुधैः॥१८- ३८॥<br>
<br>
न शान्तिं लभते मूढो यतः शमितुमिच्छति।<br>
धीरस्तत्त्वं विनिश्चित्य सर्वदा शान्तमानसः॥१८- ३९॥<br>
<br>
क्वात्मनो दर्शनं तस्य यद् दृष्टमवलंबते।<br>
धीरास्तं तं न पश्यन्ति पश्यन्त्यात्मानमव्ययम्॥१८- ४०॥<br>
<br>
क्व निरोधो विमूढस्य यो निर्बन्धं करोति वै।<br>
स्वारामस्यैव धीरस्य सर्वदासावकृत्रिमः॥१८- ४१॥<br>
<br>
भावस्य भावकः कश्चिन् न किंचिद् भावकोपरः।<br>
उभयाभावकः कश्चिद् एवमेव निराकुलः॥१८- ४२॥<br>
<br>
शुद्धमद्वयमात्मानं भावयन्ति कुबुद्धयः।<br>
न तु जानन्ति संमोहाद्यावज्जीवमनिर्वृताः॥१८- ४३॥<br>
<br>
मुमुक्षोर्बुद्धिरालंबमन्तरेण न विद्यते।<br>
निरालंबैव निष्कामा बुद्धिर्मुक्तस्य सर्वदा॥१८- ४४॥<br>
<br>
विषयद्वीपिनो वीक्ष्य चकिताः शरणार्थिनः।<br>
विशन्ति झटिति क्रोडं निरोधैकाग्रसिद्धये॥१८- ४५॥<br>
<br>
निर्वासनं हरिं दृष्ट्वा तूष्णीं विषयदन्तिनः।<br>
पलायन्ते न शक्तास्ते सेवन्ते कृतचाटवः॥१८- ४६॥<br>
<br>
न मुक्तिकारिकां धत्ते निःशङ्को युक्तमानसः।<br>
पश्यन् शृण्वन् स्पृशन् जिघ्रन्नश्नन्नास्ते यथासुखम्॥१८- ४७॥<br>
<br>
वस्तुश्रवणमात्रेण शुद्धबुद्धिर्निराकुलः।<br>
नैवाचारमनाचारमौदास्यं वा प्रपश्यति॥१८- ४८॥<br>
<br>
यदा यत्कर्तुमायाति तदा तत्कुरुते ऋजुः।<br>
शुभं वाप्यशुभं वापि तस्य चेष्टा हि बालवत्॥१८- ४९॥<br>
<br>
स्वातंत्र्यात्सुखमाप्नोति स्वातंत्र्याल्लभते परं।<br>
स्वातंत्र्यान्निर्वृतिं गच्छेत्स्वातंत्र्यात् परमं पदम्॥१८- ५०॥<br>
<br>
अकर्तृत्वमभोक्तृत्वं स्वात्मनो मन्यते यदा।<br>
तदा क्षीणा भवन्त्येव समस्ताश्चित्तवृत्तयः॥१८- ५१॥<br>
<br>
उच्छृंखलाप्यकृतिका स्थितिर्धीरस्य राजते।<br>
न तु सस्पृहचित्तस्य शान्तिर्मूढस्य कृत्रिमा॥१८- ५२॥<br>
<br>
विलसन्ति महाभोगैर्विशन्ति गिरिगह्वरान्।<br>
निरस्तकल्पना धीरा अबद्धा मुक्तबुद्धयः॥१८- ५३॥<br>
<br>
श्रोत्रियं देवतां तीर्थमङ्गनां भूपतिं प्रियं।<br>
दृष्ट्वा संपूज्य धीरस्य न कापि हृदि वासना॥१८- ५४॥<br>
<br>
भृत्यैः पुत्रैः कलत्रैश्च दौहित्रैश्चापि गोत्रजैः।<br>
विहस्य धिक्कृतो योगी न याति विकृतिं मनाक्॥१८- ५५॥<br>
<br>
सन्तुष्टोऽपि न सन्तुष्टः खिन्नोऽपि न च खिद्यते।<br>
तस्याश्चर्यदशां तां तां तादृशा एव जानते॥१८- ५६॥<br>
<br>
कर्तव्यतैव संसारो न तां पश्यन्ति सूरयः।<br>
शून्याकारा निराकारा निर्विकारा निरामयाः॥१८- ५७॥<br>
<br>
अकुर्वन्नपि संक्षोभाद् व्यग्रः सर्वत्र मूढधीः।<br>
कुर्वन्नपि तु कृत्यानि कुशलो हि निराकुलः॥१८- ५८॥<br>
<br>
सुखमास्ते सुखं शेते सुखमायाति याति च।<br>
सुखं वक्ति सुखं भुंक्ते व्यवहारेऽपि शान्तधीः॥१८- ५९॥<br>
<br>
स्वभावाद्यस्य नैवार्तिर्लोकवद् व्यवहारिणः।<br>
महाहृद इवाक्षोभ्यो गतक्लेशः स शोभते॥१८- ६०॥<br>
<br>
निवृत्तिरपि मूढस्य प्रवृत्ति रुपजायते।<br>
प्रवृत्तिरपि धीरस्य निवृत्तिफलभागिनी॥१८- ६१॥<br>
<br>
परिग्रहेषु वैराग्यं प्रायो मूढस्य दृश्यते।<br>
देहे विगलिताशस्य क्व रागः क्व विरागता॥१८- ६२॥<br>
<br>
भावनाभावनासक्ता दृष्टिर्मूढस्य सर्वदा।<br>
भाव्यभावनया सा तु स्वस्थस्यादृष्टिरूपिणी॥१८- ६३॥<br>
<br>
सर्वारंभेषु निष्कामो यश्चरेद् बालवन् मुनिः।<br>
न लेपस्तस्य शुद्धस्य क्रियमाणोऽपि कर्मणि॥१८- ६४॥<br>
<br>
स एव धन्य आत्मज्ञः सर्वभावेषु यः समः।<br>
पश्यन् शृण्वन् स्पृशन् जिघ्रन्न् अश्नन्निस्तर्षमानसः॥१८- ६५॥<br>
<br>
क्व संसारः क्व चाभासः क्व साध्यं क्व च साधनं।<br>
आकाशस्येव धीरस्य निर्विकल्पस्य सर्वदा॥१८- ६६॥<br>
<br>
स जयत्यर्थसंन्यासी पूर्णस्वरसविग्रहः।<br>
अकृत्रिमोऽनवच्छिन्ने समाधिर्यस्य वर्तते॥१८- ६७॥<br>
<br>
बहुनात्र किमुक्तेन ज्ञाततत्त्वो महाशयः।<br>
भोगमोक्षनिराकांक्षी सदा सर्वत्र नीरसः॥१८- ६८॥<br>
<br>
महदादि जगद्द्वैतं नाममात्रविजृंभितं।<br>
विहाय शुद्धबोधस्य किं कृत्यमवशिष्यते॥१८- ६९॥<br>
<br>
भ्रमभृतमिदं सर्वं किंचिन्नास्तीति निश्चयी।<br>
अलक्ष्यस्फुरणः शुद्धः स्वभावेनैव शाम्यति॥१८- ७०॥<br>
<br>
शुद्धस्फुरणरूपस्य दृश्यभावमपश्यतः।<br>
क्व विधिः क्व वैराग्यं क्व त्यागः क्व शमोऽपि वा॥१८- ७१॥<br>
<br>
स्फुरतोऽनन्तरूपेण प्रकृतिं च न पश्यतः।<br>
क्व बन्धः क्व च वा मोक्षः क्व हर्षः क्व विषादिता॥१८- ७२॥<br>
<br>
बुद्धिपर्यन्तसंसारे मायामात्रं विवर्तते।<br>
निर्ममो निरहंकारो निष्कामः शोभते बुधः॥१८- ७३॥<br>
<br>
अक्षयं गतसन्तापमात्मानं पश्यतो मुनेः।<br>
क्व विद्या च क्व वा विश्वं क्व देहोऽहं ममेति वा॥१८- ७४॥<br>
<br>
निरोधादीनि कर्माणि जहाति जडधीर्यदि।<br>
मनोरथान् प्रलापांश्च कर्तुमाप्नोत्यतत्क्षणात्॥१८- ७५॥<br>
<br>
मन्दः श्रुत्वापि तद्वस्तु न जहाति विमूढतां।<br>
निर्विकल्पो बहिर्यत्नादन्तर्विषयलालसः॥१८- ७६॥<br>
<br>
ज्ञानाद् गलितकर्मा यो लोकदृष्ट्यापि कर्मकृत्।<br>
नाप्नोत्यवसरं कर्मं वक्तुमेव न किंचन॥१८- ७७॥<br>
<br>
क्व तमः क्व प्रकाशो वा हानं क्व च न किंचन।<br>
निर्विकारस्य धीरस्य निरातंकस्य सर्वदा॥१८- ७८॥<br>
<br>
क्व धैर्यं क्व विवेकित्वं क्व निरातंकतापि वा।<br>
अनिर्वाच्यस्वभावस्य निःस्वभावस्य योगिनः॥१८- ७९॥<br>
<br>
न स्वर्गो नैव नरको जीवन्मुक्तिर्न चैव हि।<br>
बहुनात्र किमुक्तेन योगदृष्ट्या न किंचन॥१८- ८०॥<br>
<br>
नैव प्रार्थयते लाभं नालाभेनानुशोचति।<br>
धीरस्य शीतलं चित्तममृतेनैव पूरितम्॥१८- ८१॥<br>
<br>
न शान्तं स्तौति निष्कामो न दुष्टमपि निन्दति।<br>
समदुःखसुखस्तृप्तः किंचित् कृत्यं न पश्यति॥१८- ८२॥<br>
<br>
धीरो न द्वेष्टि संसारमात्मानं न दिदृक्षति।<br>
हर्षामर्षविनिर्मुक्तो न मृतो न च जीवति॥१८- ८३॥<br>
<br>
निःस्नेहः पुत्रदारादौ निष्कामो विषयेषु च।<br>
निश्चिन्तः स्वशरीरेऽपि निराशः शोभते बुधः॥१८- ८४॥<br>
<br>
तुष्टिः सर्वत्र धीरस्य यथापतितवर्तिनः।<br>
स्वच्छन्दं चरतो देशान् यत्रस्तमितशायिनः॥१८- ८५॥<br>
<br>
पततूदेतु वा देहो नास्य चिन्ता महात्मनः।<br>
स्वभावभूमिविश्रान्तिविस्मृताशेषसंसृतेः॥१८- ८६॥<br>
<br>
अकिंचनः कामचारो निर्द्वन्द्वश्छिन्नसंशयः।<br>
असक्तः सर्वभावेषु केवलो रमते बुधः॥१८- ८७॥<br>
<br>
निर्ममः शोभते धीरः समलोष्टाश्मकांचनः।<br>
सुभिन्नहृदयग्रन्थिर्विनिर्धूतरजस्तमः॥१८- ८८॥<br>
<br>
सर्वत्रानवधानस्य न किंचिद् वासना हृदि।<br>
मुक्तात्मनो वितृप्तस्य तुलना केन जायते॥१८- ८९॥<br>
<br>
जानन्नपि न जानाति पश्यन्नपि न पश्यति।<br>
ब्रुवन्न् अपि न च ब्रूते कोऽन्यो निर्वासनादृते॥१८- ९०॥<br>
<br>
भिक्षुर्वा भूपतिर्वापि यो निष्कामः स शोभते।<br>
भावेषु गलिता यस्य शोभनाशोभना मतिः॥१८- ९१॥<br>
<br>
क्व स्वाच्छन्द्यं क्व संकोचः क्व वा तत्त्वविनिश्चयः।<br>
निर्व्याजार्जवभूतस्य चरितार्थस्य योगिनः॥१८- ९२॥<br>
<br>
आत्मविश्रान्तितृप्तेन निराशेन गतार्तिना।<br>
अन्तर्यदनुभूयेत तत् कथं कस्य कथ्यते॥१८- ९३॥<br>
<br>
सुप्तोऽपि न सुषुप्तौ च स्वप्नेऽपि शयितो न च।<br>
जागरेऽपि न जागर्ति धीरस्तृप्तः पदे पदे॥१८- ९४॥<br>
<br>
ज्ञः सचिन्तोऽपि निश्चिन्तः सेन्द्रियोऽपि निरिन्द्रियः।<br>
सुबुद्धिरपि निर्बुद्धिः साहंकारोऽनहङ्कृतिः॥१८- ९५॥<br>
<br>
न सुखी न च वा दुःखी न विरक्तो न संगवान्।<br>
न मुमुक्षुर्न वा मुक्ता न किंचिन्न्न च किंचन॥१८- ९६॥<br>
<br>
विक्षेपेऽपि न विक्षिप्तः समाधौ न समाधिमान्।<br>
जाड्येऽपि न जडो धन्यः पाण्डित्येऽपि न पण्डितः॥१८- ९७॥<br>
<br>
मुक्तो यथास्थितिस्वस्थः कृतकर्तव्यनिर्वृतः।<br>
समः सर्वत्र वैतृष्ण्यान्न स्मरत्यकृतं कृतम्॥१८- ९८॥<br>
<br>
न प्रीयते वन्द्यमानो निन्द्यमानो न कुप्यति।<br>
नैवोद्विजति मरणे जीवने नाभिनन्दति॥१८- ९९॥<br>
<br>
न धावति जनाकीर्णं नारण्यं उपशान्तधीः।<br>
यथातथा यत्रतत्र सम एवावतिष्ठते॥१८- १००॥<br>
==१९==
जनक उवाच॥<br>
तत्त्वविज्ञानसन्दंशमादाय हृदयोदरात्।<br>
नाविधपरामर्शशल्योद्धारः कृतो मया॥१९- १॥<br>
<br>
क्व धर्मः क्व च वा कामः क्व चार्थः क्व विवेकिता।<br>
क्व द्वैतं क्व च वाऽद्वैतं स्वमहिम्नि स्थितस्य मे॥१९- २॥<br>
<br>
क्व भूतं क्व भविष्यद् वा वर्तमानमपि क्व वा।<br>
क्व देशः क्व च वा नित्यं स्वमहिम्नि स्थितस्य मे॥१९- ३॥<br>
<br>
क्व चात्मा क्व च वानात्मा क्व शुभं क्वाशुभं यथा।<br>
क्व चिन्ता क्व च वाचिन्ता स्वमहिम्नि स्थितस्य मे॥१९- ४॥<br>
<br>
क्व स्वप्नः क्व सुषुप्तिर्वा क्व च जागरणं तथा।<br>
क्व तुरियं भयं वापि स्वमहिम्नि स्थितस्य मे॥१९- ५॥<br>
<br>
क्व दूरं क्व समीपं वा बाह्यं क्वाभ्यन्तरं क्व वा।<br>
क्व स्थूलं क्व च वा सूक्ष्मं स्वमहिम्नि स्थितस्य मे॥१९- ६॥<br>
<br>
क्व मृत्युर्जीवितं वा क्व लोकाः क्वास्य क्व लौकिकं।<br>
क्व लयः क्व समाधिर्वा स्वमहिम्नि स्थितस्य मे॥१९- ७॥<br>
<br>
अलं त्रिवर्गकथया योगस्य कथयाप्यलं।<br>
अलं विज्ञानकथया विश्रान्तस्य ममात्मनि॥१९- ८॥<br>
==२०==
जनक उवाच॥<br>
क्व भूतानि क्व देहो वा क्वेन्द्रियाणि क्व वा मनः।<br>
क्व शून्यं क्व च नैराश्यं मत्स्वरूपे निरंजने॥२०- १॥<br>
<br>
क्व शास्त्रं क्वात्मविज्ञानं क्व वा निर्विषयं मनः।<br>
क्व तृप्तिः क्व वितृष्णात्वं गतद्वन्द्वस्य मे सदा॥२०- २॥<br>
<br>
क्व विद्या क्व च वाविद्या क्वाहं क्वेदं मम क्व वा।<br>
क्व बन्ध क्व च वा मोक्षः स्वरूपस्य क्व रूपिता॥२०- ३॥<br>
<br>
क्व प्रारब्धानि कर्माणि जीवन्मुक्तिरपि क्व वा।<br>
क्व तद् विदेहकैवल्यं निर्विशेषस्य सर्वदा॥२०- ४॥<br>
<br>
क्व कर्ता क्व च वा भोक्ता निष्क्रियं स्फुरणं क्व वा।<br>
क्वापरोक्षं फलं वा क्व निःस्वभावस्य मे सदा॥२०- ५॥<br>
<br>
क्व लोकं क्व मुमुक्षुर्वा क्व योगी ज्ञानवान् क्व वा।<br>
क्व बद्धः क्व च वा मुक्तः स्वस्वरूपेऽहमद्वये॥२०- ६॥<br>
<br>
क्व सृष्टिः क्व च संहारः क्व साध्यं क्व च साधनं।<br>
क्व साधकः क्व सिद्धिर्वा स्वस्वरूपेऽहमद्वये॥२०- ७॥<br>
<br>
क्व प्रमाता प्रमाणं वा क्व प्रमेयं क्व च प्रमा।<br>
क्व किंचित् क्व न किंचिद् वा सर्वदा विमलस्य मे॥२०- ८॥<br>
<br>
क्व विक्षेपः क्व चैकाग्र्यं क्व निर्बोधः क्व मूढता।<br>
क्व हर्षः क्व विषादो वा सर्वदा निष्क्रियस्य मे॥२०- ९॥<br>
<br>
क्व चैष व्यवहारो वा क्व च सा परमार्थता।<br>
क्व सुखं क्व च वा दुखं निर्विमर्शस्य मे सदा॥२०- १०॥<br>
<br>
क्व माया क्व च संसारः क्व प्रीतिर्विरतिः क्व वा।<br>
क्व जीवः क्व च तद्ब्रह्म सर्वदा विमलस्य मे॥२०- ११॥<br>
<br>
क्व प्रवृत्तिर्निर्वृत्तिर्वा क्व मुक्तिः क्व च बन्धनं।<br>
कूटस्थनिर्विभागस्य स्वस्थस्य मम सर्वदा॥२०- १२॥<br>
<br>
क्वोपदेशः क्व वा शास्त्रं क्व शिष्यः क्व च वा गुरुः।<br>
क्व चास्ति पुरुषार्थो वा निरुपाधेः शिवस्य मे॥२०- १३॥<br>
<br>
क्व चास्ति क्व च वा नास्ति क्वास्ति चैकं क्व च द्वयं।<br>
बहुनात्र किमुक्तेन किंचिन्नोत्तिष्ठते मम॥२०- १४॥<br>
<br>
॥ॐ तत्सत्॥<br>
==संबंधित कड़ियाँ==
*[[भगवद् गीता]] Bhagavad Gita (Sanskrit)
"https://sa.wikisource.org/wiki/अष्टावक्रगीता" इत्यस्माद् प्रतिप्राप्तम्