"रामायण बालकाण्ड" इत्यस्य संस्करणे भेदः

No edit summary
पङ्क्तिः १:
=== 2.0 ===
१०० ॥
१०० .. जसि बिबाह कै बिधि श्रुति गाई. महामुनिन्ह सो सब करवाई .. गहि गिरीस कुस कन्या पानी. भवहि समरपीं जानि भवानी .. पानिग्रहन जब कीन्ह महेसा. हिंयँ हरषे तब सकल सुरेसा .. बेद मंत्र मुनिबर उच्चरहीं. जय जय जय संकर सुर करहीं .. बाजहिं बाजन बिबिध बिधाना. सुमनबृष्टि नभ भै बिधि नाना .. हर गिरिजा कर भयउ बिबाहू. सकल भुवन भरि रहा उछाहू .. दासीं दास तुरग रथ नागा. धेनु बसन मनि बस्तु बिभागा .. अन्न कनकभाजन भरि जाना. दाइज दीन्ह न जाइ बखाना .. छं\. दाइज दियो बहु भाँति पुनि कर जोरि हिमभूधर कह्यो. का देउँ पूरनकाम संकर चरन पंकज गहि रह्यो .. सिवँ कृपासागर ससुर कर संतोषु सब भाँतिहिं कियो. पुनि गहे पद पाथोज मयनाँ प्रेम परिपूरन हियो .. दो\. नाथ उमा मन प्रान सम गृहकिंकरी करेहु. छमेहु सकल अपराध अब होइ प्रसन्न बरु देहु .. १०१ .. बहु बिधि संभु सास समुझाई. गवनी भवन चरन सिरु नाई .. जननीं उमा बोलि तब लीन्ही. लै उछंग सुंदर सिख दीन्ही .. करेहु सदा संकर पद पूजा. नारिधरमु पति देउ न दूजा .. बचन कहत भरे लोचन बारी. बहुरि लाइ उर लीन्हि कुमारी .. कत बिधि सृजीं नारि जग माहीं. पराधीन सपनेहुँ सुखु नाहीं .. भै अति प्रेम बिकल महतारी. धीरजु कीन्ह कुसमय बिचारी .. पुनि पुनि मिलति परति गहि चरना. परम प्रेम कछु जाइ न बरना .. सब नारिन्ह मिलि भेटि भवानी. जाइ जननि उर पुनि लपटानी .. छं\. जननिहि बहुरि मिलि चली उचित असीस सब काहूँ दईं. फिरि फिरि बिलोकति मातु तन तब सखीं लै सिव पहिं गई .. जाचक सकल संतोषि संकरु उमा सहित भवन चले. सब अमर हरषे सुमन बरषि निसान नभ बाजे भले .. दो\. चले संग हिमवंतु तब पहुँचावन अति हेतु. बिबिध भाँति परितोषु करि बिदा कीन्ह बृषकेतु .. १०२ .. तुरत भवन आए गिरिराई. सकल सैल सर लिए बोलाई .. आदर दान बिनय बहुमाना. सब कर बिदा कीन्ह हिमवाना .. जबहिं संभु कैलासहिं आए. सुर सब निज निज लोक सिधाए .. जगत मातु पितु संभु भवानी. तेही सिंगारु न कहउँ बखानी .. करहिं बिबिध बिधि भोग बिलासा. गनन्ह समेत बसहिं कैलासा .. हर गिरिजा बिहार नित नयऊ. एहि बिधि बिपुल काल चलि गयऊ .. तब जनमेउ षटबदन कुमारा. तारकु असुर समर जेहिं मारा .. आगम निगम प्रसिद्ध पुराना. षन्मुख जन्मु सकल जग जाना .. छं\. जगु जान षन्मुख जन्मु कर्मु प्रतापु पुरुषारथु महा. तेहि हेतु मैं बृषकेतु सुत कर चरित संछेपहिं कहा .. यह उमा संगु बिबाहु जे नर नारि कहहिं जे गावहीं. कल्यान काज बिबाह मंगल सर्बदा सुखु पावहीं .. दो\. चरित सिंधु गिरिजा रमन बेद न पावहिं पारु. बरनै तुलसीदासु किमि अति मतिमंद गवाँरु .. १०३ .. संभु चरित सुनि सरस सुहावा. भरद्वाज मुनि अति सुख पावा .. बहु लालसा कथा पर बाढ़ी. नयनन्हि नीरु रोमावलि ठाढ़ी .. प्रेम बिबस मुख आव न बानी. दसा देखि हरषे मुनि ग्यानी .. अहो धन्य तव जन्मु मुनीसा. तुम्हहि प्रान सम प्रिय गौरीसा .. सिव पद कमल जिन्हहि रति नाहीं. रामहि ते सपनेहुँ न सोहाहीं .. बिनु छल बिस्वनाथ पद नेहू. राम भगत कर लच्छन एहू .. सिव सम को रघुपति ब्रतधारी. बिनु अघ तजी सती असि नारी .. पनु करि रघुपति भगति देखाई. को सिव सम रामहि प्रिय भाई .. दो\. प्रथमहिं मै कहि सिव चरित बूझा मरमु तुम्हार. सुचि सेवक तुम्ह राम के रहित समस्त बिकार .. १०४ .. मैं जाना तुम्हार गुन सीला. कहउँ सुनहु अब रघुपति लीला .. सुनु मुनि आजु समागम तोरें. कहि न जाइ जस सुखु मन मोरें .. राम चरित अति अमित मुनिसा. कहि न सकहिं सत कोटि अहीसा .. तदपि जथाश्रुत कहउँ बखानी. सुमिरि गिरापति प्रभु धनुपानी .. सारद दारुनारि सम स्वामी. रामु सूत्रधर अंतरजामी .. जेहि पर कृपा करहिं जनु जानी. कबि उर अजिर नचावहिं बानी .. प्रनवउँ सोइ कृपाल रघुनाथा. बरनउँ बिसद तासु गुन गाथा .. परम रम्य गिरिबरु कैलासू. सदा जहाँ सिव उमा निवासू .. दो\. सिद्ध तपोधन जोगिजन सूर किंनर मुनिबृंद. बसहिं तहाँ सुकृती सकल सेवहिं सिब सुखकंद .. १०५ .. हरि हर बिमुख धर्म रति नाहीं. ते नर तहँ सपनेहुँ नहिं जाहीं .. तेहि गिरि पर बट बिटप बिसाला. नित नूतन सुंदर सब काला .. त्रिबिध समीर सुसीतलि छाया. सिव बिश्राम बिटप श्रुति गाया .. एक बार तेहि तर प्रभु गयऊ. तरु बिलोकि उर अति सुखु भयऊ .. निज कर डासि नागरिपु छाला. बैठै सहजहिं संभु कृपाला .. कुंद इंदु दर गौर सरीरा. भुज प्रलंब परिधन मुनिचीरा .. तरुन अरुन अंबुज सम चरना. नख दुति भगत हृदय तम हरना .. भुजग भूति भूषन त्रिपुरारी. आननु सरद चंद छबि हारी .. दो\. जटा मुकुट सुरसरित सिर लोचन नलिन बिसाल. नीलकंठ लावन्यनिधि सोह बालबिधु भाल .. १०६ .. बैठे सोह कामरिपु कैसें. धरें सरीरु सांतरसु जैसें .. पारबती भल अवसरु जानी. गई संभु पहिं मातु भवानी .. जानि प्रिया आदरु अति कीन्हा. बाम भाग आसनु हर दीन्हा .. बैठीं सिव समीप हरषाई. पूरुब जन्म कथा चित आई .. पति हियँ हेतु अधिक अनुमानी. बिहसि उमा बोलीं प्रिय बानी .. कथा जो सकल लोक हितकारी. सोइ पूछन चह सैलकुमारी .. बिस्वनाथ मम नाथ पुरारी. त्रिभुवन महिमा बिदित तुम्हारी .. चर अरु अचर नाग नर देवा. सकल करहिं पद पंकज सेवा .. दो\. प्रभु समरथ सर्बग्य सिव सकल कला गुन धाम .. जोग ग्यान बैराग्य निधि प्रनत कलपतरु नाम .. १०७ .. जौं मो पर प्रसन्न सुखरासी. जानिअ सत्य मोहि निज दासी .. तौं प्रभु हरहु मोर अग्याना. कहि रघुनाथ कथा बिधि नाना .. जासु भवनु सुरतरु तर होई. सहि कि दरिद्र जनित दुखु सोई .. ससिभूषन अस हृदयँ बिचारी. हरहु नाथ मम मति भ्रम भारी .. प्रभु जे मुनि परमारथबादी. कहहिं राम कहुँ ब्रह्म अनादी .. सेस सारदा बेद पुराना. सकल करहिं रघुपति गुन गाना .. तुम्ह पुनि राम राम दिन राती. सादर जपहु अनँग आराती .. रामु सो अवध नृपति सुत सोई. की अज अगुन अलखगति कोई .. दो\. जौं नृप तनय त ब्रह्म किमि नारि बिरहँ मति भोरि. देख चरित महिमा सुनत भ्रमति बुद्धि अति मोरि .. १०८ .. जौं अनीह ब्यापक बिभु कोऊ. कबहु बुझाइ नाथ मोहि सोऊ .. अग्य जानि रिस उर जनि धरहू. जेहि बिधि मोह मिटै सोइ करहू .. मै बन दीखि राम प्रभुताई. अति भय बिकल न तुम्हहि सुनाई .. तदपि मलिन मन बोधु न आवा. सो फलु भली भाँति हम पावा .. अजहूँ कछु संसउ मन मोरे. करहु कृपा बिनवउँ कर जोरें .. प्रभु तब मोहि बहु भाँति प्रबोधा. नाथ सो समुझि करहु जनि क्रोधा .. तब कर अस बिमोह अब नाहीं. रामकथा पर रुचि मन माहीं .. कहहु पुनीत राम गुन गाथा. भुजगराज भूषन सुरनाथा .. दो\. बंदउ पद धरि धरनि सिरु बिनय करउँ कर जोरि. बरनहु रघुबर बिसद जसु श्रुति सिद्धांत निचोरि .. १०९ .. जदपि जोषिता नहिं अधिकारी. दासी मन क्रम बचन तुम्हारी .. गूढ़उ तत्व न साधु दुरावहिं. आरत अधिकारी जहँ पावहिं .. अति आरति पूछउँ सुरराया. रघुपति कथा कहहु करि दाया .. प्रथम सो कारन कहहु बिचारी. निर्गुन ब्रह्म सगुन बपु धारी .. पुनि प्रभु कहहु राम अवतारा. बालचरित पुनि कहहु उदारा .. कहहु जथा जानकी बिबाहीं. राज तजा सो दूषन काहीं .. बन बसि कीन्हे चरित अपारा. कहहु नाथ जिमि रावन मारा .. राज बैठि कीन्हीं बहु लीला. सकल कहहु संकर सुखलीला .. दो\. बहुरि कहहु करुनायतन कीन्ह जो अचरज राम. प्रजा सहित रघुबंसमनि किमि गवने निज धाम ..
जसि बिबाह कै बिधि श्रुति गाई. महामुनिन्ह सो सब करवाई ॥
गहि गिरीस कुस कन्या पानी. भवहि समरपीं जानि भवानी ॥
पानिग्रहन जब कीन्ह महेसा. हिंयँ हरषे तब सकल सुरेसा ॥
बेद मंत्र मुनिबर उच्चरहीं. जय जय जय संकर सुर करहीं ॥
बाजहिं बाजन बिबिध बिधाना. सुमनबृष्टि नभ भै बिधि नाना ॥
हर गिरिजा कर भयउ बिबाहू. सकल भुवन भरि रहा उछाहू ॥
दासीं दास तुरग रथ नागा. धेनु बसन मनि बस्तु बिभागा ॥
अन्न कनकभाजन भरि जाना. दाइज दीन्ह न जाइ बखाना ॥
छं\. दाइज दियो बहु भाँति पुनि कर जोरि हिमभूधर कह्यो. का देउँ पूरनकाम संकर चरन पंकज गहि रह्यो ॥
सिवँ कृपासागर ससुर कर संतोषु सब भाँतिहिं कियो. पुनि गहे पद पाथोज मयनाँ प्रेम परिपूरन हियो ॥
दो\. नाथ उमा मन प्रान सम गृहकिंकरी करेहु. छमेहु सकल अपराध अब होइ प्रसन्न बरु देहु ॥
१०१ ॥
बहु बिधि संभु सास समुझाई. गवनी भवन चरन सिरु नाई ॥
जननीं उमा बोलि तब लीन्ही. लै उछंग सुंदर सिख दीन्ही ॥
करेहु सदा संकर पद पूजा. नारिधरमु पति देउ न दूजा ॥
बचन कहत भरे लोचन बारी. बहुरि लाइ उर लीन्हि कुमारी ॥
कत बिधि सृजीं नारि जग माहीं. पराधीन सपनेहुँ सुखु नाहीं ॥
भै अति प्रेम बिकल महतारी. धीरजु कीन्ह कुसमय बिचारी ॥
पुनि पुनि मिलति परति गहि चरना. परम प्रेम कछु जाइ न बरना ॥
सब नारिन्ह मिलि भेटि भवानी. जाइ जननि उर पुनि लपटानी ॥
छं\. जननिहि बहुरि मिलि चली उचित असीस सब काहूँ दईं. फिरि फिरि बिलोकति मातु तन तब सखीं लै सिव पहिं गई ॥
जाचक सकल संतोषि संकरु उमा सहित भवन चले. सब अमर हरषे सुमन बरषि निसान नभ बाजे भले ॥
दो\. चले संग हिमवंतु तब पहुँचावन अति हेतु. बिबिध भाँति परितोषु करि बिदा कीन्ह बृषकेतु ॥
१०२ ॥
तुरत भवन आए गिरिराई. सकल सैल सर लिए बोलाई ॥
आदर दान बिनय बहुमाना. सब कर बिदा कीन्ह हिमवाना ॥
जबहिं संभु कैलासहिं आए. सुर सब निज निज लोक सिधाए ॥
जगत मातु पितु संभु भवानी. तेही सिंगारु न कहउँ बखानी ॥
करहिं बिबिध बिधि भोग बिलासा. गनन्ह समेत बसहिं कैलासा ॥
हर गिरिजा बिहार नित नयऊ. एहि बिधि बिपुल काल चलि गयऊ ॥
तब जनमेउ षटबदन कुमारा. तारकु असुर समर जेहिं मारा ॥
आगम निगम प्रसिद्ध पुराना. षन्मुख जन्मु सकल जग जाना ॥
छं\. जगु जान षन्मुख जन्मु कर्मु प्रतापु पुरुषारथु महा. तेहि हेतु मैं बृषकेतु सुत कर चरित संछेपहिं कहा ॥
यह उमा संगु बिबाहु जे नर नारि कहहिं जे गावहीं. कल्यान काज बिबाह मंगल सर्बदा सुखु पावहीं ॥
दो\. चरित सिंधु गिरिजा रमन बेद न पावहिं पारु. बरनै तुलसीदासु किमि अति मतिमंद गवाँरु ॥
१०३ ॥
संभु चरित सुनि सरस सुहावा. भरद्वाज मुनि अति सुख पावा ॥
बहु लालसा कथा पर बाढ़ी. नयनन्हि नीरु रोमावलि ठाढ़ी ॥
प्रेम बिबस मुख आव न बानी. दसा देखि हरषे मुनि ग्यानी ॥
अहो धन्य तव जन्मु मुनीसा. तुम्हहि प्रान सम प्रिय गौरीसा ॥
सिव पद कमल जिन्हहि रति नाहीं. रामहि ते सपनेहुँ न सोहाहीं ॥
बिनु छल बिस्वनाथ पद नेहू. राम भगत कर लच्छन एहू ॥
सिव सम को रघुपति ब्रतधारी. बिनु अघ तजी सती असि नारी ॥
पनु करि रघुपति भगति देखाई. को सिव सम रामहि प्रिय भाई ॥
दो\. प्रथमहिं मै कहि सिव चरित बूझा मरमु तुम्हार. सुचि सेवक तुम्ह राम के रहित समस्त बिकार ॥
१०४ ॥
मैं जाना तुम्हार गुन सीला. कहउँ सुनहु अब रघुपति लीला ॥
सुनु मुनि आजु समागम तोरें. कहि न जाइ जस सुखु मन मोरें ॥
राम चरित अति अमित मुनिसा. कहि न सकहिं सत कोटि अहीसा ॥
तदपि जथाश्रुत कहउँ बखानी. सुमिरि गिरापति प्रभु धनुपानी ॥
सारद दारुनारि सम स्वामी. रामु सूत्रधर अंतरजामी ॥
जेहि पर कृपा करहिं जनु जानी. कबि उर अजिर नचावहिं बानी ॥
प्रनवउँ सोइ कृपाल रघुनाथा. बरनउँ बिसद तासु गुन गाथा ॥
परम रम्य गिरिबरु कैलासू. सदा जहाँ सिव उमा निवासू ॥
दो\. सिद्ध तपोधन जोगिजन सूर किंनर मुनिबृंद. बसहिं तहाँ सुकृती सकल सेवहिं सिब सुखकंद ॥
१०५ ॥
हरि हर बिमुख धर्म रति नाहीं. ते नर तहँ सपनेहुँ नहिं जाहीं ॥
तेहि गिरि पर बट बिटप बिसाला. नित नूतन सुंदर सब काला ॥
त्रिबिध समीर सुसीतलि छाया. सिव बिश्राम बिटप श्रुति गाया ॥
एक बार तेहि तर प्रभु गयऊ. तरु बिलोकि उर अति सुखु भयऊ ॥
निज कर डासि नागरिपु छाला. बैठै सहजहिं संभु कृपाला ॥
कुंद इंदु दर गौर सरीरा. भुज प्रलंब परिधन मुनिचीरा ॥
तरुन अरुन अंबुज सम चरना. नख दुति भगत हृदय तम हरना ॥
भुजग भूति भूषन त्रिपुरारी. आननु सरद चंद छबि हारी ॥
दो\. जटा मुकुट सुरसरित सिर लोचन नलिन बिसाल. नीलकंठ लावन्यनिधि सोह बालबिधु भाल ॥
१०६ ॥
बैठे सोह कामरिपु कैसें. धरें सरीरु सांतरसु जैसें ॥
पारबती भल अवसरु जानी. गई संभु पहिं मातु भवानी ॥
जानि प्रिया आदरु अति कीन्हा. बाम भाग आसनु हर दीन्हा ॥
बैठीं सिव समीप हरषाई. पूरुब जन्म कथा चित आई ॥
पति हियँ हेतु अधिक अनुमानी. बिहसि उमा बोलीं प्रिय बानी ॥
कथा जो सकल लोक हितकारी. सोइ पूछन चह सैलकुमारी ॥
बिस्वनाथ मम नाथ पुरारी. त्रिभुवन महिमा बिदित तुम्हारी ॥
चर अरु अचर नाग नर देवा. सकल करहिं पद पंकज सेवा ॥
दो\. प्रभु समरथ सर्बग्य सिव सकल कला गुन धाम ॥
जोग ग्यान बैराग्य निधि प्रनत कलपतरु नाम ॥
१०७ ॥
जौं मो पर प्रसन्न सुखरासी. जानिअ सत्य मोहि निज दासी ॥
तौं प्रभु हरहु मोर अग्याना. कहि रघुनाथ कथा बिधि नाना ॥
जासु भवनु सुरतरु तर होई. सहि कि दरिद्र जनित दुखु सोई ॥
ससिभूषन अस हृदयँ बिचारी. हरहु नाथ मम मति भ्रम भारी ॥
प्रभु जे मुनि परमारथबादी. कहहिं राम कहुँ ब्रह्म अनादी ॥
सेस सारदा बेद पुराना. सकल करहिं रघुपति गुन गाना ॥
तुम्ह पुनि राम राम दिन राती. सादर जपहु अनँग आराती ॥
रामु सो अवध नृपति सुत सोई. की अज अगुन अलखगति कोई ॥
दो\. जौं नृप तनय त ब्रह्म किमि नारि बिरहँ मति भोरि. देख चरित महिमा सुनत भ्रमति बुद्धि अति मोरि ॥
१०८ ॥
जौं अनीह ब्यापक बिभु कोऊ. कबहु बुझाइ नाथ मोहि सोऊ ॥
अग्य जानि रिस उर जनि धरहू. जेहि बिधि मोह मिटै सोइ करहू ॥
मै बन दीखि राम प्रभुताई. अति भय बिकल न तुम्हहि सुनाई ॥
तदपि मलिन मन बोधु न आवा. सो फलु भली भाँति हम पावा ॥
अजहूँ कछु संसउ मन मोरे. करहु कृपा बिनवउँ कर जोरें ॥
प्रभु तब मोहि बहु भाँति प्रबोधा. नाथ सो समुझि करहु जनि क्रोधा ॥
तब कर अस बिमोह अब नाहीं. रामकथा पर रुचि मन माहीं ॥
कहहु पुनीत राम गुन गाथा. भुजगराज भूषन सुरनाथा ॥
दो\. बंदउ पद धरि धरनि सिरु बिनय करउँ कर जोरि. बरनहु रघुबर बिसद जसु श्रुति सिद्धांत निचोरि ॥
१०९ ॥
जदपि जोषिता नहिं अधिकारी. दासी मन क्रम बचन तुम्हारी ॥
गूढ़उ तत्व न साधु दुरावहिं. आरत अधिकारी जहँ पावहिं ॥
अति आरति पूछउँ सुरराया. रघुपति कथा कहहु करि दाया ॥
प्रथम सो कारन कहहु बिचारी. निर्गुन ब्रह्म सगुन बपु धारी ॥
पुनि प्रभु कहहु राम अवतारा. बालचरित पुनि कहहु उदारा ॥
कहहु जथा जानकी बिबाहीं. राज तजा सो दूषन काहीं ॥
बन बसि कीन्हे चरित अपारा. कहहु नाथ जिमि रावन मारा ॥
राज बैठि कीन्हीं बहु लीला. सकल कहहु संकर सुखलीला ॥
दो\. बहुरि कहहु करुनायतन कीन्ह जो अचरज राम. प्रजा सहित रघुबंसमनि किमि गवने निज धाम ॥
 
=== 2.1 ===
११० ॥
११० .. पुनि प्रभु कहहु सो तत्व बखानी. जेहिं बिग्यान मगन मुनि ग्यानी .. भगति ग्यान बिग्यान बिरागा. पुनि सब बरनहु सहित बिभागा .. औरउ राम रहस्य अनेका. कहहु नाथ अति बिमल बिबेका .. जो प्रभु मैं पूछा नहि होई. सोउ दयाल राखहु जनि गोई .. तुम्ह त्रिभुवन गुर बेद बखाना. आन जीव पाँवर का जाना .. प्रस्न उमा कै सहज सुहाई. छल बिहीन सुनि सिव मन भाई .. हर हियँ रामचरित सब आए. प्रेम पुलक लोचन जल छाए .. श्रीरघुनाथ रूप उर आवा. परमानंद अमित सुख पावा .. दो\. मगन ध्यानरस दंड जुग पुनि मन बाहेर कीन्ह. रघुपति चरित महेस तब हरषित बरनै लीन्ह .. १११ .. झूठेउ सत्य जाहि बिनु जानें. जिमि भुजंग बिनु रजु पहिचानें .. जेहि जानें जग जाइ हेराई. जागें जथा सपन भ्रम जाई .. बंदउँ बालरूप सोई रामू. सब सिधि सुलभ जपत जिसु नामू .. मंगल भवन अमंगल हारी. द्रवउ सो दसरथ अजिर बिहारी .. करि प्रनाम रामहि त्रिपुरारी. हरषि सुधा सम गिरा उचारी .. धन्य धन्य गिरिराजकुमारी. तुम्ह समान नहिं कोउ उपकारी .. पूँछेहु रघुपति कथा प्रसंगा. सकल लोक जग पावनि गंगा .. तुम्ह रघुबीर चरन अनुरागी. कीन्हहु प्रस्न जगत हित लागी .. दो\. रामकृपा तें पारबति सपनेहुँ तव मन माहिं. सोक मोह संदेह भ्रम मम बिचार कछु नाहिं .. ११२ .. तदपि असंका कीन्हिहु सोई. कहत सुनत सब कर हित होई .. जिन्ह हरि कथा सुनी नहिं काना. श्रवन रंध्र अहिभवन समाना .. नयनन्हि संत दरस नहिं देखा. लोचन मोरपंख कर लेखा .. ते सिर कटु तुंबरि समतूला. जे न नमत हरि गुर पद मूला .. जिन्ह हरिभगति हृदयँ नहिं आनी. जीवत सव समान तेइ प्रानी .. जो नहिं करइ राम गुन गाना. जीह सो दादुर जीह समाना .. कुलिस कठोर निठुर सोइ छाती. सुनि हरिचरित न जो हरषाती .. गिरिजा सुनहु राम कै लीला. सुर हित दनुज बिमोहनसीला .. दो\. रामकथा सुरधेनु सम सेवत सब सुख दानि. सतसमाज सुरलोक सब को न सुनै अस जानि .. ११३ .. रामकथा सुंदर कर तारी. संसय बिहग उडावनिहारी .. रामकथा कलि बिटप कुठारी. सादर सुनु गिरिराजकुमारी .. राम नाम गुन चरित सुहाए. जनम करम अगनित श्रुति गाए .. जथा अनंत राम भगवाना. तथा कथा कीरति गुन नाना .. तदपि जथा श्रुत जसि मति मोरी. कहिहउँ देखि प्रीति अति तोरी .. उमा प्रस्न तव सहज सुहाई. सुखद संतसंमत मोहि भाई .. एक बात नहि मोहि सोहानी. जदपि मोह बस कहेहु भवानी .. तुम जो कहा राम कोउ आना. जेहि श्रुति गाव धरहिं मुनि ध्याना .. दो\. कहहि सुनहि अस अधम नर ग्रसे जे मोह पिसाच. पाषंडी हरि पद बिमुख जानहिं झूठ न साच .. ११४ .. अग्य अकोबिद अंध अभागी. काई बिषय मुकर मन लागी .. लंपट कपटी कुटिल बिसेषी. सपनेहुँ संतसभा नहिं देखी .. कहहिं ते बेद असंमत बानी. जिन्ह कें सूझ लाभु नहिं हानी .. मुकर मलिन अरु नयन बिहीना. राम रूप देखहिं किमि दीना .. जिन्ह कें अगुन न सगुन बिबेका. जल्पहिं कल्पित बचन अनेका .. हरिमाया बस जगत भ्रमाहीं. तिन्हहि कहत कछु अघटित नाहीं .. बातुल भूत बिबस मतवारे. ते नहिं बोलहिं बचन बिचारे .. जिन्ह कृत महामोह मद पाना. तिन कर कहा करिअ नहिं काना .. सो\. अस निज हृदयँ बिचारि तजु संसय भजु राम पद. सुनु गिरिराज कुमारि भ्रम तम रबि कर बचन मम .. ११५ .. सगुनहि अगुनहि नहिं कछु भेदा. गावहिं मुनि पुरान बुध बेदा .. अगुन अरुप अलख अज जोई. भगत प्रेम बस सगुन सो होई .. जो गुन रहित सगुन सोइ कैसें. जलु हिम उपल बिलग नहिं जैसें .. जासु नाम भ्रम तिमिर पतंगा. तेहि किमि कहिअ बिमोह प्रसंगा .. राम सच्चिदानंद दिनेसा. नहिं तहँ मोह निसा लवलेसा .. सहज प्रकासरुप भगवाना. नहिं तहँ पुनि बिग्यान बिहाना .. हरष बिषाद ग्यान अग्याना. जीव धर्म अहमिति अभिमाना .. राम ब्रह्म ब्यापक जग जाना. परमानन्द परेस पुराना .. दो\. पुरुष प्रसिद्ध प्रकास निधि प्रगट परावर नाथ .. रघुकुलमनि मम स्वामि सोइ कहि सिवँ नायउ माथ .. ११६ .. निज भ्रम नहिं समुझहिं अग्यानी. प्रभु पर मोह धरहिं जड़ प्रानी .. जथा गगन घन पटल निहारी. झाँपेउ मानु कहहिं कुबिचारी .. चितव जो लोचन अंगुलि लाएँ. प्रगट जुगल ससि तेहि के भाएँ .. उमा राम बिषइक अस मोहा. नभ तम धूम धूरि जिमि सोहा .. बिषय करन सुर जीव समेता. सकल एक तें एक सचेता .. सब कर परम प्रकासक जोई. राम अनादि अवधपति सोई .. जगत प्रकास्य प्रकासक रामू. मायाधीस ग्यान गुन धामू .. जासु सत्यता तें जड माया. भास सत्य इव मोह सहाया .. दो\. रजत सीप महुँ मास जिमि जथा भानु कर बारि. जदपि मृषा तिहुँ काल सोइ भ्रम न सकइ कोउ टारि .. ११७ .. एहि बिधि जग हरि आश्रित रहई. जदपि असत्य देत दुख अहई .. जौं सपनें सिर काटै कोई. बिनु जागें न दूरि दुख होई .. जासु कृपाँ अस भ्रम मिटि जाई. गिरिजा सोइ कृपाल रघुराई .. आदि अंत कोउ जासु न पावा. मति अनुमानि निगम अस गावा .. बिनु पद चलइ सुनइ बिनु काना. कर बिनु करम करइ बिधि नाना .. आनन रहित सकल रस भोगी. बिनु बानी बकता बड़ जोगी .. तनु बिनु परस नयन बिनु देखा. ग्रहइ घ्रान बिनु बास असेषा .. असि सब भाँति अलौकिक करनी. महिमा जासु जाइ नहिं बरनी .. दो\. जेहि इमि गावहि बेद बुध जाहि धरहिं मुनि ध्यान .. सोइ दसरथ सुत भगत हित कोसलपति भगवान .. ११८ .. कासीं मरत जंतु अवलोकी. जासु नाम बल करउँ बिसोकी .. सोइ प्रभु मोर चराचर स्वामी. रघुबर सब उर अंतरजामी .. बिबसहुँ जासु नाम नर कहहीं. जनम अनेक रचित अघ दहहीं .. सादर सुमिरन जे नर करहीं. भव बारिधि गोपद इव तरहीं .. राम सो परमातमा भवानी. तहँ भ्रम अति अबिहित तव बानी .. अस संसय आनत उर माहीं. ग्यान बिराग सकल गुन जाहीं .. सुनि सिव के भ्रम भंजन बचना. मिटि गै सब कुतरक कै रचना .. भइ रघुपति पद प्रीति प्रतीती. दारुन असंभावना बीती .. दो\. पुनि पुनि प्रभु पद कमल गहि जोरि पंकरुह पानि. बोली गिरिजा बचन बर मनहुँ प्रेम रस सानि .. ११९ .. ससि कर सम सुनि गिरा तुम्हारी. मिटा मोह सरदातप भारी .. तुम्ह कृपाल सबु संसउ हरेऊ. राम स्वरुप जानि मोहि परेऊ .. नाथ कृपाँ अब गयउ बिषादा. सुखी भयउँ प्रभु चरन प्रसादा .. अब मोहि आपनि किंकरि जानी. जदपि सहज जड नारि अयानी .. प्रथम जो मैं पूछा सोइ कहहू. जौं मो पर प्रसन्न प्रभु अहहू .. राम ब्रह्म चिनमय अबिनासी. सर्ब रहित सब उर पुर बासी .. नाथ धरेउ नरतनु केहि हेतू. मोहि समुझाइ कहहु बृषकेतू .. उमा बचन सुनि परम बिनीता. रामकथा पर प्रीति पुनीता .. दो\. हिँयँ हरषे कामारि तब संकर सहज सुजान बहु बिधि उमहि प्रसंसि पुनि बोले कृपानिधान ..
पुनि प्रभु कहहु सो तत्व बखानी. जेहिं बिग्यान मगन मुनि ग्यानी ॥
भगति ग्यान बिग्यान बिरागा. पुनि सब बरनहु सहित बिभागा ॥
औरउ राम रहस्य अनेका. कहहु नाथ अति बिमल बिबेका ॥
जो प्रभु मैं पूछा नहि होई. सोउ दयाल राखहु जनि गोई ॥
तुम्ह त्रिभुवन गुर बेद बखाना. आन जीव पाँवर का जाना ॥
प्रस्न उमा कै सहज सुहाई. छल बिहीन सुनि सिव मन भाई ॥
हर हियँ रामचरित सब आए. प्रेम पुलक लोचन जल छाए ॥
श्रीरघुनाथ रूप उर आवा. परमानंद अमित सुख पावा ॥
दो\. मगन ध्यानरस दंड जुग पुनि मन बाहेर कीन्ह. रघुपति चरित महेस तब हरषित बरनै लीन्ह ॥
१११ ॥
झूठेउ सत्य जाहि बिनु जानें. जिमि भुजंग बिनु रजु पहिचानें ॥
जेहि जानें जग जाइ हेराई. जागें जथा सपन भ्रम जाई ॥
बंदउँ बालरूप सोई रामू. सब सिधि सुलभ जपत जिसु नामू ॥
मंगल भवन अमंगल हारी. द्रवउ सो दसरथ अजिर बिहारी ॥
करि प्रनाम रामहि त्रिपुरारी. हरषि सुधा सम गिरा उचारी ॥
धन्य धन्य गिरिराजकुमारी. तुम्ह समान नहिं कोउ उपकारी ॥
पूँछेहु रघुपति कथा प्रसंगा. सकल लोक जग पावनि गंगा ॥
तुम्ह रघुबीर चरन अनुरागी. कीन्हहु प्रस्न जगत हित लागी ॥
दो\. रामकृपा तें पारबति सपनेहुँ तव मन माहिं. सोक मोह संदेह भ्रम मम बिचार कछु नाहिं ॥
११२ ॥
तदपि असंका कीन्हिहु सोई. कहत सुनत सब कर हित होई ॥
जिन्ह हरि कथा सुनी नहिं काना. श्रवन रंध्र अहिभवन समाना ॥
नयनन्हि संत दरस नहिं देखा. लोचन मोरपंख कर लेखा ॥
ते सिर कटु तुंबरि समतूला. जे न नमत हरि गुर पद मूला ॥
जिन्ह हरिभगति हृदयँ नहिं आनी. जीवत सव समान तेइ प्रानी ॥
जो नहिं करइ राम गुन गाना. जीह सो दादुर जीह समाना ॥
कुलिस कठोर निठुर सोइ छाती. सुनि हरिचरित न जो हरषाती ॥
गिरिजा सुनहु राम कै लीला. सुर हित दनुज बिमोहनसीला ॥
दो\. रामकथा सुरधेनु सम सेवत सब सुख दानि. सतसमाज सुरलोक सब को न सुनै अस जानि ॥
११३ ॥
रामकथा सुंदर कर तारी. संसय बिहग उडावनिहारी ॥
रामकथा कलि बिटप कुठारी. सादर सुनु गिरिराजकुमारी ॥
राम नाम गुन चरित सुहाए. जनम करम अगनित श्रुति गाए ॥
जथा अनंत राम भगवाना. तथा कथा कीरति गुन नाना ॥
तदपि जथा श्रुत जसि मति मोरी. कहिहउँ देखि प्रीति अति तोरी ॥
उमा प्रस्न तव सहज सुहाई. सुखद संतसंमत मोहि भाई ॥
एक बात नहि मोहि सोहानी. जदपि मोह बस कहेहु भवानी ॥
तुम जो कहा राम कोउ आना. जेहि श्रुति गाव धरहिं मुनि ध्याना ॥
दो\. कहहि सुनहि अस अधम नर ग्रसे जे मोह पिसाच. पाषंडी हरि पद बिमुख जानहिं झूठ न साच ॥
११४ ॥
अग्य अकोबिद अंध अभागी. काई बिषय मुकर मन लागी ॥
लंपट कपटी कुटिल बिसेषी. सपनेहुँ संतसभा नहिं देखी ॥
कहहिं ते बेद असंमत बानी. जिन्ह कें सूझ लाभु नहिं हानी ॥
मुकर मलिन अरु नयन बिहीना. राम रूप देखहिं किमि दीना ॥
जिन्ह कें अगुन न सगुन बिबेका. जल्पहिं कल्पित बचन अनेका ॥
हरिमाया बस जगत भ्रमाहीं. तिन्हहि कहत कछु अघटित नाहीं ॥
बातुल भूत बिबस मतवारे. ते नहिं बोलहिं बचन बिचारे ॥
जिन्ह कृत महामोह मद पाना. तिन कर कहा करिअ नहिं काना ॥
सो\. अस निज हृदयँ बिचारि तजु संसय भजु राम पद. सुनु गिरिराज कुमारि भ्रम तम रबि कर बचन मम ॥
११५ ॥
सगुनहि अगुनहि नहिं कछु भेदा. गावहिं मुनि पुरान बुध बेदा ॥
अगुन अरुप अलख अज जोई. भगत प्रेम बस सगुन सो होई ॥
जो गुन रहित सगुन सोइ कैसें. जलु हिम उपल बिलग नहिं जैसें ॥
जासु नाम भ्रम तिमिर पतंगा. तेहि किमि कहिअ बिमोह प्रसंगा ॥
राम सच्चिदानंद दिनेसा. नहिं तहँ मोह निसा लवलेसा ॥
सहज प्रकासरुप भगवाना. नहिं तहँ पुनि बिग्यान बिहाना ॥
हरष बिषाद ग्यान अग्याना. जीव धर्म अहमिति अभिमाना ॥
राम ब्रह्म ब्यापक जग जाना. परमानन्द परेस पुराना ॥
दो\. पुरुष प्रसिद्ध प्रकास निधि प्रगट परावर नाथ ॥
रघुकुलमनि मम स्वामि सोइ कहि सिवँ नायउ माथ ॥
११६ ॥
निज भ्रम नहिं समुझहिं अग्यानी. प्रभु पर मोह धरहिं जड़ प्रानी ॥
जथा गगन घन पटल निहारी. झाँपेउ मानु कहहिं कुबिचारी ॥
चितव जो लोचन अंगुलि लाएँ. प्रगट जुगल ससि तेहि के भाएँ ॥
उमा राम बिषइक अस मोहा. नभ तम धूम धूरि जिमि सोहा ॥
बिषय करन सुर जीव समेता. सकल एक तें एक सचेता ॥
सब कर परम प्रकासक जोई. राम अनादि अवधपति सोई ॥
जगत प्रकास्य प्रकासक रामू. मायाधीस ग्यान गुन धामू ॥
जासु सत्यता तें जड माया. भास सत्य इव मोह सहाया ॥
दो\. रजत सीप महुँ मास जिमि जथा भानु कर बारि. जदपि मृषा तिहुँ काल सोइ भ्रम न सकइ कोउ टारि ॥
११७ ॥
एहि बिधि जग हरि आश्रित रहई. जदपि असत्य देत दुख अहई ॥
जौं सपनें सिर काटै कोई. बिनु जागें न दूरि दुख होई ॥
जासु कृपाँ अस भ्रम मिटि जाई. गिरिजा सोइ कृपाल रघुराई ॥
आदि अंत कोउ जासु न पावा. मति अनुमानि निगम अस गावा ॥
बिनु पद चलइ सुनइ बिनु काना. कर बिनु करम करइ बिधि नाना ॥
आनन रहित सकल रस भोगी. बिनु बानी बकता बड़ जोगी ॥
तनु बिनु परस नयन बिनु देखा. ग्रहइ घ्रान बिनु बास असेषा ॥
असि सब भाँति अलौकिक करनी. महिमा जासु जाइ नहिं बरनी ॥
दो\. जेहि इमि गावहि बेद बुध जाहि धरहिं मुनि ध्यान ॥
सोइ दसरथ सुत भगत हित कोसलपति भगवान ॥
११८ ॥
कासीं मरत जंतु अवलोकी. जासु नाम बल करउँ बिसोकी ॥
सोइ प्रभु मोर चराचर स्वामी. रघुबर सब उर अंतरजामी ॥
बिबसहुँ जासु नाम नर कहहीं. जनम अनेक रचित अघ दहहीं ॥
सादर सुमिरन जे नर करहीं. भव बारिधि गोपद इव तरहीं ॥
राम सो परमातमा भवानी. तहँ भ्रम अति अबिहित तव बानी ॥
अस संसय आनत उर माहीं. ग्यान बिराग सकल गुन जाहीं ॥
सुनि सिव के भ्रम भंजन बचना. मिटि गै सब कुतरक कै रचना ॥
भइ रघुपति पद प्रीति प्रतीती. दारुन असंभावना बीती ॥
दो\. पुनि पुनि प्रभु पद कमल गहि जोरि पंकरुह पानि. बोली गिरिजा बचन बर मनहुँ प्रेम रस सानि ॥
११९ ॥
ससि कर सम सुनि गिरा तुम्हारी. मिटा मोह सरदातप भारी ॥
तुम्ह कृपाल सबु संसउ हरेऊ. राम स्वरुप जानि मोहि परेऊ ॥
नाथ कृपाँ अब गयउ बिषादा. सुखी भयउँ प्रभु चरन प्रसादा ॥
अब मोहि आपनि किंकरि जानी. जदपि सहज जड नारि अयानी ॥
प्रथम जो मैं पूछा सोइ कहहू. जौं मो पर प्रसन्न प्रभु अहहू ॥
राम ब्रह्म चिनमय अबिनासी. सर्ब रहित सब उर पुर बासी ॥
नाथ धरेउ नरतनु केहि हेतू. मोहि समुझाइ कहहु बृषकेतू ॥
उमा बचन सुनि परम बिनीता. रामकथा पर प्रीति पुनीता ॥
दो\. हिँयँ हरषे कामारि तब संकर सहज सुजान बहु बिधि उमहि प्रसंसि पुनि बोले कृपानिधान ॥
 
=== 2.2 ===
१२०(क) ॥
१२०(क) .. नवान्हपारायन,पहला विश्राम मासपारायण, चौथा विश्राम सो\. सुनु सुभ कथा भवानि रामचरितमानस बिमल. कहा भुसुंडि बखानि सुना बिहग नायक गरुड .. १२०(ख) .. सो संबाद उदार जेहि बिधि भा आगें कहब. सुनहु राम अवतार चरित परम सुंदर अनघ .. १२०(ग) .. हरि गुन नाम अपार कथा रूप अगनित अमित. मैं निज मति अनुसार कहउँ उमा सादर सुनहु .. १२०(घ .. सुनु गिरिजा हरिचरित सुहाए. बिपुल बिसद निगमागम गाए .. हरि अवतार हेतु जेहि होई. इदमित्थं कहि जाइ न सोई .. राम अतर्क्य बुद्धि मन बानी. मत हमार अस सुनहि सयानी .. तदपि संत मुनि बेद पुराना. जस कछु कहहिं स्वमति अनुमाना .. तस मैं सुमुखि सुनावउँ तोही. समुझि परइ जस कारन मोही .. जब जब होइ धरम कै हानी. बाढहिं असुर अधम अभिमानी .. करहिं अनीति जाइ नहिं बरनी. सीदहिं बिप्र धेनु सुर धरनी .. तब तब प्रभु धरि बिबिध सरीरा. हरहि कृपानिधि सज्जन पीरा .. दो\. असुर मारि थापहिं सुरन्ह राखहिं निज श्रुति सेतु. जग बिस्तारहिं बिसद जस राम जन्म कर हेतु .. १२१ .. सोइ जस गाइ भगत भव तरहीं. कृपासिंधु जन हित तनु धरहीं .. राम जनम के हेतु अनेका. परम बिचित्र एक तें एका .. जनम एक दुइ कहउँ बखानी. सावधान सुनु सुमति भवानी .. द्वारपाल हरि के प्रिय दोऊ. जय अरु बिजय जान सब कोऊ .. बिप्र श्राप तें दूनउ भाई. तामस असुर देह तिन्ह पाई .. कनककसिपु अरु हाटक लोचन. जगत बिदित सुरपति मद मोचन .. बिजई समर बीर बिख्याता. धरि बराह बपु एक निपाता .. होइ नरहरि दूसर पुनि मारा. जन प्रहलाद सुजस बिस्तारा .. दो\. भए निसाचर जाइ तेइ महाबीर बलवान. कुंभकरन रावण सुभट सुर बिजई जग जान .. १२२ . मुकुत न भए हते भगवाना. तीनि जनम द्विज बचन प्रवाना .. एक बार तिन्ह के हित लागी. धरेउ सरीर भगत अनुरागी .. कस्यप अदिति तहाँ पितु माता. दसरथ कौसल्या बिख्याता .. एक कलप एहि बिधि अवतारा. चरित्र पवित्र किए संसारा .. एक कलप सुर देखि दुखारे. समर जलंधर सन सब हारे .. संभु कीन्ह संग्राम अपारा. दनुज महाबल मरइ न मारा .. परम सती असुराधिप नारी. तेहि बल ताहि न जितहिं पुरारी .. दो\. छल करि टारेउ तासु ब्रत प्रभु सुर कारज कीन्ह .. जब तेहि जानेउ मरम तब श्राप कोप करि दीन्ह .. १२३ .. तासु श्राप हरि दीन्ह प्रमाना. कौतुकनिधि कृपाल भगवाना .. तहाँ जलंधर रावन भयऊ. रन हति राम परम पद दयऊ .. एक जनम कर कारन एहा. जेहि लागि राम धरी नरदेहा .. प्रति अवतार कथा प्रभु केरी. सुनु मुनि बरनी कबिन्ह घनेरी .. नारद श्राप दीन्ह एक बारा. कलप एक तेहि लगि अवतारा .. गिरिजा चकित भई सुनि बानी. नारद बिष्नुभगत पुनि ग्यानि .. कारन कवन श्राप मुनि दीन्हा. का अपराध रमापति कीन्हा .. यह प्रसंग मोहि कहहु पुरारी. मुनि मन मोह आचरज भारी .. दो\. बोले बिहसि महेस तब ग्यानी मूढ़ न कोइ. जेहि जस रघुपति करहिं जब सो तस तेहि छन होइ .. १२४(क) .. सो\. कहउँ राम गुन गाथ भरद्वाज सादर सुनहु. भव भंजन रघुनाथ भजु तुलसी तजि मान मद .. १२४(ख) .. हिमगिरि गुहा एक अति पावनि. बह समीप सुरसरी सुहावनि .. आश्रम परम पुनीत सुहावा. देखि देवरिषि मन अति भावा .. निरखि सैल सरि बिपिन बिभागा. भयउ रमापति पद अनुरागा .. सुमिरत हरिहि श्राप गति बाधी. सहज बिमल मन लागि समाधी .. मुनि गति देखि सुरेस डेराना. कामहि बोलि कीन्ह समाना .. सहित सहाय जाहु मम हेतू. चकेउ हरषि हियँ जलचरकेतू .. सुनासीर मन महुँ असि त्रासा. चहत देवरिषि मम पुर बासा .. जे कामी लोलुप जग माहीं. कुटिल काक इव सबहि डेराहीं .. दो\. सुख हाड़ लै भाग सठ स्वान निरखि मृगराज. छीनि लेइ जनि जान जड़ तिमि सुरपतिहि न लाज .. १२५ .. तेहि आश्रमहिं मदन जब गयऊ. निज मायाँ बसंत निरमयऊ .. कुसुमित बिबिध बिटप बहुरंगा. कूजहिं कोकिल गुंजहि भृंगा .. चली सुहावनि त्रिबिध बयारी. काम कृसानु बढ़ावनिहारी .. रंभादिक सुरनारि नबीना . सकल असमसर कला प्रबीना .. करहिं गान बहु तान तरंगा. बहुबिधि क्रीड़हि पानि पतंगा .. देखि सहाय मदन हरषाना. कीन्हेसि पुनि प्रपंच बिधि नाना .. काम कला कछु मुनिहि न ब्यापी. निज भयँ डरेउ मनोभव पापी .. सीम कि चाँपि सकइ कोउ तासु. बड़ रखवार रमापति जासू .. दो\. सहित सहाय सभीत अति मानि हारि मन मैन. गहेसि जाइ मुनि चरन तब कहि सुठि आरत बैन .. १२६ .. भयउ न नारद मन कछु रोषा. कहि प्रिय बचन काम परितोषा .. नाइ चरन सिरु आयसु पाई. गयउ मदन तब सहित सहाई .. मुनि सुसीलता आपनि करनी. सुरपति सभाँ जाइ सब बरनी .. सुनि सब कें मन अचरजु आवा. मुनिहि प्रसंसि हरिहि सिरु नावा .. तब नारद गवने सिव पाहीं. जिता काम अहमिति मन माहीं .. मार चरित संकरहिं सुनाए. अतिप्रिय जानि महेस सिखाए .. बार बार बिनवउँ मुनि तोहीं. जिमि यह कथा सुनायहु मोहीं .. तिमि जनि हरिहि सुनावहु कबहूँ. चलेहुँ प्रसंग दुराएडु तबहूँ .. दो\. संभु दीन्ह उपदेस हित नहिं नारदहि सोहान. भारद्वाज कौतुक सुनहु हरि इच्छा बलवान .. १२७ .. राम कीन्ह चाहहिं सोइ होई. करै अन्यथा अस नहिं कोई .. संभु बचन मुनि मन नहिं भाए. तब बिरंचि के लोक सिधाए .. एक बार करतल बर बीना. गावत हरि गुन गान प्रबीना .. छीरसिंधु गवने मुनिनाथा. जहँ बस श्रीनिवास श्रुतिमाथा .. हरषि मिले उठि रमानिकेता. बैठे आसन रिषिहि समेता .. बोले बिहसि चराचर राया. बहुते दिनन कीन्हि मुनि दाया .. काम चरित नारद सब भाषे. जद्यपि प्रथम बरजि सिवँ राखे .. अति प्रचंड रघुपति कै माया. जेहि न मोह अस को जग जाया .. दो\. रूख बदन करि बचन मृदु बोले श्रीभगवान . तुम्हरे सुमिरन तें मिटहिं मोह मार मद मान .. १२८ .. सुनु मुनि मोह होइ मन ताकें. ग्यान बिराग हृदय नहिं जाके .. ब्रह्मचरज ब्रत रत मतिधीरा. तुम्हहि कि करइ मनोभव पीरा .. नारद कहेउ सहित अभिमाना. कृपा तुम्हारि सकल भगवाना .. करुनानिधि मन दीख बिचारी. उर अंकुरेउ गरब तरु भारी .. बेगि सो मै डारिहउँ उखारी. पन हमार सेवक हितकारी .. मुनि कर हित मम कौतुक होई. अवसि उपाय करबि मै सोई .. तब नारद हरि पद सिर नाई. चले हृदयँ अहमिति अधिकाई .. श्रीपति निज माया तब प्रेरी. सुनहु कठिन करनी तेहि केरी .. दो\. बिरचेउ मग महुँ नगर तेहिं सत जोजन बिस्तार. श्रीनिवासपुर तें अधिक रचना बिबिध प्रकार .. १२९ .. बसहिं नगर सुंदर नर नारी. जनु बहु मनसिज रति तनुधारी .. तेहिं पुर बसइ सीलनिधि राजा. अगनित हय गय सेन समाजा .. सत सुरेस सम बिभव बिलासा. रूप तेज बल नीति निवासा .. बिस्वमोहनी तासु कुमारी. श्री बिमोह जिसु रूपु निहारी .. सोइ हरिमाया सब गुन खानी. सोभा तासु कि जाइ बखानी .. करइ स्वयंबर सो नृपबाला. आए तहँ अगनित महिपाला .. मुनि कौतुकी नगर तेहिं गयऊ. पुरबासिन्ह सब पूछत भयऊ .. सुनि सब चरित भूपगृहँ आए. करि पूजा नृप मुनि बैठाए .. दो\. आनि देखाई नारदहि भूपति राजकुमारि. कहहु नाथ गुन दोष सब एहि के हृदयँ बिचारि ..
नवान्हपारायन,पहला विश्राम मासपारायण, चौथा विश्राम सो\. सुनु सुभ कथा भवानि रामचरितमानस बिमल. कहा भुसुंडि बखानि सुना बिहग नायक गरुड ॥
१२०(ख) ॥
सो संबाद उदार जेहि बिधि भा आगें कहब. सुनहु राम अवतार चरित परम सुंदर अनघ ॥
१२०(ग) ॥
हरि गुन नाम अपार कथा रूप अगनित अमित. मैं निज मति अनुसार कहउँ उमा सादर सुनहु ॥
१२०(घ ॥
सुनु गिरिजा हरिचरित सुहाए. बिपुल बिसद निगमागम गाए ॥
हरि अवतार हेतु जेहि होई. इदमित्थं कहि जाइ न सोई ॥
राम अतर्क्य बुद्धि मन बानी. मत हमार अस सुनहि सयानी ॥
तदपि संत मुनि बेद पुराना. जस कछु कहहिं स्वमति अनुमाना ॥
तस मैं सुमुखि सुनावउँ तोही. समुझि परइ जस कारन मोही ॥
जब जब होइ धरम कै हानी. बाढहिं असुर अधम अभिमानी ॥
करहिं अनीति जाइ नहिं बरनी. सीदहिं बिप्र धेनु सुर धरनी ॥
तब तब प्रभु धरि बिबिध सरीरा. हरहि कृपानिधि सज्जन पीरा ॥
दो\. असुर मारि थापहिं सुरन्ह राखहिं निज श्रुति सेतु. जग बिस्तारहिं बिसद जस राम जन्म कर हेतु ॥
१२१ ॥
सोइ जस गाइ भगत भव तरहीं. कृपासिंधु जन हित तनु धरहीं ॥
राम जनम के हेतु अनेका. परम बिचित्र एक तें एका ॥
जनम एक दुइ कहउँ बखानी. सावधान सुनु सुमति भवानी ॥
द्वारपाल हरि के प्रिय दोऊ. जय अरु बिजय जान सब कोऊ ॥
बिप्र श्राप तें दूनउ भाई. तामस असुर देह तिन्ह पाई ॥
कनककसिपु अरु हाटक लोचन. जगत बिदित सुरपति मद मोचन ॥
बिजई समर बीर बिख्याता. धरि बराह बपु एक निपाता ॥
होइ नरहरि दूसर पुनि मारा. जन प्रहलाद सुजस बिस्तारा ॥
दो\. भए निसाचर जाइ तेइ महाबीर बलवान. कुंभकरन रावण सुभट सुर बिजई जग जान ॥
१२२ . मुकुत न भए हते भगवाना. तीनि जनम द्विज बचन प्रवाना ॥
एक बार तिन्ह के हित लागी. धरेउ सरीर भगत अनुरागी ॥
कस्यप अदिति तहाँ पितु माता. दसरथ कौसल्या बिख्याता ॥
एक कलप एहि बिधि अवतारा. चरित्र पवित्र किए संसारा ॥
एक कलप सुर देखि दुखारे. समर जलंधर सन सब हारे ॥
संभु कीन्ह संग्राम अपारा. दनुज महाबल मरइ न मारा ॥
परम सती असुराधिप नारी. तेहि बल ताहि न जितहिं पुरारी ॥
दो\. छल करि टारेउ तासु ब्रत प्रभु सुर कारज कीन्ह ॥
जब तेहि जानेउ मरम तब श्राप कोप करि दीन्ह ॥
१२३ ॥
तासु श्राप हरि दीन्ह प्रमाना. कौतुकनिधि कृपाल भगवाना ॥
तहाँ जलंधर रावन भयऊ. रन हति राम परम पद दयऊ ॥
एक जनम कर कारन एहा. जेहि लागि राम धरी नरदेहा ॥
प्रति अवतार कथा प्रभु केरी. सुनु मुनि बरनी कबिन्ह घनेरी ॥
नारद श्राप दीन्ह एक बारा. कलप एक तेहि लगि अवतारा ॥
गिरिजा चकित भई सुनि बानी. नारद बिष्नुभगत पुनि ग्यानि ॥
कारन कवन श्राप मुनि दीन्हा. का अपराध रमापति कीन्हा ॥
यह प्रसंग मोहि कहहु पुरारी. मुनि मन मोह आचरज भारी ॥
दो\. बोले बिहसि महेस तब ग्यानी मूढ़ न कोइ. जेहि जस रघुपति करहिं जब सो तस तेहि छन होइ ॥
१२४(क) ॥
सो\. कहउँ राम गुन गाथ भरद्वाज सादर सुनहु. भव भंजन रघुनाथ भजु तुलसी तजि मान मद ॥
१२४(ख) ॥
हिमगिरि गुहा एक अति पावनि. बह समीप सुरसरी सुहावनि ॥
आश्रम परम पुनीत सुहावा. देखि देवरिषि मन अति भावा ॥
निरखि सैल सरि बिपिन बिभागा. भयउ रमापति पद अनुरागा ॥
सुमिरत हरिहि श्राप गति बाधी. सहज बिमल मन लागि समाधी ॥
मुनि गति देखि सुरेस डेराना. कामहि बोलि कीन्ह समाना ॥
सहित सहाय जाहु मम हेतू. चकेउ हरषि हियँ जलचरकेतू ॥
सुनासीर मन महुँ असि त्रासा. चहत देवरिषि मम पुर बासा ॥
जे कामी लोलुप जग माहीं. कुटिल काक इव सबहि डेराहीं ॥
दो\. सुख हाड़ लै भाग सठ स्वान निरखि मृगराज. छीनि लेइ जनि जान जड़ तिमि सुरपतिहि न लाज ॥
१२५ ॥
तेहि आश्रमहिं मदन जब गयऊ. निज मायाँ बसंत निरमयऊ ॥
कुसुमित बिबिध बिटप बहुरंगा. कूजहिं कोकिल गुंजहि भृंगा ॥
चली सुहावनि त्रिबिध बयारी. काम कृसानु बढ़ावनिहारी ॥
रंभादिक सुरनारि नबीना . सकल असमसर कला प्रबीना ॥
करहिं गान बहु तान तरंगा. बहुबिधि क्रीड़हि पानि पतंगा ॥
देखि सहाय मदन हरषाना. कीन्हेसि पुनि प्रपंच बिधि नाना ॥
काम कला कछु मुनिहि न ब्यापी. निज भयँ डरेउ मनोभव पापी ॥
सीम कि चाँपि सकइ कोउ तासु. बड़ रखवार रमापति जासू ॥
दो\. सहित सहाय सभीत अति मानि हारि मन मैन. गहेसि जाइ मुनि चरन तब कहि सुठि आरत बैन ॥
१२६ ॥
भयउ न नारद मन कछु रोषा. कहि प्रिय बचन काम परितोषा ॥
नाइ चरन सिरु आयसु पाई. गयउ मदन तब सहित सहाई ॥
मुनि सुसीलता आपनि करनी. सुरपति सभाँ जाइ सब बरनी ॥
सुनि सब कें मन अचरजु आवा. मुनिहि प्रसंसि हरिहि सिरु नावा ॥
तब नारद गवने सिव पाहीं. जिता काम अहमिति मन माहीं ॥
मार चरित संकरहिं सुनाए. अतिप्रिय जानि महेस सिखाए ॥
बार बार बिनवउँ मुनि तोहीं. जिमि यह कथा सुनायहु मोहीं ॥
तिमि जनि हरिहि सुनावहु कबहूँ. चलेहुँ प्रसंग दुराएडु तबहूँ ॥
दो\. संभु दीन्ह उपदेस हित नहिं नारदहि सोहान. भारद्वाज कौतुक सुनहु हरि इच्छा बलवान ॥
१२७ ॥
राम कीन्ह चाहहिं सोइ होई. करै अन्यथा अस नहिं कोई ॥
संभु बचन मुनि मन नहिं भाए. तब बिरंचि के लोक सिधाए ॥
एक बार करतल बर बीना. गावत हरि गुन गान प्रबीना ॥
छीरसिंधु गवने मुनिनाथा. जहँ बस श्रीनिवास श्रुतिमाथा ॥
हरषि मिले उठि रमानिकेता. बैठे आसन रिषिहि समेता ॥
बोले बिहसि चराचर राया. बहुते दिनन कीन्हि मुनि दाया ॥
काम चरित नारद सब भाषे. जद्यपि प्रथम बरजि सिवँ राखे ॥
अति प्रचंड रघुपति कै माया. जेहि न मोह अस को जग जाया ॥
दो\. रूख बदन करि बचन मृदु बोले श्रीभगवान . तुम्हरे सुमिरन तें मिटहिं मोह मार मद मान ॥
१२८ ॥
सुनु मुनि मोह होइ मन ताकें. ग्यान बिराग हृदय नहिं जाके ॥
ब्रह्मचरज ब्रत रत मतिधीरा. तुम्हहि कि करइ मनोभव पीरा ॥
नारद कहेउ सहित अभिमाना. कृपा तुम्हारि सकल भगवाना ॥
करुनानिधि मन दीख बिचारी. उर अंकुरेउ गरब तरु भारी ॥
बेगि सो मै डारिहउँ उखारी. पन हमार सेवक हितकारी ॥
मुनि कर हित मम कौतुक होई. अवसि उपाय करबि मै सोई ॥
तब नारद हरि पद सिर नाई. चले हृदयँ अहमिति अधिकाई ॥
श्रीपति निज माया तब प्रेरी. सुनहु कठिन करनी तेहि केरी ॥
दो\. बिरचेउ मग महुँ नगर तेहिं सत जोजन बिस्तार. श्रीनिवासपुर तें अधिक रचना बिबिध प्रकार ॥
१२९ ॥
बसहिं नगर सुंदर नर नारी. जनु बहु मनसिज रति तनुधारी ॥
तेहिं पुर बसइ सीलनिधि राजा. अगनित हय गय सेन समाजा ॥
सत सुरेस सम बिभव बिलासा. रूप तेज बल नीति निवासा ॥
बिस्वमोहनी तासु कुमारी. श्री बिमोह जिसु रूपु निहारी ॥
सोइ हरिमाया सब गुन खानी. सोभा तासु कि जाइ बखानी ॥
करइ स्वयंबर सो नृपबाला. आए तहँ अगनित महिपाला ॥
मुनि कौतुकी नगर तेहिं गयऊ. पुरबासिन्ह सब पूछत भयऊ ॥
सुनि सब चरित भूपगृहँ आए. करि पूजा नृप मुनि बैठाए ॥
दो\. आनि देखाई नारदहि भूपति राजकुमारि. कहहु नाथ गुन दोष सब एहि के हृदयँ बिचारि ॥
 
=== 2.3 ===
१३० ॥
१३० .. देखि रूप मुनि बिरति बिसारी. बड़ी बार लगि रहे निहारी .. लच्छन तासु बिलोकि भुलाने. हृदयँ हरष नहिं प्रगट बखाने .. जो एहि बरइ अमर सोइ होई. समरभूमि तेहि जीत न कोई .. सेवहिं सकल चराचर ताही. बरइ सीलनिधि कन्या जाही .. लच्छन सब बिचारि उर राखे. कछुक बनाइ भूप सन भाषे .. सुता सुलच्छन कहि नृप पाहीं. नारद चले सोच मन माहीं .. करौं जाइ सोइ जतन बिचारी. जेहि प्रकार मोहि बरै कुमारी .. जप तप कछु न होइ तेहि काला. हे बिधि मिलइ कवन बिधि बाला .. दो\. एहि अवसर चाहिअ परम सोभा रूप बिसाल. जो बिलोकि रीझै कुअँरि तब मेलै जयमाल .. १३१ .. हरि सन मागौं सुंदरताई. होइहि जात गहरु अति भाई .. मोरें हित हरि सम नहिं कोऊ. एहि अवसर सहाय सोइ होऊ .. बहुबिधि बिनय कीन्हि तेहि काला. प्रगटेउ प्रभु कौतुकी कृपाला .. प्रभु बिलोकि मुनि नयन जुड़ाने. होइहि काजु हिएँ हरषाने .. अति आरति कहि कथा सुनाई. करहु कृपा करि होहु सहाई .. आपन रूप देहु प्रभु मोही. आन भाँति नहिं पावौं ओही .. जेहि बिधि नाथ होइ हित मोरा. करहु सो बेगि दास मैं तोरा .. निज माया बल देखि बिसाला. हियँ हँसि बोले दीनदयाला .. दो\. जेहि बिधि होइहि परम हित नारद सुनहु तुम्हार. सोइ हम करब न आन कछु बचन न मृषा हमार .. १३२ .. कुपथ माग रुज ब्याकुल रोगी. बैद न देइ सुनहु मुनि जोगी .. एहि बिधि हित तुम्हार मैं ठयऊ. कहि अस अंतरहित प्रभु भयऊ .. माया बिबस भए मुनि मूढ़ा. समुझी नहिं हरि गिरा निगूढ़ा .. गवने तुरत तहाँ रिषिराई. जहाँ स्वयंबर भूमि बनाई .. निज निज आसन बैठे राजा. बहु बनाव करि सहित समाजा .. मुनि मन हरष रूप अति मोरें. मोहि तजि आनहि बारिहि न भोरें .. मुनि हित कारन कृपानिधाना. दीन्ह कुरूप न जाइ बखाना .. सो चरित्र लखि काहुँ न पावा. नारद जानि सबहिं सिर नावा .. दो\. रहे तहाँ दुइ रुद्र गन ते जानहिं सब भेउ. बिप्रबेष देखत फिरहिं परम कौतुकी तेउ .. १३३ .. जेंहि समाज बैंठे मुनि जाई. हृदयँ रूप अहमिति अधिकाई .. तहँ बैठ महेस गन दोऊ. बिप्रबेष गति लखइ न कोऊ .. करहिं कूटि नारदहि सुनाई. नीकि दीन्हि हरि सुंदरताई .. रीझहि राजकुअँरि छबि देखी. इन्हहि बरिहि हरि जानि बिसेषी .. मुनिहि मोह मन हाथ पराएँ. हँसहिं संभु गन अति सचु पाएँ .. जदपि सुनहिं मुनि अटपटि बानी. समुझि न परइ बुद्धि भ्रम सानी .. काहुँ न लखा सो चरित बिसेषा. सो सरूप नृपकन्याँ देखा .. मर्कट बदन भयंकर देही. देखत हृदयँ क्रोध भा तेही .. दो\. सखीं संग लै कुअँरि तब चलि जनु राजमराल. देखत फिरइ महीप सब कर सरोज जयमाल .. १३४ .. जेहि दिसि बैठे नारद फूली. सो दिसि देहि न बिलोकी भूली .. पुनि पुनि मुनि उकसहिं अकुलाहीं. देखि दसा हर गन मुसकाहीं .. धरि नृपतनु तहँ गयउ कृपाला. कुअँरि हरषि मेलेउ जयमाला .. दुलहिनि लै गे लच्छिनिवासा. नृपसमाज सब भयउ निरासा .. मुनि अति बिकल मोंहँ मति नाठी. मनि गिरि गई छूटि जनु गाँठी .. तब हर गन बोले मुसुकाई. निज मुख मुकुर बिलोकहु जाई .. अस कहि दोउ भागे भयँ भारी. बदन दीख मुनि बारि निहारी .. बेषु बिलोकि क्रोध अति बाढ़ा. तिन्हहि सराप दीन्ह अति गाढ़ा .. दो\. होहु निसाचर जाइ तुम्ह कपटी पापी दोउ. हँसेहु हमहि सो लेहु फल बहुरि हँसेहु मुनि कोउ .. १३५ .. पुनि जल दीख रूप निज पावा. तदपि हृदयँ संतोष न आवा .. फरकत अधर कोप मन माहीं. सपदी चले कमलापति पाहीं .. देहउँ श्राप कि मरिहउँ जाई. जगत मोर उपहास कराई .. बीचहिं पंथ मिले दनुजारी. संग रमा सोइ राजकुमारी .. बोले मधुर बचन सुरसाईं. मुनि कहँ चले बिकल की नाईं .. सुनत बचन उपजा अति क्रोधा. माया बस न रहा मन बोधा .. पर संपदा सकहु नहिं देखी. तुम्हरें इरिषा कपट बिसेषी .. मथत सिंधु रुद्रहि बौरायहु. सुरन्ह प्रेरी बिष पान करायहु .. दो\. असुर सुरा बिष संकरहि आपु रमा मनि चारु. स्वारथ साधक कुटिल तुम्ह सदा कपट ब्यवहारु .. १३६ .. परम स्वतंत्र न सिर पर कोई. भावइ मनहि करहु तुम्ह सोई .. भलेहि मंद मंदेहि भल करहू. बिसमय हरष न हियँ कछु धरहू .. डहकि डहकि परिचेहु सब काहू. अति असंक मन सदा उछाहू .. करम सुभासुभ तुम्हहि न बाधा. अब लगि तुम्हहि न काहूँ साधा .. भले भवन अब बायन दीन्हा. पावहुगे फल आपन कीन्हा .. बंचेहु मोहि जवनि धरि देहा. सोइ तनु धरहु श्राप मम एहा .. कपि आकृति तुम्ह कीन्हि हमारी. करिहहिं कीस सहाय तुम्हारी .. मम अपकार कीन्ही तुम्ह भारी. नारी बिरहँ तुम्ह होब दुखारी .. दो\. श्राप सीस धरी हरषि हियँ प्रभु बहु बिनती कीन्हि. निज माया कै प्रबलता करषि कृपानिधि लीन्हि .. १३७ .. जब हरि माया दूरि निवारी. नहिं तहँ रमा न राजकुमारी .. तब मुनि अति सभीत हरि चरना. गहे पाहि प्रनतारति हरना .. मृषा होउ मम श्राप कृपाला. मम इच्छा कह दीनदयाला .. मैं दुर्बचन कहे बहुतेरे. कह मुनि पाप मिटिहिं किमि मेरे .. जपहु जाइ संकर सत नामा. होइहि हृदयँ तुरंत बिश्रामा .. कोउ नहिं सिव समान प्रिय मोरें. असि परतीति तजहु जनि भोरें .. जेहि पर कृपा न करहिं पुरारी. सो न पाव मुनि भगति हमारी .. अस उर धरि महि बिचरहु जाई. अब न तुम्हहि माया निअराई .. दो\. बहुबिधि मुनिहि प्रबोधि प्रभु तब भए अंतरधान .. सत्यलोक नारद चले करत राम गुन गान .. १३८ .. हर गन मुनिहि जात पथ देखी. बिगतमोह मन हरष बिसेषी .. अति सभीत नारद पहिं आए. गहि पद आरत बचन सुनाए .. हर गन हम न बिप्र मुनिराया. बड़ अपराध कीन्ह फल पाया .. श्राप अनुग्रह करहु कृपाला. बोले नारद दीनदयाला .. निसिचर जाइ होहु तुम्ह दोऊ. बैभव बिपुल तेज बल होऊ .. भुजबल बिस्व जितब तुम्ह जहिआ. धरिहहिं बिष्नु मनुज तनु तहिआ. समर मरन हरि हाथ तुम्हारा. होइहहु मुकुत न पुनि संसारा .. चले जुगल मुनि पद सिर नाई. भए निसाचर कालहि पाई .. दो\. एक कलप एहि हेतु प्रभु लीन्ह मनुज अवतार. सुर रंजन सज्जन सुखद हरि भंजन भुबि भार .. १३९ .. एहि बिधि जनम करम हरि केरे. सुंदर सुखद बिचित्र घनेरे .. कलप कलप प्रति प्रभु अवतरहीं. चारु चरित नानाबिधि करहीं .. तब तब कथा मुनीसन्ह गाई. परम पुनीत प्रबंध बनाई .. बिबिध प्रसंग अनूप बखाने. करहिं न सुनि आचरजु सयाने .. हरि अनंत हरिकथा अनंता. कहहिं सुनहिं बहुबिधि सब संता .. रामचंद्र के चरित सुहाए. कलप कोटि लगि जाहिं न गाए .. यह प्रसंग मैं कहा भवानी. हरिमायाँ मोहहिं मुनि ग्यानी .. प्रभु कौतुकी प्रनत हितकारी .. सेवत सुलभ सकल दुख हारी .. सो\. सुर नर मुनि कोउ नाहिं जेहि न मोह माया प्रबल .. अस बिचारि मन माहिं भजिअ महामाया पतिहि ..
देखि रूप मुनि बिरति बिसारी. बड़ी बार लगि रहे निहारी ॥
लच्छन तासु बिलोकि भुलाने. हृदयँ हरष नहिं प्रगट बखाने ॥
जो एहि बरइ अमर सोइ होई. समरभूमि तेहि जीत न कोई ॥
सेवहिं सकल चराचर ताही. बरइ सीलनिधि कन्या जाही ॥
लच्छन सब बिचारि उर राखे. कछुक बनाइ भूप सन भाषे ॥
सुता सुलच्छन कहि नृप पाहीं. नारद चले सोच मन माहीं ॥
करौं जाइ सोइ जतन बिचारी. जेहि प्रकार मोहि बरै कुमारी ॥
जप तप कछु न होइ तेहि काला. हे बिधि मिलइ कवन बिधि बाला ॥
दो\. एहि अवसर चाहिअ परम सोभा रूप बिसाल. जो बिलोकि रीझै कुअँरि तब मेलै जयमाल ॥
१३१ ॥
हरि सन मागौं सुंदरताई. होइहि जात गहरु अति भाई ॥
मोरें हित हरि सम नहिं कोऊ. एहि अवसर सहाय सोइ होऊ ॥
बहुबिधि बिनय कीन्हि तेहि काला. प्रगटेउ प्रभु कौतुकी कृपाला ॥
प्रभु बिलोकि मुनि नयन जुड़ाने. होइहि काजु हिएँ हरषाने ॥
अति आरति कहि कथा सुनाई. करहु कृपा करि होहु सहाई ॥
आपन रूप देहु प्रभु मोही. आन भाँति नहिं पावौं ओही ॥
जेहि बिधि नाथ होइ हित मोरा. करहु सो बेगि दास मैं तोरा ॥
निज माया बल देखि बिसाला. हियँ हँसि बोले दीनदयाला ॥
दो\. जेहि बिधि होइहि परम हित नारद सुनहु तुम्हार. सोइ हम करब न आन कछु बचन न मृषा हमार ॥
१३२ ॥
कुपथ माग रुज ब्याकुल रोगी. बैद न देइ सुनहु मुनि जोगी ॥
एहि बिधि हित तुम्हार मैं ठयऊ. कहि अस अंतरहित प्रभु भयऊ ॥
माया बिबस भए मुनि मूढ़ा. समुझी नहिं हरि गिरा निगूढ़ा ॥
गवने तुरत तहाँ रिषिराई. जहाँ स्वयंबर भूमि बनाई ॥
निज निज आसन बैठे राजा. बहु बनाव करि सहित समाजा ॥
मुनि मन हरष रूप अति मोरें. मोहि तजि आनहि बारिहि न भोरें ॥
मुनि हित कारन कृपानिधाना. दीन्ह कुरूप न जाइ बखाना ॥
सो चरित्र लखि काहुँ न पावा. नारद जानि सबहिं सिर नावा ॥
दो\. रहे तहाँ दुइ रुद्र गन ते जानहिं सब भेउ. बिप्रबेष देखत फिरहिं परम कौतुकी तेउ ॥
१३३ ॥
जेंहि समाज बैंठे मुनि जाई. हृदयँ रूप अहमिति अधिकाई ॥
तहँ बैठ महेस गन दोऊ. बिप्रबेष गति लखइ न कोऊ ॥
करहिं कूटि नारदहि सुनाई. नीकि दीन्हि हरि सुंदरताई ॥
रीझहि राजकुअँरि छबि देखी. इन्हहि बरिहि हरि जानि बिसेषी ॥
मुनिहि मोह मन हाथ पराएँ. हँसहिं संभु गन अति सचु पाएँ ॥
जदपि सुनहिं मुनि अटपटि बानी. समुझि न परइ बुद्धि भ्रम सानी ॥
काहुँ न लखा सो चरित बिसेषा. सो सरूप नृपकन्याँ देखा ॥
मर्कट बदन भयंकर देही. देखत हृदयँ क्रोध भा तेही ॥
दो\. सखीं संग लै कुअँरि तब चलि जनु राजमराल. देखत फिरइ महीप सब कर सरोज जयमाल ॥
१३४ ॥
जेहि दिसि बैठे नारद फूली. सो दिसि देहि न बिलोकी भूली ॥
पुनि पुनि मुनि उकसहिं अकुलाहीं. देखि दसा हर गन मुसकाहीं ॥
धरि नृपतनु तहँ गयउ कृपाला. कुअँरि हरषि मेलेउ जयमाला ॥
दुलहिनि लै गे लच्छिनिवासा. नृपसमाज सब भयउ निरासा ॥
मुनि अति बिकल मोंहँ मति नाठी. मनि गिरि गई छूटि जनु गाँठी ॥
तब हर गन बोले मुसुकाई. निज मुख मुकुर बिलोकहु जाई ॥
अस कहि दोउ भागे भयँ भारी. बदन दीख मुनि बारि निहारी ॥
बेषु बिलोकि क्रोध अति बाढ़ा. तिन्हहि सराप दीन्ह अति गाढ़ा ॥
दो\. होहु निसाचर जाइ तुम्ह कपटी पापी दोउ. हँसेहु हमहि सो लेहु फल बहुरि हँसेहु मुनि कोउ ॥
१३५ ॥
पुनि जल दीख रूप निज पावा. तदपि हृदयँ संतोष न आवा ॥
फरकत अधर कोप मन माहीं. सपदी चले कमलापति पाहीं ॥
देहउँ श्राप कि मरिहउँ जाई. जगत मोर उपहास कराई ॥
बीचहिं पंथ मिले दनुजारी. संग रमा सोइ राजकुमारी ॥
बोले मधुर बचन सुरसाईं. मुनि कहँ चले बिकल की नाईं ॥
सुनत बचन उपजा अति क्रोधा. माया बस न रहा मन बोधा ॥
पर संपदा सकहु नहिं देखी. तुम्हरें इरिषा कपट बिसेषी ॥
मथत सिंधु रुद्रहि बौरायहु. सुरन्ह प्रेरी बिष पान करायहु ॥
दो\. असुर सुरा बिष संकरहि आपु रमा मनि चारु. स्वारथ साधक कुटिल तुम्ह सदा कपट ब्यवहारु ॥
१३६ ॥
परम स्वतंत्र न सिर पर कोई. भावइ मनहि करहु तुम्ह सोई ॥
भलेहि मंद मंदेहि भल करहू. बिसमय हरष न हियँ कछु धरहू ॥
डहकि डहकि परिचेहु सब काहू. अति असंक मन सदा उछाहू ॥
करम सुभासुभ तुम्हहि न बाधा. अब लगि तुम्हहि न काहूँ साधा ॥
भले भवन अब बायन दीन्हा. पावहुगे फल आपन कीन्हा ॥
बंचेहु मोहि जवनि धरि देहा. सोइ तनु धरहु श्राप मम एहा ॥
कपि आकृति तुम्ह कीन्हि हमारी. करिहहिं कीस सहाय तुम्हारी ॥
मम अपकार कीन्ही तुम्ह भारी. नारी बिरहँ तुम्ह होब दुखारी ॥
दो\. श्राप सीस धरी हरषि हियँ प्रभु बहु बिनती कीन्हि. निज माया कै प्रबलता करषि कृपानिधि लीन्हि ॥
१३७ ॥
जब हरि माया दूरि निवारी. नहिं तहँ रमा न राजकुमारी ॥
तब मुनि अति सभीत हरि चरना. गहे पाहि प्रनतारति हरना ॥
मृषा होउ मम श्राप कृपाला. मम इच्छा कह दीनदयाला ॥
मैं दुर्बचन कहे बहुतेरे. कह मुनि पाप मिटिहिं किमि मेरे ॥
जपहु जाइ संकर सत नामा. होइहि हृदयँ तुरंत बिश्रामा ॥
कोउ नहिं सिव समान प्रिय मोरें. असि परतीति तजहु जनि भोरें ॥
जेहि पर कृपा न करहिं पुरारी. सो न पाव मुनि भगति हमारी ॥
अस उर धरि महि बिचरहु जाई. अब न तुम्हहि माया निअराई ॥
दो\. बहुबिधि मुनिहि प्रबोधि प्रभु तब भए अंतरधान ॥
सत्यलोक नारद चले करत राम गुन गान ॥
१३८ ॥
हर गन मुनिहि जात पथ देखी. बिगतमोह मन हरष बिसेषी ॥
अति सभीत नारद पहिं आए. गहि पद आरत बचन सुनाए ॥
हर गन हम न बिप्र मुनिराया. बड़ अपराध कीन्ह फल पाया ॥
श्राप अनुग्रह करहु कृपाला. बोले नारद दीनदयाला ॥
निसिचर जाइ होहु तुम्ह दोऊ. बैभव बिपुल तेज बल होऊ ॥
भुजबल बिस्व जितब तुम्ह जहिआ. धरिहहिं बिष्नु मनुज तनु तहिआ. समर मरन हरि हाथ तुम्हारा. होइहहु मुकुत न पुनि संसारा ॥
चले जुगल मुनि पद सिर नाई. भए निसाचर कालहि पाई ॥
दो\. एक कलप एहि हेतु प्रभु लीन्ह मनुज अवतार. सुर रंजन सज्जन सुखद हरि भंजन भुबि भार ॥
१३९ ॥
एहि बिधि जनम करम हरि केरे. सुंदर सुखद बिचित्र घनेरे ॥
कलप कलप प्रति प्रभु अवतरहीं. चारु चरित नानाबिधि करहीं ॥
तब तब कथा मुनीसन्ह गाई. परम पुनीत प्रबंध बनाई ॥
बिबिध प्रसंग अनूप बखाने. करहिं न सुनि आचरजु सयाने ॥
हरि अनंत हरिकथा अनंता. कहहिं सुनहिं बहुबिधि सब संता ॥
रामचंद्र के चरित सुहाए. कलप कोटि लगि जाहिं न गाए ॥
यह प्रसंग मैं कहा भवानी. हरिमायाँ मोहहिं मुनि ग्यानी ॥
प्रभु कौतुकी प्रनत हितकारी ॥
सेवत सुलभ सकल दुख हारी ॥
सो\. सुर नर मुनि कोउ नाहिं जेहि न मोह माया प्रबल ॥
अस बिचारि मन माहिं भजिअ महामाया पतिहि ॥
 
=== 2.4 ===
१४० ॥
१४० .. अपर हेतु सुनु सैलकुमारी. कहउँ बिचित्र कथा बिस्तारी .. जेहि कारन अज अगुन अरूपा. ब्रह्म भयउ कोसलपुर भूपा .. जो प्रभु बिपिन फिरत तुम्ह देखा. बंधु समेत धरें मुनिबेषा .. जासु चरित अवलोकि भवानी. सती सरीर रहिहु बौरानी .. अजहुँ न छाया मिटति तुम्हारी. तासु चरित सुनु भ्रम रुज हारी .. लीला कीन्हि जो तेहिं अवतारा. सो सब कहिहउँ मति अनुसारा .. भरद्वाज सुनि संकर बानी. सकुचि सप्रेम उमा मुसकानी .. लगे बहुरि बरने बृषकेतू. सो अवतार भयउ जेहि हेतू .. दो\. सो मैं तुम्ह सन कहउँ सबु सुनु मुनीस मन लाई .. राम कथा कलि मल हरनि मंगल करनि सुहाइ .. १४१ .. स्वायंभू मनु अरु सतरूपा. जिन्ह तें भै नरसृष्टि अनूपा .. दंपति धरम आचरन नीका. अजहुँ गाव श्रुति जिन्ह कै लीका .. नृप उत्तानपाद सुत तासू. ध्रुव हरि भगत भयउ सुत जासू .. लघु सुत नाम प्रिय्रब्रत ताही. बेद पुरान प्रसंसहि जाही .. देवहूति पुनि तासु कुमारी. जो मुनि कर्दम कै प्रिय नारी .. आदिदेव प्रभु दीनदयाला. जठर धरेउ जेहिं कपिल कृपाला .. सांख्य सास्त्र जिन्ह प्रगट बखाना. तत्व बिचार निपुन भगवाना .. तेहिं मनु राज कीन्ह बहु काला. प्रभु आयसु सब बिधि प्रतिपाला .. सो\. होइ न बिषय बिराग भवन बसत भा चौथपन. हृदयँ बहुत दुख लाग जनम गयउ हरिभगति बिनु .. १४२ .. बरबस राज सुतहि तब दीन्हा. नारि समेत गवन बन कीन्हा .. तीरथ बर नैमिष बिख्याता. अति पुनीत साधक सिधि दाता .. बसहिं तहाँ मुनि सिद्ध समाजा. तहँ हियँ हरषि चलेउ मनु राजा .. पंथ जात सोहहिं मतिधीरा. ग्यान भगति जनु धरें सरीरा .. पहुँचे जाइ धेनुमति तीरा. हरषि नहाने निरमल नीरा .. आए मिलन सिद्ध मुनि ग्यानी. धरम धुरंधर नृपरिषि जानी .. जहँ जँह तीरथ रहे सुहाए. मुनिन्ह सकल सादर करवाए .. कृस सरीर मुनिपट परिधाना. सत समाज नित सुनहिं पुराना . दो\. द्वादस अच्छर मंत्र पुनि जपहिं सहित अनुराग. बासुदेव पद पंकरुह दंपति मन अति लाग .. १४३ .. करहिं अहार साक फल कंदा. सुमिरहिं ब्रह्म सच्चिदानंदा .. पुनि हरि हेतु करन तप लागे. बारि अधार मूल फल त्यागे .. उर अभिलाष निंरंतर होई. देखा नयन परम प्रभु सोई .. अगुन अखंड अनंत अनादी. जेहि चिंतहिं परमारथबादी .. नेति नेति जेहि बेद निरूपा. निजानंद निरुपाधि अनूपा .. संभु बिरंचि बिष्नु भगवाना. उपजहिं जासु अंस तें नाना .. ऐसेउ प्रभु सेवक बस अहई. भगत हेतु लीलातनु गहई .. जौं यह बचन सत्य श्रुति भाषा. तौ हमार पूजहि अभिलाषा .. दो\. एहि बिधि बीतें बरष षट सहस बारि आहार. संबत सप्त सहस्त्र पुनि रहे समीर अधार .. १४४ .. बरष सहस दस त्यागेउ सोऊ. ठाढ़े रहे एक पद दोऊ .. बिधि हरि तप देखि अपारा. मनु समीप आए बहु बारा .. मागहु बर बहु भाँति लोभाए. परम धीर नहिं चलहिं चलाए .. अस्थिमात्र होइ रहे सरीरा. तदपि मनाग मनहिं नहिं पीरा .. प्रभु सर्बग्य दास निज जानी. गति अनन्य तापस नृप रानी .. मागु मागु बरु भै नभ बानी. परम गभीर कृपामृत सानी .. मृतक जिआवनि गिरा सुहाई. श्रबन रंध्र होइ उर जब आई .. ह्रष्टपुष्ट तन भए सुहाए. मानहुँ अबहिं भवन ते आए .. दो\. श्रवन सुधा सम बचन सुनि पुलक प्रफुल्लित गात. बोले मनु करि दंडवत प्रेम न हृदयँ समात .. १४५ .. सुनु सेवक सुरतरु सुरधेनु. बिधि हरि हर बंदित पद रेनू .. सेवत सुलभ सकल सुख दायक. प्रनतपाल सचराचर नायक .. जौं अनाथ हित हम पर नेहू. तौ प्रसन्न होइ यह बर देहू .. जो सरूप बस सिव मन माहीं. जेहि कारन मुनि जतन कराहीं .. जो भुसुंडि मन मानस हंसा. सगुन अगुन जेहि निगम प्रसंसा .. देखहिं हम सो रूप भरि लोचन. कृपा करहु प्रनतारति मोचन .. दंपति बचन परम प्रिय लागे. मुदुल बिनीत प्रेम रस पागे .. भगत बछल प्रभु कृपानिधाना. बिस्वबास प्रगटे भगवाना .. दो\. नील सरोरुह नील मनि नील नीरधर स्याम. लाजहिं तन सोभा निरखि कोटि कोटि सत काम .. १४६ .. सरद मयंक बदन छबि सींवा. चारु कपोल चिबुक दर ग्रीवा .. अधर अरुन रद सुंदर नासा. बिधु कर निकर बिनिंदक हासा .. नव अबुंज अंबक छबि नीकी. चितवनि ललित भावँती जी की .. भुकुटि मनोज चाप छबि हारी. तिलक ललाट पटल दुतिकारी .. कुंडल मकर मुकुट सिर भ्राजा. कुटिल केस जनु मधुप समाजा .. उर श्रीबत्स रुचिर बनमाला. पदिक हार भूषन मनिजाला .. केहरि कंधर चारु जनेउ. बाहु बिभूषन सुंदर तेऊ .. करि कर सरि सुभग भुजदंडा. कटि निषंग कर सर कोदंडा .. दो\. तडित बिनिंदक पीत पट उदर रेख बर तीनि .. नाभि मनोहर लेति जनु जमुन भवँर छबि छीनि .. १४७ .. पद राजीव बरनि नहि जाहीं. मुनि मन मधुप बसहिं जेन्ह माहीं .. बाम भाग सोभति अनुकूला. आदिसक्ति छबिनिधि जगमूला .. जासु अंस उपजहिं गुनखानी. अगनित लच्छि उमा ब्रह्मानी .. भृकुटि बिलास जासु जग होई. राम बाम दिसि सीता सोई .. छबिसमुद्र हरि रूप बिलोकी. एकटक रहे नयन पट रोकी .. चितवहिं सादर रूप अनूपा. तृप्ति न मानहिं मनु सतरूपा .. हरष बिबस तन दसा भुलानी. परे दंड इव गहि पद पानी .. सिर परसे प्रभु निज कर कंजा. तुरत उठाए करुनापुंजा .. दो\. बोले कृपानिधान पुनि अति प्रसन्न मोहि जानि. मागहु बर जोइ भाव मन महादानि अनुमानि .. १४८ .. सुनि प्रभु बचन जोरि जुग पानी. धरि धीरजु बोली मृदु बानी .. नाथ देखि पद कमल तुम्हारे. अब पूरे सब काम हमारे .. एक लालसा बड़ि उर माही. सुगम अगम कहि जात सो नाहीं .. तुम्हहि देत अति सुगम गोसाईं. अगम लाग मोहि निज कृपनाईं .. जथा दरिद्र बिबुधतरु पाई. बहु संपति मागत सकुचाई .. तासु प्रभा जान नहिं सोई. तथा हृदयँ मम संसय होई .. सो तुम्ह जानहु अंतरजामी. पुरवहु मोर मनोरथ स्वामी .. सकुच बिहाइ मागु नृप मोहि. मोरें नहिं अदेय कछु तोही .. दो\. दानि सिरोमनि कृपानिधि नाथ कहउँ सतिभाउ .. चाहउँ तुम्हहि समान सुत प्रभु सन कवन दुराउ .. १४९ .. देखि प्रीति सुनि बचन अमोले. एवमस्तु करुनानिधि बोले .. आपु सरिस खोजौं कहँ जाई. नृप तव तनय होब मैं आई .. सतरूपहि बिलोकि कर जोरें. देबि मागु बरु जो रुचि तोरे .. जो बरु नाथ चतुर नृप मागा. सोइ कृपाल मोहि अति प्रिय लागा .. प्रभु परंतु सुठि होति ढिठाई. जदपि भगत हित तुम्हहि सोहाई .. तुम्ह ब्रह्मादि जनक जग स्वामी. ब्रह्म सकल उर अंतरजामी .. अस समुझत मन संसय होई. कहा जो प्रभु प्रवान पुनि सोई .. जे निज भगत नाथ तव अहहीं. जो सुख पावहिं जो गति लहहीं .. दो\. सोइ सुख सोइ गति सोइ भगति सोइ निज चरन सनेहु .. सोइ बिबेक सोइ रहनि प्रभु हमहि कृपा करि देहु ..
अपर हेतु सुनु सैलकुमारी. कहउँ बिचित्र कथा बिस्तारी ॥
जेहि कारन अज अगुन अरूपा. ब्रह्म भयउ कोसलपुर भूपा ॥
जो प्रभु बिपिन फिरत तुम्ह देखा. बंधु समेत धरें मुनिबेषा ॥
जासु चरित अवलोकि भवानी. सती सरीर रहिहु बौरानी ॥
अजहुँ न छाया मिटति तुम्हारी. तासु चरित सुनु भ्रम रुज हारी ॥
लीला कीन्हि जो तेहिं अवतारा. सो सब कहिहउँ मति अनुसारा ॥
भरद्वाज सुनि संकर बानी. सकुचि सप्रेम उमा मुसकानी ॥
लगे बहुरि बरने बृषकेतू. सो अवतार भयउ जेहि हेतू ॥
दो\. सो मैं तुम्ह सन कहउँ सबु सुनु मुनीस मन लाई ॥
राम कथा कलि मल हरनि मंगल करनि सुहाइ ॥
१४१ ॥
स्वायंभू मनु अरु सतरूपा. जिन्ह तें भै नरसृष्टि अनूपा ॥
दंपति धरम आचरन नीका. अजहुँ गाव श्रुति जिन्ह कै लीका ॥
नृप उत्तानपाद सुत तासू. ध्रुव हरि भगत भयउ सुत जासू ॥
लघु सुत नाम प्रिय्रब्रत ताही. बेद पुरान प्रसंसहि जाही ॥
देवहूति पुनि तासु कुमारी. जो मुनि कर्दम कै प्रिय नारी ॥
आदिदेव प्रभु दीनदयाला. जठर धरेउ जेहिं कपिल कृपाला ॥
सांख्य सास्त्र जिन्ह प्रगट बखाना. तत्व बिचार निपुन भगवाना ॥
तेहिं मनु राज कीन्ह बहु काला. प्रभु आयसु सब बिधि प्रतिपाला ॥
सो\. होइ न बिषय बिराग भवन बसत भा चौथपन. हृदयँ बहुत दुख लाग जनम गयउ हरिभगति बिनु ॥
१४२ ॥
बरबस राज सुतहि तब दीन्हा. नारि समेत गवन बन कीन्हा ॥
तीरथ बर नैमिष बिख्याता. अति पुनीत साधक सिधि दाता ॥
बसहिं तहाँ मुनि सिद्ध समाजा. तहँ हियँ हरषि चलेउ मनु राजा ॥
पंथ जात सोहहिं मतिधीरा. ग्यान भगति जनु धरें सरीरा ॥
पहुँचे जाइ धेनुमति तीरा. हरषि नहाने निरमल नीरा ॥
आए मिलन सिद्ध मुनि ग्यानी. धरम धुरंधर नृपरिषि जानी ॥
जहँ जँह तीरथ रहे सुहाए. मुनिन्ह सकल सादर करवाए ॥
कृस सरीर मुनिपट परिधाना. सत समाज नित सुनहिं पुराना . दो\. द्वादस अच्छर मंत्र पुनि जपहिं सहित अनुराग. बासुदेव पद पंकरुह दंपति मन अति लाग ॥
१४३ ॥
करहिं अहार साक फल कंदा. सुमिरहिं ब्रह्म सच्चिदानंदा ॥
पुनि हरि हेतु करन तप लागे. बारि अधार मूल फल त्यागे ॥
उर अभिलाष निंरंतर होई. देखा नयन परम प्रभु सोई ॥
अगुन अखंड अनंत अनादी. जेहि चिंतहिं परमारथबादी ॥
नेति नेति जेहि बेद निरूपा. निजानंद निरुपाधि अनूपा ॥
संभु बिरंचि बिष्नु भगवाना. उपजहिं जासु अंस तें नाना ॥
ऐसेउ प्रभु सेवक बस अहई. भगत हेतु लीलातनु गहई ॥
जौं यह बचन सत्य श्रुति भाषा. तौ हमार पूजहि अभिलाषा ॥
दो\. एहि बिधि बीतें बरष षट सहस बारि आहार. संबत सप्त सहस्त्र पुनि रहे समीर अधार ॥
१४४ ॥
बरष सहस दस त्यागेउ सोऊ. ठाढ़े रहे एक पद दोऊ ॥
बिधि हरि तप देखि अपारा. मनु समीप आए बहु बारा ॥
मागहु बर बहु भाँति लोभाए. परम धीर नहिं चलहिं चलाए ॥
अस्थिमात्र होइ रहे सरीरा. तदपि मनाग मनहिं नहिं पीरा ॥
प्रभु सर्बग्य दास निज जानी. गति अनन्य तापस नृप रानी ॥
मागु मागु बरु भै नभ बानी. परम गभीर कृपामृत सानी ॥
मृतक जिआवनि गिरा सुहाई. श्रबन रंध्र होइ उर जब आई ॥
ह्रष्टपुष्ट तन भए सुहाए. मानहुँ अबहिं भवन ते आए ॥
दो\. श्रवन सुधा सम बचन सुनि पुलक प्रफुल्लित गात. बोले मनु करि दंडवत प्रेम न हृदयँ समात ॥
१४५ ॥
सुनु सेवक सुरतरु सुरधेनु. बिधि हरि हर बंदित पद रेनू ॥
सेवत सुलभ सकल सुख दायक. प्रनतपाल सचराचर नायक ॥
जौं अनाथ हित हम पर नेहू. तौ प्रसन्न होइ यह बर देहू ॥
जो सरूप बस सिव मन माहीं. जेहि कारन मुनि जतन कराहीं ॥
जो भुसुंडि मन मानस हंसा. सगुन अगुन जेहि निगम प्रसंसा ॥
देखहिं हम सो रूप भरि लोचन. कृपा करहु प्रनतारति मोचन ॥
दंपति बचन परम प्रिय लागे. मुदुल बिनीत प्रेम रस पागे ॥
भगत बछल प्रभु कृपानिधाना. बिस्वबास प्रगटे भगवाना ॥
दो\. नील सरोरुह नील मनि नील नीरधर स्याम. लाजहिं तन सोभा निरखि कोटि कोटि सत काम ॥
१४६ ॥
सरद मयंक बदन छबि सींवा. चारु कपोल चिबुक दर ग्रीवा ॥
अधर अरुन रद सुंदर नासा. बिधु कर निकर बिनिंदक हासा ॥
नव अबुंज अंबक छबि नीकी. चितवनि ललित भावँती जी की ॥
भुकुटि मनोज चाप छबि हारी. तिलक ललाट पटल दुतिकारी ॥
कुंडल मकर मुकुट सिर भ्राजा. कुटिल केस जनु मधुप समाजा ॥
उर श्रीबत्स रुचिर बनमाला. पदिक हार भूषन मनिजाला ॥
केहरि कंधर चारु जनेउ. बाहु बिभूषन सुंदर तेऊ ॥
करि कर सरि सुभग भुजदंडा. कटि निषंग कर सर कोदंडा ॥
दो\. तडित बिनिंदक पीत पट उदर रेख बर तीनि ॥
नाभि मनोहर लेति जनु जमुन भवँर छबि छीनि ॥
१४७ ॥
पद राजीव बरनि नहि जाहीं. मुनि मन मधुप बसहिं जेन्ह माहीं ॥
बाम भाग सोभति अनुकूला. आदिसक्ति छबिनिधि जगमूला ॥
जासु अंस उपजहिं गुनखानी. अगनित लच्छि उमा ब्रह्मानी ॥
भृकुटि बिलास जासु जग होई. राम बाम दिसि सीता सोई ॥
छबिसमुद्र हरि रूप बिलोकी. एकटक रहे नयन पट रोकी ॥
चितवहिं सादर रूप अनूपा. तृप्ति न मानहिं मनु सतरूपा ॥
हरष बिबस तन दसा भुलानी. परे दंड इव गहि पद पानी ॥
सिर परसे प्रभु निज कर कंजा. तुरत उठाए करुनापुंजा ॥
दो\. बोले कृपानिधान पुनि अति प्रसन्न मोहि जानि. मागहु बर जोइ भाव मन महादानि अनुमानि ॥
१४८ ॥
सुनि प्रभु बचन जोरि जुग पानी. धरि धीरजु बोली मृदु बानी ॥
नाथ देखि पद कमल तुम्हारे. अब पूरे सब काम हमारे ॥
एक लालसा बड़ि उर माही. सुगम अगम कहि जात सो नाहीं ॥
तुम्हहि देत अति सुगम गोसाईं. अगम लाग मोहि निज कृपनाईं ॥
जथा दरिद्र बिबुधतरु पाई. बहु संपति मागत सकुचाई ॥
तासु प्रभा जान नहिं सोई. तथा हृदयँ मम संसय होई ॥
सो तुम्ह जानहु अंतरजामी. पुरवहु मोर मनोरथ स्वामी ॥
सकुच बिहाइ मागु नृप मोहि. मोरें नहिं अदेय कछु तोही ॥
दो\. दानि सिरोमनि कृपानिधि नाथ कहउँ सतिभाउ ॥
चाहउँ तुम्हहि समान सुत प्रभु सन कवन दुराउ ॥
१४९ ॥
देखि प्रीति सुनि बचन अमोले. एवमस्तु करुनानिधि बोले ॥
आपु सरिस खोजौं कहँ जाई. नृप तव तनय होब मैं आई ॥
सतरूपहि बिलोकि कर जोरें. देबि मागु बरु जो रुचि तोरे ॥
जो बरु नाथ चतुर नृप मागा. सोइ कृपाल मोहि अति प्रिय लागा ॥
प्रभु परंतु सुठि होति ढिठाई. जदपि भगत हित तुम्हहि सोहाई ॥
तुम्ह ब्रह्मादि जनक जग स्वामी. ब्रह्म सकल उर अंतरजामी ॥
अस समुझत मन संसय होई. कहा जो प्रभु प्रवान पुनि सोई ॥
जे निज भगत नाथ तव अहहीं. जो सुख पावहिं जो गति लहहीं ॥
दो\. सोइ सुख सोइ गति सोइ भगति सोइ निज चरन सनेहु ॥
सोइ बिबेक सोइ रहनि प्रभु हमहि कृपा करि देहु ॥
 
=== 2.5 ===
१५० ॥
१५० .. सुनु मृदु गूढ़ रुचिर बर रचना. कृपासिंधु बोले मृदु बचना .. जो कछु रुचि तुम्हेर मन माहीं. मैं सो दीन्ह सब संसय नाहीं .. मातु बिबेक अलोकिक तोरें. कबहुँ न मिटिहि अनुग्रह मोरें . बंदि चरन मनु कहेउ बहोरी. अवर एक बिनति प्रभु मोरी .. सुत बिषइक तव पद रति होऊ. मोहि बड़ मूढ़ कहै किन कोऊ .. मनि बिनु फनि जिमि जल बिनु मीना. मम जीवन तिमि तुम्हहि अधीना .. अस बरु मागि चरन गहि रहेऊ. एवमस्तु करुनानिधि कहेऊ .. अब तुम्ह मम अनुसासन मानी. बसहु जाइ सुरपति रजधानी .. सो\. तहँ करि भोग बिसाल तात गउँ कछु काल पुनि. होइहहु अवध भुआल तब मैं होब तुम्हार सुत .. १५१ .. इच्छामय नरबेष सँवारें. होइहउँ प्रगट निकेत तुम्हारे .. अंसन्ह सहित देह धरि ताता. करिहउँ चरित भगत सुखदाता .. जे सुनि सादर नर बड़भागी. भव तरिहहिं ममता मद त्यागी .. आदिसक्ति जेहिं जग उपजाया. सोउ अवतरिहि मोरि यह माया .. पुरउब मैं अभिलाष तुम्हारा. सत्य सत्य पन सत्य हमारा .. पुनि पुनि अस कहि कृपानिधाना. अंतरधान भए भगवाना .. दंपति उर धरि भगत कृपाला. तेहिं आश्रम निवसे कछु काला .. समय पाइ तनु तजि अनयासा. जाइ कीन्ह अमरावति बासा .. दो\. यह इतिहास पुनीत अति उमहि कही बृषकेतु. भरद्वाज सुनु अपर पुनि राम जनम कर हेतु .. १५२ .. मासपारायण,पाँचवाँ विश्राम सुनु मुनि कथा पुनीत पुरानी. जो गिरिजा प्रति संभु बखानी .. बिस्व बिदित एक कैकय देसू. सत्यकेतु तहँ बसइ नरेसू .. धरम धुरंधर नीति निधाना. तेज प्रताप सील बलवाना .. तेहि कें भए जुगल सुत बीरा. सब गुन धाम महा रनधीरा .. राज धनी जो जेठ सुत आही. नाम प्रतापभानु अस ताही .. अपर सुतहि अरिमर्दन नामा. भुजबल अतुल अचल संग्रामा .. भाइहि भाइहि परम समीती. सकल दोष छल बरजित प्रीती .. जेठे सुतहि राज नृप दीन्हा. हरि हित आपु गवन बन कीन्हा .. दो\. जब प्रतापरबि भयउ नृप फिरी दोहाई देस. प्रजा पाल अति बेदबिधि कतहुँ नहीं अघ लेस .. १५३ .. नृप हितकारक सचिव सयाना. नाम धरमरुचि सुक्र समाना .. सचिव सयान बंधु बलबीरा. आपु प्रतापपुंज रनधीरा .. सेन संग चतुरंग अपारा. अमित सुभट सब समर जुझारा .. सेन बिलोकि राउ हरषाना. अरु बाजे गहगहे निसाना .. बिजय हेतु कटकई बनाई. सुदिन साधि नृप चलेउ बजाई .. जँह तहँ परीं अनेक लराईं. जीते सकल भूप बरिआई .. सप्त दीप भुजबल बस कीन्हे. लै लै दंड छाड़ि नृप दीन्हें .. सकल अवनि मंडल तेहि काला. एक प्रतापभानु महिपाला .. दो\. स्वबस बिस्व करि बाहुबल निज पुर कीन्ह प्रबेसु. अरथ धरम कामादि सुख सेवइ समयँ नरेसु .. १५४ .. भूप प्रतापभानु बल पाई. कामधेनु भै भूमि सुहाई .. सब दुख बरजित प्रजा सुखारी. धरमसील सुंदर नर नारी .. सचिव धरमरुचि हरि पद प्रीती. नृप हित हेतु सिखव नित नीती .. गुर सुर संत पितर महिदेवा. करइ सदा नृप सब कै सेवा .. भूप धरम जे बेद बखाने. सकल करइ सादर सुख माने .. दिन प्रति देह बिबिध बिधि दाना. सुनहु सास्त्र बर बेद पुराना .. नाना बापीं कूप तड़ागा. सुमन बाटिका सुंदर बागा .. बिप्रभवन सुरभवन सुहाए. सब तीरथन्ह बिचित्र बनाए .. दो\. जँह लगि कहे पुरान श्रुति एक एक सब जाग. बार सहस्त्र सहस्त्र नृप किए सहित अनुराग .. १५५ .. हृदयँ न कछु फल अनुसंधाना. भूप बिबेकी परम सुजाना .. करइ जे धरम करम मन बानी. बासुदेव अर्पित नृप ग्यानी .. चढ़ि बर बाजि बार एक राजा. मृगया कर सब साजि समाजा .. बिंध्याचल गभीर बन गयऊ. मृग पुनीत बहु मारत भयऊ .. फिरत बिपिन नृप दीख बराहू. जनु बन दुरेउ ससिहि ग्रसि राहू .. बड़ बिधु नहि समात मुख माहीं. मनहुँ क्रोधबस उगिलत नाहीं .. कोल कराल दसन छबि गाई. तनु बिसाल पीवर अधिकाई .. घुरुघुरात हय आरौ पाएँ. चकित बिलोकत कान उठाएँ .. दो\. नील महीधर सिखर सम देखि बिसाल बराहु. चपरि चलेउ हय सुटुकि नृप हाँकि न होइ निबाहु .. १५६ .. आवत देखि अधिक रव बाजी. चलेउ बराह मरुत गति भाजी .. तुरत कीन्ह नृप सर संधाना. महि मिलि गयउ बिलोकत बाना .. तकि तकि तीर महीस चलावा. करि छल सुअर सरीर बचावा .. प्रगटत दुरत जाइ मृग भागा. रिस बस भूप चलेउ संग लागा .. गयउ दूरि घन गहन बराहू. जहँ नाहिन गज बाजि निबाहू .. अति अकेल बन बिपुल कलेसू. तदपि न मृग मग तजइ नरेसू .. कोल बिलोकि भूप बड़ धीरा. भागि पैठ गिरिगुहाँ गभीरा .. अगम देखि नृप अति पछिताई. फिरेउ महाबन परेउ भुलाई .. दो\. खेद खिन्न छुद्धित तृषित राजा बाजि समेत. खोजत ब्याकुल सरित सर जल बिनु भयउ अचेत .. १५७ .. फिरत बिपिन आश्रम एक देखा. तहँ बस नृपति कपट मुनिबेषा .. जासु देस नृप लीन्ह छड़ाई. समर सेन तजि गयउ पराई .. समय प्रतापभानु कर जानी. आपन अति असमय अनुमानी .. गयउ न गृह मन बहुत गलानी. मिला न राजहि नृप अभिमानी .. रिस उर मारि रंक जिमि राजा. बिपिन बसइ तापस कें साजा .. तासु समीप गवन नृप कीन्हा. यह प्रतापरबि तेहि तब चीन्हा .. राउ तृषित नहि सो पहिचाना. देखि सुबेष महामुनि जाना .. उतरि तुरग तें कीन्ह प्रनामा. परम चतुर न कहेउ निज नामा .. दो० भूपति तृषित बिलोकि तेहिं सरबरु दीन्ह देखाइ. मज्जन पान समेत हय कीन्ह नृपति हरषाइ .. १५८ .. गै श्रम सकल सुखी नृप भयऊ. निज आश्रम तापस लै गयऊ .. आसन दीन्ह अस्त रबि जानी. पुनि तापस बोलेउ मृदु बानी .. को तुम्ह कस बन फिरहु अकेलें. सुंदर जुबा जीव परहेलें .. चक्रबर्ति के लच्छन तोरें. देखत दया लागि अति मोरें .. नाम प्रतापभानु अवनीसा. तासु सचिव मैं सुनहु मुनीसा .. फिरत अहेरें परेउँ भुलाई. बडे भाग देखउँ पद आई .. हम कहँ दुर्लभ दरस तुम्हारा. जानत हौं कछु भल होनिहारा .. कह मुनि तात भयउ अँधियारा. जोजन सत्तरि नगरु तुम्हारा .. दो\. निसा घोर गम्भीर बन पंथ न सुनहु सुजान. बसहु आजु अस जानि तुम्ह जाएहु होत बिहान .. १५९(क) .. तुलसी जसि भवतब्यता तैसी मिलइ सहाइ. आपुनु आवइ ताहि पहिं ताहि तहाँ लै जाइ .. १५९(ख) .. भलेहिं नाथ आयसु धरि सीसा. बाँधि तुरग तरु बैठ महीसा .. नृप बहु भाति प्रसंसेउ ताही. चरन बंदि निज भाग्य सराही .. पुनि बोले मृदु गिरा सुहाई. जानि पिता प्रभु करउँ ढिठाई .. मोहि मुनिस सुत सेवक जानी. नाथ नाम निज कहहु बखानी .. तेहि न जान नृप नृपहि सो जाना. भूप सुह्रद सो कपट सयाना .. बैरी पुनि छत्री पुनि राजा. छल बल कीन्ह चहइ निज काजा .. समुझि राजसुख दुखित अराती. अवाँ अनल इव सुलगइ छाती .. सरल बचन नृप के सुनि काना. बयर सँभारि हृदयँ हरषाना .. दो\. कपट बोरि बानी मृदुल बोलेउ जुगुति समेत. नाम हमार भिखारि अब निर्धन रहित निकेति ..
सुनु मृदु गूढ़ रुचिर बर रचना. कृपासिंधु बोले मृदु बचना ॥
जो कछु रुचि तुम्हेर मन माहीं. मैं सो दीन्ह सब संसय नाहीं ॥
मातु बिबेक अलोकिक तोरें. कबहुँ न मिटिहि अनुग्रह मोरें . बंदि चरन मनु कहेउ बहोरी. अवर एक बिनति प्रभु मोरी ॥
सुत बिषइक तव पद रति होऊ. मोहि बड़ मूढ़ कहै किन कोऊ ॥
मनि बिनु फनि जिमि जल बिनु मीना. मम जीवन तिमि तुम्हहि अधीना ॥
अस बरु मागि चरन गहि रहेऊ. एवमस्तु करुनानिधि कहेऊ ॥
अब तुम्ह मम अनुसासन मानी. बसहु जाइ सुरपति रजधानी ॥
सो\. तहँ करि भोग बिसाल तात गउँ कछु काल पुनि. होइहहु अवध भुआल तब मैं होब तुम्हार सुत ॥
१५१ ॥
इच्छामय नरबेष सँवारें. होइहउँ प्रगट निकेत तुम्हारे ॥
अंसन्ह सहित देह धरि ताता. करिहउँ चरित भगत सुखदाता ॥
जे सुनि सादर नर बड़भागी. भव तरिहहिं ममता मद त्यागी ॥
आदिसक्ति जेहिं जग उपजाया. सोउ अवतरिहि मोरि यह माया ॥
पुरउब मैं अभिलाष तुम्हारा. सत्य सत्य पन सत्य हमारा ॥
पुनि पुनि अस कहि कृपानिधाना. अंतरधान भए भगवाना ॥
दंपति उर धरि भगत कृपाला. तेहिं आश्रम निवसे कछु काला ॥
समय पाइ तनु तजि अनयासा. जाइ कीन्ह अमरावति बासा ॥
दो\. यह इतिहास पुनीत अति उमहि कही बृषकेतु. भरद्वाज सुनु अपर पुनि राम जनम कर हेतु ॥
१५२ ॥
मासपारायण,पाँचवाँ विश्राम सुनु मुनि कथा पुनीत पुरानी. जो गिरिजा प्रति संभु बखानी ॥
बिस्व बिदित एक कैकय देसू. सत्यकेतु तहँ बसइ नरेसू ॥
धरम धुरंधर नीति निधाना. तेज प्रताप सील बलवाना ॥
तेहि कें भए जुगल सुत बीरा. सब गुन धाम महा रनधीरा ॥
राज धनी जो जेठ सुत आही. नाम प्रतापभानु अस ताही ॥
अपर सुतहि अरिमर्दन नामा. भुजबल अतुल अचल संग्रामा ॥
भाइहि भाइहि परम समीती. सकल दोष छल बरजित प्रीती ॥
जेठे सुतहि राज नृप दीन्हा. हरि हित आपु गवन बन कीन्हा ॥
दो\. जब प्रतापरबि भयउ नृप फिरी दोहाई देस. प्रजा पाल अति बेदबिधि कतहुँ नहीं अघ लेस ॥
१५३ ॥
नृप हितकारक सचिव सयाना. नाम धरमरुचि सुक्र समाना ॥
सचिव सयान बंधु बलबीरा. आपु प्रतापपुंज रनधीरा ॥
सेन संग चतुरंग अपारा. अमित सुभट सब समर जुझारा ॥
सेन बिलोकि राउ हरषाना. अरु बाजे गहगहे निसाना ॥
बिजय हेतु कटकई बनाई. सुदिन साधि नृप चलेउ बजाई ॥
जँह तहँ परीं अनेक लराईं. जीते सकल भूप बरिआई ॥
सप्त दीप भुजबल बस कीन्हे. लै लै दंड छाड़ि नृप दीन्हें ॥
सकल अवनि मंडल तेहि काला. एक प्रतापभानु महिपाला ॥
दो\. स्वबस बिस्व करि बाहुबल निज पुर कीन्ह प्रबेसु. अरथ धरम कामादि सुख सेवइ समयँ नरेसु ॥
१५४ ॥
भूप प्रतापभानु बल पाई. कामधेनु भै भूमि सुहाई ॥
सब दुख बरजित प्रजा सुखारी. धरमसील सुंदर नर नारी ॥
सचिव धरमरुचि हरि पद प्रीती. नृप हित हेतु सिखव नित नीती ॥
गुर सुर संत पितर महिदेवा. करइ सदा नृप सब कै सेवा ॥
भूप धरम जे बेद बखाने. सकल करइ सादर सुख माने ॥
दिन प्रति देह बिबिध बिधि दाना. सुनहु सास्त्र बर बेद पुराना ॥
नाना बापीं कूप तड़ागा. सुमन बाटिका सुंदर बागा ॥
बिप्रभवन सुरभवन सुहाए. सब तीरथन्ह बिचित्र बनाए ॥
दो\. जँह लगि कहे पुरान श्रुति एक एक सब जाग. बार सहस्त्र सहस्त्र नृप किए सहित अनुराग ॥
१५५ ॥
हृदयँ न कछु फल अनुसंधाना. भूप बिबेकी परम सुजाना ॥
करइ जे धरम करम मन बानी. बासुदेव अर्पित नृप ग्यानी ॥
चढ़ि बर बाजि बार एक राजा. मृगया कर सब साजि समाजा ॥
बिंध्याचल गभीर बन गयऊ. मृग पुनीत बहु मारत भयऊ ॥
फिरत बिपिन नृप दीख बराहू. जनु बन दुरेउ ससिहि ग्रसि राहू ॥
बड़ बिधु नहि समात मुख माहीं. मनहुँ क्रोधबस उगिलत नाहीं ॥
कोल कराल दसन छबि गाई. तनु बिसाल पीवर अधिकाई ॥
घुरुघुरात हय आरौ पाएँ. चकित बिलोकत कान उठाएँ ॥
दो\. नील महीधर सिखर सम देखि बिसाल बराहु. चपरि चलेउ हय सुटुकि नृप हाँकि न होइ निबाहु ॥
१५६ ॥
आवत देखि अधिक रव बाजी. चलेउ बराह मरुत गति भाजी ॥
तुरत कीन्ह नृप सर संधाना. महि मिलि गयउ बिलोकत बाना ॥
तकि तकि तीर महीस चलावा. करि छल सुअर सरीर बचावा ॥
प्रगटत दुरत जाइ मृग भागा. रिस बस भूप चलेउ संग लागा ॥
गयउ दूरि घन गहन बराहू. जहँ नाहिन गज बाजि निबाहू ॥
अति अकेल बन बिपुल कलेसू. तदपि न मृग मग तजइ नरेसू ॥
कोल बिलोकि भूप बड़ धीरा. भागि पैठ गिरिगुहाँ गभीरा ॥
अगम देखि नृप अति पछिताई. फिरेउ महाबन परेउ भुलाई ॥
दो\. खेद खिन्न छुद्धित तृषित राजा बाजि समेत. खोजत ब्याकुल सरित सर जल बिनु भयउ अचेत ॥
१५७ ॥
फिरत बिपिन आश्रम एक देखा. तहँ बस नृपति कपट मुनिबेषा ॥
जासु देस नृप लीन्ह छड़ाई. समर सेन तजि गयउ पराई ॥
समय प्रतापभानु कर जानी. आपन अति असमय अनुमानी ॥
गयउ न गृह मन बहुत गलानी. मिला न राजहि नृप अभिमानी ॥
रिस उर मारि रंक जिमि राजा. बिपिन बसइ तापस कें साजा ॥
तासु समीप गवन नृप कीन्हा. यह प्रतापरबि तेहि तब चीन्हा ॥
राउ तृषित नहि सो पहिचाना. देखि सुबेष महामुनि जाना ॥
उतरि तुरग तें कीन्ह प्रनामा. परम चतुर न कहेउ निज नामा ॥
दो० भूपति तृषित बिलोकि तेहिं सरबरु दीन्ह देखाइ. मज्जन पान समेत हय कीन्ह नृपति हरषाइ ॥
१५८ ॥
गै श्रम सकल सुखी नृप भयऊ. निज आश्रम तापस लै गयऊ ॥
आसन दीन्ह अस्त रबि जानी. पुनि तापस बोलेउ मृदु बानी ॥
को तुम्ह कस बन फिरहु अकेलें. सुंदर जुबा जीव परहेलें ॥
चक्रबर्ति के लच्छन तोरें. देखत दया लागि अति मोरें ॥
नाम प्रतापभानु अवनीसा. तासु सचिव मैं सुनहु मुनीसा ॥
फिरत अहेरें परेउँ भुलाई. बडे भाग देखउँ पद आई ॥
हम कहँ दुर्लभ दरस तुम्हारा. जानत हौं कछु भल होनिहारा ॥
कह मुनि तात भयउ अँधियारा. जोजन सत्तरि नगरु तुम्हारा ॥
दो\. निसा घोर गम्भीर बन पंथ न सुनहु सुजान. बसहु आजु अस जानि तुम्ह जाएहु होत बिहान ॥
१५९(क) ॥
तुलसी जसि भवतब्यता तैसी मिलइ सहाइ. आपुनु आवइ ताहि पहिं ताहि तहाँ लै जाइ ॥
१५९(ख) ॥
भलेहिं नाथ आयसु धरि सीसा. बाँधि तुरग तरु बैठ महीसा ॥
नृप बहु भाति प्रसंसेउ ताही. चरन बंदि निज भाग्य सराही ॥
पुनि बोले मृदु गिरा सुहाई. जानि पिता प्रभु करउँ ढिठाई ॥
मोहि मुनिस सुत सेवक जानी. नाथ नाम निज कहहु बखानी ॥
तेहि न जान नृप नृपहि सो जाना. भूप सुह्रद सो कपट सयाना ॥
बैरी पुनि छत्री पुनि राजा. छल बल कीन्ह चहइ निज काजा ॥
समुझि राजसुख दुखित अराती. अवाँ अनल इव सुलगइ छाती ॥
सरल बचन नृप के सुनि काना. बयर सँभारि हृदयँ हरषाना ॥
दो\. कपट बोरि बानी मृदुल बोलेउ जुगुति समेत. नाम हमार भिखारि अब निर्धन रहित निकेति ॥
 
=== 2.6 ===
१६० ॥
१६० .. कह नृप जे बिग्यान निधाना. तुम्ह सारिखे गलित अभिमाना .. सदा रहहि अपनपौ दुराएँ. सब बिधि कुसल कुबेष बनाएँ .. तेहि तें कहहि संत श्रुति टेरें. परम अकिंचन प्रिय हरि केरें .. तुम्ह सम अधन भिखारि अगेहा. होत बिरंचि सिवहि संदेहा .. जोसि सोसि तव चरन नमामी. मो पर कृपा करिअ अब स्वामी .. सहज प्रीति भूपति कै देखी. आपु बिषय बिस्वास बिसेषी .. सब प्रकार राजहि अपनाई. बोलेउ अधिक सनेह जनाई .. सुनु सतिभाउ कहउँ महिपाला. इहाँ बसत बीते बहु काला .. दो\. अब लगि मोहि न मिलेउ कोउ मैं न जनावउँ काहु. लोकमान्यता अनल सम कर तप कानन दाहु .. १६१(क) .. सो\. तुलसी देखि सुबेषु भूलहिं मूढ़ न चतुर नर. सुंदर केकिहि पेखु बचन सुधा सम असन अहि .. १६१(ख) तातें गुपुत रहउँ जग माहीं. हरि तजि किमपि प्रयोजन नाहीं .. प्रभु जानत सब बिनहिं जनाएँ. कहहु कवनि सिधि लोक रिझाएँ .. तुम्ह सुचि सुमति परम प्रिय मोरें. प्रीति प्रतीति मोहि पर तोरें .. अब जौं तात दुरावउँ तोही. दारुन दोष घटइ अति मोही .. जिमि जिमि तापसु कथइ उदासा. तिमि तिमि नृपहि उपज बिस्वासा .. देखा स्वबस कर्म मन बानी. तब बोला तापस बगध्यानी .. नाम हमार एकतनु भाई. सुनि नृप बोले पुनि सिरु नाई .. कहहु नाम कर अरथ बखानी. मोहि सेवक अति आपन जानी .. दो\. आदिसृष्टि उपजी जबहिं तब उतपति भै मोरि. नाम एकतनु हेतु तेहि देह न धरी बहोरि .. १६२ .. जनि आचरुज करहु मन माहीं. सुत तप तें दुर्लभ कछु नाहीं .. तपबल तें जग सृजइ बिधाता. तपबल बिष्नु भए परित्राता .. तपबल संभु करहिं संघारा. तप तें अगम न कछु संसारा .. भयउ नृपहि सुनि अति अनुरागा. कथा पुरातन कहै सो लागा .. करम धरम इतिहास अनेका. करइ निरूपन बिरति बिबेका .. उदभव पालन प्रलय कहानी. कहेसि अमित आचरज बखानी .. सुनि महिप तापस बस भयऊ. आपन नाम कहत तब लयऊ .. कह तापस नृप जानउँ तोही. कीन्हेहु कपट लाग भल मोही .. सो\. सुनु महीस असि नीति जहँ तहँ नाम न कहहिं नृप. मोहि तोहि पर अति प्रीति सोइ चतुरता बिचारि तव .. १६३ .. नाम तुम्हार प्रताप दिनेसा. सत्यकेतु तव पिता नरेसा .. गुर प्रसाद सब जानिअ राजा. कहिअ न आपन जानि अकाजा .. देखि तात तव सहज सुधाई. प्रीति प्रतीति नीति निपुनाई .. उपजि परि ममता मन मोरें. कहउँ कथा निज पूछे तोरें .. अब प्रसन्न मैं संसय नाहीं. मागु जो भूप भाव मन माहीं .. सुनि सुबचन भूपति हरषाना. गहि पद बिनय कीन्हि बिधि नाना .. कृपासिंधु मुनि दरसन तोरें. चारि पदारथ करतल मोरें .. प्रभुहि तथापि प्रसन्न बिलोकी. मागि अगम बर होउँ असोकी .. दो\. जरा मरन दुख रहित तनु समर जितै जनि कोउ. एकछत्र रिपुहीन महि राज कलप सत होउ .. १६४ .. कह तापस नृप ऐसेइ होऊ. कारन एक कठिन सुनु सोऊ .. कालउ तुअ पद नाइहि सीसा. एक बिप्रकुल छाड़ि महीसा .. तपबल बिप्र सदा बरिआरा. तिन्ह के कोप न कोउ रखवारा .. जौं बिप्रन्ह सब करहु नरेसा. तौ तुअ बस बिधि बिष्नु महेसा .. चल न ब्रह्मकुल सन बरिआई. सत्य कहउँ दोउ भुजा उठाई .. बिप्र श्राप बिनु सुनु महिपाला. तोर नास नहि कवनेहुँ काला .. हरषेउ राउ बचन सुनि तासू. नाथ न होइ मोर अब नासू .. तव प्रसाद प्रभु कृपानिधाना. मो कहुँ सर्ब काल कल्याना .. दो\. एवमस्तु कहि कपटमुनि बोला कुटिल बहोरि. मिलब हमार भुलाब निज कहहु त हमहि न खोरि .. १६५ .. तातें मै तोहि बरजउँ राजा. कहें कथा तव परम अकाजा .. छठें श्रवन यह परत कहानी. नास तुम्हार सत्य मम बानी .. यह प्रगटें अथवा द्विजश्रापा. नास तोर सुनु भानुप्रतापा .. आन उपायँ निधन तव नाहीं. जौं हरि हर कोपहिं मन माहीं .. सत्य नाथ पद गहि नृप भाषा. द्विज गुर कोप कहहु को राखा .. राखइ गुर जौं कोप बिधाता. गुर बिरोध नहिं कोउ जग त्राता .. जौं न चलब हम कहे तुम्हारें. होउ नास नहिं सोच हमारें .. एकहिं डर डरपत मन मोरा. प्रभु महिदेव श्राप अति घोरा .. दो\. होहिं बिप्र बस कवन बिधि कहहु कृपा करि सोउ. तुम्ह तजि दीनदयाल निज हितू न देखउँ कोउँ .. १६६ .. सुनु नृप बिबिध जतन जग माहीं. कष्टसाध्य पुनि होहिं कि नाहीं .. अहइ एक अति सुगम उपाई. तहाँ परंतु एक कठिनाई .. मम आधीन जुगुति नृप सोई. मोर जाब तव नगर न होई .. आजु लगें अरु जब तें भयऊँ. काहू के गृह ग्राम न गयऊँ .. जौं न जाउँ तव होइ अकाजू. बना आइ असमंजस आजू .. सुनि महीस बोलेउ मृदु बानी. नाथ निगम असि नीति बखानी .. बड़े सनेह लघुन्ह पर करहीं. गिरि निज सिरनि सदा तृन धरहीं .. जलधि अगाध मौलि बह फेनू. संतत धरनि धरत सिर रेनू .. दो\. अस कहि गहे नरेस पद स्वामी होहु कृपाल. मोहि लागि दुख सहिअ प्रभु सज्जन दीनदयाल .. १६७ .. जानि नृपहि आपन आधीना. बोला तापस कपट प्रबीना .. सत्य कहउँ भूपति सुनु तोही. जग नाहिन दुर्लभ कछु मोही .. अवसि काज मैं करिहउँ तोरा. मन तन बचन भगत तैं मोरा .. जोग जुगुति तप मंत्र प्रभाऊ. फलइ तबहिं जब करिअ दुराऊ .. जौं नरेस मैं करौं रसोई. तुम्ह परुसहु मोहि जान न कोई .. अन्न सो जोइ जोइ भोजन करई. सोइ सोइ तव आयसु अनुसरई .. पुनि तिन्ह के गृह जेवँइ जोऊ. तव बस होइ भूप सुनु सोऊ .. जाइ उपाय रचहु नृप एहू. संबत भरि संकलप करेहू .. दो\. नित नूतन द्विज सहस सत बरेहु सहित परिवार. मैं तुम्हरे संकलप लगि दिनहिं&#६५५३३;करिब जेवनार .. १६८ .. एहि बिधि भूप कष्ट अति थोरें. होइहहिं सकल बिप्र बस तोरें .. करिहहिं बिप्र होम मख सेवा. तेहिं प्रसंग सहजेहिं बस देवा .. और एक तोहि कहऊँ लखाऊ. मैं एहि बेष न आउब काऊ .. तुम्हरे उपरोहित कहुँ राया. हरि आनब मैं करि निज माया .. तपबल तेहि करि आपु समाना. रखिहउँ इहाँ बरष परवाना .. मैं धरि तासु बेषु सुनु राजा. सब बिधि तोर सँवारब काजा .. गै निसि बहुत सयन अब कीजे. मोहि तोहि भूप भेंट दिन तीजे .. मैं तपबल तोहि तुरग समेता. पहुँचेहउँ सोवतहि निकेता .. दो\. मैं आउब सोइ बेषु धरि पहिचानेहु तब मोहि. जब एकांत बोलाइ सब कथा सुनावौं तोहि .. १६९ .. सयन कीन्ह नृप आयसु मानी. आसन जाइ बैठ छलग्यानी .. श्रमित भूप निद्रा अति आई. सो किमि सोव सोच अधिकाई .. कालकेतु निसिचर तहँ आवा. जेहिं सूकर होइ नृपहि भुलावा .. परम मित्र तापस नृप केरा. जानइ सो अति कपट घनेरा .. तेहि के सत सुत अरु दस भाई. खल अति अजय देव दुखदाई .. प्रथमहि भूप समर सब मारे. बिप्र संत सुर देखि दुखारे .. तेहिं खल पाछिल बयरु सँभरा. तापस नृप मिलि मंत्र बिचारा .. जेहि रिपु छय सोइ रचेन्हि उपाऊ. भावी बस न जान कछु राऊ .. दो\. रिपु तेजसी अकेल अपि लघु करि गनिअ न ताहु. अजहुँ देत दुख रबि ससिहि सिर अवसेषित राहु ..
कह नृप जे बिग्यान निधाना. तुम्ह सारिखे गलित अभिमाना ॥
सदा रहहि अपनपौ दुराएँ. सब बिधि कुसल कुबेष बनाएँ ॥
तेहि तें कहहि संत श्रुति टेरें. परम अकिंचन प्रिय हरि केरें ॥
तुम्ह सम अधन भिखारि अगेहा. होत बिरंचि सिवहि संदेहा ॥
जोसि सोसि तव चरन नमामी. मो पर कृपा करिअ अब स्वामी ॥
सहज प्रीति भूपति कै देखी. आपु बिषय बिस्वास बिसेषी ॥
सब प्रकार राजहि अपनाई. बोलेउ अधिक सनेह जनाई ॥
सुनु सतिभाउ कहउँ महिपाला. इहाँ बसत बीते बहु काला ॥
दो\. अब लगि मोहि न मिलेउ कोउ मैं न जनावउँ काहु. लोकमान्यता अनल सम कर तप कानन दाहु ॥
१६१(क) ॥
सो\. तुलसी देखि सुबेषु भूलहिं मूढ़ न चतुर नर. सुंदर केकिहि पेखु बचन सुधा सम असन अहि ॥
१६१(ख) तातें गुपुत रहउँ जग माहीं. हरि तजि किमपि प्रयोजन नाहीं ॥
प्रभु जानत सब बिनहिं जनाएँ. कहहु कवनि सिधि लोक रिझाएँ ॥
तुम्ह सुचि सुमति परम प्रिय मोरें. प्रीति प्रतीति मोहि पर तोरें ॥
अब जौं तात दुरावउँ तोही. दारुन दोष घटइ अति मोही ॥
जिमि जिमि तापसु कथइ उदासा. तिमि तिमि नृपहि उपज बिस्वासा ॥
देखा स्वबस कर्म मन बानी. तब बोला तापस बगध्यानी ॥
नाम हमार एकतनु भाई. सुनि नृप बोले पुनि सिरु नाई ॥
कहहु नाम कर अरथ बखानी. मोहि सेवक अति आपन जानी ॥
दो\. आदिसृष्टि उपजी जबहिं तब उतपति भै मोरि. नाम एकतनु हेतु तेहि देह न धरी बहोरि ॥
१६२ ॥
जनि आचरुज करहु मन माहीं. सुत तप तें दुर्लभ कछु नाहीं ॥
तपबल तें जग सृजइ बिधाता. तपबल बिष्नु भए परित्राता ॥
तपबल संभु करहिं संघारा. तप तें अगम न कछु संसारा ॥
भयउ नृपहि सुनि अति अनुरागा. कथा पुरातन कहै सो लागा ॥
करम धरम इतिहास अनेका. करइ निरूपन बिरति बिबेका ॥
उदभव पालन प्रलय कहानी. कहेसि अमित आचरज बखानी ॥
सुनि महिप तापस बस भयऊ. आपन नाम कहत तब लयऊ ॥
कह तापस नृप जानउँ तोही. कीन्हेहु कपट लाग भल मोही ॥
सो\. सुनु महीस असि नीति जहँ तहँ नाम न कहहिं नृप. मोहि तोहि पर अति प्रीति सोइ चतुरता बिचारि तव ॥
१६३ ॥
नाम तुम्हार प्रताप दिनेसा. सत्यकेतु तव पिता नरेसा ॥
गुर प्रसाद सब जानिअ राजा. कहिअ न आपन जानि अकाजा ॥
देखि तात तव सहज सुधाई. प्रीति प्रतीति नीति निपुनाई ॥
उपजि परि ममता मन मोरें. कहउँ कथा निज पूछे तोरें ॥
अब प्रसन्न मैं संसय नाहीं. मागु जो भूप भाव मन माहीं ॥
सुनि सुबचन भूपति हरषाना. गहि पद बिनय कीन्हि बिधि नाना ॥
कृपासिंधु मुनि दरसन तोरें. चारि पदारथ करतल मोरें ॥
प्रभुहि तथापि प्रसन्न बिलोकी. मागि अगम बर होउँ असोकी ॥
दो\. जरा मरन दुख रहित तनु समर जितै जनि कोउ. एकछत्र रिपुहीन महि राज कलप सत होउ ॥
१६४ ॥
कह तापस नृप ऐसेइ होऊ. कारन एक कठिन सुनु सोऊ ॥
कालउ तुअ पद नाइहि सीसा. एक बिप्रकुल छाड़ि महीसा ॥
तपबल बिप्र सदा बरिआरा. तिन्ह के कोप न कोउ रखवारा ॥
जौं बिप्रन्ह सब करहु नरेसा. तौ तुअ बस बिधि बिष्नु महेसा ॥
चल न ब्रह्मकुल सन बरिआई. सत्य कहउँ दोउ भुजा उठाई ॥
बिप्र श्राप बिनु सुनु महिपाला. तोर नास नहि कवनेहुँ काला ॥
हरषेउ राउ बचन सुनि तासू. नाथ न होइ मोर अब नासू ॥
तव प्रसाद प्रभु कृपानिधाना. मो कहुँ सर्ब काल कल्याना ॥
दो\. एवमस्तु कहि कपटमुनि बोला कुटिल बहोरि. मिलब हमार भुलाब निज कहहु त हमहि न खोरि ॥
१६५ ॥
तातें मै तोहि बरजउँ राजा. कहें कथा तव परम अकाजा ॥
छठें श्रवन यह परत कहानी. नास तुम्हार सत्य मम बानी ॥
यह प्रगटें अथवा द्विजश्रापा. नास तोर सुनु भानुप्रतापा ॥
आन उपायँ निधन तव नाहीं. जौं हरि हर कोपहिं मन माहीं ॥
सत्य नाथ पद गहि नृप भाषा. द्विज गुर कोप कहहु को राखा ॥
राखइ गुर जौं कोप बिधाता. गुर बिरोध नहिं कोउ जग त्राता ॥
जौं न चलब हम कहे तुम्हारें. होउ नास नहिं सोच हमारें ॥
एकहिं डर डरपत मन मोरा. प्रभु महिदेव श्राप अति घोरा ॥
दो\. होहिं बिप्र बस कवन बिधि कहहु कृपा करि सोउ. तुम्ह तजि दीनदयाल निज हितू न देखउँ कोउँ ॥
१६६ ॥
सुनु नृप बिबिध जतन जग माहीं. कष्टसाध्य पुनि होहिं कि नाहीं ॥
अहइ एक अति सुगम उपाई. तहाँ परंतु एक कठिनाई ॥
मम आधीन जुगुति नृप सोई. मोर जाब तव नगर न होई ॥
आजु लगें अरु जब तें भयऊँ. काहू के गृह ग्राम न गयऊँ ॥
जौं न जाउँ तव होइ अकाजू. बना आइ असमंजस आजू ॥
सुनि महीस बोलेउ मृदु बानी. नाथ निगम असि नीति बखानी ॥
बड़े सनेह लघुन्ह पर करहीं. गिरि निज सिरनि सदा तृन धरहीं ॥
जलधि अगाध मौलि बह फेनू. संतत धरनि धरत सिर रेनू ॥
दो\. अस कहि गहे नरेस पद स्वामी होहु कृपाल. मोहि लागि दुख सहिअ प्रभु सज्जन दीनदयाल ॥
१६७ ॥
जानि नृपहि आपन आधीना. बोला तापस कपट प्रबीना ॥
सत्य कहउँ भूपति सुनु तोही. जग नाहिन दुर्लभ कछु मोही ॥
अवसि काज मैं करिहउँ तोरा. मन तन बचन भगत तैं मोरा ॥
जोग जुगुति तप मंत्र प्रभाऊ. फलइ तबहिं जब करिअ दुराऊ ॥
जौं नरेस मैं करौं रसोई. तुम्ह परुसहु मोहि जान न कोई ॥
अन्न सो जोइ जोइ भोजन करई. सोइ सोइ तव आयसु अनुसरई ॥
पुनि तिन्ह के गृह जेवँइ जोऊ. तव बस होइ भूप सुनु सोऊ ॥
जाइ उपाय रचहु नृप एहू. संबत भरि संकलप करेहू ॥
दो\. नित नूतन द्विज सहस सत बरेहु सहित परिवार. मैं तुम्हरे संकलप लगि दिनहिं&#६५५३३;करिब जेवनार ॥
१६८ ॥
एहि बिधि भूप कष्ट अति थोरें. होइहहिं सकल बिप्र बस तोरें ॥
करिहहिं बिप्र होम मख सेवा. तेहिं प्रसंग सहजेहिं बस देवा ॥
और एक तोहि कहऊँ लखाऊ. मैं एहि बेष न आउब काऊ ॥
तुम्हरे उपरोहित कहुँ राया. हरि आनब मैं करि निज माया ॥
तपबल तेहि करि आपु समाना. रखिहउँ इहाँ बरष परवाना ॥
मैं धरि तासु बेषु सुनु राजा. सब बिधि तोर सँवारब काजा ॥
गै निसि बहुत सयन अब कीजे. मोहि तोहि भूप भेंट दिन तीजे ॥
मैं तपबल तोहि तुरग समेता. पहुँचेहउँ सोवतहि निकेता ॥
दो\. मैं आउब सोइ बेषु धरि पहिचानेहु तब मोहि. जब एकांत बोलाइ सब कथा सुनावौं तोहि ॥
१६९ ॥
सयन कीन्ह नृप आयसु मानी. आसन जाइ बैठ छलग्यानी ॥
श्रमित भूप निद्रा अति आई. सो किमि सोव सोच अधिकाई ॥
कालकेतु निसिचर तहँ आवा. जेहिं सूकर होइ नृपहि भुलावा ॥
परम मित्र तापस नृप केरा. जानइ सो अति कपट घनेरा ॥
तेहि के सत सुत अरु दस भाई. खल अति अजय देव दुखदाई ॥
प्रथमहि भूप समर सब मारे. बिप्र संत सुर देखि दुखारे ॥
तेहिं खल पाछिल बयरु सँभरा. तापस नृप मिलि मंत्र बिचारा ॥
जेहि रिपु छय सोइ रचेन्हि उपाऊ. भावी बस न जान कछु राऊ ॥
दो\. रिपु तेजसी अकेल अपि लघु करि गनिअ न ताहु. अजहुँ देत दुख रबि ससिहि सिर अवसेषित राहु ॥
 
=== 2.7 ===
१७० ॥
१७० .. तापस नृप निज सखहि निहारी. हरषि मिलेउ उठि भयउ सुखारी .. मित्रहि कहि सब कथा सुनाई. जातुधान बोला सुख पाई .. अब साधेउँ रिपु सुनहु नरेसा. जौं तुम्ह कीन्ह मोर उपदेसा .. परिहरि सोच रहहु तुम्ह सोई. बिनु औषध बिआधि बिधि खोई .. कुल समेत रिपु मूल बहाई. चौथे दिवस मिलब मैं आई .. तापस नृपहि बहुत परितोषी. चला महाकपटी अतिरोषी .. भानुप्रतापहि बाजि समेता. पहुँचाएसि छन माझ निकेता .. नृपहि नारि पहिं सयन कराई. हयगृहँ बाँधेसि बाजि बनाई .. दो\. राजा के उपरोहितहि हरि लै गयउ बहोरि. लै राखेसि गिरि खोह महुँ मायाँ करि मति भोरि .. १७१ .. आपु बिरचि उपरोहित रूपा. परेउ जाइ तेहि सेज अनूपा .. जागेउ नृप अनभएँ बिहाना. देखि भवन अति अचरजु माना .. मुनि महिमा मन महुँ अनुमानी. उठेउ गवँहि जेहि जान न रानी .. कानन गयउ बाजि चढ़ि तेहीं. पुर नर नारि न जानेउ केहीं .. गएँ जाम जुग भूपति आवा. घर घर उत्सव बाज बधावा .. उपरोहितहि देख जब राजा. चकित बिलोकि सुमिरि सोइ काजा .. जुग सम नृपहि गए दिन तीनी. कपटी मुनि पद रह मति लीनी .. समय जानि उपरोहित आवा. नृपहि मते सब कहि समुझावा .. दो\. नृप हरषेउ पहिचानि गुरु भ्रम बस रहा न चेत. बरे तुरत सत सहस बर बिप्र कुटुंब समेत .. १७२ .. उपरोहित जेवनार बनाई. छरस चारि बिधि जसि श्रुति गाई .. मायामय तेहिं कीन्ह रसोई. बिंजन बहु गनि सकइ न कोई .. बिबिध मृगन्ह कर आमिष राँधा. तेहि महुँ बिप्र माँसु खल साँधा .. भोजन कहुँ सब बिप्र बोलाए. पद पखारि सादर बैठाए .. परुसन जबहिं लाग महिपाला. भै अकासबानी तेहि काला .. बिप्रबृंद उठि उठि गृह जाहू. है बड़ि हानि अन्न जनि खाहू .. भयउ रसोईं भूसुर माँसू. सब द्विज उठे मानि बिस्वासू .. भूप बिकल मति मोहँ भुलानी. भावी बस आव मुख बानी .. दो\. बोले बिप्र सकोप तब नहिं कछु कीन्ह बिचार. जाइ निसाचर होहु नृप मूढ़ सहित परिवार .. १७३ .. छत्रबंधु तैं बिप्र बोलाई. घालै लिए सहित समुदाई .. ईस्वर राखा धरम हमारा. जैहसि तैं समेत परिवारा .. संबत मध्य नास तव होऊ. जलदाता न रहिहि कुल कोऊ .. नृप सुनि श्राप बिकल अति त्रासा. भै बहोरि बर गिरा अकासा .. बिप्रहु श्राप बिचारि न दीन्हा. नहिं अपराध भूप कछु कीन्हा .. चकित बिप्र सब सुनि नभबानी. भूप गयउ जहँ भोजन खानी .. तहँ न असन नहिं बिप्र सुआरा. फिरेउ राउ मन सोच अपारा .. सब प्रसंग महिसुरन्ह सुनाई. त्रसित परेउ अवनीं अकुलाई .. दो\. भूपति भावी मिटइ नहिं जदपि न दूषन तोर. किएँ अन्यथा होइ नहिं बिप्रश्राप अति घोर .. १७४ .. अस कहि सब महिदेव सिधाए. समाचार पुरलोगन्ह पाए .. सोचहिं दूषन दैवहि देहीं. बिचरत हंस काग किय जेहीं .. उपरोहितहि भवन पहुँचाई. असुर तापसहि खबरि जनाई .. तेहिं खल जहँ तहँ पत्र पठाए. सजि सजि सेन भूप सब धाए .. घेरेन्हि नगर निसान बजाई. बिबिध भाँति नित होई लराई .. जूझे सकल सुभट करि करनी. बंधु समेत परेउ नृप धरनी .. सत्यकेतु कुल कोउ नहिं बाँचा. बिप्रश्राप किमि होइ असाँचा .. रिपु जिति सब नृप नगर बसाई. निज पुर गवने जय जसु पाई .. दो\. भरद्वाज सुनु जाहि जब होइ बिधाता बाम. धूरि मेरुसम जनक जम ताहि ब्यालसम दाम .. .१७५ .. काल पाइ मुनि सुनु सोइ राजा. भयउ निसाचर सहित समाजा .. दस सिर ताहि बीस भुजदंडा. रावन नाम बीर बरिबंडा .. भूप अनुज अरिमर्दन नामा. भयउ सो कुंभकरन बलधामा .. सचिव जो रहा धरमरुचि जासू. भयउ बिमात्र बंधु लघु तासू .. नाम बिभीषन जेहि जग जाना. बिष्नुभगत बिग्यान निधाना .. रहे जे सुत सेवक नृप केरे. भए निसाचर घोर घनेरे .. कामरूप खल जिनस अनेका. कुटिल भयंकर बिगत बिबेका .. कृपा रहित हिंसक सब पापी. बरनि न जाहिं बिस्व परितापी .. दो\. उपजे जदपि पुलस्त्यकुल पावन अमल अनूप. तदपि महीसुर श्राप बस भए सकल अघरूप .. १७६ .. कीन्ह बिबिध तप तीनिहुँ भाई. परम उग्र नहिं बरनि सो जाई .. गयउ निकट तप देखि बिधाता. मागहु बर प्रसन्न मैं ताता .. करि बिनती पद गहि दससीसा. बोलेउ बचन सुनहु जगदीसा .. हम काहू के मरहिं न मारें. बानर मनुज जाति दुइ बारें .. एवमस्तु तुम्ह बड़ तप कीन्हा. मैं ब्रह्माँ मिलि तेहि बर दीन्हा .. पुनि प्रभु कुंभकरन पहिं गयऊ. तेहि बिलोकि मन बिसमय भयऊ .. जौं एहिं खल नित करब अहारू. होइहि सब उजारि संसारू .. सारद प्रेरि तासु मति फेरी. मागेसि नीद मास षट केरी .. दो\. गए बिभीषन पास पुनि कहेउ पुत्र बर मागु. तेहिं मागेउ भगवंत पद कमल अमल अनुरागु .. १७७ .. तिन्हि देइ बर ब्रह्म सिधाए. हरषित ते अपने गृह आए .. मय तनुजा मंदोदरि नामा. परम सुंदरी नारि ललामा .. सोइ मयँ दीन्हि रावनहि आनी. होइहि जातुधानपति जानी .. हरषित भयउ नारि भलि पाई. पुनि दोउ बंधु बिआहेसि जाई .. गिरि त्रिकूट एक सिंधु मझारी. बिधि निर्मित दुर्गम अति भारी .. सोइ मय दानवँ बहुरि सँवारा. कनक रचित मनिभवन अपारा .. भोगावति जसि अहिकुल बासा. अमरावति जसि सक्रनिवासा .. तिन्ह तें अधिक रम्य अति बंका. जग बिख्यात नाम तेहि लंका .. दो\. खाईं सिंधु गभीर अति चारिहुँ दिसि फिरि आव. कनक कोट मनि खचित दृढ़ बरनि न जाइ बनाव .. १७८(क) .. हरिप्रेरित जेहिं कलप जोइ जातुधानपति होइ. सूर प्रतापी अतुलबल दल समेत बस सोइ .. १७८(ख) .. रहे तहाँ निसिचर भट भारे. ते सब सुरन्ह समर संघारे .. अब तहँ रहहिं सक्र के प्रेरे. रच्छक कोटि जच्छपति केरे .. दसमुख कतहुँ खबरि असि पाई. सेन साजि गढ़ घेरेसि जाई .. देखि बिकट भट बड़ि कटकाई. जच्छ जीव लै गए पराई .. फिरि सब नगर दसानन देखा. गयउ सोच सुख भयउ बिसेषा .. सुंदर सहज अगम अनुमानी. कीन्हि तहाँ रावन रजधानी .. जेहि जस जोग बाँटि गृह दीन्हे. सुखी सकल रजनीचर कीन्हे .. एक बार कुबेर पर धावा. पुष्पक जान जीति लै आवा .. दो\. कौतुकहीं कैलास पुनि लीन्हेसि जाइ उठाइ. मनहुँ तौलि निज बाहुबल चला बहुत सुख पाइ .. १७९ .. सुख संपति सुत सेन सहाई. जय प्रताप बल बुद्धि बड़ाई .. नित नूतन सब बाढ़त जाई. जिमि प्रतिलाभ लोभ अधिकाई .. अतिबल कुंभकरन अस भ्राता. जेहि कहुँ नहिं प्रतिभट जग जाता .. करइ पान सोवइ षट मासा. जागत होइ तिहुँ पुर त्रासा .. जौं दिन प्रति अहार कर सोई. बिस्व बेगि सब चौपट होई .. समर धीर नहिं जाइ बखाना. तेहि सम अमित बीर बलवाना .. बारिदनाद जेठ सुत तासू. भट महुँ प्रथम लीक जग जासू .. जेहि न होइ रन सनमुख कोई. सुरपुर नितहिं परावन होई .. दो\. कुमुख अकंपन कुलिसरद धूमकेतु अतिकाय. एक एक जग जीति सक ऐसे सुभट निकाय ..
तापस नृप निज सखहि निहारी. हरषि मिलेउ उठि भयउ सुखारी ॥
मित्रहि कहि सब कथा सुनाई. जातुधान बोला सुख पाई ॥
अब साधेउँ रिपु सुनहु नरेसा. जौं तुम्ह कीन्ह मोर उपदेसा ॥
परिहरि सोच रहहु तुम्ह सोई. बिनु औषध बिआधि बिधि खोई ॥
कुल समेत रिपु मूल बहाई. चौथे दिवस मिलब मैं आई ॥
तापस नृपहि बहुत परितोषी. चला महाकपटी अतिरोषी ॥
भानुप्रतापहि बाजि समेता. पहुँचाएसि छन माझ निकेता ॥
नृपहि नारि पहिं सयन कराई. हयगृहँ बाँधेसि बाजि बनाई ॥
दो\. राजा के उपरोहितहि हरि लै गयउ बहोरि. लै राखेसि गिरि खोह महुँ मायाँ करि मति भोरि ॥
१७१ ॥
आपु बिरचि उपरोहित रूपा. परेउ जाइ तेहि सेज अनूपा ॥
जागेउ नृप अनभएँ बिहाना. देखि भवन अति अचरजु माना ॥
मुनि महिमा मन महुँ अनुमानी. उठेउ गवँहि जेहि जान न रानी ॥
कानन गयउ बाजि चढ़ि तेहीं. पुर नर नारि न जानेउ केहीं ॥
गएँ जाम जुग भूपति आवा. घर घर उत्सव बाज बधावा ॥
उपरोहितहि देख जब राजा. चकित बिलोकि सुमिरि सोइ काजा ॥
जुग सम नृपहि गए दिन तीनी. कपटी मुनि पद रह मति लीनी ॥
समय जानि उपरोहित आवा. नृपहि मते सब कहि समुझावा ॥
दो\. नृप हरषेउ पहिचानि गुरु भ्रम बस रहा न चेत. बरे तुरत सत सहस बर बिप्र कुटुंब समेत ॥
१७२ ॥
उपरोहित जेवनार बनाई. छरस चारि बिधि जसि श्रुति गाई ॥
मायामय तेहिं कीन्ह रसोई. बिंजन बहु गनि सकइ न कोई ॥
बिबिध मृगन्ह कर आमिष राँधा. तेहि महुँ बिप्र माँसु खल साँधा ॥
भोजन कहुँ सब बिप्र बोलाए. पद पखारि सादर बैठाए ॥
परुसन जबहिं लाग महिपाला. भै अकासबानी तेहि काला ॥
बिप्रबृंद उठि उठि गृह जाहू. है बड़ि हानि अन्न जनि खाहू ॥
भयउ रसोईं भूसुर माँसू. सब द्विज उठे मानि बिस्वासू ॥
भूप बिकल मति मोहँ भुलानी. भावी बस आव मुख बानी ॥
दो\. बोले बिप्र सकोप तब नहिं कछु कीन्ह बिचार. जाइ निसाचर होहु नृप मूढ़ सहित परिवार ॥
१७३ ॥
छत्रबंधु तैं बिप्र बोलाई. घालै लिए सहित समुदाई ॥
ईस्वर राखा धरम हमारा. जैहसि तैं समेत परिवारा ॥
संबत मध्य नास तव होऊ. जलदाता न रहिहि कुल कोऊ ॥
नृप सुनि श्राप बिकल अति त्रासा. भै बहोरि बर गिरा अकासा ॥
बिप्रहु श्राप बिचारि न दीन्हा. नहिं अपराध भूप कछु कीन्हा ॥
चकित बिप्र सब सुनि नभबानी. भूप गयउ जहँ भोजन खानी ॥
तहँ न असन नहिं बिप्र सुआरा. फिरेउ राउ मन सोच अपारा ॥
सब प्रसंग महिसुरन्ह सुनाई. त्रसित परेउ अवनीं अकुलाई ॥
दो\. भूपति भावी मिटइ नहिं जदपि न दूषन तोर. किएँ अन्यथा होइ नहिं बिप्रश्राप अति घोर ॥
१७४ ॥
अस कहि सब महिदेव सिधाए. समाचार पुरलोगन्ह पाए ॥
सोचहिं दूषन दैवहि देहीं. बिचरत हंस काग किय जेहीं ॥
उपरोहितहि भवन पहुँचाई. असुर तापसहि खबरि जनाई ॥
तेहिं खल जहँ तहँ पत्र पठाए. सजि सजि सेन भूप सब धाए ॥
घेरेन्हि नगर निसान बजाई. बिबिध भाँति नित होई लराई ॥
जूझे सकल सुभट करि करनी. बंधु समेत परेउ नृप धरनी ॥
सत्यकेतु कुल कोउ नहिं बाँचा. बिप्रश्राप किमि होइ असाँचा ॥
रिपु जिति सब नृप नगर बसाई. निज पुर गवने जय जसु पाई ॥
दो\. भरद्वाज सुनु जाहि जब होइ बिधाता बाम. धूरि मेरुसम जनक जम ताहि ब्यालसम दाम ॥
.१७५ ॥
काल पाइ मुनि सुनु सोइ राजा. भयउ निसाचर सहित समाजा ॥
दस सिर ताहि बीस भुजदंडा. रावन नाम बीर बरिबंडा ॥
भूप अनुज अरिमर्दन नामा. भयउ सो कुंभकरन बलधामा ॥
सचिव जो रहा धरमरुचि जासू. भयउ बिमात्र बंधु लघु तासू ॥
नाम बिभीषन जेहि जग जाना. बिष्नुभगत बिग्यान निधाना ॥
रहे जे सुत सेवक नृप केरे. भए निसाचर घोर घनेरे ॥
कामरूप खल जिनस अनेका. कुटिल भयंकर बिगत बिबेका ॥
कृपा रहित हिंसक सब पापी. बरनि न जाहिं बिस्व परितापी ॥
दो\. उपजे जदपि पुलस्त्यकुल पावन अमल अनूप. तदपि महीसुर श्राप बस भए सकल अघरूप ॥
१७६ ॥
कीन्ह बिबिध तप तीनिहुँ भाई. परम उग्र नहिं बरनि सो जाई ॥
गयउ निकट तप देखि बिधाता. मागहु बर प्रसन्न मैं ताता ॥
करि बिनती पद गहि दससीसा. बोलेउ बचन सुनहु जगदीसा ॥
हम काहू के मरहिं न मारें. बानर मनुज जाति दुइ बारें ॥
एवमस्तु तुम्ह बड़ तप कीन्हा. मैं ब्रह्माँ मिलि तेहि बर दीन्हा ॥
पुनि प्रभु कुंभकरन पहिं गयऊ. तेहि बिलोकि मन बिसमय भयऊ ॥
जौं एहिं खल नित करब अहारू. होइहि सब उजारि संसारू ॥
सारद प्रेरि तासु मति फेरी. मागेसि नीद मास षट केरी ॥
दो\. गए बिभीषन पास पुनि कहेउ पुत्र बर मागु. तेहिं मागेउ भगवंत पद कमल अमल अनुरागु ॥
१७७ ॥
तिन्हि देइ बर ब्रह्म सिधाए. हरषित ते अपने गृह आए ॥
मय तनुजा मंदोदरि नामा. परम सुंदरी नारि ललामा ॥
सोइ मयँ दीन्हि रावनहि आनी. होइहि जातुधानपति जानी ॥
हरषित भयउ नारि भलि पाई. पुनि दोउ बंधु बिआहेसि जाई ॥
गिरि त्रिकूट एक सिंधु मझारी. बिधि निर्मित दुर्गम अति भारी ॥
सोइ मय दानवँ बहुरि सँवारा. कनक रचित मनिभवन अपारा ॥
भोगावति जसि अहिकुल बासा. अमरावति जसि सक्रनिवासा ॥
तिन्ह तें अधिक रम्य अति बंका. जग बिख्यात नाम तेहि लंका ॥
दो\. खाईं सिंधु गभीर अति चारिहुँ दिसि फिरि आव. कनक कोट मनि खचित दृढ़ बरनि न जाइ बनाव ॥
१७८(क) ॥
हरिप्रेरित जेहिं कलप जोइ जातुधानपति होइ. सूर प्रतापी अतुलबल दल समेत बस सोइ ॥
१७८(ख) ॥
रहे तहाँ निसिचर भट भारे. ते सब सुरन्ह समर संघारे ॥
अब तहँ रहहिं सक्र के प्रेरे. रच्छक कोटि जच्छपति केरे ॥
दसमुख कतहुँ खबरि असि पाई. सेन साजि गढ़ घेरेसि जाई ॥
देखि बिकट भट बड़ि कटकाई. जच्छ जीव लै गए पराई ॥
फिरि सब नगर दसानन देखा. गयउ सोच सुख भयउ बिसेषा ॥
सुंदर सहज अगम अनुमानी. कीन्हि तहाँ रावन रजधानी ॥
जेहि जस जोग बाँटि गृह दीन्हे. सुखी सकल रजनीचर कीन्हे ॥
एक बार कुबेर पर धावा. पुष्पक जान जीति लै आवा ॥
दो\. कौतुकहीं कैलास पुनि लीन्हेसि जाइ उठाइ. मनहुँ तौलि निज बाहुबल चला बहुत सुख पाइ ॥
१७९ ॥
सुख संपति सुत सेन सहाई. जय प्रताप बल बुद्धि बड़ाई ॥
नित नूतन सब बाढ़त जाई. जिमि प्रतिलाभ लोभ अधिकाई ॥
अतिबल कुंभकरन अस भ्राता. जेहि कहुँ नहिं प्रतिभट जग जाता ॥
करइ पान सोवइ षट मासा. जागत होइ तिहुँ पुर त्रासा ॥
जौं दिन प्रति अहार कर सोई. बिस्व बेगि सब चौपट होई ॥
समर धीर नहिं जाइ बखाना. तेहि सम अमित बीर बलवाना ॥
बारिदनाद जेठ सुत तासू. भट महुँ प्रथम लीक जग जासू ॥
जेहि न होइ रन सनमुख कोई. सुरपुर नितहिं परावन होई ॥
दो\. कुमुख अकंपन कुलिसरद धूमकेतु अतिकाय. एक एक जग जीति सक ऐसे सुभट निकाय ॥
 
=== 2.8 ===
१८० ॥
१८० .. कामरूप जानहिं सब माया. सपनेहुँ जिन्ह कें धरम न दाया .. दसमुख बैठ सभाँ एक बारा. देखि अमित आपन परिवारा .. सुत समूह जन परिजन नाती. गे को पार निसाचर जाती .. सेन बिलोकि सहज अभिमानी. बोला बचन क्रोध मद सानी .. सुनहु सकल रजनीचर जूथा. हमरे बैरी बिबुध बरूथा .. ते सनमुख नहिं करही लराई. देखि सबल रिपु जाहिं पराई .. तेन्ह कर मरन एक बिधि होई. कहउँ बुझाइ सुनहु अब सोई .. द्विजभोजन मख होम सराधा .. सब कै जाइ करहु तुम्ह बाधा .. दो\. छुधा छीन बलहीन सुर सहजेहिं मिलिहहिं आइ. तब मारिहउँ कि छाड़िहउँ भली भाँति अपनाइ .. १८१ .. मेघनाद कहुँ पुनि हँकरावा. दीन्ही सिख बलु बयरु बढ़ावा .. जे सुर समर धीर बलवाना. जिन्ह कें लरिबे कर अभिमाना .. तिन्हहि जीति रन आनेसु बाँधी. उठि सुत पितु अनुसासन काँधी .. एहि बिधि सबही अग्या दीन्ही. आपुनु चलेउ गदा कर लीन्ही .. चलत दसानन डोलति अवनी. गर्जत गर्भ स्त्रवहिं सुर रवनी .. रावन आवत सुनेउ सकोहा. देवन्ह तके मेरु गिरि खोहा .. दिगपालन्ह के लोक सुहाए. सूने सकल दसानन पाए .. पुनि पुनि सिंघनाद करि भारी. देइ देवतन्ह गारि पचारी .. रन मद मत्त फिरइ जग धावा. प्रतिभट खौजत कतहुँ न पावा .. रबि ससि पवन बरुन धनधारी. अगिनि काल जम सब अधिकारी .. किंनर सिद्ध मनुज सुर नागा. हठि सबही के पंथहिं लागा .. ब्रह्मसृष्टि जहँ लगि तनुधारी. दसमुख बसबर्ती नर नारी .. आयसु करहिं सकल भयभीता. नवहिं आइ नित चरन बिनीता .. दो\. भुजबल बिस्व बस्य करि राखेसि कोउ न सुतंत्र. मंडलीक मनि रावन राज करइ निज मंत्र .. १८२(ख) .. देव जच्छ गंधर्व नर किंनर नाग कुमारि. जीति बरीं निज बाहुबल बहु सुंदर बर नारि .. १८२ख .. इंद्रजीत सन जो कछु कहेऊ. सो सब जनु पहिलेहिं करि रहेऊ .. प्रथमहिं जिन्ह कहुँ आयसु दीन्हा. तिन्ह कर चरित सुनहु जो कीन्हा .. देखत भीमरूप सब पापी. निसिचर निकर देव परितापी .. करहि उपद्रव असुर निकाया. नाना रूप धरहिं करि माया .. जेहि बिधि होइ धर्म निर्मूला. सो सब करहिं बेद प्रतिकूला .. जेहिं जेहिं देस धेनु द्विज पावहिं. नगर गाउँ पुर आगि लगावहिं .. सुभ आचरन कतहुँ नहिं होई. देव बिप्र गुरू मान न कोई .. नहिं हरिभगति जग्य तप ग्याना. सपनेहुँ सुनिअ न बेद पुराना .. छं\. जप जोग बिरागा तप मख भागा श्रवन सुनइ दससीसा. आपुनु उठि धावइ रहै न पावइ धरि सब घालइ खीसा .. अस भ्रष्ट अचारा भा संसारा धर्म सुनिअ नहि काना. तेहि बहुबिधि त्रासइ देस निकासइ जो कह बेद पुराना .. सो\. बरनि न जाइ अनीति घोर निसाचर जो करहिं. हिंसा पर अति प्रीति तिन्ह के पापहि कवनि मिति .. १८३ .. मासपारायण, छठा विश्राम बाढ़े खल बहु चोर जुआरा. जे लंपट परधन परदारा .. मानहिं मातु पिता नहिं देवा. साधुन्ह सन करवावहिं सेवा .. जिन्ह के यह आचरन भवानी. ते जानेहु निसिचर सब प्रानी .. अतिसय देखि धर्म कै ग्लानी. परम सभीत धरा अकुलानी .. गिरि सरि सिंधु भार नहिं मोही. जस मोहि गरुअ एक परद्रोही .. सकल धर्म देखइ बिपरीता. कहि न सकइ रावन भय भीता .. धेनु रूप धरि हृदयँ बिचारी. गई तहाँ जहँ सुर मुनि झारी .. निज संताप सुनाएसि रोई. काहू तें कछु काज न होई .. छं\. सुर मुनि गंधर्बा मिलि करि सर्बा गे बिरंचि के लोका. सँग गोतनुधारी भूमि बिचारी परम बिकल भय सोका .. ब्रह्माँ सब जाना मन अनुमाना मोर कछू न बसाई. जा करि तैं दासी सो अबिनासी हमरेउ तोर सहाई .. सो\. धरनि धरहि मन धीर कह बिरंचि हरिपद सुमिरु. जानत जन की पीर प्रभु भंजिहि दारुन बिपति .. १८४ .. बैठे सुर सब करहिं बिचारा. कहँ पाइअ प्रभु करिअ पुकारा .. पुर बैकुंठ जान कह कोई. कोउ कह पयनिधि बस प्रभु सोई .. जाके हृदयँ भगति जसि प्रीति. प्रभु तहँ प्रगट सदा तेहिं रीती .. तेहि समाज गिरिजा मैं रहेऊँ. अवसर पाइ बचन एक कहेऊँ .. हरि ब्यापक सर्बत्र समाना. प्रेम तें प्रगट होहिं मैं जाना .. देस काल दिसि बिदिसिहु माहीं. कहहु सो कहाँ जहाँ प्रभु नाहीं .. अग जगमय सब रहित बिरागी. प्रेम तें प्रभु प्रगटइ जिमि आगी .. मोर बचन सब के मन माना. साधु साधु करि ब्रह्म बखाना .. दो\. सुनि बिरंचि मन हरष तन पुलकि नयन बह नीर. अस्तुति करत जोरि कर सावधान मतिधीर .. १८५ .. छं\. जय जय सुरनायक जन सुखदायक प्रनतपाल भगवंता. गो द्विज हितकारी जय असुरारी सिधुंसुता प्रिय कंता .. पालन सुर धरनी अद्भुत करनी मरम न जानइ कोई. जो सहज कृपाला दीनदयाला करउ अनुग्रह सोई .. जय जय अबिनासी सब घट बासी ब्यापक परमानंदा. अबिगत गोतीतं चरित पुनीतं मायारहित मुकुंदा .. जेहि लागि बिरागी अति अनुरागी बिगतमोह मुनिबृंदा. निसि बासर ध्यावहिं गुन गन गावहिं जयति सच्चिदानंदा .. जेहिं सृष्टि उपाई त्रिबिध बनाई संग सहाय न दूजा. सो करउ अघारी चिंत हमारी जानिअ भगति न पूजा .. जो भव भय भंजन मुनि मन रंजन गंजन बिपति बरूथा. मन बच क्रम बानी छाड़ि सयानी सरन सकल सुर जूथा .. सारद श्रुति सेषा रिषय असेषा जा कहुँ कोउ नहि जाना. जेहि दीन पिआरे बेद पुकारे द्रवउ सो श्रीभगवाना .. भव बारिधि मंदर सब बिधि सुंदर गुनमंदिर सुखपुंजा. मुनि सिद्ध सकल सुर परम भयातुर नमत नाथ पद कंजा .. दो\. जानि सभय सुरभूमि सुनि बचन समेत सनेह. गगनगिरा गंभीर भइ हरनि सोक संदेह .. १८६ .. जनि डरपहु मुनि सिद्ध सुरेसा. तुम्हहि लागि धरिहउँ नर बेसा .. अंसन्ह सहित मनुज अवतारा. लेहउँ दिनकर बंस उदारा .. कस्यप अदिति महातप कीन्हा. तिन्ह कहुँ मैं पूरब बर दीन्हा .. ते दसरथ कौसल्या रूपा. कोसलपुरीं प्रगट नरभूपा .. तिन्ह के गृह अवतरिहउँ जाई. रघुकुल तिलक सो चारिउ भाई .. नारद बचन सत्य सब करिहउँ. परम सक्ति समेत अवतरिहउँ .. हरिहउँ सकल भूमि गरुआई. निर्भय होहु देव समुदाई .. गगन ब्रह्मबानी सुनी काना. तुरत फिरे सुर हृदय जुड़ाना .. तब ब्रह्मा धरनिहि समुझावा. अभय भई भरोस जियँ आवा .. दो\. निज लोकहि बिरंचि गे देवन्ह इहइ सिखाइ. बानर तनु धरि धरि महि हरि पद सेवहु जाइ .. १८७ .. गए देव सब निज निज धामा. भूमि सहित मन कहुँ बिश्रामा . जो कछु आयसु ब्रह्माँ दीन्हा. हरषे देव बिलंब न कीन्हा .. बनचर देह धरि छिति माहीं. अतुलित बल प्रताप तिन्ह पाहीं .. गिरि तरु नख आयुध सब बीरा. हरि मारग चितवहिं मतिधीरा .. गिरि कानन जहँ तहँ भरि पूरी. रहे निज निज अनीक रचि रूरी .. यह सब रुचिर चरित मैं भाषा. अब सो सुनहु जो बीचहिं राखा .. अवधपुरीं रघुकुलमनि राऊ. बेद बिदित तेहि दसरथ नाऊँ .. धरम धुरंधर गुननिधि ग्यानी. हृदयँ भगति मति सारँगपानी .. दो\. कौसल्यादि नारि प्रिय सब आचरन पुनीत. पति अनुकूल प्रेम दृढ़ हरि पद कमल बिनीत .. १८८ .. एक बार भूपति मन माहीं. भै गलानि मोरें सुत नाहीं .. गुर गृह गयउ तुरत महिपाला. चरन लागि करि बिनय बिसाला .. निज दुख सुख सब गुरहि सुनायउ. कहि बसिष्ठ बहुबिधि समुझायउ .. धरहु धीर होइहहिं सुत चारी. त्रिभुवन बिदित भगत भय हारी .. सृंगी रिषहि बसिष्ठ बोलावा. पुत्रकाम सुभ जग्य करावा .. भगति सहित मुनि आहुति दीन्हें. प्रगटे अगिनि चरू कर लीन्हें .. जो बसिष्ठ कछु हृदयँ बिचारा. सकल काजु भा सिद्ध तुम्हारा .. यह हबि बाँटि देहु नृप जाई. जथा जोग जेहि भाग बनाई .. दो\. तब अदृस्य भए पावक सकल सभहि समुझाइ .. परमानंद मगन नृप हरष न हृदयँ समाइ .. १८९ .. तबहिं रायँ प्रिय नारि बोलाईं. कौसल्यादि तहाँ चलि आई .. अर्ध भाग कौसल्याहि दीन्हा. उभय भाग आधे कर कीन्हा .. कैकेई कहँ नृप सो दयऊ. रह्यो सो उभय भाग पुनि भयऊ .. कौसल्या कैकेई हाथ धरि. दीन्ह सुमित्रहि मन प्रसन्न करि .. एहि बिधि गर्भसहित सब नारी. भईं हृदयँ हरषित सुख भारी .. जा दिन तें हरि गर्भहिं आए. सकल लोक सुख संपति छाए .. मंदिर महँ सब राजहिं रानी. सोभा सील तेज की खानीं .. सुख जुत कछुक काल चलि गयऊ. जेहिं प्रभु प्रगट सो अवसर भयऊ .. दो\. जोग लगन ग्रह बार तिथि सकल भए अनुकूल. चर अरु अचर हर्षजुत राम जनम सुखमूल ..
कामरूप जानहिं सब माया. सपनेहुँ जिन्ह कें धरम न दाया ॥
दसमुख बैठ सभाँ एक बारा. देखि अमित आपन परिवारा ॥
सुत समूह जन परिजन नाती. गे को पार निसाचर जाती ॥
सेन बिलोकि सहज अभिमानी. बोला बचन क्रोध मद सानी ॥
सुनहु सकल रजनीचर जूथा. हमरे बैरी बिबुध बरूथा ॥
ते सनमुख नहिं करही लराई. देखि सबल रिपु जाहिं पराई ॥
तेन्ह कर मरन एक बिधि होई. कहउँ बुझाइ सुनहु अब सोई ॥
द्विजभोजन मख होम सराधा ॥
सब कै जाइ करहु तुम्ह बाधा ॥
दो\. छुधा छीन बलहीन सुर सहजेहिं मिलिहहिं आइ. तब मारिहउँ कि छाड़िहउँ भली भाँति अपनाइ ॥
१८१ ॥
मेघनाद कहुँ पुनि हँकरावा. दीन्ही सिख बलु बयरु बढ़ावा ॥
जे सुर समर धीर बलवाना. जिन्ह कें लरिबे कर अभिमाना ॥
तिन्हहि जीति रन आनेसु बाँधी. उठि सुत पितु अनुसासन काँधी ॥
एहि बिधि सबही अग्या दीन्ही. आपुनु चलेउ गदा कर लीन्ही ॥
चलत दसानन डोलति अवनी. गर्जत गर्भ स्त्रवहिं सुर रवनी ॥
रावन आवत सुनेउ सकोहा. देवन्ह तके मेरु गिरि खोहा ॥
दिगपालन्ह के लोक सुहाए. सूने सकल दसानन पाए ॥
पुनि पुनि सिंघनाद करि भारी. देइ देवतन्ह गारि पचारी ॥
रन मद मत्त फिरइ जग धावा. प्रतिभट खौजत कतहुँ न पावा ॥
रबि ससि पवन बरुन धनधारी. अगिनि काल जम सब अधिकारी ॥
किंनर सिद्ध मनुज सुर नागा. हठि सबही के पंथहिं लागा ॥
ब्रह्मसृष्टि जहँ लगि तनुधारी. दसमुख बसबर्ती नर नारी ॥
आयसु करहिं सकल भयभीता. नवहिं आइ नित चरन बिनीता ॥
दो\. भुजबल बिस्व बस्य करि राखेसि कोउ न सुतंत्र. मंडलीक मनि रावन राज करइ निज मंत्र ॥
१८२(ख) ॥
देव जच्छ गंधर्व नर किंनर नाग कुमारि. जीति बरीं निज बाहुबल बहु सुंदर बर नारि ॥
१८२ख ॥
इंद्रजीत सन जो कछु कहेऊ. सो सब जनु पहिलेहिं करि रहेऊ ॥
प्रथमहिं जिन्ह कहुँ आयसु दीन्हा. तिन्ह कर चरित सुनहु जो कीन्हा ॥
देखत भीमरूप सब पापी. निसिचर निकर देव परितापी ॥
करहि उपद्रव असुर निकाया. नाना रूप धरहिं करि माया ॥
जेहि बिधि होइ धर्म निर्मूला. सो सब करहिं बेद प्रतिकूला ॥
जेहिं जेहिं देस धेनु द्विज पावहिं. नगर गाउँ पुर आगि लगावहिं ॥
सुभ आचरन कतहुँ नहिं होई. देव बिप्र गुरू मान न कोई ॥
नहिं हरिभगति जग्य तप ग्याना. सपनेहुँ सुनिअ न बेद पुराना ॥
छं\. जप जोग बिरागा तप मख भागा श्रवन सुनइ दससीसा. आपुनु उठि धावइ रहै न पावइ धरि सब घालइ खीसा ॥
अस भ्रष्ट अचारा भा संसारा धर्म सुनिअ नहि काना. तेहि बहुबिधि त्रासइ देस निकासइ जो कह बेद पुराना ॥
सो\. बरनि न जाइ अनीति घोर निसाचर जो करहिं. हिंसा पर अति प्रीति तिन्ह के पापहि कवनि मिति ॥
१८३ ॥
मासपारायण, छठा विश्राम बाढ़े खल बहु चोर जुआरा. जे लंपट परधन परदारा ॥
मानहिं मातु पिता नहिं देवा. साधुन्ह सन करवावहिं सेवा ॥
जिन्ह के यह आचरन भवानी. ते जानेहु निसिचर सब प्रानी ॥
अतिसय देखि धर्म कै ग्लानी. परम सभीत धरा अकुलानी ॥
गिरि सरि सिंधु भार नहिं मोही. जस मोहि गरुअ एक परद्रोही ॥
सकल धर्म देखइ बिपरीता. कहि न सकइ रावन भय भीता ॥
धेनु रूप धरि हृदयँ बिचारी. गई तहाँ जहँ सुर मुनि झारी ॥
निज संताप सुनाएसि रोई. काहू तें कछु काज न होई ॥
छं\. सुर मुनि गंधर्बा मिलि करि सर्बा गे बिरंचि के लोका. सँग गोतनुधारी भूमि बिचारी परम बिकल भय सोका ॥
ब्रह्माँ सब जाना मन अनुमाना मोर कछू न बसाई. जा करि तैं दासी सो अबिनासी हमरेउ तोर सहाई ॥
सो\. धरनि धरहि मन धीर कह बिरंचि हरिपद सुमिरु. जानत जन की पीर प्रभु भंजिहि दारुन बिपति ॥
१८४ ॥
बैठे सुर सब करहिं बिचारा. कहँ पाइअ प्रभु करिअ पुकारा ॥
पुर बैकुंठ जान कह कोई. कोउ कह पयनिधि बस प्रभु सोई ॥
जाके हृदयँ भगति जसि प्रीति. प्रभु तहँ प्रगट सदा तेहिं रीती ॥
तेहि समाज गिरिजा मैं रहेऊँ. अवसर पाइ बचन एक कहेऊँ ॥
हरि ब्यापक सर्बत्र समाना. प्रेम तें प्रगट होहिं मैं जाना ॥
देस काल दिसि बिदिसिहु माहीं. कहहु सो कहाँ जहाँ प्रभु नाहीं ॥
अग जगमय सब रहित बिरागी. प्रेम तें प्रभु प्रगटइ जिमि आगी ॥
मोर बचन सब के मन माना. साधु साधु करि ब्रह्म बखाना ॥
दो\. सुनि बिरंचि मन हरष तन पुलकि नयन बह नीर. अस्तुति करत जोरि कर सावधान मतिधीर ॥
१८५ ॥
छं\. जय जय सुरनायक जन सुखदायक प्रनतपाल भगवंता. गो द्विज हितकारी जय असुरारी सिधुंसुता प्रिय कंता ॥
पालन सुर धरनी अद्भुत करनी मरम न जानइ कोई. जो सहज कृपाला दीनदयाला करउ अनुग्रह सोई ॥
जय जय अबिनासी सब घट बासी ब्यापक परमानंदा. अबिगत गोतीतं चरित पुनीतं मायारहित मुकुंदा ॥
जेहि लागि बिरागी अति अनुरागी बिगतमोह मुनिबृंदा. निसि बासर ध्यावहिं गुन गन गावहिं जयति सच्चिदानंदा ॥
जेहिं सृष्टि उपाई त्रिबिध बनाई संग सहाय न दूजा. सो करउ अघारी चिंत हमारी जानिअ भगति न पूजा ॥
जो भव भय भंजन मुनि मन रंजन गंजन बिपति बरूथा. मन बच क्रम बानी छाड़ि सयानी सरन सकल सुर जूथा ॥
सारद श्रुति सेषा रिषय असेषा जा कहुँ कोउ नहि जाना. जेहि दीन पिआरे बेद पुकारे द्रवउ सो श्रीभगवाना ॥
भव बारिधि मंदर सब बिधि सुंदर गुनमंदिर सुखपुंजा. मुनि सिद्ध सकल सुर परम भयातुर नमत नाथ पद कंजा ॥
दो\. जानि सभय सुरभूमि सुनि बचन समेत सनेह. गगनगिरा गंभीर भइ हरनि सोक संदेह ॥
१८६ ॥
जनि डरपहु मुनि सिद्ध सुरेसा. तुम्हहि लागि धरिहउँ नर बेसा ॥
अंसन्ह सहित मनुज अवतारा. लेहउँ दिनकर बंस उदारा ॥
कस्यप अदिति महातप कीन्हा. तिन्ह कहुँ मैं पूरब बर दीन्हा ॥
ते दसरथ कौसल्या रूपा. कोसलपुरीं प्रगट नरभूपा ॥
तिन्ह के गृह अवतरिहउँ जाई. रघुकुल तिलक सो चारिउ भाई ॥
नारद बचन सत्य सब करिहउँ. परम सक्ति समेत अवतरिहउँ ॥
हरिहउँ सकल भूमि गरुआई. निर्भय होहु देव समुदाई ॥
गगन ब्रह्मबानी सुनी काना. तुरत फिरे सुर हृदय जुड़ाना ॥
तब ब्रह्मा धरनिहि समुझावा. अभय भई भरोस जियँ आवा ॥
दो\. निज लोकहि बिरंचि गे देवन्ह इहइ सिखाइ. बानर तनु धरि धरि महि हरि पद सेवहु जाइ ॥
१८७ ॥
गए देव सब निज निज धामा. भूमि सहित मन कहुँ बिश्रामा . जो कछु आयसु ब्रह्माँ दीन्हा. हरषे देव बिलंब न कीन्हा ॥
बनचर देह धरि छिति माहीं. अतुलित बल प्रताप तिन्ह पाहीं ॥
गिरि तरु नख आयुध सब बीरा. हरि मारग चितवहिं मतिधीरा ॥
गिरि कानन जहँ तहँ भरि पूरी. रहे निज निज अनीक रचि रूरी ॥
यह सब रुचिर चरित मैं भाषा. अब सो सुनहु जो बीचहिं राखा ॥
अवधपुरीं रघुकुलमनि राऊ. बेद बिदित तेहि दसरथ नाऊँ ॥
धरम धुरंधर गुननिधि ग्यानी. हृदयँ भगति मति सारँगपानी ॥
दो\. कौसल्यादि नारि प्रिय सब आचरन पुनीत. पति अनुकूल प्रेम दृढ़ हरि पद कमल बिनीत ॥
१८८ ॥
एक बार भूपति मन माहीं. भै गलानि मोरें सुत नाहीं ॥
गुर गृह गयउ तुरत महिपाला. चरन लागि करि बिनय बिसाला ॥
निज दुख सुख सब गुरहि सुनायउ. कहि बसिष्ठ बहुबिधि समुझायउ ॥
धरहु धीर होइहहिं सुत चारी. त्रिभुवन बिदित भगत भय हारी ॥
सृंगी रिषहि बसिष्ठ बोलावा. पुत्रकाम सुभ जग्य करावा ॥
भगति सहित मुनि आहुति दीन्हें. प्रगटे अगिनि चरू कर लीन्हें ॥
जो बसिष्ठ कछु हृदयँ बिचारा. सकल काजु भा सिद्ध तुम्हारा ॥
यह हबि बाँटि देहु नृप जाई. जथा जोग जेहि भाग बनाई ॥
दो\. तब अदृस्य भए पावक सकल सभहि समुझाइ ॥
परमानंद मगन नृप हरष न हृदयँ समाइ ॥
१८९ ॥
तबहिं रायँ प्रिय नारि बोलाईं. कौसल्यादि तहाँ चलि आई ॥
अर्ध भाग कौसल्याहि दीन्हा. उभय भाग आधे कर कीन्हा ॥
कैकेई कहँ नृप सो दयऊ. रह्यो सो उभय भाग पुनि भयऊ ॥
कौसल्या कैकेई हाथ धरि. दीन्ह सुमित्रहि मन प्रसन्न करि ॥
एहि बिधि गर्भसहित सब नारी. भईं हृदयँ हरषित सुख भारी ॥
जा दिन तें हरि गर्भहिं आए. सकल लोक सुख संपति छाए ॥
मंदिर महँ सब राजहिं रानी. सोभा सील तेज की खानीं ॥
सुख जुत कछुक काल चलि गयऊ. जेहिं प्रभु प्रगट सो अवसर भयऊ ॥
दो\. जोग लगन ग्रह बार तिथि सकल भए अनुकूल. चर अरु अचर हर्षजुत राम जनम सुखमूल ॥
 
=== 2.9 ===
१९० ॥
१९० .. नौमी तिथि मधु मास पुनीता. सुकल पच्छ अभिजित हरिप्रीता .. मध्यदिवस अति सीत न घामा. पावन काल लोक बिश्रामा .. सीतल मंद सुरभि बह बाऊ. हरषित सुर संतन मन चाऊ .. बन कुसुमित गिरिगन मनिआरा. स्त्रवहिं सकल सरिताऽमृतधारा .. सो अवसर बिरंचि जब जाना. चले सकल सुर साजि बिमाना .. गगन बिमल सकुल सुर जूथा. गावहिं गुन गंधर्ब बरूथा .. बरषहिं सुमन सुअंजलि साजी. गहगहि गगन दुंदुभी बाजी .. अस्तुति करहिं नाग मुनि देवा. बहुबिधि लावहिं निज निज सेवा .. दो\. सुर समूह बिनती करि पहुँचे निज निज धाम. जगनिवास प्रभु प्रगटे अखिल लोक बिश्राम .. १९१ .. छं\. भए प्रगट कृपाला दीनदयाला कौसल्या हितकारी. हरषित महतारी मुनि मन हारी अद्भुत रूप बिचारी .. लोचन अभिरामा तनु घनस्यामा निज आयुध भुज चारी. भूषन बनमाला नयन बिसाला सोभासिंधु खरारी .. कह दुइ कर जोरी अस्तुति तोरी केहि बिधि करौं अनंता. माया गुन ग्यानातीत अमाना बेद पुरान भनंता .. करुना सुख सागर सब गुन आगर जेहि गावहिं श्रुति संता. सो मम हित लागी जन अनुरागी भयउ प्रगट श्रीकंता .. ब्रह्मांड निकाया निर्मित माया रोम रोम प्रति बेद कहै. मम उर सो बासी यह उपहासी सुनत धीर पति थिर न रहै .. उपजा जब ग्याना प्रभु मुसकाना चरित बहुत बिधि कीन्ह चहै. कहि कथा सुहाई मातु बुझाई जेहि प्रकार सुत प्रेम लहै .. माता पुनि बोली सो मति डौली तजहु तात यह रूपा. कीजै सिसुलीला अति प्रियसीला यह सुख परम अनूपा .. सुनि बचन सुजाना रोदन ठाना होइ बालक सुरभूपा. यह चरित जे गावहिं हरिपद पावहिं ते न परहिं भवकूपा .. दो\. बिप्र धेनु सुर संत हित लीन्ह मनुज अवतार. निज इच्छा निर्मित तनु माया गुन गो पार ..
नौमी तिथि मधु मास पुनीता. सुकल पच्छ अभिजित हरिप्रीता ॥
मध्यदिवस अति सीत न घामा. पावन काल लोक बिश्रामा ॥
सीतल मंद सुरभि बह बाऊ. हरषित सुर संतन मन चाऊ ॥
बन कुसुमित गिरिगन मनिआरा. स्त्रवहिं सकल सरिताऽमृतधारा ॥
सो अवसर बिरंचि जब जाना. चले सकल सुर साजि बिमाना ॥
गगन बिमल सकुल सुर जूथा. गावहिं गुन गंधर्ब बरूथा ॥
बरषहिं सुमन सुअंजलि साजी. गहगहि गगन दुंदुभी बाजी ॥
अस्तुति करहिं नाग मुनि देवा. बहुबिधि लावहिं निज निज सेवा ॥
दो\. सुर समूह बिनती करि पहुँचे निज निज धाम. जगनिवास प्रभु प्रगटे अखिल लोक बिश्राम ॥
१९१ ॥
छं\. भए प्रगट कृपाला दीनदयाला कौसल्या हितकारी. हरषित महतारी मुनि मन हारी अद्भुत रूप बिचारी ॥
लोचन अभिरामा तनु घनस्यामा निज आयुध भुज चारी. भूषन बनमाला नयन बिसाला सोभासिंधु खरारी ॥
कह दुइ कर जोरी अस्तुति तोरी केहि बिधि करौं अनंता. माया गुन ग्यानातीत अमाना बेद पुरान भनंता ॥
करुना सुख सागर सब गुन आगर जेहि गावहिं श्रुति संता. सो मम हित लागी जन अनुरागी भयउ प्रगट श्रीकंता ॥
ब्रह्मांड निकाया निर्मित माया रोम रोम प्रति बेद कहै. मम उर सो बासी यह उपहासी सुनत धीर पति थिर न रहै ॥
उपजा जब ग्याना प्रभु मुसकाना चरित बहुत बिधि कीन्ह चहै. कहि कथा सुहाई मातु बुझाई जेहि प्रकार सुत प्रेम लहै ॥
माता पुनि बोली सो मति डौली तजहु तात यह रूपा. कीजै सिसुलीला अति प्रियसीला यह सुख परम अनूपा ॥
सुनि बचन सुजाना रोदन ठाना होइ बालक सुरभूपा. यह चरित जे गावहिं हरिपद पावहिं ते न परहिं भवकूपा ॥
दो\. बिप्र धेनु सुर संत हित लीन्ह मनुज अवतार. निज इच्छा निर्मित तनु माया गुन गो पार ॥
"https://sa.wikisource.org/wiki/रामायण_बालकाण्ड" इत्यस्माद् प्रतिप्राप्तम्