"ऋग्वेदः सूक्तं १०.२१" इत्यस्य संस्करणे भेदः

आ । अ॒ग्निम् । न । स्ववृ॑क्तिऽभिः । होता॑रम् । त्वा॒ । वृ॒णी॒म॒हे॒ ।

 

 

आ । अग्निम् । न । स्ववृक्तिऽभिः । होतारम् । त्वा । वृणीमहे ।

 

 

हे अग्ने “वः तव स्वभूते “विमदे एतदाख्य ऋषौ मयीयं स्तुतिः प्रवृत्तास्ति । “न इति संप्रत्यर्थे । अतो वयमिदानीं “स्ववृक्तिभिः स्वयंकृताभिर्दोषवर्जिताभिः स्तुतिभिः “होतारं देवानामाह्वातारं होमनिष्पादकं वा “अग्निं “त्वा त्वाम् “आ “वृणीमहे आभिमुख्येन संभजामहे । किमर्थम् । “स्तीर्णबर्हिषे यज्ञाय। तादर्थ्ये चतुर्थी । यज्ञार्थम् । कीदृशम् । “शीरम् ओषध्यादिषु सर्वत्रानुशायिनं “पावकशोचिषं शोधकदीप्तिम् । “विवक्षसे । महन्नामैतत् । हे अग्ने त्वमपि महान् भवसि । यद्वा । विमदे यज्ञस्य संबन्धिनः सोमस्य पानजन्यविविधमदार्थं त्वामावृणीमह इति योज्यम् ॥

त्वाम् । ऊं॒ इति॑ । ते । सु॒ऽआ॒भुवः॑ । शु॒म्भन्ति॑ । अश्व॑ऽराधसः ।

 

 

त्वाम् । ऊं इति । ते । सुऽआभुवः । शुम्भन्ति । अश्वऽराधसः ।

 

 

“स्वाभुवः स्वप्रकाशेन दीप्यमानाः “अश्वराधसः व्याप्तधनाः “ते यजमानाः हे अग्ने “त्वामु त्वामेव “शुम्भन्ति शोभयन्ति । यज्ञे हविर्भिर्दीपयन्तीत्यर्थः । किंच “उपसेचनी तवोपरि क्षरणशीला “ऋजीतिः ऋजुगामिनी हूयमाना “आहुतिः हे “अग्ने “त्वां “वेति गच्छति । किमर्थम् । “वः तव “मदे मदनिमित्ते । तृप्त्यर्थमित्यर्थः । किंच त्वमपि “विवक्षसे महान् भवसि ॥

त्वे इति॑ । ध॒र्माणः॑ । आ॒स॒ते॒ । जु॒हूभिः॑ । सि॒ञ्च॒तीःऽइ॑व ।

 

 

त्वे इति । धर्माणः । आसते । जुहूभिः । सिञ्चतीःऽइव ।

 

 

“धर्माणः यज्ञस्य धारयितार ऋत्विजः “जुहूभिः संपूर्णाहुतिभिर्होमपात्रैः “त्वे त्वामेव “आसते उपासते सेवन्ते । तत्र दृष्टान्तः । “सिञ्चतीरिव । वृष्टिलक्षणाः पृथिवीं सिञ्चन्त्य आपोऽग्निं यथा स्वपितृत्वेन सेवन्ते तद्वत् । अग्नेरापः' (तै. आ. ८.१ ) इति श्रुतेस्तस्यापां पितृत्वम् । यद्वा । जुहूभिः सिञ्चतीरिव सिच्यमाना आहुतय इव धर्माणस्त्वया धार्यमाणा रश्मयस्त्वे त्वय्यासते निवसन्ति । हे अग्ने त्वं “कृष्णा कृष्णवर्णानि “अर्जुना अर्जुनानि श्वेतवर्णानि ज्वालान्तर्गतरूपाणि च “विश्वाः सर्वाः “श्रियः शोभाः “अधि “धिषे अधिकं यथा भवति तथा धारयसि । किमर्थम् । “वः युष्माकं सर्वेषां देवानां “विमदे विविधसोमपानजन्यमदार्थम् । यत एवमतः “विवक्षसे त्वं महान् भवसि ॥

यम् । अ॒ग्ने॒ । मन्य॑से । र॒यिम् । सह॑साऽवन् । अ॒म॒र्त्य॒ ।

 

 

यम् । अग्ने । मन्यसे । रयिम् । सहसाऽवन् । अमर्त्य ।

 

 

हे “अमर्त्य अमरणधर्मन् “सहसावन् बलवन् एवंभूत हे “अग्ने त्वं “यं “रयिं “मन्यसे सर्वेषु धनेषु यद्धनं वरिष्ठमिति जानासि “चित्रं चायनीयं “तं रयिं “नः अस्माकं “वाजसातये अन्नलाभाय “आ “भर आहर प्रयच्छ । किमर्थम् । “वः युष्माकं सर्वेषां देवानां “यज्ञेषु “विमदे विविधसोमादिहविर्जन्यमदनिमित्ते । यागेषु नानाप्रकारैर्हविर्भिर्युष्माकं तर्पणायेत्यर्थः । त्वमपि “विवक्षसे महान् भवसि ।।

अ॒ग्निः । जा॒तः । अथ॑र्वणा । वि॒दत् । विश्वा॑नि । काव्या॑ ।

 

 

अग्निः । जातः । अथर्वणा । विदत् । विश्वानि । काव्या ।

 

 

“अथर्वणा एतन्नाम्नर्षिणा "जातः जनितः “अग्निः । कथमवगम्यते । ' त्वामग्ने पुष्करादध्यथर्वा निरमन्थत' (ऋ. सं. ६. १६. १३) इति मन्त्रान्तरात् । “विश्वानि समस्तानि "काव्या काव्यानि स्तोतृकर्माणि “विदत् वेत्ति । “विवस्वतः यजमानस्य “दूतः देवानामाह्वानार्थं “भुवत् भवति । किंच “यमस्य संयन्तुर्यजमानस्य “प्रियः इष्टः सन् “काम्यः कमनीयः प्रार्थनीयो भवतीत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ॥ ४ ॥

त्वाम् । य॒ज्ञेषु॑ । ई॒ळ॒ते॒ । अग्ने॑ । प्र॒ऽय॒ति । अ॒ध्व॒रे ।

 

 

त्वाम् । यज्ञेषु । ईळते । अग्ने । प्रऽयति । अध्वरे ।

 

 

हे “अग्ने “त्वां “प्रयति प्रकर्षेण गच्छति प्रवर्तमाने “अध्वरे यागे “यज्ञेषु यजनीयेषु हविःष्वासन्नेषु सत्सु “ईळते ऋत्विग्यजमानाः स्तुवन्ति । अपि च हे अग्ने “त्वं “विश्वा विश्वानि “काम्या काम्यानि कमनीयानि “वसूनि धनानि “दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय “विमदे सोमादिहविर्जन्यतृप्तौ सत्यां “दधासि प्रयच्छसि । अतः कारणात् "विवक्षसे त्वं महान् भवसि ॥

त्वाम् । य॒ज्ञेषु॑ । ऋ॒त्विज॑म् । चारु॑म् । अ॒ग्ने॒ । नि । से॒दि॒रे॒ ।

 

 

त्वाम् । यज्ञेषु । ऋत्विजम् । चारुम् । अग्ने । नि । सेदिरे ।

 

 

हे “अग्ने “त्वां मनुष्या यजमानाः “यज्ञेषु यागेषु “नि “षेदिरे नियमेन स्थापयन्ति । कीदृशम् । “ऋत्विजं होतृनामकं “चारु रमणीयं “घृतप्रतीकम् आज्याहुतिपूर्णमुखं “शुक्रं ज्वलन्तम् “अक्षभिः व्याप्तैस्तेजोभिः “चेतिष्ठम् अतिशयेन ज्ञातारम् । किमर्थम् । “वि “वो “मदे तव सोमादिहविर्जन्यविविधतृप्त्यर्थम् । यस्मादेवं तस्मात् “विवक्षसे महान् भवसि ॥

अग्ने॑ । शु॒क्रेण॑ । शो॒चिषा॑ । उ॒रु । प्र॒थ॒य॒से॒ । बृ॒हत् ।

 

 

अग्ने । शुक्रेण । शोचिषा । उरु । प्रथयसे । बृहत् ।

 

 

हे “अग्ने “बृहत् महांस्त्वं “शुक्रेण दीप्तेन “शोचिषा तेजसा “उरु “प्रथयसे विस्तीर्णं यथा भवति तथा प्रख्यातो भवसि । किंच “अभिक्रन्दन् आभिमुख्येन युद्धार्थं शत्रूनाह्वयन् “वृषायसे वृष इवाचरसि । युद्धकाले दर्पितवृष इव रोरुवद्भवसीत्यर्थः । त्वं माध्यमिकः सन् “जामिषु भगिनीभूतास्वोषधीषु “गर्भं बीजलक्षणं “दधासि वृष्टिद्वारेण धारयसि । एकस्मात् प्रजापतेः सकाशादुद्भूतत्वादन्योषध्योर्जामित्वमुपचर्यते । कस्मिन् सति । “वि “वो “मदे तव विविधसोमादिहविर्जन्यमदे संजाते सति । यस्मादेवं कृतवानसि तस्मात्त्वं “विवक्षसे महान् भवसि । विवक्षस इति महन्नाम वक्तेर्वा वहतेर्वा सनन्तस्य रूपमिति ॥ ॥ ५॥