|
चारित्रेण च को युक्तः सर्वभूतेषु को हितः ।
विद्वान् कः कः समर्थश्च कश्च एककश्चैक प्रियदर्शनः ॥१-१-३॥
आत्मवान् को जित क्रोधो द्युतिमान् कः अनसूयकःकोऽनसूयकः ।
कस्य बिभ्यति देवाः चदेवाश्च जात रोषस्य संयुगे ॥१-१-४॥
एतदिच्छाम्यहँ श्रोतुं परं कौतूहलँ हि मे ।
एतत् इच्छामि अहम् श्रोतुम् परम् कौतूहलम् हि मे ।
महर्षे त्वम् समर्थोऽसि ज्ञातुम्ज्ञातुमेवं एवम् विधम्विधं नरम् ॥१-१-५॥
श्रुत्वा च एतत्चैतत् त्रिलोकज्ञो वाल्मीकेः नारदोवाल्मीकेर्नारदो वचः ।
श्रूयताम्श्रूयतामिति इति च आमंत्र्यचामंत्र्य प्रहृष्टो वाक्यम् अब्रवीत्वाक्यमब्रवीत् ॥१-१-६॥
बहवो दुर्लभाः च एवदुर्लभाश्चैव ये त्वया कीर्तिता गुणाः ।
मुने वक्ष्ष्यामि अहम्वक्ष्ष्याम्यहं बुद्ध्वा तैः उक्तःतैरुक्तः श्रूयताम् नरः ॥१-१-७॥
इक्ष्वाकु वंश प्रभवो रामो नाम जनैः श्रुतः ।
नियत आत्मानियतात्मा महावीर्यो द्युतिमान् धृतिमान् वशी ॥१-१-८॥
बुद्धिमान् नीतिमान् वाङ्ग्मी श्रीमान् शत्रु निबर्हणः ।
विपुलांसो महाबाहुः कंबु ग्रीवोकंबुग्रीवो महाहनुः ॥१-१-९॥
महोरस्को महेष्वासो गूढ जत्रुः अरिन्दमःजत्रुररिन्दमः ।
आजानु बाहुः सुशिराः सुललाटः सुविक्रमः ॥१-१-१०॥
समः सम विभक्त अंगःविभक्ताङ्गः स्निग्ध वर्णः प्रतापवान् ।
पीन वक्षा विशालाक्षो लक्ष्मीवान् शुभ लक्षणः ॥१-१-११॥
धर्मज्ञः सत्यसन्धःसत्यसन्धश्च च प्रजानाम् चप्रजानाञ्च हिते रतः ।
यशस्वी ज्ञानसंपन्नः शुचिः वश्यःशुचिर्वश्यः समाधिमान् ॥१-१-१२॥
प्रजापति समः श्रीमान् धता रिपु निषूदनः ।
रक्षिता स्वस्य धर्मस्य स्व जनस्य च रक्षिता ।
वेद वेदाङ्ग तत्त्वज्ञो धनुर् वेदेधनुर्वेदे च निष्ठितः ॥१-१-१४॥
सर्व शास्त्र अर्थशास्त्रार्थ तत्त्वज्ञो स्मृतिमान् प्रतिभानवान् ।
सर्वलोक प्रियः साधुः अदीनाअत्माअदीनात्मा विचक्षणः ॥१-१-१५॥
सर्वदा अभिगतःसर्वदाभिगतः सद्भिः समुद्र इव सिन्धुभिः ।
अर्यः सर्वसमः च एवसर्वसमश्चैव सदैव प्रिय दर्शनः ॥१-१-१६॥
स च सर्व गुणोपेतः कौसल्य आनंदकौसल्यानंद वर्धनः ।
समुद्र इव गाम्भीर्ये धैर्येण हिमवान् इवहिमवानिव ॥१-१-१७॥
विष्णुना सदृशो वीर्ये सोमवत् प्रियसोमवत्प्रिय दर्शनः ।
काल अग्निकालाग्नि सदृशः क्रोधे क्षमया पृथ्वीपृथिवी समः ॥१-१-१८॥
धनदेन समः त्यागेसमस्त्यागे सत्ये धर्म इव अपरःइवापरः ।
तम् एवम्तमेवं गुण संपन्नम्संपन्नं रामम्रामं सत्य पराक्रमम् ॥१-१-१९॥
ज्येष्टँ श्रेष्ट गुणैर्युक्तं प्रियं दशरथस्सुतम् ।
ज्येष्टम् श्रेष्ट गुणैः युक्तम् प्रियम् दशरथः सुतम् ।
प्रकृतीनाम्प्रकृतीनाँ हितैः युक्तम्हितैर्युक्तं प्रकृति प्रिय काम्यया ॥१-१-२०॥
यौव राज्येन संयोक्तुम् ऐच्छत् प्रीत्याऐच्छत्प्रीत्या महीपतिः ।
तस्य अभिषेकतस्याभिषेक संभारान् दृष्ट्वा भार्या अथभार्याथ कैकयी ॥१-१-२१॥
पूर्वम्पूर्वं दत्त वरा देवी वरम् एनम् अयाचतवरमेनमयाचत ।
विवासनम् चविवासनञ्च रामस्य भरतस्य अभिषेचनम्भरतस्याभिषेचनम् ॥१-१-२२॥
स सत्य वचनात् राजावचनाद्राजा धर्म पाशेन संयतः ।
विवासयामास सुतम्सुतँ रामम्रामं दशरथः प्रियम् ॥१-१-२३॥
स जगाम वनम्वनं वीरः प्रतिज्ञाम् अनुपालयन्प्रतिज्ञामनुपालयन् ।
पितुर् वचनपितुर्वचन निर्देशात् कैकेय्याः प्रिय कारणात् ॥१-१-२४॥
तम्तं व्रजंतम्व्रजंतं प्रियो भ्राता लक्ष्मणः अनुजगामलक्ष्मणोऽनुजगाम ह ।
स्नेहात् विनयस्नेहाद्विनय संपन्नः सुमित्र आनंदसुमित्रानंद वर्धनः ॥१-१-२५॥
भ्रातरम्भ्रातरं दयितो भ्रातुः सौभ्रात्रम् अनुसौभ्रात्रमनु दर्शयन् ।
रामस्य दयिता भार्या नित्यम्नित्यं प्राण समा हितासमाहिता ॥१-१-२६॥
जनकस्य कुले जाता देव मायेव निर्मिता ।
सर्व लक्षण संपन्ना नारीणाम् उत्तमानारीणामुत्तमा वधूः ॥१-१-२७॥
सीताप्यसीताप्यनुगता अनुगतारामँ रामम् शशिनम्शशिनँ रोहिणी यथा ।
पौरैःपौरैरनुगतो अनुगतो दूरम्दूरं पित्रा दशरथेन च ॥१-१-२८॥
शृन्गिबेर पुरे सूतम्सूतं गंगागङ्गा कूले व्यसर्जयत् ।
गुहम् आसाद्यगुहमासाद्य धर्मात्मा निषाद अधिपतिम्निषादाधिपतिं प्रियम् ॥१-१-२९॥
गुहेअनगुहेन सहितो रामो लक्ष्मणेन च सीतया ।
ते वनेन वनम्वनङ्गत्वा गत्वानदीस्तीर्त्वा नदीः तीर्त्वा बहु उदकाःबहूदकाः ॥१-१-३०॥
चित्रकूटम् अनुप्राप्यचित्रकूटमनुप्राप्य भरद्वाजस्य शासनात् ।
रम्यम् आवसथम् कृत्वारम्यमावसथङ्कृत्वा रममाणा वने त्रयः ॥१-१-३१॥
देव गन्धर्व संकाशाः तत्र ते न्यवसन् सुखम् ।
चित्रकूटम् गतेचित्रकूटङ्गते रामे पुत्र शोक आतुरः तथाशोकातुरस्तथा ॥१-१-३२॥
राजा दशरथः स्वर्गम्दशरथस्स्वर्गं जगाम विलपन् सुतम् ।
गते तु तस्मिन् भरतो वसिष्ठ प्रमुखैः द्विजैःप्रमुखैर्द्विजैः ॥१-१-३३॥
नियुज्यमानो राज्याय ननैच्छत् इच्छत् राज्यम्राज्यं महाबलः ।
स जगाम वनम्वनं वीरो राम पाद प्रसादकः ॥१-१-३४॥
गत्वा तु स महात्मानम्महात्मानँ रामम्रामँ सत्य पराक्रमम् ।
अयाचत् भ्रातरम्अयाचद्भ्रातरँ रामम् आर्य भाव पुरस्कृतः ॥१-१-३५॥
त्वम् एवत्वमेव राजा धर्मज्ञ इति रामम् वचःरामं अब्रवीत्वचोऽब्रवीत् ।
रामोऽपि परमोदारः सुमुखः सुमहायशाःसुमुखस्सुमहायशाः ॥१-१-३६॥
न चचैच्छत् इच्छत्पितुरादेशात् पितुर् आदेशात् राज्यम्राज्यँ रामो महाबलः ।
पादुके च अस्यचास्य राज्याय न्यासम्न्यासं दत्त्वा पुनः पुनः ॥१-१-३७॥
निवर्तयामास ततो भरतम्भरतं भरत अग्रजःभरताग्रजः ।
स कामम् अनवाप्य एवकाममनवाप्यैव राम पादा उपस्पृशन्पादावुपस्पृशन् ॥१-१-३८॥
नन्दि ग्रामेऽकरोद्राज्यँ रामागमन काङ्क्षया ।
नन्दि ग्रामे अकरोत् राज्यम् राम आगमन कांक्षया ।
गते तु भरते श्रीमान् सत्य सन्धो जितेन्द्रियः ॥१-१-३९॥
रामःरामस्तु तु पुनः आलक्ष्यपुनरालक्ष्य नागरस्य जनस्य च ।
तत्र आगमनम् एकाग्रोतत्रागमनमेकाग्रो दण्डकान् प्रविवेश ह ॥१-१-४०॥
प्रविश्य तु महाअरण्यम्महारण्यँ रामो राजीव लोचनः ।
विराधम्विराधँ राक्षसम्राक्षसँ हत्वा शरभंगम्शरभङ्गं ददर्श ह ॥१-१-४१॥
सुतीक्ष्णम् च अपि अगस्त्यम् चसुतीक्ष्णञ्चाप्यगस्त्यञ्च अगस्त्य भ्रातरम्भ्रातरं तथा ।
अगस्त्य वचनात्वचनाच्चैव च एव जग्राह ऐन्द्रम्जग्राहैन्द्रम् शरासनम् ॥१-१-४२॥
खड्गम् चखड्गञ्च परम प्रीतः तूणी च अक्षयचाक्षय सायकौ ।
वसतः तस्यवसतस्तस्य रामस्य वने वन चरैः सहचरैस्सह ॥१-१-४३॥
ऋषयः अभ्यागमन्ऋषयोऽभ्यागमन् सर्वे वधाय असुरवधायासुर रक्षसाम् ।
स तेषाम् प्रतितेषाम्प्रति शुश्राव राक्षसानाम्राक्षसानां तथा वने ॥१-१-४४॥
प्रतिज्ञातः चप्रतिज्ञातश्च रामेण वधः संयतिवधस्संयति रक्षसाम् ।
ऋषीणाम्ऋषीणामग्नि अग्नि कल्पानाम्कल्पानां दंडकारण्य वासीनाम् ॥१-१-४५॥
तेन तत्र एवतत्रैव वसता जनस्थान निवासिनी ।
विरूपिता शूर्पणखा राक्षसी काम रूपिणी ॥१-१-४६॥
ततः शूर्पणखा वाक्यात् उद्युक्तान् सर्व राक्षसान् ।
खरम् त्रिशिरसम् चचैव एव दूषणम् च एवदूषणञ्चैव राक्षसम् ॥१-१-४७॥
निजघान रणे रामः तेषाम् चचैव एव पद अनुगान्पदानुगान् ।
वने तस्मिन् निवसतातस्मिन्निवसता जनस्थान निवासिनाम् ॥१-१-४८॥
रक्षसाम्रक्षसां निहतानि असन्निहतान्यासन् सहस्राणि चतुर् दशचतुर्दश ।
ततो ज्ञाति वधम्वधँ श्रुत्वा रावणः क्रोध मूर्छितः ॥१-१-४९॥
सहायम्सहायं वरयामास मारीचम्मारीचं नाम राक्षसम् ।
वार्यमाणः सुबहुशोवार्यमाणस्सुबहुशो मारीचेन स रावणः ॥१-१-५०॥
न विरोधो बलवता क्षमो रावण तेन ते ।
अनादृत्य तु तत् वाक्यम्तद्वाक्यँ रावणः काल चोदितः ॥१-१-५१॥
जगाम सह मारीचः तस्यतस्याश्रम आश्रम पदम्पदं तदा ।
तेन मायाविना दूरम् अपवाह्य नृप आत्मजौनृपात्मजौ ॥१-१-५२॥
जहार भार्याम्भार्याँ रामस्य गृध्रम्गृध्रँ हत्वा जटायुषम् ।
गृध्रम्गृध्रञ्च च निहतम्निहतं दृष्ट्वा हृताम्हृताँ श्रुत्वा च मैथिलीम् ॥१-१-५३॥
राघवः शोकराघवश्शोक संतप्तो विललाप आकुल इन्द्रियःविललापाकुलेन्द्रियः ।
ततः तेन एवततस्तेनैव शोकेन गृध्रम्गृध्रं दग्ध्वा जटायुषम् ॥१-१-५४॥
मार्गमाणो वने सीताम्सीताँ राक्षसम्राक्षसँ संददर्शसन्ददर्श ह ।
कबंधम्कबन्धं नाम रूपेण विकृतम्विकृतं घोर दर्शनम् ॥१-१-५५॥
तम् निहत्यतन्निहत्य महाबाहुः ददाह स्वर्गतः चस्वर्गतश्च सः ।
स च अस्यचास्य कथयामास शबरीम्शबरीं धर्म चारिणीम् ॥१-१-५६॥
श्रमणाम्श्रमणां धर्म निपुणाम् अभिगच्छ इतिअभिगच्छेति राघव ।
सःसोऽभ्य अभ्य गच्छन् महातेजाःगच्छन्महातेजाः शबरीम् शत्रु सूदनः ॥१-१-५७॥
शबर्या पूजितः सम्यक्पूजितस्सम्यक् रामो दशरथ आत्मजःदशरथात्मजः ।
पंपापम्पा तीरे हनुमता संगतोसङ्गतो वानरेण ह ॥१-१-५८॥
हनुमत् वचनात् च एवहनुमद्वचनाच्चैव सुग्रीवेण समागतः ।
सुग्रीवाय च तत्तत्सर्वम् सर्वम् शंसत् रामोशँसद्रामो महाबलः ॥१-१-५९॥
आदितःआदितस्तद्यथा तत्वृत्तँ यथा वृत्तम् सीतायाः चसीतायाश्च विशेषतः ।
सुग्रीवःसुग्रीवश्चापि च अपि तत् सर्वम्तत्सर्वँ श्रुत्वा रामस्य वानरः ॥१-१-६०॥
चकार सख्यम्सख्यँ रामेण प्रीतः च एव अग्निप्रीतश्चैवाग्नि साक्षिकम् ।
ततो वानर राजेन वैर अनुकथनम् प्रतिवैरानुकथनम्प्रति ॥१-१-६१॥
रामायरामायावेदितँ आवेदितम् सर्वम्सर्वं प्रणयात् दुःखितेन च ।
प्रतिज्ञातम् चप्रतिज्ञातञ्च रामेण तदा वालि वधम् प्रतिवधम्प्रति ॥१-१-६२॥
वालिनःवालिनश्च च बलम्बलं तत्र कथयामास वानरः ।
सुग्रीवःसुग्रीवश्शंकितश्चासीत् शंकितः च आसीत् नित्यम्नित्यं वीर्येण राघवे ॥१-१-६३॥
राघवः प्रत्ययार्थन्तु दुन्दुभेः कायमुत्तमम् ।
राघवः प्रत्ययार्थम् तु दुंदुभेः कायम् उत्तमम् ।
दर्शयामास सुग्रीवः महापर्वत संनिभम्सन्निभम् ॥१-१-६४॥
उत्स्मयित्वा महाबाहुः प्रेक्ष्य च अस्तिचास्ति महाबलः ।
पाद अंगुष्टेनपादाङ्गुष्ठेन चिक्षेप संपूर्णम् संपूर्णं दश योजनम् ॥१-१-६५॥
बिभेद च पुनस्सालान् सप्तैकेन महेषुणा ।
बिभेद च पुनः सालान् सप्त एकेन महा इषुणा ।
गिरिम्गिरिँ रसातलम् चैवरसातलञ्चैव जनयन् प्रत्ययम्प्रत्ययं तथा ॥१-१-६६॥
ततः प्रीत मनाःमनास्तेन तेन विश्वस्तः सविश्वस्तस्स महाकपिः ।
किष्किंधाम्किष्किन्धाम् राम सहितो जगाम च गुहाम्गुहां तदा ॥१-१-६७॥
ततः अगर्जत् हरिवरःततोऽगर्जद्धरिवरः सुग्रीवो हेम पिंगलःपिङ्गलः ।
तेन नादेन महता निर्जगाम हरीश्वरः ॥१-१-६८॥
अनुमान्य तदा ताराम्ताराँ सुग्रीवेण समागतः ।
निजघान च तत्रतत्रैनँ एनम् शरेण एकेनशरेणैकेन राघवः ॥१-१-६९॥
ततः सुग्रीवततस्सुग्रीव वचनात् हत्वा वालिनम् आहवेवालिनमाहवे ।
सुग्रीवम्सुग्रीवमेव एव तत् राज्येतद्राज्ये राघवः प्रत्यपादयत् ॥१-१-७०॥
स च सर्वान् समानीय वानरान् वानरर्षभः ।
दिशः प्रस्थापयामास दिदृक्षुः जनक आत्मजाम्दिदृक्षुर्जनकात्मजाम् ॥१-१-७१॥
ततो गृध्रस्य वचनात् संपातेः हनुमान्संपातेर्हनुमान् बली ।
शत योजन विस्तीर्णम्विस्तीर्णं पुप्लुवे लवण अर्णवम्लवणार्णवम् ॥१-१-७२॥
तत्र लंकाम्लङ्काँ समासाद्य पुरीम्पुरीँ रावण पालिताम् ।
ददर्श सीताम्सीतां ध्यायन्तीम् अशोक वनिकाम्वनिकां गताम् ॥१-१-७३॥
निवेदयित्वाभिज्ञानं प्रवृत्तिञ्च निवेद्य च ।
निवेदयित्वा अभिज्ञानम् प्रवृत्तिम् च निवेद्य च ।
समाश्वास्य च वैदेहीम्वैदेहीं मर्दयामास तोरणम् ॥१-१-७४॥
पंच सेन अग्रगान्सेनाग्रगान् हत्वा सप्त मंत्रि सुतान् अपिमन्त्रिसुतानपि ।
शूरम् अक्षम् चशूरमक्षञ्च निष्पिष्य ग्रहणम्ग्रहणँ समुपागमत् ॥१-१-७५॥
अस्त्रेण उन्मुक्तम् आत्मानम्अस्त्रेणोन्मुक्तमात्मानं ज्ञात्वा पैतामहात् वरात्पैतामहाद्वरात् ।
मर्षयन् राक्षसान् वीरो यन्त्रिणः तान्यन्त्रिणस्तान् यदृच्छया ॥१-१-७६॥
ततो दग्ध्वा पुरीम्पुरीं लंकाम्लङ्काम् ऋते सीताम् चसीताञ्च मैथिलीम् ।
रामाय प्रियम्प्रियमाख्यातुं आख्यातुम् पुनः आयात् महाकपिःपुनरायान्महाकपिः ॥१-१-७७॥
सःसोऽभिगम्य अभिगम्य महात्मानम्महात्मानं कृत्वा रामम्रामं प्रदक्षिणम् ।
न्यवेदयत् अमेयात्मान्यवेदयदमेयात्मा दृष्टा सीता इतिसीतेति तत्त्वतः ॥१-१-७८॥
ततः सुग्रीवततस्सुग्रीव सहितो गत्वा तीरम् महातीरं उदधेःमहोदधेः ।
समुद्रम्समुद्रं क्षोभयामास शरैः आदित्यशरैरादित्य सन्निभैः ॥१-१-७९॥
दर्शयामास चचात्मानँ आत्मानम् समुद्रः सरिताम् पतिःसमुद्रस्सरिताम्पतिः ।
समुद्र वचनात्वचनाच्चैव चनलँ एव नलम् सेतुम् अकारयत्सेतुमकारयत् ॥१-१-८०॥
तेन गत्वा पुरीम् लंकाम् हत्वा रावणम् आहवे ।
| 