"ब्रह्मपुराणम्/अध्यायः २४३" इत्यस्य संस्करणे भेदः
Content deleted Content added
new page |
No edit summary |
||
पङ्क्तिः ८:
| notes =
}}
<poem>
'''वशिष्ठं प्रति मोक्षधर्मविषयको जनकप्रश्नः
'''जनक उवाच
अक्षरक्षरयोरेष द्वयोः संबन्ध इष्यते।
स्त्रीपुंसयोर्वा सम्बन्ध स वै पुरुष उच्यते।। २४३.१ ।। <br>
ऋते तु पुरुषं नेह स्त्री गर्भान्धारयत्युत।
ऋते स्त्रियं न पुरुषो रूपं निर्वर्तते तथा।। २४३.२ ।। <br>
अन्योन्यस्याभिसंबन्धानयोन्यगुणसंश्रयात्।
रूपं निर्वर्तयेदेतदेवं सर्वासु योनिषु।। २४३.३ ।। <br>
रत्यर्थमतिसंयोगादन्योन्यगुमसंश्रयात्।
ऋतौ निर्वर्तते रूपं तद्वक्ष्यामि निदर्शनम्।। २४३.४ ।। <br>
ये गुणाः परुषस्येह ये च मातुर्गुणास्तथा।
अस्थि स्नायु च मज्जा च जानीमः पितृतो द्विज।। २४३.५ ।। <br>
त्वङ्मासशोणितं चेति मातृजान्यनुशुश्रुम।
एवमेतद्द्विजश्रेष्ठ वेदशास्त्रेषु पठ्यते।। २४३.६ ।। <br>
प्रमाणं यच्च वेदोक्तं शास्त्रोक्तं यच्च पठ्यते।
वेदशास्त्रप्रमाणं च प्रमाणं तत्सनातनम्।। २४३.७ ।। <br>
एवमेवाभिसम्बन्धौ नित्यं प्रकृतिपूरुषौ।
यच्चापि भगवंस्तस्मान्मोक्षधर्मो न विद्यते।। २४३.८ ।। <br>
अथवाऽनन्तरकृतं किंचिदेव निदर्शनम्।
तन्ममाऽऽचक्ष्व तत्त्वेन प्रत्यक्षो ह्यसि सर्वदा।। २४३.९ ।। <br>
मोक्षकामा वयं चापि काङ्क्षामो यदनामयम्।
अजेयमजरं नित्यमतीन्द्रियमनीश्वरम्।। २४३.१० ।। <br>
'''वसिष्ठ उवाच
यदेतदुक्तं भवता वेदशास्त्रनिदर्शनम्।
एवमेतद्यता वक्ष्ये तत्त्वग्राही यथा भवान्।। २४३.११ ।। <br>
धार्यते हि त्वाया ग्रन्थ उभयोर्वेदशास्त्रयोः।
न च ग्रन्थस्य तत्त्वज्ञो यथातत्त्वं नरेश्वर।। २४३.१२ ।। <br>
यो हि वेदे च शास्त्रे च ग्रान्थधारणतत्परः।
न च ग्रन्तार्थतत्त्वज्ञस्तस्य तद्धारणं वृथा।। २४३.१३ ।। <br>
भारं स वहते तस्य ग्रन्थस्यार्थं न वेत्ति यः।
यस्तु ग्रन्थार्थतत्त्वज्ञो नास्य ग्रन्थागमो वृथा।। २४३.१४ ।। <br>
ग्रन्थस्यार्थं स पृष्टस्तु मादृशो वक्तुमर्हति।
यथातत्त्वाभिगमनादर्थं तस्य स विन्दति।। २४३.१५ ।। <br>
न यः समुत्सुकः कश्चिद्ग्रन्थार्थं स्थूलबुद्धिमान्।
स कथं मन्दविज्ञानो ग्रन्थं वक्ष्यति निर्णयात्।। २४३.१६ ।। <br>
अज्ञात्वा ग्रन्थतत्त्वानि वादं यः कुरुते नरः।
लोभाद्वाऽप्यथवा दम्भात्स पापी नरकं व्रजेत्।। २४३.१७ ।। <br>
निर्णयं चापि च्छिद्रात्मा न तद्वक्ष्यति तत्त्वतः।
सोऽपीहास्यार्थतत्त्वज्ञो यस्मान्नैवाऽऽत्मवानपि।। २४३.१८ ।। <br>
तस्मात्त्वं शृणु राजेन्द्र यथैतदनुदृश्यते।
यथा तत्त्वेन सांख्येषु योगेषु च महात्मसु।। २४३.१९ ।। <br>
यदेव योगाः पश्यन्ति सांख्यं तदनुगम्यते।
एकं सांख्यां च योगं च यः यपश्यति स बुद्धिमान्।। २४३.२० ।। <br>
त्वङ्मांसं रुधिरं मेदः पित्तं मज्जाऽस्थि स्नायु च।
एतदैन्द्रियकं तात यद्भवानित्थमात्थ माम्।। २४३.२१ ।। <br>
द्रव्याद्द्रव्यस्य निर्वृत्तिरिन्द्रियादिन्द्रियं तथा।
देहाद्देहमवाप्नोति बीजाद्बीजं तथैव च।। २४३.२२ ।। <br>
निरिन्द्रियस्य बीजस्य निर्द्रव्यस्यापि देहिनः।
कथं गुणा भविष्यन्ति निर्गुणत्वान्महात्मनः।। २४३.२३ ।। <br>
गुणा गुणेषु जायन्ते तत्रैव विरमन्ति च।
एवं गुणाः प्रकृतिजा जायन्ते न च यान्ति च।। २४३.२४ ।। <br>
त्वङ्मांसं रुधिरं मेदः पित्तं मज्जाऽस्ति स्नायु च।
अष्टौ तान्यथ शुक्रेण जानीहि प्राकृतेन वै।। २४३.२५ ।। <br>
पुमांश्चैवापुमांस्चैव स्त्रीलिङ्गं प्राकृतं स्मृतम्।
वायुरेष पुमांश्चैव रस इत्यभिधीयते।। २४३.२६ ।। <br>
अलिङ्गा प्रकृतिर्लिङ्गैरुपलभ्यति साऽऽत्मजैः।
यथा पुष्पफलैर्नित्यं मूर्तं चामूर्तयस्तथा।। २४३.२७ ।। <br>
एवमप्यनुमानेन स लिङ्गमुपलभ्यते।
पञ्चविंशतिकस्तात लिङ्गेषु नियतात्मकः।। २४३.२८ ।। <br>
अनादिनिधनोऽनन्तः सर्वदर्शनकेवलः।
केवलं त्वभिमानित्वाद्गुणेषु गुण उच्यते।। २४३.२९ ।। <br>
गुणा गुणवतः सन्ति निर्गुणस्य कुतो गुणाः।
तस्मादेवं विजानन्ति ये जना गुणदर्शिनः।। २४३.३० ।। <br>
यदा त्वेष गुणानेतान्प्राकृतानभिमन्यते।
तदा स गुणवानेव गुणभेदान्प्रपश्यति।। २४३.३१ ।। <br>
यत्तद्बुद्धेः परं प्राहुः सांख्ययोगं च सर्वशः।
बुध्यमानं महाप्राज्ञाः प्रबुद्धपरिवर्जनात्।। २४३.३२ ।। <br>
अप्रबुद्धं यथा व्यक्तं स्वगुणैः प्राहुरीश्वरम्।
निर्गुणं चेश्वरं नित्यमधिष्ठातारमेव च।। २४३.३३ ।। <br>
प्रकृतेश्च गुणानां च पञ्चविंशतिकं बुधाः।
सांख्ययोगे च कुशला बुध्यन्ते परमैषिणः।। २४३.३४ ।। <br>
यदा प्रबुद्धमव्यक्तमवस्थात(प)ननी(भी)रवः।
बुध्यमानं न बुध्यन्तेऽवगच्छन्ति समं तदा।। २४३.३५ ।। <br>
एतन्नदर्शनं सम्यङ्न सम्यगनुदर्शनम्।
बुध्यमानं प्रबुध्यन्ते द्वाभ्यां पृथगरिंदम।। २४३.३६ ।। <br>
परस्परेणैतदुक्तं क्षराक्षरनिदर्शनम्।
एकत्वदर्शनं चास्य नानात्वं चास्य दर्शनम्।। २४३.३७ ।। <br>
प़ञ्चविंशतिनिष्ठोऽयं तदा सम्यक्प्रचक्षते।
एकत्वदर्शनं चास्य नानात्वं चास्य दर्शनम्।। २४३.३८ ।। <br>
तत्त्ववित्तत्त्वयोरेव पृथगेतन्निदर्शनम्।
पञ्चविंसतिभिस्तत्त्वं तत्त्वमाहुर्मनीषिणः।। २४३.३९ ।। <br>
निस्तत्त्वं पञ्चविंशस्य परमाहुर्मषिणः।
वर्ज्यस्य वर्ज्यमाचारं तत्त्वं तत्त्वात्सनातनम्।। २४३.४० ।। <br>
'''करालजनक उवाच
नानात्वैकत्वमित्युक्तं त्वयैतद्द्विजसत्तम।
पश्यतस्तद्वि संदिग्धमेतयोर्वै निदर्शनम्।। २४३.४१ ।। <br>
तथा बुद्धप्रबुद्धाभ्यां बुध्यमानस्य चानघ।
स्थूलबुद्ध्या न पश्यामि तत्त्वमेतन्न संशयः।। २४३.४२ ।। <br>
अक्षरक्षरयोरुक्तं त्वया यदपि कारणम्।
तदप्यस्थिरबुद्धित्वात्प्रनष्टमिव मेऽनघ।। २४३.४३ ।। <br>
तदेतच्छ्रोतुमिच्छामि नानात्वैकत्वदर्शनम्।
द्वंद्वं चैवानिरुद्धं च बुध्यमानं च तत्त्वतः।। २४३.४४ ।। <br>
विद्याविद्ये च भगवन्नक्षरं क्षरमेव च।
सांख्ययोगं च कृत्स्नेन बुद्धाबुद्धिं पृथक्पृथक्।। २४३.४५ ।। <br>
'''वसिष्ठ उवाच
हन्त ते संप्रवक्ष्यामि यदेतदनुपृच्छसि।
योगकृत्यं महाराज पृथगेव शृणुष्व मे।। २४३.४६ ।। <br>
योगकृत्यं तु योगानां ध्यानमेव परं बलम्।
तच्चापि द्विविधं ध्यानमाहुर्विद्याविदो जनाः।। २४३.४७ ।। <br>
एकग्रता च मनसः प्राणायामस्तथैव च।
प्राणायामस्तु सगुणो निर्गुणो मानसस्तथा।। २४३.४८ ।। <br>
मूत्रोत्सर्गे पुरीषे च भोजने च नराधिप(?)।
द्विकालं नोपभृञ्जीत शेषं भुञ्जीत तत्परः।। २४३.४९ ।। <br>
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यो निवर्त्य मनसा मुनिः।
दशद्वादशभिर्वाऽपि चतुर्विंशात्परं यतः।। २४३.५० ।। <br>
स चोदनाभिर्मतिमान्नात्मानं चोदयेदथ।
तिष्ठन्तमजरं तं तु यत्तदुक्तं मनीषिभिः।। २४३.५१ ।। <br>
विश्वात्मा सततं ज्ञेय इत्येवमनुसुश्रुम।
द्रव्यं ह्यहीनमनसो नान्यथेति विनिश्चयः।। २४३.५२ ।। <br>
विमुक्तः सर्वसङ्गेभ्यो लवाहारो जितेन्द्रियः।
पूर्वरात्रे पार्धे च धारयीत मनो हृदि।। २४३.५३ ।। <br>
स्थिरीकृत्येन्द्रियग्रामं मनसा मिथिलेश्वर।
मनो बुद्ध्या स्थिरं कृत्वा पाषाण इव निश्चलः।। २४३.५४ ।। <br>
स्थाणुवच्चाप्यकम्प्यः स्याद्दारुवच्चापि निश्चलः।
बुद्ध्या विधिविधानज्ञास्ततो युक्तं प्रचक्षते।। २४३.५५ ।। <br>
न शृणोति न चाऽऽघ्राति न च पश्यति किंचन।
न च सपर्शं विजानाति न च संकल्पते मनः।। २४३.५६ ।। <br>
न चापि मन्यते किंचिन्न च बुध्येत काष्ठवत्।
तदा प्रकृतिमापन्नं युक्तमाहुर्मनीषिणः।। २४३.५७ ।। <br>
न भाति हि यथा दीपो दीप्तिस्तद्वच्च दृश्यते।
निलिङ्गस्चाधश्चोर्ध्वं च तिर्यग्गतिमवाप्नुयात्।। २४३.५८ ।। <br>
तदा तदुपपन्नश्च यस्मिन्दृष्टे च कथ्यते।
हृदयस्थोऽन्तरात्मेति ज्ञेयो ज्ञस्तात मद्विधैः।। २४३.५९ ।। <br>
निर्धूम इव सप्तार्चिरादित्य इव रश्मिवान्।
वैद्युतोऽग्निरिवाऽकाशे पस्यत्यात्मानमात्मनि।। २४३.६० ।। <br>
यं पस्यन्ति महात्मानो धृतिमन्तो मनीषिणः।
ब्राह्मणा ब्रह्मयोनिस्था ह्ययोनिममृतात्मकम्।। २४३.६१ ।। <br>
तदेवाऽऽहुरणुभ्योऽणु तन्महद्भ्यो महत्तरम्।
सर्वत्र सर्वभूतेषु ध्रुवं तिष्ठन्न दृश्यते।। २४३.६२ ।। <br>
बुद्धिद्रव्येण दृश्येन मनोदीपेन लोककृत्।
महतस्तमसस्ततात पारे तिष्ठन्न तामसः।। २४३.६३ ।। <br>
तमसो दूर इत्युक्तस्तत्त्वज्ञैर्वेदपारगैः।
विमलो विमतश्चैव निर्लिङ्गोऽलिङ्गसंज्ञकः।। २४३.६४ ।। <br>
योग एष हि लोकानां किमन्यद्योगलक्षणम्।
एवं पश्यन्प्रपश्येन आत्मानमजरं परम्।। २४३.६५ ।। <br>
योगदर्शनमेतावदुक्तं ते तत्त्वतो मया।
सांख्यज्ञानं प्रवक्ष्यामि परिसंख्यानिदर्शनम्।। २४३.६६ ।। <br>
अव्यक्तमाहुः प्रख्यानं परां प्रकृतिमात्मनः।
तस्मान्महात्समुत्पन्नं द्वितीयं राजसत्तम।। २४३.६७ ।। <br>
अहंकारस्तु महतस्तृतीय इति नः श्रुतम्।
पञ्चभूतान्यहंकारादाहुः सांख्यात्मदर्शिनः।। २४३.६८ ।। <br>
एताः प्रकृतयस्त्वष्टौ विकाराश्चापि षोडश।
पञ्च चैव विशेषाश्च तथा पञ्चेन्द्रियाणि च।। २४३.६९ ।। <br>
एतावदेव तत्त्वानां सांख्यमाहुर्मनीषिणः।
सांख्ये सांख्यविधानज्ञा नित्यं सांख्यपथे स्थिताः।। २४३.७० ।। <br>
यस्माद्यदभिजायेत तत्तत्रैव प्रलीयते।
लीयन्ते प्रतिलोमानि गृह्यन्ते चान्तरात्मना।। २४३.७१ ।। <br>
आनुलोम्येन जायन्ते लीयन्ते प्रतिलोमतः।
गुणा गुणेषु सततं सागरस्योर्मयो यथा।। २४३.७२ ।। <br>
सर्गप्रलय एतावान्प्रकृतेर्नृपसत्तम।
एकत्वं प्रलये चास्य बहुत्वं च तथा सृजि।। २४३.७३ ।। <br>
एवमेव च राजेन्द्र विज्ञेयं ज्ञानकोविदैः।
अधिष्ठातारमव्यक्तमस्याप्येतन्निदर्शनम्।। २४३.७४ ।। <br>
एकत्वं च बहुत्वं च प्रकृतेरनुतत्त्ववान्।
एक्तंव प्रलये चास्य बहुत्वं च प्रवर्तनात्।। २४३.७५ ।। <br>
बहुलाऽऽत्मा राजेन्द्र प्रोच्यते यतिसत्तमैः।
अधिष्ठानादधिष्ठाता क्षेत्राणामिति नः श्रुतम्।। २४३.७६ ।। <br>
अधिष्ठातेति राजेन्द्र प्रोच्यते यतिसत्तमैः।
अधिष्ठानादधिष्ठाता क्षेत्राणामिति नःश्रुतम्।। २४३.७७ ।। <br>
क्षेत्रं जानाति चाव्यक्तं ज्ञेत्रज्ञ इति चोच्यते।
अव्यक्तिके पुरे शेते पुरुषश्चेति कथ्यते।। २४३.७८ ।। <br>
अन्यदेव च क्षेत्रं स्यादन्यः क्षेत्रज्ञ उच्यते।
क्षेत्रमव्यक्त इत्युक्तं ज्ञातारं पञ्चविंशकम्।। २४३.७९ ।। <br>
अन्यदेव च ज्ञानं स्यादन्यज्ज्ञेयं तदुच्यते।
ज्ञानमव्यक्तमित्युक्तं ज्ञेयो वै प़ञ्चविंशकम्।। २४३.८० ।। <br>
अव्यक्तं क्षेत्रमित्युक्तं तथा सत्त्वं तथेश्वरम्।
अनीश्वरमतत्त्वं च तत्त्वं तत्पञ्चविंशकम्।। २४३.८१ ।। <br>
सांक्यदर्शनमेतावत्परिसंख्या न विद्यते।
संख्यां प्रकुरुते चैव प्रकृतिं च प्रवक्ष्यते।। २४३.८२ ।। <br>
चत्वारिंशच्चतुर्विंशत्प्रतिसंख्याय तत्त्वतः।
संख्या सहस्रकृत्या तु निस्तत्त्वः पञ्चविंशकः।। २४३.८३ ।। <br>
पञ्चविंशत्प्रबुद्धात्मा बुध्यमान इति श्रुतः।
यदा बुध्यति आत्मानं तदा भवति केवलः।। २४३.८४ ।। <br>
सम्यग्दर्शनमेतावद्भाषितं तव तत्त्वतः।
एवमेतद्विजानन्तः साम्यतां प्रतियान्त्युत।। २४३.८५ ।। <br>
सम्यङ्निदर्शनं नाम प्रत्यक्षं प्रकृतेस्तथा।
गुणवत्त्वाद्यथैतानि निर्गुणेभ्यस्तथा भवेत्।। २४३.८६ ।। <br>
सम्यङ्निदर्शनं नाम प्रत्यक्षं प्रकृतेस्तथा।
गुणवत्त्वाद्यथैतानि निर्गुणेभ्यस्तथा भवेत्।। २४३.८७ ।। <br>
पश्यन्त्यमतयो ये नच सम्यक्तेषु च दर्शनम्।
ते व्यक्तिं प्रतिपद्यन्ते पुनः पुनररिंदम।। २४३.८८ ।। <br>
सर्वमेतद्विजानन्तो न सर्वस्य प्रबोधनात्।
व्यक्तिभूता भविष्यन्ति व्यक्तस्यैवानुवर्तनात्।। २४३.८९ ।। <br>
सर्वमव्यक्तमित्युक्तमसर्वः पञ्चविंशकः।
य एवमभिजानन्ति न भयं तेषु विद्यते।। २४३.९० ।। <br>
इति श्रीमहापुराणे आदिब्राह्मे वसिष्ठकरालजनकसंवादे त्रिचत्वारिंशदधिकद्विशततमोऽध्यायः।। २४३ ।। <br>
</poem>
[[वर्गः: ब्रह्मपुराणम्]]
|