"लघुसिद्धान्तकौमुदी/हलन्तपुंलिङ्गप्रकरणम्" इत्यस्य संस्करणे भेदः
Content deleted Content added
हलन्तपुंलिङ्गप्रकरणम् |
(लघु) लघुसिद्धान्तकौमुदी using AWB |
||
पङ्क्तिः १:
{{लघुसिद्धान्तकौमुदी}}
<BR>
अथ हलन्त पुंल्लिङ्गाः<BR>
<BR>
हस्य ढः स्याज्झलि पदान्ते च।
<BR>
झलि पदान्ते चोपदेशे दादेर्धातेर्हस्य घः॥<BR>
<BR>
धात्ववयवस्यैकाचो झषन्तस्य बशो भष् से ध्वे पदान्ते च।
<BR>
एषां हस्य वा घो झलि पदान्ते च।
<BR>
<BR>
यणः स्थाने प्रयुज्यमानो य इक् स संप्रसारणसंज्ञः स्यात्॥<BR>
<BR>
भस्य वाहः संप्रसारणमूठ्॥<BR>
<BR>
संप्रसारणादचि पूर्वरूपमेकादेशः। एत्येधत्यूठ्स्विति वृद्धिः। विश्वौहः, इत्यादि॥<BR>
<BR>
अनयोराम् स्यात्सर्वनामस्थाने परे॥<BR>
<BR>
अस्य नुम् स्यात् सौ परे।
<BR>
हे अनड्वन्। हे अनड्वाहौ। हे अनड्वाहः। अनडुहः। अनडुहा॥<BR>
<BR>
सान्तवस्वन्तस्य स्रंसादेश्च दः स्यात्पदान्ते। अनडुद्भ्यामित्यादि॥ सान्तेति किम् ? विद्वान्। पदान्ते किम् ? स्रस्तम्।<BR>
ध्वस्तम्॥<BR>
<BR>
साडरूपस्य सहेः सस्य मूर्धन्यादेशः।
<BR>
दिविति प्रातिपदिकस्यौत्स्यात्सौ।
<BR>
दिवो ऽन्तादेश उकारः स्यात् पदान्ते। सुद्युभ्यामित्यादि॥
<BR>
एभ्य आमो नुडागमः॥<BR>
<BR>
<BR>
अचः पराभ्यां रेफहकाराभ्यां परस्य यरो द्वे वा स्तः। चतुर्ण्णाम्, चतुर्णाम्॥<BR>
<BR>
रोरेव विसर्गः सुपि। षत्वम्। षस्य द्वित्वे प्राप्ते॥<BR>
<BR>
अचि परे शरो न द्वे स्तः। चतुर्षु॥<BR>
<BR>
धातोर्मस्य नः पदान्ते। प्रशान्॥<BR>
<BR>
किमः कः स्याद्विभक्तौ।
<BR>
सौ। त्यदाद्यत्वापवादः॥<BR>
<BR>
इदम इदो ऽय् सौ पुंसि।
<BR>
अपदान्तादतो गुणे पररूपमेकादेशः॥<BR>
<BR>
इदमो दस्य मः स्याद्विभक्तौ। इमौ। इमे। त्यदादेः सम्बोधनं नास्तीत्युत्सर्गः॥<BR>
<BR>
अककारस्येदम इदो ऽनापि विभक्तौ। आबिति प्रत्याहारः। अनेन॥<BR>
<BR>
अककारस्येदम इदो लोप आपि हलादौ। नानर्थके ऽलो ऽन्त्यविधिरनभ्यासविकारे॥<BR>
<BR>
एकस्मिन्क्रियमाणं कार्यमादाविवान्त इव स्यात्। सुपि चेति दीर्घः। आभ्याम्॥<BR>
<BR>
अककारयोरिदमदसोर्भिस ऐस् न। एभिः। अस्मै। एभ्यः। अस्मात्। अस्य। अनयोः। एषाम्। अस्मिन्। अनयोः। एषु॥<BR>
<BR>
इदमेतदोरन्वादेशे। किञ्चित्कार्यं विधातुमुपात्तस्य कार्यान्तरं विधातुं पुनरुपादानमन्वादेशः। यथा - अनेन व्याकरणमधीत मेनं छन्दो ऽध्यापयेति। अनयोः पवित्रं कुलमेनयोः प्रभूतं स्वामिति॥ एनम्। एनौ। एनान्। एनेन। एनयोः। एनयोः॥
<BR>
नस्य लोपो न ङौ सम्बुद्धौ च। हे राजन्। (
<BR>
सुब्विधौ स्वरविधौ संज्ञाविधौ कृति तुग्विधौ च नलोपो ऽसिद्धो नान्यत्र - राजाश्व इत्यादौ। इत्यसिद्धत्वादात्वमेत्त्वमैस्त्वं च न। राजभ्याम्। राजभिः। राज्ञि, राजनि। राजसु॥
<BR>
वमन्तसंयोगादनो ऽकारस्य लोपो न। यज्वनः। यज्वा। यज्वभ्याम्॥ ब्रह्मणः। ब्रह्मणा॥<BR>
<BR>
एषां शावेवोपधाया दीर्घो नान्यत्र। इति निषेधे प्राप्ते - .<BR>
<BR>
इन्नादीनामुपधाया दीर्घो ऽसंबुद्धौ सौ।
<BR>
एकाजुत्तपरदं यस्य तस्मिन्समासे पूर्वपदस्थान्निमित्तात्परस्य प्रतिपदिकान्तनुम्विभक्तिस्थस्य नस्य णः। वृत्रहणौ॥<BR>
<BR>
ञिति णिति प्रत्यये नकारे च परे हन्तेर्हकारस्य कुत्वम्। वृत्रघ्नः इत्यादि। एवं शार्ङ्गिन्, यशस्विन्, अर्यमन्, पूषन्॥<BR>
<BR>
मघवन्शब्दस्य वा तृ इत्यन्तादेशः। ऋ इत्॥<BR>
<BR>
अधातोरुगितो नलोपिनो ऽञ्चतेश्च नुम् स्यात्सर्वनामस्थाने परे।
<BR>
अन्नन्तानां भानामेषामतद्धिते संप्रसारणम्। मघोनः। मघवभ्याम्। एवं
<BR>
संप्रसारणे परतः पूर्वस्य यणः संप्रसारणं न स्यात्। इति यकारस्य नेत्वम्। अत एव ज्ञापकादन्त्यस्य यणः पूर्वं संप्रसारणम्। यूनः। यूना। युवभ्याम् इत्यादि॥
<BR>
नञा रहितस्यार्वन्नित्यस्याङ्गस्य तृ इत्यन्तादेशो न तु सौ। अर्वन्तौ। अर्वन्तः। अर्वद्भ्यामित्यादि॥<BR>
<BR>
एषामाकारो ऽन्तादेशः स्यात् सौ परे॥<BR>
<BR>
पथ्यादेरिकारस्याकारः स्यात्सर्वनामस्थाने परे॥<BR>
<BR>
पथिमथोस्थस्य न्थादेशः सर्वनामस्थाने।
<BR>
भस्य पथ्यादेष्टेर्लोपः। पथः। पथा। पथिभ्याम्॥ एवं मथिन्, ऋभुक्षिन्॥<BR>
<BR>
षान्ता नान्ता च संख्या षट्संज्ञा स्यात्।
नुट्॥<BR>
<BR>
नान्तस्योपधाया दीर्घो नामि। पञ्चानाम्। पञ्चसु॥<BR>
<BR>
हलादौ वा स्यात्॥<BR>
<BR>
कृताकारादष्टनो जश्शसोरौश्। अष्टभ्य इति वक्तव्ये कृतात्वनिर्देशो जश्शसोर्विषये आत्वं ज्ञापयति।
<BR>
एभ्यः क्विन्, अञ्चेः सुप्युपपदे, युजिक्रुञ्चोः, केवलयोः, क्रुञ्चेर्नलोपाभावश्च निपात्यते। कनावितौ॥<BR>
<BR>
अत्र धात्वधिकारे तिङ्भिन्नः प्रत्ययः कृत्संज्ञः स्यात्॥<BR>
<BR>
अपृक्तस्य वस्य लोपः॥<BR>
<BR>
क्विन्प्रत्ययो यस्मात्तस्य कवर्गो ऽन्तादेशः पदान्ते। अस्यासिद्धत्वाच्चोः कुरिति कुत्वम्।
ऋत्विग्भ्याम्॥<BR>
<BR>
युजेः सर्वनामस्थाने नुम् स्यादसमासे। सुलोपः। संयोगान्तलोपः। कुत्वेन नस्य ङः।
<BR>
चवर्गस्य कवर्गः स्याज्झलि पदान्ते च।
<BR>
झलि पदान्ते च। जश्त्वचर्त्वे।
<BR>
विश्वशब्दस्य दीर्घो ऽन्तादेशः स्याद्सौ राट्शब्दे च परे।
<BR>
पदान्ते झलि च यः संयोगस्तदाद्योः स्कोर्लोपः।
<BR>
त्यदादीनां तकारदकारयोरनन्त्ययोः सः स्यात्सौ।
<BR>
युष्मदस्मद्भ्यां परस्य ङे इत्येतस्य प्रथमाद्वितीययोश्चामादेशः॥<BR>
<BR>
अनयोर्मपर्यन्तस्य त्वाहौ आदेशौ स्तः॥<BR>
<BR>
एतयोष्टिलोपः।
<BR>
द्वयोरुक्तावनयोर्मपर्यन्तस्य युवावौ स्तो विभक्तौ॥<BR>
<BR>
औङ्येतयोरात्वं लोके। युवाम्। आवाम्॥<BR>
<BR>
अनयोर्मपर्यन्तस्य। यूयम्। वयम्॥<BR>
<BR>
एकस्योक्तावनयोर्मपर्यन्तस्य त्वमौ स्तो विभक्तौ॥<BR>
<BR>
अनयोरात्स्यात्। त्वाम्। माम्॥<BR>
<BR>
आभ्यां शसो नः स्यात्। अमो ऽपवादः। आदेः परस्य। संयोगान्तलोपः। युष्मान्। अस्मान्॥<BR>
<BR>
अनयोर्यकारादेशः स्यादनादेशे ऽजादौ परतः। त्वया। मया॥<BR>
<BR>
अनयोरात्स्यादनादेशे हलादौ विभक्तौ। युवाभ्याम्। आवाभ्याम्। युष्माभिः। अस्माभिः॥<BR>
<BR>
अनयोर्मपर्यन्तस्य। टिलोपः। तुभ्यम्। मह्यम्॥<BR>
<BR>
आभ्यां परस्य। युष्मभ्यम्। अस्मभ्यम्॥<BR>
<BR>
आभ्यां ङसेरत्। त्वत्। मत्॥<BR>
<BR>
आभ्यां पञ्चम्यां भ्यसो ऽत्स्यात्। युष्मत्। अस्मत्॥<BR>
<BR>
अनयोर्मपर्यन्तस्य तवममौ स्तो ङसि॥<BR>
<BR>
तव। मम। युवयोः। आवयोः॥<BR>
<BR>
आभ्यां परस्य साम आकं स्यात्। युष्माकम्। अस्माकम्। त्वयि। मयि। युवयोः। आवयोः। युष्मासु। अस्मासु॥<BR>
पदात्परयोरपादादौ स्थितयोः षष्ठ्यादिविशिष्टयोर्वां नौ इत्यादेशौ स्तः॥<BR>
<BR>
उक्तविधयोरनयोः षष्ठ्यादिबहुवचनान्तयोर्वस्नसौ स्तः॥<BR>
<BR>
उक्तविधयोरनयोष्षष्ठीचतुर्थ्येकवचनान्तयोस्ते मे एतौ स्तः॥<BR>
<BR>
द्वितीयैकवचनान्तयोस्त्वा मा इत्यादेशौ स्तः॥<BR>
श्रीशस्तवावतु मापीह दत्तात्ते मे ऽपि शर्म सः। स्वामी ते मे ऽपि स हरिः पातु वामपि नौ विभुः॥<BR>
सुखं वां नौ ददात्वीशः पतिर्वामपि नौ हरिः। सो ऽव्याद्वो नः शिवं वो नो दद्यात् सेव्यो ऽत्र वः स नः॥<BR>
(
<BR>
पाच्छब्दान्तं यदङ्गं भं तदवयवस्य पाच्छब्दस्य पदादेशः॥ सुपदः। सुपदा। सुपाद्भ्याम्॥
<BR>
हलन्तानामनिदितामङ्गानामुपधाया नस्य लोपः किति ङिति। नुम्। संयोगान्तस्य लोपः। नस्य कुत्वेन ङः।
<BR>
लुप्तनकारस्याञ्चतेर्भस्याकारस्य लोपः॥<BR>
<BR>
लुप्ताकारनकारे ऽञ्चतौ परे पूर्वस्याणो दीर्गः। प्राचः। प्राचा। प्राग्भ्याम्॥
<BR>
उच्छब्दात्परस्य लुप्तनकारस्याञ्चतेर्भस्याकारस्य ईत्। उदीचः। उदीचा। उदग्भ्याम्। ,<BR>
<BR>
वप्रत्ययान्ते ऽञ्चतौ।
<BR>
तथा। सध्र्यङ्॥ ,<BR>
<BR>
अलुप्ताकारे ऽञ्चतौ वप्रत्ययान्ते तिरसस्तिर्यादेशः।
<BR>
पूजार्थस्याञ्चतेरुपधाया नस्य लोपो न।
<BR>
सान्तसंयोगस्य महतश्च यो नकारस्तस्योपधाया दीर्घो ऽसम्बुद्धौ सर्वनामस्थाने।
<BR>
अत्वन्तस्योपधाया दीर्घो धातुभिन्नासन्तस्य चासम्बुद्धौ सौ परे। उगित्तवान्नुम्।
<BR>
षाष्ठद्वित्वप्रकरणे ये द्वे विहिते ते उभे समुदिते अभ्यस्तसंज्ञे स्तः॥ ,<BR>
<BR>
अभ्यस्तात्परस्य शतुर्नुम् न।
<BR>
षड्धातवो ऽन्ये जक्षितिश्च सप्तम एते अभ्यस्तसंज्ञाः स्युः।
<BR>
त्यदादिषूपपदेष्वज्ञानार्थाद्दृशेः कञ् स्यात्। चात् क्विन्॥ ,<BR>
<BR>
सर्वनाम्न आकारो ऽन्तादेशः स्याद्दृग्दृशवतुषु।
<BR>
नशेः कवर्गो ऽन्तादेशो वा पदान्ते।
<BR>
अनुदके सुप्युपपदे स्पृशेः क्विन्।
<BR>
रेफवान्तयोर्धात्वोरुपधाया इको दीर्घः पदान्ते।
<BR>
एतैः प्रत्येकं व्यवधाने ऽपि इण्कुभ्यां परस्य सस्य मूर्धन्यादेशः। ष्टुत्वेन पूर्वस्य षः। पिपठीष्षु, पिपठीःषु॥
<BR>
वस्वन्तस्य भस्य सम्प्रसारणं स्यात्। विदुषः। वसुस्रंस्विति दः। विद्वद्भ्याम्॥<BR>
<BR>
सर्वनामस्थाने विवक्षिते पुंसो ऽसुङ् स्यात्।
<BR>
अदस औकारो ऽन्तादेशः स्यात्सौ परे सुलोपश्च। तदोरिति सः।
<BR>
अदसो ऽसान्तस्य दात्परस्य उदूतौ स्तो दस्य मश्च। आन्तरतम्याद्ध्स्वस्य उः, दीर्घस्य ऊः। अमू। जसः शी। गुणः॥<BR>
<BR>
अदसो दात्परस्यैत ईद्दस्य च मो बह्वर्थोक्तौ। अमी। पूर्वत्रासिद्धमिति विभक्तिकार्यं प्राक् पश्चादुत्वमत्वे। अमुम्। अमू। अमून्। मुत्वे कृते घिसंज्ञायां नाभावः॥<BR>
<BR>
नाभावे कर्तव्ये कृते च मुभावो नासिद्धः। अमुना। अमूभ्याम् ३। अमीभिः। अमुष्मै। अमीभ्यः २। अमुष्मात्। अमुष्य। अमुयोः २। अमीषाम्। अमुष्मिन्। अमीषु॥<BR>
<BR>
इति हलन्त पुंल्लिङ्गाः॥<BR>
[[वर्गः:लघुसिद्धान्तकौमुदी]]
| |||