"पञ्चतन्त्रम् ०४ग" इत्यस्य संस्करणे भेदः

श्ड़्णुष्वावहितःशृणुष्वावहितः कांत यत् तॆ वक्ष्याम्य् अहम्̣ हितम्।<br>

ऎषएष शाकुनिकः शॆतॆ तवावासम्̣ समाश्रितः।<br>

तस्यासौ दुष्क्ड़्तम्̣दुष्कृतम्̣ दत्त्वा सुक्ड़्तम्̣सुकृतम्̣ चापकर्षति॥पञ्च_३.१५४॥<br>

मा चास्मै त्वम्̣ क्ड़्थाकृथा द्वैषम्̣ बढानॆनॆतिबद्धानॆनॆति मत्-प्रिया।<br>

स्व-क्ड़्तैर्कृतैर् ऎवएव बढाहम्̣बद्धाहम्̣ प्राक्तनैः कर्म-बंधनैः॥पञ्च_३.१५५॥<br>

आत्मापराध-व्ड़्क्षस्यवृक्षस्य फलांय् ऎतानिएतानि दॆहिनाम्॥पञ्च_३.१५६॥<br>

तस्मात् त्वम्̣ द्वॆषम् उत्स्ड़्ज्यउत्सृज्य मद्-बंधन-समुद्भवम्।<br>

तस्यास् तद्-वचनम्̣ श्रुत्वा धर्म-युक्ति-समंवितम्।समन्वितम्।<br>

उपगम्य ततॊ ध्ड़्ष्टःधृष्टः कपॊतः प्राह लुब्धकम्॥पञ्च_३.१५८॥<br>

संतापश् च न कर्तव्यः स्व-ग्ढ़ॆगृहे वर्ततॆ भवान्॥पञ्च_३.१५९॥<br>

सुसंदीप्तम्̣ ततः क्ड़्त्वाकृत्वा तम् आह शरणागतम्।<br>

सहस्रम्̣ भरतॆ कश्चिच् छतमंयॊछतमन्यॊ दशापरः।<br>

मम त्व् अक्ड़्तअकृत-पुण्यस्य क्षुद्रस्यात्मापि दुर्भरः॥पञ्च_३.१६४॥<br>

ऎकस्याप्य्एकस्याप्य् अतिथॆर् अन्नम्̣ यः प्रदातुम्̣ न शक्तिमान्।<br>

तस्यानॆक-परिक्लॆशॆ ग्ढ़ॆगृहे किम्̣ वसतः फलम्॥पञ्च_३.१६५॥<br>

तत् तथा साधयाम्य् ऎतच्एतच् छरीरम्̣ दुःख-जीवितम्।<br>

ऎवम्एवम् उक्त्वा स धर्मात्मा प्रह्ड़्ष्टॆनांतरात्मना।प्रहृष्टॆनांतरात्मना।<br>

ततस् तम्̣ लुब्धकॊ द्ड़्ष्ट्वादृष्ट्वा क्ड़्पयाकृपया पीडितॊ भ्ड़्शम्।भृशम्।<br>

कपॊतम् अग्नौ पतितम्̣ वाक्यम् ऎतद्एतद् अभाषत॥पञ्च_३.१६९॥<br>

आत्मना हि क्ड़्तम्̣कृतम्̣ पापम् आत्मनैव हि भुज्यतॆ॥पञ्च_३.१७०॥<br>

नूनम्̣ मम अंड़्शम्̣सस्यनृशम्̣सस्य प्रत्यादर्शः सुदर्शितः।<br>

अद्य-प्रभ्ड़्तिप्रभृति दॆहम्̣ स्वम्̣ सर्व-भॊग-विवर्जितम्।<br>

शीत-वातातप-सहः क्ड़्शांगॊकृशांगॊ मलिनस् तथा।<br>

लुब्धकॆन ततॊ मुक्ता द्ड़्ष्ट्वाग्नौदृष्ट्वाग्नौ पतितम्̣ पतिम्।<br>

दास-भ्ड़्त्यभृत्य-जनॆष्व् आज्ञा वैधव्यॆन प्रणश्यति॥पञ्च_३.१७८॥<br>

ऎवम्̣एवम्̣ विलप्य बहुशः क्ड़्पणम्̣कृपणम्̣ भ्ड़्शभृश-दुःखिता।<br>

पतिव्रता सुसंदीप्तम्̣ तम् ऎवाग्निम्̣एवाग्निम्̣ विवॆश सा॥पञ्च_३.१७९॥<br>

अहॊ माम् अनुगच्छंत्या क्ड़्तम्̣कृतम्̣ साधु शुभॆ त्वया॥पञ्च_३.१८१॥<br>

प्राणि-हिम्̣साम्̣ परित्यज्य बहु-निर्वॆदवान् भ्ड़्शम्॥पञ्च_३भृशम्॥पञ्च_३.१८४॥<br>

तत्र दावानलम्̣ द्ड़्ष्ट्वादृष्ट्वा विवॆश विरताशयः।<br>

तच् छ्रुत्वारिमर्दनॊ दीप्ताक्षम्̣ प्ड़्ष्टवान्पृष्टवान्-ऎवम्एवम् अवस्थितॆ किम्̣ भवान् मंयतॆमन्यतॆ?<br>

सॊ ब्रवीत्-दॆव! न हंतव्य ऎवायम्।एवायम्। यतः-<br>

अरिमर्दनः प्ड़्ष्टवान्पृष्टवान्-का च नावगूहतॆ? कश् चायम्̣ चौरः? इति विस्तरतः श्रॊतुम् इच्छामि।<br>

अस्ति कस्मिम्̣श्चिद् अधिष्ठानॆ कामातुरॊ नाम व्ड़्ढवृद्ध-वणिक्। तॆन च कामॊपह्ड़्तकामॊपहृत-चॆतसा, म्ड़्तमृत-भार्यॆण काचिन् निर्धन-वणिक्-सुता, प्रभूतम्̣ धनम्̣ दत्त्वॊद्वाहिता। अथ सा दुःखाभिभूता तम्̣ व्ड़्ढवृद्ध-वणिजम्̣ द्रष्टुम् अपि न शशाक। युक्तम्̣ चैतत्-<br>

स्थानम्̣ परम्̣ परिभवस्य तद् ऎवएव पुम्̣साम्।<br>

आरॊपितास्थि-शकलम्̣ परिह्ड़्त्यपरिहृत्य यांति<br>

द्ड़्ष्टिर्दृष्टिर् भ्राम्यति रूपम् अप्य् उपहतम्̣ वक्त्रम्̣ च लालायतॆ।<br>

अथ कदाचित् सा तॆन सहैकशयनॆ पराङ्मुखी यावत् तिष्ठति तावद् ग्ढ़ॆगृहे चौरः प्रविष्टः। सापि तम्̣ चौरम्̣ द्ड़्ष्ट्वादृष्ट्वा भय-व्याकुलिता व्ड़्ढम्वृद्धम् अपि तम्̣ पतिम्̣ गाढम्̣ समालिलिंग। सॊ पि विस्मयात् पुलकाञ्चित-सर्व-गात्रश् चिंतयामास-अहॊ किम् ऎषाएषा माम् अद्यावगूहतॆ? यावन् निपुणतया पश्यति तावत् ग्ढ़गृह-कॊणैक-दॆशॆ चौरम्̣ द्ड़्ष्ट्वादृष्ट्वा व्यचिंतयत्-नूनम् ऎषास्यएषास्य भयान् माम् आलिंगति इति ज्ञात्वा तम्̣ चौरम् आह-या ममॊद्विजतॆ (१८६) इत्य् आदि।<br>

तच् छ्रुत्वा चौरॊ प्य् आह-हर्तव्यम्̣ तॆ न पश्यामि (१८७) इत्य् आदि। तस्माच् चौरस्याप्य् उपकारः श्रॆयश् चिंत्यतॆ किम्̣ पुनः शरणागतस्य। अपि चायम्̣ तैर् विप्रक्ड़्तॊविप्रकृतॊ स्माकम् ऎवएव पुष्टयॆ भविष्यति तदीय-रंध्र-दर्शनाय चॆति अनॆन कारणॆनायम् अवध्य इति।<br>

ऎतद्एतद् आकर्ण्यारिमर्दनॊ अंयम्̣ सचिवम्̣ वक्रनासम्̣ पप्रच्छ-भद्र! सांप्रतम् ऎवम्̣एवम्̣ स्थितॆ किम्̣ करणीयम् इति?<br>

अरिमर्दनः प्राह-कथम् ऎतत्एतत्?<br>

अथ तौ तत्र गत्वैकांतॆ कालम् अन्वॆषयंतौ स्थितौ। प्रसुप्तॆ च ब्राह्मणॆ तद्-भक्षणार्थं प्रस्थितं राक्षसं द्ड़्ष्ट्वादृष्ट्वा चौरॊऽब्रवीत्-भद्र! नैष न्यायॊ यतॊ गॊ-युगॆ मयापहृतॆ पश्चात् त्वम् एनं ब्राह्मणं भक्षय।<br>

चौरॊऽप्य् अब्रवीत्-तवापि यदि भक्षणायॊपस्थितस्य ऎकॊऽप्य्एकॊऽप्य् अंतरायः स्यात्। तदाहम् अपि न शक्नॊमि गॊ-युगम् अपहर्तुम्। अतः प्रथमंप्रथमन् मयापहृतॆ गॊ-युगॆ पश्चात् त्वया ब्राह्मणॊ भक्षितव्यः। इत्थं चाहम् अहमिकया तयॊर् विवदतॊः समुत्पन्नॆ द्वैधॆ प्रतिरव-वशाद् ब्राह्मणॊ जजागार।<br>

एवं श्रुत्वॊत्थाय ब्राह्मणः सावधानॊ भूत्वॆष्ट-दॆवता-मंत्रमन्त्र-ध्यानॆनात्मानं राक्षसाद् उद्-गूर्ण-लगुडॆन चौराद् गॊ-युगं ररक्ष।<br>

अस्ति कस्मिम्̣श्चिन् नगरॆ दॆवशक्तिर् नाम राजा। तस्य च पुत्रॊ जठर-वल्मीकाश्रयॆणॊरगॆण प्रतिदिनम्̣ प्रत्यंगम्̣ क्षीयतॆ। अनॆकॊपचारैः सद्-वैद्यैः सच्-छास्त्रॊपदिष्टौषध-युक्त्यापि चिकित्स्यमानॊ न स्वास्थ्यम् ऎति।एति। अथासौ राजपुत्रॊ निर्वॆदाद् दॆशांतरम्̣ गतः।<br>

कस्मिम्̣श्चिन् नगरॆ भिक्षाटनम्̣ क्ड़्त्वाकृत्वा महति दॆवालयॆ कालम्̣ यापयति। अथ तत्र नगरॆ बलिर् नाम राजास्तॆ। तस्य च द्वॆ दुहितरौ यौवन-स्थॆ तिष्ठतः। तॆ च प्रतिदिवसम् आदित्यॊदयॆ पितुः पादांतिकम् आगत्य नमस्कारम्̣ चक्रतुः। तत्र चैकाब्रवीत्-विजयस्व महाराज! यस्य प्रसादात् सर्वम्̣ सुखम्̣ लभ्यतॆ।<br>

तच् छ्रुत्वा प्रकुपितॊ राजाब्रवीत्-भॊ मंत्रिणःमन्त्रिणः! ऎनाम्̣एनाम्̣ दुष्ट-भाषिणीम्̣ कुमारिकाम्̣ कस्यचिद् वैदॆशिकस्य प्रयच्छत तॆन निज-विहितम् इयम् ऎवएव भुंक्तॆ।<br>

अथ तथॆति प्रतिपद्याल्प-परिवारा सा कुमारिका मंत्रिभिस्मन्त्रिभिस् तस्य दॆव-कुलाश्रित-राज-पुत्रस्य प्रतिपादिता। सापि प्रह्ड़्ष्टप्रहृष्ट-मनसा तम्̣ पतिम्̣ दॆववत् प्रतिपद्यादाय चांय-विषयम्̣ गता।<br>

ततः कस्मिम्̣श्चिद् दूरतर-नगर-प्रदॆशॆ तडाग-तटॆ राज-पुत्रम् आवास-रक्षायै निरूप्य स्वयम्̣ च घ्ड़्त-तैल-लवण-तंडुलादि-क्रय-निमित्तम्̣ स-परिवारा गता। क्ड़्त्वाकृत्वा च क्रय-विक्रयम्̣ यावद् आगच्छति तावत् स राज-पुत्रॊ वल्मीकॊपरि क्ड़्तकृत-मूर्धा प्रसुप्तः। तस्य च मुखाद् भुजगः फणाम्̣ निष्कास्य वायुम् अश्नाति। तत्रैव च वल्मीकॆपरः सर्पॊ निष्क्रम्य तथैवासीत्।<br>

मुखस्थॊ रिर् अब्रवीत्-भॊ भॊः! त्वयापि दुरात्मनास्य वल्मीकस्य मध्यॆ कथम् इदम्̣ दूषितम्̣ हाटक-पूर्णम्̣ कलश-युगलम् इत्य् ऎवम्̣एवम्̣ परस्परस्य मर्माण्य् उद्घाटितवंतौ।<br>

अथॊदरस्थॊ हिर् अब्रवीत्-तवाप्य् ऎतद्एतद् भॆषजम्̣ किम्̣ कश्चिद् अपि न वॆत्ति यद् उष्ण-तैलॆन महॊष्णॊदकॆन वा तव विनाशः स्याद् इति। ऎवम्̣एवम्̣ च सा राज-कंया विटपांतरिता तयॊः परस्परालापान् मर्म-मयान् आकर्ण्य तथैवानुष्ठितवती।<br>

तच् च श्रुत्वा स्वयम् अरिर्दनॊ प्य् ऎवम्̣एवम्̣ समर्थितवान्। तथा चानुष्ठितम्। द्ड़्ष्ट्वांतर्दृष्ट्वांतर्-लीनम्̣ विहस्य रक्ताक्षः पुनर् अब्रवीत्-कष्टम्। विनाशितॊ यम्̣ भवद्भिर् अंयायॆन स्वामी। उक्तम्̣ च-<br>

प्रत्यक्षॆपि क्ड़्तॆकृतॆ पापॆ मूर्खः साम्ना प्रशाम्यति।<br>

मंत्रिणःमन्त्रिणः प्राहुः-कथम् ऎतत्एतत्?<br>

यच् च वॆदॆषु शास्त्रॆषु न द्ड़्ष्टम्̣दृष्टम्̣ न च सम्̣श्रुतम्।<br>

ऎवम्̣एवम्̣ संप्रधार्य भार्याम् अवॊचत्-प्रियॆ! प्रभातॆहम्̣ ग्रामांतरम्̣ यास्यामि। तत्र कतिचिद् दिनानि लगिष्यंति। तत् त्वया किम् अपि पाथॆयम्̣ मम यॊग्यम्̣ विधॆयम्।<br>

सापि तद्-वचनम्̣ श्रुत्वा हर्षित-चित्ता। औत्सुक्यात् सर्व-कार्याणि संत्यज्य सिढम्सिद्धम् अन्नम्̣ घ्ड़्त-शर्करा-प्रायम् अकरॊत्। अथवा साध्व् इदम् उच्यतॆ-<br>

दुर्दिवसॆ घन-तिमिरॆ वर्षति जलदॆ महाटवी-प्रभ्ड़्तौ।प्रभृतौ।<br>

अथासौ प्रत्यूषॆ उठाय स्व-ग्ढ़ान्गृहान् निर्गतः सापि तम्̣ प्रस्थितम्̣ विज्ञाय प्रहसित-वदनांग-सम्̣स्कारम्̣ कुर्वाणा कथञ्चित् तम्̣ दिवसम् अत्यवाहयत्। अथ पूर्व-परिचित-विट-ग्ढ़ॆगृहे गत्वा तम्̣ प्रत्युक्तवती-स दुरात्मा मॆ पतिर् ग्रामांतरम्̣ गतः। तत् त्वयास्मद्-ग्ढ़ॆगृहे प्रसुप्तॆ जनॆ समागंतव्यम्।<br>

तथानुष्ठितॆ स रथकारॊ रण्यॆ दिनम् अतिवाह्य प्रदॊषॆ स्व-ग्ढ़ॆपद्वारॆणगृहॆपद्वारॆण प्रविश्य शय्याधस्-तलॆ निभ्ड़्तॊनिभृतॊ भूत्वा स्थितः। ऎतस्मिंन्एतस्मिंन् अंतरॆ स दॆवदत्तः समागत्य तत्र शयनॆ उपविष्टः। द्ड़्ष्ट्वादृष्ट्वा रॊषाविष्ट-चित्तॊ रथकारॊ व्यचिंतयत्-किम् ऎनम्एनम् उठाय हन्मि? अथवा हॆलयैव प्रसुप्तौ द्वाव् अप्य् ऎतौएतौ व्यापादयामि? परम्̣ पश्यामि तावद् अस्याश् चॆष्टितम्। श्ड़्णॊमिशृणॊमि चानॆन सहालापम्।<br>

अत्रांतरॆ सा ग्ढ़गृह-द्वारम्̣ निभ्ड़्तम्̣निभृतम्̣ पिधाय शयन-तलम् आरूढा। तस्यास् तत्रारॊहयंत्या रथकार-शरीरॆ पादॊ विलग्नः। ततः सा व्यचिंतयत्-नूनम् ऎतॆनएतॆन दुरात्मना रथकारॆण मत्-परीक्षणार्थम्̣ भाव्यम्। ततः स्त्री-चरित्र-विज्ञानम्̣ किम् अपि करॊमि।<br>

ऎवम्̣एवम्̣ तस्याश् चिंतयंया स दॆवदत्तः स्पर्शॊत्सुकॊ बभूव। अथ तया क्ड़्ताञ्जलिकृताञ्जलि-पुटयाभिहितम्̣-भॊः महानुभाव! न मॆ शरीरम्̣ त्वया स्पर्शनीयम्̣ यतॊ हम्̣ पतिव्रता महासती च। नॊ चॆच् छापम्̣ दत्त्वा त्वाम्̣ बह्स्मसात्करिष्यामि।<br>

स आह-यद्य् ऎवम्̣एवम्̣ तर्हि त्वया किम् अहम् आहूतः?<br>

साब्रवीत्-भॊः श्ड़्णुष्वैकाग्रशृणुष्वैकाग्र-मनाः। अहम् अद्य प्रत्यूषॆ दॆवता-दर्शनार्थम्̣ चंड्कायतनम्̣ गता तत्राकस्मात् खॆ वाणी सञ्जाता-पुत्रि किम्̣ करॊमि? भक्तासि मॆ त्वम्̣, परम्̣ षण्मासाभ्यंतरॆ विधि-नियॊगाद् विधवा भविष्यसि।<br>

अथ दॆव्याभिहितम्-यद्य् अद्य पर-पुरुषॆण सहैकस्मिन् शयनॆ समारुह्यालिंगनम्̣ करॊषि तत् तव भर्त्ड़्भर्तृ-सक्तॊ पम्ड़्त्युस्पमृत्युस् तस्य सञ्चरति। भर्तापि तॆन पुनर् वर्ष-शतम्̣ जीवति। तॆन त्वम्̣ मयाभ्यर्थितः। तद् यत् किञ्चित् कर्तु-मनास् तत् कुरुष्व। न हि दॆवता-वचनम् अंयथा भविष्यतीति निश्चयः। ततॊ अंतर्हास-विकास-मुखः स तद्-उचितम् आचचार।<br>

सॊ पि रथकारॊ मूर्खस् तस्यास् तद्-वचनम् आकर्ण्य पुलकाञ्चित-तनुः शय्याधस्तलान् निष्क्रम्य ताम् उवाच-साधु पतिव्रतॆ! साधु कुल-नंदिनि! अहम्̣ दुर्जन-वचन-शंकित-ह्ड़्दयस्हृदयस् त्वत्-परीक्षा-निमित्तम्̣ ग्रामांतर-व्याजम्̣ क्ड़्त्वाकृत्वा खट्वाधस्-तलॆ निभ्ड़्तम्̣निभृतम्̣ लीनः। तद् ऎहिएहि, आलिंग माम्। त्वम्̣ स्व-भर्त्ड़्भर्तृ-भक्तानाम्̣ मुख्या नारीणाम्̣, यद् ऎवम्̣एवम्̣ ब्रह्म-व्रतम्̣ पर-संगॆपि पालितवती। यद् आयुर् बुढिबुद्धि-क्ड़्तॆपम्ड़्त्युकृतॆपमृत्यु-विनाशार्थम्̣ चत्वम् ऎवम्̣एवम्̣ क्ड़्तवती।कृतवती। ताम् ऎवम्एवम् उक्त्वा सस्नॆहम् आलिंगितवान्।<br>

ततश् च अंड़्त्यम्̣नृत्यम्̣ क्ड़्त्वाकृत्वा-हॆ ब्रह्म-व्रत-धराणाम्̣ धुरीण! त्वयापि मय्य् उपक्ड़्तम्उपकृतम् इत्य् आद्य् उक्त्वा स्कंधाद् उत्तार्य यत्र यत्र स्वजन-ग्ढ़गृह-द्वारादिषु बभ्राम तत्र तत्र तयॊर् उभयॊर् अपि तद्-गुण-वर्णनम् अकरॊत्।<br>

अतॊ हम्̣ ब्रवीमि-प्रत्यक्षॆपि क्ड़्तॆकृतॆ पापॆ (१९३) इति।<br>

यॆ हितम्̣ वाक्यम् उत्स्ड़्ज्यउत्सृज्य विपरीतॊपसॆविनः॥पञ्च_३.१९७॥<br>

अप्राज्ञान् मंत्रिणःमन्त्रिणः प्राप्य तमः सूर्यॊदयॆ यथा॥पञ्च_३.१९८॥<br>

ततस् तद्-वचॊ नाद्ड़्त्यनादृत्य सर्वॆ तॆ स्थिरजीविनम् उत्क्षिप्य स्व-दुर्गम् आनॆतुम् आरब्धाः। अथानीयमानः स्थिरजीव्य् आह-दॆव! अद्याकिञ्चित्करॆणैतद् अवस्थॆन किम्̣ मयॊपसंग्ढ़ीतॆनमयॊपसंगृहीतॆन? यत् कारणम् इच्छामि दीप्तम्̣ वह्निम् अनुप्रवॆष्टुम्। तद् अर्हसि माम् अग्नि-प्रदानॆन समुढर्तुम्।समुद्धर्तुम्।<br>

तच् च श्रुत्वा राजनीति-कुशलॊ रक्ताक्षः प्राह-भद्र! कुटिलस् त्वम्̣ क्ड़्तककृतक-वचन-चतुरश् च। तावद् उलूक-यॊनि-गतॊ पि स्वकीयाम् ऎवएव वायस-यॊनिम्̣ बहु मंयसॆ।मन्यसॆ। श्रूयतॆ चैतद् आख्यानकम्।<br>

सूर्यम्̣ भर्तारम् उत्स्ड़्ज्यउत्सृज्य पर्जंयम्̣ मारुतम्̣ गिरिम्।<br>

मंत्रिणःमन्त्रिणः प्रॊचुः--कथम् ऎतत्एतत्?<br>

अस्ति कस्मिम्̣श्चिद् अधिष्ठानॆ शालंकायनॊ नाम तपॊधनॊ जाह्नव्याम्̣ स्नानार्थम्̣ गतः। तस्य च सूर्यॊपस्थानं कुर्वतस् तत्र प्रदॆशॆ मूषिका काचित् खरतर-नखाग्र-पुटॆन श्यॆनॆन गृहीता। दृष्ष्ट्वा स मुनिः करुणार्द्र-ह्ड़्दयॊहृदयॊ मुञ्च मुञ्चॆति कुर्वाणस् तस्यॊपरि पाषाण-खंडम्̣ प्राक्षिपत्। सॊऽपि पाषाण-खंड-प्रहार-व्याकुलॆंद्रियॊ भ्रष्ट-मूषिकॊ भूमौ निपपात मूषिकापि भय-त्रस्ता कर्तव्यम् अजानंती रक्ष रक्षॆति जल्पंती मुनि-चरणांतिकम् उपाविशत्। श्यॆनॆनापि चॆतनम्̣ लब्ध्वा मुनिर् उक्तॊ, यद्-भॊ मुनॆ! न युक्तम् अनुष्ठितम्̣ भवता यद् अहम्̣ पाषाणॆन ताडितः। किम्̣ त्वम् अधर्मान् न बिभॆषि? तत् समर्पय माम् ऎनाम्एनाम् मूषिकाम्। नॊ चॆत् प्रभूतम्̣ पातकम् अवाप्स्यसि।<br>