"कठोपनिषद्" इत्यस्य संस्करणे भेदः
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
पङ्क्तिः १:
<div class="verse">
<pre>
ॐ
॥ अथ कठोपनिषद् ॥
ॐ सह नाववतु ।
सह नौ भुनक्तु ।
सहवीर्यं करवावहै ।
तेजस्वि नावधीतमस्तु ।
मा विद्विषावहै ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
Part I
Canto I
ॐ उशन् ह वै वाजश्रवसः सर्ववेदसं ददौ ।
तस्य ह नचिकेता नाम पुत्र आस ॥ १ ॥
तँ ह कुमारँ सन्तं दक्षिणासु
नीयमानासु श्रद्धाविवेश सोऽमन्यत
पीतोदका जग्धतृणा दुग्धदोहा निरिन्द्रियाः ।
अनन्दा नाम ते लोकास्तान् स गच्छति ता ददत् ॥ ३ ॥
स होवाच पितरं तत कस्मै मां दास्यसीति ।
द्वितीयं तृतीयं तँ होवाच मृत्यवे त्वा ददामीति ॥ ४ ॥
बहूनामेमि प्रथमो बहूनामेमि मध्यमः ।
किँ स्विद्यमस्य कर्तव्यं यन्मयाऽद्य करिष्यति ॥ ५ ॥
अनुपश्य यथा पूर्वे प्रतिपश्य तथाऽपरे ।
सस्यमिव मर्त्यः पच्यते सस्यमिवाजायते पुनः ॥ ६ ॥
वैश्वानरः प्रविशत्यतिथिर्ब्राह्मणो गृहान् ।
तस्यैताँ शान्तिं कुर्वन्ति हर वैवस्वतोदकम् ॥ ७ ॥
आशाप्रतीक्षे संगतँ सूनृतां
एतद्वृङ्क्ते पुरुषस्याल्पमेधसो
तिस्रो रात्रीर्यदवात्सीर्गृहे मे-
नमस्तेऽस्तु ब्रह्मन् स्वस्ति मेऽस्तु
शान्तसंकल्पः सुमना यथा स्याद्
त्वत्प्रसृष्टम् माऽभिवदेत्प्रतीत
यथा पुरस्ताद् भविता प्रतीत
सुखँ रात्रीः शयिता वीतमन्युः
स्वर्गे लोके न भयं किंचनास्ति
उभे तीर्त्वाऽशनायापिपासे
स त्वमग्निँ स्वर्ग्यमध्येषि मृत्यो
स्वर्गलोका अमृतत्वं भजन्त
प्र ते ब्रवीमि तदु मे निबोध
अनन्तलोकाप्तिमथो प्रतिष्ठां
लोकादिमग्निं तमुवाच तस्मै
स चापि तत्प्रत्यवदद्यथोक्तं
तमब्रवीत् प्रीयमाणो महात्मा
तवैव नाम्ना भविताऽयमग्निः
त्रिणाचिकेतस्त्रिभिरेत्य सन्धिं
ब्रह्मजज्ञं देवमीड्यं विदित्वा
त्रिणाचिकेतस्त्रयमेतद्विदित्वा
स मृत्युपाशान् पुरतः प्रणोद्य
एष तेऽग्निर्नचिकेतः स्वर्ग्यो
एतमग्निं तवैव प्रवक्ष्यन्ति जनासः
येयं प्रेते विचिकित्सा मनुष्ये-
एतद्विद्यामनुशिष्टस्त्वयाऽहं
देवैरत्रापि विचिकित्सितं पुरा
अन्यं वरं नचिकेतो वृणीष्व
देवैरत्रापि विचिकित्सितं किल
वक्ता चास्य त्वादृगन्यो न लभ्यो
शतायुषः पुत्रपौत्रान्वृणीष्वा
भूमेर्महदायतनं वृणीष्व
एतत्तुल्यं यदि मन्यसे वरं
महाभूमौ नचिकेतस्त्वमेधि
ये ये कामा दुर्लभा मर्त्यलोके
इमा रामाः सरथाः सतूर्या
आभिर्मत्प्रत्ताभिः परिचारयस्व
श्वोभावा मर्त्यस्य यदन्तकैतत्
अपि सर्वं जीवितमल्पमेव
न वित्तेन तर्पणीयो मनुष्यो
जीविष्यामो यावदीशिष्यसि त्वं
अजीर्यताममृतानामुपेत्य
अभिध्यायन् वर्णरतिप्रमोदान्
यस्मिन्निदं विचिकित्सन्ति मृत्यो
योऽयं वरो गूढमनुप्रविष्टो
॥ इति काठकोपनिषदि प्रथमाध्याये प्रथमा वल्ली ॥
Part I
Canto II
अन्यच्छ्रेयोऽन्यदुतैव प्रेय-
तयोः श्रेय आददानस्य साधु
श्रेयश्च प्रेयश्च मनुष्यमेतः
श्रेयो हि धीरोऽभि प्रेयसो वृणीते
स त्वं प्रियान्प्रियरूपांश्च कामान्
नैतां सृङ्कां वित्तमयीमवाप्तो
दूरमेते विपरीते विषूची
विद्याभीप्सिनं नचिकेतसं मन्ये
अविद्यायामन्तरे वर्तमानाः
दन्द्रम्यमाणाः परियन्ति मूढा
न साम्परायः प्रतिभाति बालं
अयं लोको नास्ति पर इति मानी
श्रवणायापि बहुभिर्यो न लभ्यः
आश्चर्यो वक्ता कुशलोऽस्य लब्धा
न नरेणावरेण प्रोक्त एष
अनन्यप्रोक्ते गतिरत्र नास्ति
नैषा तर्केण मतिरापनेया
यां त्वमापः सत्यधृतिर्बतासि
जानाम्यहं शेवधिरित्यनित्यं
ततो मया नाचिकेतश्चितोऽग्निः
कामस्याप्तिं जगतः प्रतिष्ठां
स्तोममहदुरुगायं प्रतिष्ठां दृष्ट्वा
तं दुर्दर्शं गूढमनुप्रविष्टं
अध्यात्मयोगाधिगमेन देवं
एतच्छ्रुत्वा सम्परिगृह्य मर्त्यः
स मोदते मोदनीयँ हि लब्ध्वा
अन्यत्र धर्मादन्यत्राधर्मा-
अन्यत्र भूताच्च भव्याच्च
सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति
यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति
एतद्ध्येवाक्षरं
एतद्ध्येवाक्षरं ज्ञात्वा यो यदिच्छति तस्य तत् ॥ १६ ॥
एतदालम्बनँ श्रेष्ठमेतदालम्बनं परम् ।
एतदालम्बनं ज्ञात्वा ब्रह्मलोके महीयते ॥ १७ ॥
न जायते म्रियते वा विपश्चिन्
अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो
हन्ता चेन्मन्यते हन्तुँ हतश्चेन्मन्यते हतम् ।
उभौ तौ न विजानीतो नायँ हन्ति न हन्यते ॥ १९ ॥
अणोरणीयान्महतो महीया-
तमक्रतुः पश्यति वीतशोको
आसीनो दूरं व्रजति शयानो याति सर्वतः ।
कस्तं मदामदं देवं मदन्यो ज्ञातुमर्हति ॥ २१ ॥
अशरीरँ शरीरेष्वनवस्थेष्ववस्थितम् ।
महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति ॥ २२ ॥
नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो
यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः
नाविरतो दुश्चरितान्नाशान्तो नासमाहितः ।
नाशान्तमानसो वाऽपि प्रज्ञानेनैनमाप्नुयात् ॥ २४ ॥
यस्य ब्रह्म च क्षत्रं च उभे भवत ओदनः ।
मृत्युर्यस्योपसेचनं क इत्था वेद यत्र सः ॥ २५ ॥
इति काठकोपनिषदि प्रथमाध्याये द्वितीया वल्ली ॥
Part I
Canto III
ऋतं पिबन्तौ सुकृतस्य लोके
छायातपौ ब्रह्मविदो वदन्ति
यः सेतुरीजानानामक्षरं ब्रह्म यत् परम् ।
अभयं तितीर्षतां पारं नाचिकेतँ शकेमहि ॥ २ ॥
आत्मानँ रथितं विद्धि शरीरँ रथमेव तु ।
बुद्धिं तु सारथिं विद्धि मनः प्रग्रहमेव च ॥ ३ ॥
इन्द्रियाणि हयानाहुर्विषयाँ स्तेषु गोचरान् ।
आत्मेन्द्रियमनोयुक्तं भोक्तेत्याहुर्मनीषिणः ॥ ४ ॥
यस्त्वविज्ञानवान्भवत्ययुक्तेन मनसा सदा ।
तस्येन्द्रियाण्यवश्यानि दुष्टाश्वा इव सारथेः ॥ ५ ॥
यस्तु विज्ञानवान्भवति युक्तेन मनसा सदा ।
तस्येन्द्रियाणि वश्यानि सदश्वा इव सारथेः ॥ ६ ॥
यस्त्वविज्ञानवान्भवत्यमनस्कः सदाऽशुचिः ।
न स तत्पदमाप्नोति संसारं चाधिगच्छति ॥ ७ ॥
यस्तु विज्ञानवान्भवति समनस्कः सदा शुचिः ।
स तु तत्पदमाप्नोति यस्माद्भूयो न जायते ॥ ८ ॥
विज्ञानसारथिर्यस्तु मनः प्रग्रहवान्नरः ।
सोऽध्वनः पारमाप्नोति तद्विष्णोः परमं पदम् ॥ ९ ॥
इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः ।
मनसस्तु परा बुद्धिर्बुद्धेरात्मा महान्परः ॥ १० ॥
महतः परमव्यक्तमव्यक्तात्पुरुषः परः ।
पुरुषान्न परं किंचित्सा काष्ठा सा परा गतिः ॥ ११ ॥
एष सर्वेषु भूतेषु गूढोऽऽत्मा न प्रकाशते ।
दृश्यते त्वग्र्यया बुद्ध्या सूक्ष्मया सूक्ष्मदर्शिभिः ॥ १२ ॥
यच्छेद्वाङ्मनसी प्राज्ञस्तद्यच्छेज्ज्ञान आत्मनि ।
ज्ञानमात्मनि महति नियच्छेत्तद्यच्छेच्छान्त आत्मनि ॥ १३ ॥
उत्तिष्ठत जाग्रत
क्षुरस्य धारा निशिता दुरत्यया
अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययं
अनाद्यनन्तं महतः परं ध्रुवं
नाचिकेतमुपाख्यानं मृत्युप्रोक्तँ सनातनम् ।
उक्त्वा श्रुत्वा च मेधावी ब्रह्मलोके महीयते ॥ १६ ॥
य इमं परमं गुह्यं श्रावयेद् ब्रह्मसंसदि ।
प्रयतः श्राद्धकाले वा तदानन्त्याय कल्पते ।
तदानन्त्याय कल्पत इति ॥ १७ ॥
इति काठकोपनिषदि प्रथमाध्याये तृतीया वल्ली ॥
Part II
Canto I
पराञ्चि खानि व्यतृणत् स्वयम्भू-
कश्चिद्धीरः प्रत्यगात्मानमैक्ष-
पराचः कामाननुयन्ति बाला-
अथ धीरा अमृतत्वं विदित्वा
येन रूपं रसं गन्धं शब्दान् स्पर्शाँश्च मैथुनान् ।
एतेनैव विजानाति किमत्र परिशिष्यते ।
एतद्वै तत् ॥ ३ ॥
स्वप्नान्तं जागरितान्तं चोभौ येनानुपश्यति ।
महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति ॥ ४ ॥
य इमं मध्वदं वेद आत्मानं जीवमन्तिकात् ।
ईशानं भूतभव्यस्य न ततो विजुगुप्सते ।
एतद्वै तत् ॥ ५ ॥
यः पूर्वं तपसो जातमद्भ्यः पूर्वमजायत ।
गुहां प्रविश्य तिष्ठन्तं यो भूतेभिर्व्यपश्यत ।
एतद्वै तत् ॥ ६ ॥
या प्राणेन संभवत्यदितिर्देवतामयी ।
गुहां प्रविश्य तिष्ठन्तीं या भूतेभिर्व्यजायत ।
एतद्वै तत् ॥ ७ ॥
अरण्योर्निहितो जातवेदा गर्भ इव सुभृतो गर्भिणीभिः ।
दिवे दिवे ईड्यो जागृवद्भिर्हविष्मद्भिर्मनुष्येभिरग्निः ।
एतद्वै तत् ॥ ८ ॥
यतश्चोदेति सूर्योऽस्तं यत्र च गच्छति ।
तं देवाः सर्वेऽर्पितास्तदु नात्येति कश्चन ।
एतद्वै तत् ॥ ९ ॥
यदेवेह तदमुत्र यदमुत्र तदन्विह ।
मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति ॥ १० ॥
मनसैवेदमाप्तव्यं नेह नानाऽस्ति किंचन ।
मृत्योः स मृत्युं गच्छति य इह नानेव पश्यति ॥ ११ ॥
अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो मध्य आत्मनि तिष्ठति ।
ईशानं भूतभव्यस्य न ततो विजुगुप्सते ।
एतद्वै तत् ॥ १२ ॥
अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो ज्योतिरिवाधूमकः ।
ईशानो भूतभव्यस्य स एवाद्य स उ श्वः ।
एतद्वै तत् ॥ १३ ॥
यथोदकं दुर्गे वृष्टं पर्वतेषु विधावति ।
एवं धर्मान् पृथक् पश्यंस्तानेवानुविधावति ॥ १४ ॥
यथोदकं शुद्धे शुद्धमासिक्तं तादृगेव भवति ।
एवं मुनेर्विजानत आत्मा भवति गौतम ॥ १५ ॥
इति काठकोपनिषदि द्वितीयाध्याये प्रथमा वल्ली ॥
Part II
Canto II
पुरमेकादशद्वारमजस्यावक्रचेतसः ।
अनुष्ठाय न शोचति विमुक्तश्च विमुच्यते ।
एतद्वै तत् ॥ १ ॥
हँसः शुचिषद्वसुरान्तरिक्षसद्-
नृषद्वरसदृतसद्व्योमसद्
ऊर्ध्वं प्राणमुन्नयत्यपानं प्रत्यगस्यति ।
मध्ये वामनमासीनं विश्वे देवा उपासते ॥ ३ ॥
अस्य विस्रंसमानस्य शरीरस्थस्य देहिनः ।
देहाद्विमुच्यमानस्य किमत्र परिशिष्यते ।
एतद्वै तत् ॥ ४ ॥
न प्राणेन नापानेन मर्त्यो जीवति कश्चन ।
इतरेण तु जीवन्ति यस्मिन्नेतावुपाश्रितौ ॥ ५ ॥
हन्त त इदं प्रवक्ष्यामि गुह्यं ब्रह्म सनातनम् ।
यथा च मरणं प्राप्य आत्मा भवति गौतम ॥ ६ ॥
योनिमन्ये प्रपद्यन्ते शरीरत्वाय देहिनः ।
स्थाणुमन्येऽनुसंयन्ति यथाकर्म यथाश्रुतम् ॥ ७ ॥
य एष सुप्तेषु जागर्ति कामं कामं पुरुषो निर्मिमाणः ।
तदेव शुक्रं तद्ब्रह्म तदेवामृतमुच्यते ।
तस्मिँल्लोकाः श्रिताः सर्वे तदु नात्येति कश्चन ।
एतद्वै तत् ॥ ८ ॥
अग्निर्यथैको भुवनं प्रविष्टो
एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा
वायुर्यथैको भुवनं प्रविष्टो
एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा
सूर्यो यथा सर्वलोकस्य चक्षुः
एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा
एको वशी सर्वभूतान्तरात्मा
तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीराः
नित्योऽनित्यानां चेतनश्चेतनानाम्
तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीराः
तदेतदिति मन्यन्तेऽनिर्देश्यं परमं सुखम् ।
कथं नु तद्विजानीयां किमु भाति विभाति वा ॥ १४ ॥
न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं
तमेव भान्तमनुभाति सर्वं
इति काठकोपनिषदि द्वितीयाध्याये द्वितीया वल्ली ॥
Part II
Canto III
ऊर्ध्वमूलोऽवाक्शाख एषोऽश्वत्थः सनातनः ।
तदेव शुक्रं तद्ब्रह्म तदेवामृतमुच्यते ।
तस्मिँल्लोकाः श्रिताः सर्वे तदु नात्येति कश्चन ।
एतद्वै तत् ॥ १ ॥
यदिदं किं च जगत् सर्वं प्राण एजति निःसृतम् ।
महद्भयं वज्रमुद्यतं य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति ॥ २ ॥
भयादस्याग्निस्तपति भयात्तपति सूर्यः ।
भयादिन्द्रश्च वायुश्च मृत्युर्धावति पञ्चमः ॥ ३ ॥
इह चेदशकद्बोद्धुं प्राक्षरीरस्य विस्रसः ।
ततः सर्गेषु लोकेषु शरीरत्वाय कल्पते ॥ ४ ॥
यथाऽऽदर्शे तथाऽऽत्मनि यथा स्वप्ने तथा पितृलोके ।
यथाऽप्सु परीव ददृशे तथा गन्धर्वलोके
इन्द्रियाणां पृथग्भावमुदयास्तमयौ च यत् ।
पृथगुत्पद्यमानानां मत्वा धीरो न शोचति ॥ ६ ॥
इन्द्रियेभ्यः परं मनो मनसः सत्त्वमुत्तमम् ।
सत्त्वादधि महानात्मा महतोऽव्यक्तमुत्तमम् ॥ ७ ॥
अव्यक्तात्तु परः पुरुषो व्यापकोऽलिङ्ग एव च ।
यं ज्ञात्वा मुच्यते जन्तुरमृतत्वं च गच्छति ॥ ८ ॥
न संदृशे तिष्ठति रूपमस्य
हृदा मनीषा मनसाऽभिक्लृप्तो
यदा पञ्चावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मनसा सह ।
बुद्धिश्च न विचेष्टते तामाहुः परमां गतिम् ॥ १० ॥
तां योगमिति मन्यन्ते स्थिरामिन्द्रियधारणाम् ।
अप्रमत्तस्तदा भवति योगो हि प्रभवाप्ययौ ॥ ११ ॥
नैव वाचा न मनसा प्राप्तुं शक्यो न चक्षुषा ।
अस्तीति ब्रुवतोऽन्यत्र कथं तदुपलभ्यते ॥ १२ ॥
अस्तीत्येवोपलब्धव्यस्तत्त्वभावेन चोभयोः ।
अस्तीत्येवोपलब्धस्य तत्त्वभावः प्रसीदति ॥ १३ ॥
यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हृदि श्रिताः ।
अथ मर्त्योऽमृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्नुते ॥ १४ ॥
यथा सर्वे प्रभिद्यन्ते हृदयस्येह ग्रन्थयः ।
अथ मर्त्योऽमृतो भवत्येतावद्ध्यनुशासनम् ॥ १५ ॥
शतं चैका च हृदयस्य नाड्य-
तयोर्ध्वमायन्नमृतत्वमेति
अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषोऽन्तरात्मा
तं स्वाच्छरीरात्प्रवृहेन्मुञ्जादिवेषीकां धैर्येण
तं विद्याच्छुक्रममृतं तं विद्याच्छुक्रममृतमिति
मृत्युप्रोक्तां नचिकेतोऽथ लब्ध्वा
ब्रह्मप्राप्तो विरजोऽभूद्विमृत्यु-
सह नाववतु ।
सह नौ भुनक्तु ।
सह वीर्यं करवावहै ।
तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥ १९ ॥
इति काठकोपनिषदि द्वितीयाध्याये तृतीया वल्ली ॥
ॐ सह नाववतु ।
सह नौ भुनक्तु ।
सहवीर्यं करवावहै ।
तेजस्वि नावधीतमस्तु ।
मा विद्विषावहै ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
ॐ तत् सत् ॥
</pre>
</div>
[[Category:संस्कृत]]
|