"ऋग्वेदप्रातिशाख्यम्" इत्यस्य संस्करणे भेदः
Content deleted Content added
पङ्क्तिः ८९:
<poem>
अथ द्वितीयं पटलम्
सहिता
पदान्तादिष्वेव विकारशास्त्र पदे दृष्टेषु वचनाल्पतीयात् ।
पद पदान्तादिवदेकवर्णं प्रश्लिष्टमच्मानुपूर्व्येण सधीन् ॥ २
एष ख्य स च स्वराश्च पूर्वे भवन्ति व्यञ्जनमुत्तर यदैभ्य ।
तेऽन्वक्षरसधयोऽनुलोमा प्रतिलोमास्तु विपर्यये प एव ॥ ३
तत्र प्रथमास्तुतीयभाव प्रतिलोमेषु नियन्त्यथेतरेषु ।
ऊष्मा परिलुप्यते त्रयाणा स्वरवर्ज न त यत्र तानि पद्या ॥ ४
पुरएता तितउना प्रउग नमउक्तिभिभः ।
अन्तः पदं विभूत्तयो अतोऽन्या पदसधिषु ॥ ५ १
समानाक्षरे सस्थाने दीर्घमेकमुभे स्वरम् ।
इकारोदय एकारमकारः सोदयस्तथा ॥ ६
उकारोदय ओकारं परेष्वैकारमोजयोः ।
औकारं ग्वमयोरेते प्रश्लिष्टा नाम संधयः ॥ ७
समानाक्षरमन्तस्थां स्वामकण्ठ्यं स्वरोदयम् ।
न समानाक्षरे स्वे स्वे ते क्षैप्राः प्राकृतोदयाः ॥ ८
विसर्ज्जनीयोऽरिफितो दीर्घपूर्वः स्वरोदयः
आकारमुत्तमौ च द्वौ स्वरौ ता पदहत्तयः ॥ ९
ह्रस्वपूर्वस्तु सोऽकारं पूर्वौ चोपोत्तमाक्त्स्वरौ ।
त उद्ग्राहा दीर्घपरा उद्याहपदवृत्तयः ॥ १० २
ओष्ठ्ययोन्योर्भुग्नमनोष्ठ्ये वकारोऽत्रान्तरागमः ।
ऋकार उदये कण्ठ्यावकारं तदुद्ग्राहवत् ॥ ११
उद्ग्राहाणां पूर्वरूपाण्यकारे प्रकृत्या द्वे ओ भवत्येकमाद्यम् । प्राच्यपञ्चालपदवृत्तयस्ताः पञ्चालानामोष्ठ्यपूर्वा भवन्ति ॥ १२
अथाभिनिहित सधिरेतैः प्राकृतवैकृतैः ।
एकीभवति पादादिरकारस्तेऽत्र सन्धिजाः १३
अन्तः पादमकाराञ्चेत् संहितायां लघोर्लघु ।
यकाराद्यक्षरं परं वकाराद्यपि वा भवेत् ॥ १४
अन्याद्यपि तथायुक्तमावोऽन्तोपहितात्सतः ।
अयेऽयोऽवेऽव इत्णन्तैरकारः सर्वथा भवन् ॥ १५ ३
व इत्येतेन चा न प्र क्व चित्र सवितेव कः ।
पदैरुपहितेनैतैः सर्वैरेवोदयाः परे ॥ १६
अदादवर्त्रोऽजनयन्ताव्यत्या अभेदयोऽपाष्टिरवन्त्ववीरता ।
अमुमुक्तनममतयेऽनशामहा अव त्वचोऽवीरतेऽवांस्यवोऽरथाः ॥ १७
वासोवायोऽभिभुवे कवष्यः संक्रन्दनो धीजवनः स्वधावः
उत्सादत ऋतावः सगर्भ्यो हिरण्यप्रशृङ्ग इति चोपधाभिः ॥ १८
येऽरा रायोऽध मेऽधायि नोऽहिरग्नेऽभिदासति ।
जायमानोऽभवोऽग्नेऽयं नृतोऽपोंहोऽतिपिप्रति ॥ १९
जम्भयन्तोऽहिं मरुतोऽनुभर्त्री यवसेऽविष्यन्वयुनेऽजनिष्ट ।
वृत्रहत्येऽवीः समरेऽतमाना मरुतोऽमदन्नभितोऽनवन्त ॥ २० ४
ब्रुवतेऽध्वस्तेवसेऽवाचि मेऽरपद्दधिरेऽग्ना नहुषोऽस्मत्पुरोऽभिनत् ।
उष तेऽधां वहतेऽयं यमोऽदितिर्जनुषोऽया सुवितोऽनु श्रियोऽधित ॥ २१
वपुषेऽनु विशोऽयन्त सन्तोऽवद्यानि खेऽनसः ।
भरन्तोऽवस्यवोऽवोऽस्तु बुध्न्योऽजो मायिनोऽधमः ॥ २२
देवोऽनयत्पुरूवसोऽसुरघ्रो भूतोऽभि श्वेतोऽरुषस्तेन नोऽद्य ।
येऽजामयस्तेऽरदकेऽधिवक्ता तेऽवर्धन्त तेऽरुरेणिभिः सदोऽधि ॥ २३
स्वाध्योऽजनयन्धन्वनोऽभिमातीरग्नेऽप दह मनसोऽधि योऽध्वनः ।
योऽह्मस्तेऽविन्दंस्तपसोऽधि न योऽधि पादोऽस्य योऽति ब्राह्मणोऽस्य योऽनयत् ॥ २४
सोऽस्माकं यो द्वेषोभ्योऽन्यकृतेभ्यस्तेभ्योऽकरं पयस्वन्तोऽमृताश्च ।
अन्योऽर्वाकेऽथो इति नोदयेषु पुत्रः पराके च परावतश्च ॥ २५ ५
अन्तः पादं च वयो अन्तरिक्षे वयो अस्याश्रथयो हेतयस्त्रयः ।
वो अन्धसः शयवे अश्विनोभये श्रवो अधि सार्ञ्जयो जामयः पयः ॥ २६
प्रकृत्येतिकरणादौ प्रगृह्याः स्वरेषु चाष्यां प्रथमो यथोक्तम् ।
सहोदयास्ताः प्रगृहीतपदाः सर्वत्रैव त्र्यक्षरान्तास्तु नेवे ॥ २७
आर्ष्यामेव सन्ध्ययकारपूर्वो विवृत्तेश्च प्रत्ययः सन्नुकारः ।
ऊकारादौ स्विति पूषेत्यकारे न चेत्तदेकाक्षरतत्रपूर्वम् ॥ २८
श्रद्धा सम्राज्ञी सुशमी स्वधोती पृथुज्रयी पृथिवीषा मनीषा ।
अया निद्रा ज्या प्रपेति स्वराणां मुख्ये परे पञ्चमषष्ठयोश्च ॥ २९
स्वरे पादादा उदये सचेति ष्वन्तं जोषं चर्षणीश्चर्षणिभ्यः ।
एकारान्तं मित्रयोरस्मदीवन् नमस्युरित्युपधं चेत्यपृक्तम् ॥ ३० ६
एकारौकारपरौ च कण्ठ्यौ लुशादर्वाग् गोतमे चामिनन्त ।
विभ्वा विधर्ता विपन्या कदा या मातेत्यृकारेऽप्यपादादिभाजि ॥ ३१
परुच्छेपे भीषा पथेत्यकार एवां अमिमत्रिषु सा प्लुतोपधा ।
सचादयो या विहिता विवृत्तयः प्लुतोपधान्ता अनुनासिकोपधाः ॥ ३२
सेदु सास्मिन्सेमभि साभिवेगः सेदृभवः सोपमा सौषधीरनु ।
सास्मा अरं सोत नः सेन्द्र विश्वा सेति सास्माकमनवद्य सासि ॥ ३३
सेदग्रे सेदग्निर्वासिष्ठं सास्माकेभिः सेदुग्नः सेमे ।
सैना सनं सेमं सोदञ्च सेमा सोषां सेशे सेदीशे ॥ ३४
नू इत्था ते सानो अव्ये वो अस्मे वासौ वेद्यस्याम् ।
धिष्ण्येमे नू अन्यत्रा चित् पादादौ नू इन्द्रोत्यर्वाक् ॥ ३५
उदू अयान्नजेषितं धनर्च्य शतर्चसं दशोणये दशोण्ये ।
यथोहिषे यथोचिषे दशोणिं स्वरोदयं पिबा इमं रथोळ्ह ॥ ३६
वीरास एतन तम् अकृरचस् ततारेव प्रैषम् रोदसीमे
|