कल्हणकृत राजतरङ्गिणी/द्वितीयस्तरङ्गः

॥ द्वितीयः तरङ्गः ॥

विहितमजगोशृ¹ङ्गाग्राभ्यां धनुर्घटितं तथा नरकरटिनोर्देहार्धाभ्यां गणं परिगृह्णतः² । करात_2_0001कख

विविधघटनावाल्लभ्यानां निधेरुचिता³ विभोर्जयति ललनापुंभागाभ्यां शरीरविनिर्मितिः ॥ करात_2_0001गघ

भूयोराज्यार्जनोद्योगस्तेनात्यज्यत भूभुजा । करात_2_0002कख

जरसा शमि¹वाण्या च कर्णमूलमवाप्तया ॥ करात_2_0002गघ

अनयद्विनयोदात्तः समं स्वविषयेण तान् । करात_2_0003कख

विषयान्वशिनामग्र्यः स तान्पञ्चापि विस्मृतिम् ॥ करात_2_0003गघ

धावन्राज्येच्छया दुर्गागलिकायां¹ स्वमन्त्रिभिः । करात_2_0004कख

कालेन स्थापितो बद्ध्वेत्यभ्यधायि तु कैरपि ॥ करात_2_0004गघ

अथ प्रतापादित्याख्यस्तैरानीय दिगन्तरात् । करात_2_0005कख

विक्रमादित्यभूभर्तुर्ज्ञातिरत्राभ्यषिच्यत ॥ करात_2_0005गघ

शकारिर्विक्रमादित्य इति स भ्रममा¹श्रितैः । करात_2_0006कख

अन्यैरत्रान्यथालेखि विसंवादि² कदर्थितम् ॥ करात_2_0006गघ

इदं स्वभेदविधुरं हर्षादीनां धराभुजाम् । करात_2_0007कख

कंचित्कालमभूद्भोज्यं ततः प्रभृति मण्डलम् ॥ करात_2_0007गघ

असपूर्वापि तेनोर्वी सपूर्वेव महीभुजा । करात_2_0008कख

आलिता हृदयज्ञेन पत्या नववधूरिव ॥ करात_2_0008गघ

भुक्त्वा द्वात्रिंशतं वर्षान्भुवं तस्मिन्दिवं गते । करात_2_0009कख

जलौकास्तत्सुतो भूमेर्भूषणं समपद्यत ॥ करात_2_0009गघ

पितुरेव समं कालं वृद्धिहेतोः स दिद्युते । करात_2_0010कख

विषुवत्पूर्णशीतांशुरिव शीतेतरार्चिषः ॥ करात_2_0010गघ

अथ वाक्पुष्टया सार्धं देव्या दिव्यप्रभावया । करात_2_0011कख

भुवं तत्प्रभवो भुञ्जंस्तुञ्जीनोरञ्जयत्प्रजाः ॥ करात_2_0011गघ

दंपतिभ्यामियं ताभ्यामभूप्यत वसुंधरा । करात_2_0012कख

गङ्गामृगाङ्कखण्डाभ्यां जटाभूरिव धूर्जटेः ॥ करात_2_0012गघ

मण्डलं साध्वधत्तां तौ नानावर्णमनोरमम् । करात_2_0013कख

शतह्रदापयोवाहौ माहेन्द्रमिव कार्मुकम् ॥ करात_2_0013गघ

चक्राते च माहाभागौ विभ्रमाभरणं भुवः । करात_2_0014कख

तुङ्गेश्वरं हरावासं कतिका(¹ख्यं) च पत्तनम् ॥ करात_2_0014गघ

क्वचिन्मडवराज्यान्तःस्थाने चण्डातपोज्ज्वले¹ । करात_2_0015कख

तत्प्रभावेण फलितं वृक्षैस्तत्क्षणरोपितैः ॥ करात_2_0015गघ

नाट्यं सर्वजनप्रेक्ष्यं यश्चक्रे स महाकविः¹ । करात_2_0016कख

द्वैपायनमुनेरंशस्तत्काले चन्दकोभवत् ॥ करात_2_0016गघ

तयोः प्रभावमाहात्म्यजिज्ञासार्थमिवोद्यता । करात_2_0017कख

प्रजासु दुःसहा जातु व्यापद्दैवी¹ व्यजृम्भत ॥ करात_2_0017गघ

पाकोन्मुखशरच्छालिछन्नकेदारमण्डले । करात_2_0018कख

मासि भाद्रपदेकस्मात्पपात तुहिनं महत् ॥ करात_2_0018गघ

तस्मिन्विश्वक्षयोद्युक्तकालाट्टझसितोपमे । करात_2_0019कख

न्यमज्जञ्शालयः साकं प्रजानां जीविताशया ॥ करात_2_0019गघ

अथासीत्क्षुत्परिक्षामजनप्रेतकुलाकुलः । करात_2_0020कख

प्राकारो¹ निरयस्येव घोरो दुर्भिक्षविप्लवः ॥ करात_2_0020गघ

पत्रीप्रीतिं सुतस्नेहं पितृदाक्षिण्यमातुरः । करात_2_0021कख

कुक्षिभरिः क्षुदुत्तप्तो विसस्माराखिलो जनः ॥ करात_2_0021गघ

1.

--1) Thus corr. by A3 from A1 ॰गोशृङ्गा॰.

--2) Thus corr. by A3 from A1 प्रतिगृह्यतः.

--3) A4 gloss अभ्यस्ता.

2.

--1) A2 gloss जितेन्द्रियाणां.

4.

--1) A2 gloss दुगज्यन्.

6.

--1) A3 स इति भ्रमम॰; R G follow this reading and write ॰दित्यः.

--2) A2 विसंवादक॰.

14.

--1) A2 gloss कैय्.

15.

--1) A3 ॰तपोल्बणे.

16.

--1) Thus A3 also R G; A1 ॰कवेः.

17.

--1) A3 gloss देवैः कृतत्वाद्देवानां संबन्धिनी दैवी.

20.

--1) Thus A1; altered by A3 into प्रकारो.

[page 17]

क्षुत्तापाद्व्यस्मरल्लज्जामभिमानं कुलोन्नतिम् । करात_2_0022कख

अशनाहंक्रियाघ्रातो लोको¹ लक्ष्मीकटाक्षितः ॥ करात_2_0022गघ

क्षामं कण्ठगतप्राणं याचमानं सुतं पिता । करात_2_0023कख

पुत्रो वा पितरं त्यक्त्वा चकार स्वस्य पोषणम् ॥ करात_2_0023गघ

स्नाय्वस्थिशेषे बीभत्से स्वदेहेहंक्रियावताम् । करात_2_0024कख

अभूद्भोज्यार्थिनां युद्धं प्रेतानामिव देहिaनम् ॥ करात_2_0024गघ

रूक्षाभिभाषी क्षुत्क्षामो घोरो दिक्ष्वक्षिणी क्षिपन् । करात_2_0025कख

एक एको जगज्जीवैरियेष स्वात्मपोषणम् ॥ करात_2_0025गघ

तस्मिन्महाभये घोरे प्राणिनामतिदुःसहे । करात_2_0026कख

ददृशे लोकनाथस्य तस्यैव करुनार्द्रता ॥ करात_2_0026गघ

निवारितप्रतीहारः स रत्नौषधिशोभिना । करात_2_0027कख

दर्शनेनैव दीनानामलक्ष्मीक्लममच्छिनत् ॥ करात_2_0027गघ

सपत्नीको निजैः कोशैह् संचयैर्मन्त्रिणामपि । करात_2_0028कख

क्रीतान्नः स दिवारात्रं प्राणिनः समजीवयत् ॥ करात_2_0028गघ

अटवीषु श्मशानेषु रथ्यास्ववसथेषु च । करात_2_0029कख

क्षुत्क्षामः क्ष्माभुजा तेन नहि कश्चिदुपैक्ष्यत¹ ॥ करात_2_0029गघ

ततो निःशेषितधनः क्षीणान्नां वीक्ष्य मेदिनीम् । करात_2_0030कख

क्षपायामेकदा देवीमेवमूचे स¹ दुःखितः ॥ करात_2_0030गघ

देव्यस्मदपचारेण ध्रुवं केनापि दुस्तरा । करात_2_0031कख

जाता निरपराधानां जनानां व्यापदीदृशी ॥ करात_2_0031गघ

धिङ्मामधन्यं यस्याग्रे लोकोयं शोकपीडितः । करात_2_0032कख

पश्यन्नशरणामुर्वीमनुग्राह्यो विपद्यते ॥ करात_2_0032गघ

प्रजा निःशरणा एता अन्योन्यं बान्धवोज्झिताः । करात_2_0033कख

अरक्षतो भयेमुष्मिन्किं कार्यं जीवितेन मे ॥ करात_2_0033गघ

यथा कथंचिल्लोकोयं दिनान्येतानि यत्नतः । करात_2_0034कख

मयातिवाहितः सर्वो न च कोपि व्यपद्यत ॥ करात_2_0034गघ

अतिक्रान्तप्रभावेयं कालदौरात्म्यपीडिता । करात_2_0035कख

निष्किंचनाद्य संजाता पृथिवी गतगौरवा ॥ करात_2_0035गघ

तदिमाः सर्वतो मग्ना दारुणे व्यसनार्णवे । करात_2_0036कख

उपायः कतमस्तावत्समुद्धर्तुं क्षमः प्रजाः ॥ करात_2_0036गघ

निरालोको हि लोकोयं दुर्दिनग्रस्तभास्करः । करात_2_0037कख

कालरात्रिकुलैर्विश्वक्परीत इव वर्तते ॥ करात_2_0037गघ

हिमसंघातदुर्लङ्ह्य¹क्षितिभृद्रुद्धनिर्गमाः । करात_2_0038कख

बद्धद्वारकुलाय²स्थखगवद्विवशा जनाः ॥ करात_2_0038गघ

शूराश्च मतिमन्तश्च विद्यावन्तश्च जन्तवः । करात_2_0039कख

कालदौरात्म्यतः पश्य जाता निहतयोग्यताः ॥ करात_2_0039गघ

आशाः काञ्चनपुष्पकुट्मलकुलच्छन्ना न काः क्ष्मातले सौजन्यामृतवर्षिभिस्तिलकितं सेव्यैर्न किं मण्डलम् । करात_2_0040कख

पन्थानः सुचिरोप¹चाररुचिरैर्व्याप्ता न कैः संस्तुतैस्तेषाम²त्र वसन्ति निह्नुतगुणाः कालेन ये³ मोहिताः ॥ करात_2_0040गघ

तदेष गलितोपायो जुहोमि ज्वलने तनुम् । करात_2_0041कख

नतु द्रष्टुं समर्थोस्मि प्रजानां नाशमीदृशम् ॥ करात_2_0041गघ

धन्यास्ते पृथिवीपालाः सुखं ये निशि शेरते । करात_2_0042कख

पौरान्पुत्रानिव पुरः सर्वतो वीक्ष्य निर्वृतान् ॥ करात_2_0042गघ

इत्युत्वा करुणाविष्टो मुखमाच्छाद्य वाससा । करात_2_0043कख

निपत्य तल्पे निःशब्दं¹ रुरोद पृथिवीपतिः ॥ करात_2_0043गघ

निवातस्तिमितैर्दीपैरुद्ग्रीवैः कौतुकादिव । करात_2_0044कख

वीक्षमाणाथ तं देवी जगाद जगतीभुजम् ॥ करात_2_0044गघ

राजन्प्रजानां कुकृतैः कोयं मतिविपर्ययः । करात_2_0045कख

येनेतर इव स्वैरमधीरोचितमीहसे ॥ करात_2_0045गघ

यद्यसाध्यानि दुःखानि छेत्तुं न प्रभविष्णुता । करात_2_0046कख

तन्महीपालः महतां महत्त्वस्य किमङ्कनम् ॥ करात_2_0046गघ

कः शक्रः कतमः स्रष्टा वराकः कतमो यमः । करात_2_0047कख

सत्यव्रतानां भूपानां कर्तुं शासनलङ्घनम् ॥ करात_2_0047गघ

पत्यौ भक्तिर्व्रतं स्त्रीणामद्रोहो मन्त्रिणां व्रतम् । करात_2_0048कख

प्रजानुपालनेनन्यकर्मता भूभृतां व्रतम् ॥ करात_2_0048गघ

22.

--1) A1 लोकोऽलक्ष्मी॰.

21.

--1) Thus corr. by A3 from A1 उपेक्ष्यते.

30.

--1) Thus corr. by A3 from A2 सु॰.

38.

--1) A3 हिमसंपातदुर्लक्षक्षि॰.

--2) A2 gloss नीडं.

40.

--1) A3 संस्तुतैरेषा॰, with gloss एषां श्रूरमतिमदादीनाम् निह्नुतगुनाः ये शूराद्या अत्र अस्मिन्नेव देशे वसन्ति देशान्तरं न गच्छन्ति ते कालेन मोहिताः.

--3) A3 ते.

43. Thus corr. by A3 from A1 ॰शङ्कं.

[page 18]

उत्तिष्ठ व्रतिनामग्र्य क्व विपर्येति मद्वचः । करात_2_0049कख

प्रजापाल प्रजानां ते नास्त्येव क्षुत्कृतं भयम् ॥ करात_2_0049गघ

इति संरम्भतः प्रोक्ते तया¹नुध्याय देवताः । करात_2_0050कख

प्रतिगेहं गतप्राणः कपोतनिवहोततत् ॥ करात_2_0050गघ

प्रातस्तन्नृपतिर्वीक्ष्य व्यरंसीन्मरणोद्यमात् । करात_2_0051कख

खृट्\_²\_0051चद् प्रजाश्च प्रयहं प्राप्तैः कपोतैर्जीवितं दधुः ॥:

वस्त्वन्तरं किमपि तत्साध्वी नूनं ससर्ज सा । करात_2_0052कख

जनताजीवितावाप्त्यै न कपोतास्तु तेभवन्¹ ॥ करात_2_0052गघ

तादृशां नहि निर्व्याजप्रानिकारुण्यशालिनाम् । करात_2_0053कख

हिंसया धर्मचर्यायाः शक्यं क्वापि कलङ्कनम् ॥ करात_2_0053गघ

अभवन्निर्मलं व्योम देवीकृत्यैः सह क्रमात् । करात_2_0054कख

साकं भूपालशोकेन दुर्भिक्षं च शमं ययौ ॥ करात_2_0054गघ

सा भूतिविभवोदग्रमग्रहारं द्विजन्मनाम् । करात_2_0055कख

सती कतीमुषं¹ चक्रे रामुषं² चापकल्मषा ॥ करात_2_0055गघ

वैषैः षट्त्रिंशता शान्ते पत्यौ विरहजो ज्वरः । करात_2_0056कख

तत्यजे ज्वलनज्वालानलिनप्रच्छदे तया ॥ करात_2_0056गघ

सा यत्र शुचिचारित्रा विपन्नं पतिमन्वगात् । करात_2_0057कख

स्थानं जनैस्तद्वाक्पुष्टाटवीत्यद्यापि गद्यते ॥ करात_2_0057गघ

चारुचारित्रया तत्र तथा सत्त्रेवतारिते । करात_2_0058कख

नानापथागतानाथसार्थैरद्यापि भुज्यते ॥ करात_2_0058गघ

आभ्यामभ्यधिकं कर्तुं शक्तिः कस्येति निश्चितम् । करात_2_0059कख

विचिन्त्यारोचकी धाता नापत्यं निर्ममे तयोः ॥ करात_2_0059गघ

वेधाः परां धुरमुपैति परीक्षकाणामिक्षोः फलप्रजननेन कृतश्रमो यः । करात_2_0060कख

विस्मारितोद्धुरसुधारसयोग्यतां त¹त्तस्मादुदेत्य² किमिवाभ्यधिकं विदध्यात् ॥ करात_2_0060गघ

दीर्घदुर्दिननष्टार्कं राष्ट्रमात्मापचारतः । करात_2_0061कख

ज्ञात्वा राज्ञ्यग्रिसाद्देहं सा चकारेति केचन ॥ करात_2_0061गघ

ततोन्यकुलजो राजा विजयोष्टावभूत्समाः । करात_2_0062कख

पत्तनेन परीतं यश्चकार विजयेश्वरम् ॥ करात_2_0062गघ

सुतो महीमहेन्द्रस्य जयेन्द्रस्तस्य भूपतेः । करात_2_0063कख

क्ष्मामाजानुभुजो राजा बुभोजाथ पृथुप्रथः ॥ करात_2_0063गघ

अलोल¹कीर्तिकल्लोलदुगूलवलनोज्ज्वलाम् । करात_2_0064कख

बभार यद्भुजस्तम्भो जयश्री²सालभञ्जिकाम्³ ॥ करात_2_0064गघ

तस्याभूदद्भुतोदन्त¹भवभक्तिविभूषितः । करात_2_0065कख

राज्ञः संधिमतिर्नाम मन्त्री मतिमतां वरः ॥ करात_2_0065गघ

नास्त्युपायः स संसारे कोपि योगोहितुं क्षमः । करात_2_0066कख

भूपालमत्तकरिणामेषं चपलकर्णताम् ॥ करात_2_0066गघ

अत्यद्भुतमतिः शङ्क्यः सोयमुक्त्वेति यद्विटैः । करात_2_0067कख

तस्मिन्धीसचिवे द्वेषस्तेनाग्राह्यत भूभुजा ॥ युग्मम्॥ करात_2_0067गघ

निवारितप्रवेशोथ सकोप¹स्तमहेतुकम् । करात_2_0068कख

निनाय हृतसर्वस्वं यावदायुर्दरिद्रताम् ॥ करात_2_0068गघ

तस्य भूपतिविद्वेषग्रीष्मोष्मपरिशोषिणः । करात_2_0069कख

आप्यायं राजपुरुषा वार्तयापि न चक्रिरे ॥ करात_2_0069गघ

गिरं गभीरो गृह्णाति क्ष्माभृद्यावत्तदग्रगाः । करात_2_0070कख

उक्तानुवादिनस्तावद्व्यक्तं प्रतिरवा इव ॥ करात_2_0070गघ

स तु राजविरुद्धत्वदारिद्र्याभ्यां न विव्यथे । करात_2_0071कख

गतप्रत्यूहया प्रीतः प्राप्तया हरसेवया ॥ करात_2_0071गघ

अथ भाव्यर्थमाहात्म्यात्पप्रथे प्रति¹मन्दिरम् । करात_2_0072कख

राज्यं संधिमतेर्भावीत्यश्रुतापि सरस्वती ॥ करात_2_0072गघ

नाचोदिता वाक्चरतीत्याप्तेभ्यः श्रुतवान्नृपः । करात_2_0073कख

ततः संभूत¹संत्रासः कारावेश्मनि तं न्यधा²त् ॥ करात_2_0073गघ

50.

--1) A3 देव्या.

52.

--1) A3 पतन्.

55.

--1) A2 gloss कैमोह.

--2) A3 gloss रोमाह्.

60.

--1) Thus A1; A3 योग्यतात्तत्; G योग्यताचात्, explained by योग्यतयात्तो गृहीतः and subsequently corrected into योग्यता तु.

--3) Thus A1 gloss उत्पादयित्वा.

64.

--1) G आलोल॰.

--2) Thus corr. by A3 from A1 ॰स्त्री॰.

--3) A2 gloss पुत्तलिकाम्.

65.

--1) A3 ॰दात्तो.

68.

--1) A3 कोपात्तम्.

72,

--1) Thus corr. by A2 from A1 नवम॰; A2 had explained in margin the original reading by a note which has been struck out: राज्यं सन्धिमतो (sic) भावीत्यश्रुतापि सरस्वती एव नवमन्दिरं पप्रथे सन्धिमतेर्वराकस्य विषमपूर्ववृत्त्यपरिपोषकरूपत्वान्नवमन्दिररूपं तन्नात्र श्रुतवाक् श्रवणमभूदित्यर्थः येन च तदुपरि राजातीव क्रूरश्रेष्ठोभूदिति भावः.

73.

--1) Thus corr. by A2 from A1 सद्भूत॰.

--2) Thus corr. by A3 from A1 व्यधात्.

[page 19]

तत्र तस्योग्रनिगडैः पीडिताड्घ्रेर्विशुष्यतः । करात_2_0074कख

पूर्णोभूद्दशमो वर्षो भूपतेश्चायुषोविधिः ॥ करात_2_0074गघ

निष्पुत्रः स महीपालो मुमूर्षुर्दाहमादधे । करात_2_0075कख

रोगोत्थया पीडया च चिन्तया च तदीयया ॥ करात_2_0075गघ

ऊष्मायमाणो विद्वेषवह्निना ज्वलतानिशम् । करात_2_0076कख

न विना दद्वधं मेने भावितव्यप्रतिक्रियाम् ॥ करात_2_0076गघ

भाव्यर्थस्याबु¹धाः कुर्युरुपायं स्थगनाय यम् । करात_2_0077कख

स एवापावृतं द्वारं ज्ञेयं दैवेन कल्पितम् ॥ करात_2_0077गघ

दग्धाङ्गारकदम्बके विलुठतः स्तोकोन्मिषत्तेजसो वेधा वह्निकणस्य शक्तिमतुलामाधातुकामो हठात् । करात_2_0078कख

तन्निर्वापणमिच्छतः प्रतनुते पुंसः समीपस्थिते¹ संतापद्रुतभूरिसर्पिषि घटे पानीयकुम्भभ्रमम् ॥ करात_2_0078गघ

अथ राजाज्ञया क्रूरैर्वधकर्माधिकारिभिः । करात_2_0079कख

निशि संधिमतिः शूले समारोप्य विपादितः ॥ करात_2_0079गघ

प्रोतशूले श्रुते तस्मिञ्चोकशङ्कुर्महीपतेः । करात_2_0080कख

निरगाद्रोगभग्नस्य पूर्वं पश्चात्तु जीवितम् ॥ करात_2_0080गघ

सप्तत्रिंशतिवर्षेषु यातेष्वस्मिन्निरन्वये । करात_2_0081कख

प्रशान्तभूमिपालाभूत्कतिचिद्दिवसानि भूः ॥ करात_2_0081गघ

अथ संधिमतिं बुद्ध्वा तथा व्यापादितं गुरोः । करात_2_0082कख

ईशानाख्यस्य हृदयं विवशं वशिनोप्यभूत् ॥ करात_2_0082गघ

शिरीष इव संसारे सुखोच्छेद्ये मनीषिणाम् । करात_2_0083कख

हन्तानृशंस्यं तद्वृन्तमिवैकमवशिष्यते ॥ करात_2_0083गघ

स श्मशानभुवं प्रापादनाथस्येव शुष्यतः । करात_2_0084कख

कर्तुं विनयिनस्तस्य स्वोचितामन्तसत्क्रियाम् ॥ करात_2_0084गघ

तं चास्थिशेषमद्राक्षीत्कृष्यमाणं बलाद्वृकैः । करात_2_0085कख

शूलमूलावबद्धास्थिखण्डावष्टंभनिश्चलम् ॥ करात_2_0085गघ

समीरणसमाकीर्णमु¹ण्डरन्ध्राग्रनिर्गतैः । करात_2_0086कख

ध्वनितैरनुशोचन्तमिवावस्थां तथाविधाम् ॥ करात_2_0086गघ

हा वत्स द्रष्टुमीदृक्ते जीवाभ्यद्येति वादिना । करात_2_0087कख

तस्याकृष्यत शूलान्तःप्रोतं तेनाथ कीकसम् ॥ करात_2_0087गघ

वेष्टिताङ्घ्रिः शिरःशीर्णैस्तत्कचैर्धूलिधूसरैः । करात_2_0088कख

अनैषीत्तं स कङ्कलं वारयन्भषतो वृकान् ॥ करात_2_0088गघ

उचिताम् सत्क्रियां कर्तुं ततस्तस्य समुद्यतः । करात_2_0089कख

भाले विधातृलिखितं श्लोकमेतमवाचयत् ॥ करात_2_0089गघ

यावज्जीवं दरिद्रत्वं दश वर्षाणि बन्धनम् । करात_2_0090कख

शूलस्य पृष्ठे मरणं पुना¹ राज्यं भविष्यति ॥ करात_2_0090गघ

पादत्रयस्य दृष्टार्थः¹ श्लोकस्यासीत्स योगिवत् । करात_2_0091कख

द्रष्टव्ये तुर्यपा²दार्थप्र³त्यये कौतुकान्वितः ॥ करात_2_0091गघ

अचिन्तयच्च संभ्रान्तः कथमे¹तद्भविष्यति । करात_2_0092कख

उवाच च विधेः शक्तिमचिन्त्यां कलयंश्चिरम् ॥ करात_2_0092गघ

तत्तत्कर्मव्यतिकरकृतः पारतन्त्र्यानुरोधात्सज्जाः सर्वे व्यवसितहठोन्मूलनाय प्रयत्नात् । करात_2_0093कख

चित्रं तत्राप्युदयति विधेः शक्तिरत्यद्भुतेयं यन्माहात्म्याद्विविधघटनासिद्धयो निर्निरोधाः ॥ करात_2_0093गघ

मणिपूरपुरे पार्थं निहितं समजीवयत् । करात_2_0094कख

फणिकन्याप्रभावेण सर्वाश्चर्यनिधिर्विधिः ॥ करात_2_0094गघ

द्रोणपुत्रास्त्रनिर्दग्धं मातुर्गर्भे परीक्षितम् । करात_2_0095कख

जीवयन्कृष्णमाहात्म्याद्धाता धुर्योधिकारिणाम् ॥ करात_2_0095गघ

कचं भस्मीकृतं दैत्यैर्नागांस्तार्क्ष्येण भक्षितान् । करात_2_0096कख

पुनर्जीवयितुं को वा दैवादन्यः प्रगल्भते ॥ करात_2_0096गघ

इत्युक्त्वा भाविनोर्थस्य द्रष्टुं सिद्धिं समुद्यतः । करात_2_0097कख

तत्रैव बद्धवसतिः कङ्कालं स ररक्ष तम् ॥ करात_2_0097गघ

अथार्धरात्रे निर्निद्रस्तथैवाद्भुतचिन्तया । करात_2_0098कख

धूपाधिवासमीशानो व्रातवान्दिव्यमेकदा ॥ करात_2_0098गघ

उच्चण्डलाडनाद¹ण्डोद्घृष्टघण्टौघटांकृतैः । करात_2_0099कख

चण्डैर्डमरुनिर्घोषैर्घ²र्घरं श्रुतवान्ध्वनिम् ॥ करात_2_0099गघ

77.

--1) Thus corr. by later hand from A1 ॰र्थस्य बुधाः.

78.

--1) Another hand alters this to ॰स्थितेः.

86.

--1) A2 ॰समापूर्णमु॰ with gloss शिरः over मुण्ड.

90.

--1) Thus A1; A3 पुनराज्यं.

91.

--1) Thus corr. by later hand from A1 ॰दृष्टार्थे.

--2) A2 gloss चतुर्थ.

--3) Thus corr. by later hand from A1 ॰पाशार्थे.

92.

--1) Thus corr. by A2 from A1 कार्थमे॰.

99.

--1) A3 gloss लाडना अन्तर्गता शलाका आण्टु इति भाषया.

--2) A3 ॰डमरुघोष्यैश्च.

[page 20]

उड्घाटिततमोरिः¹ स ततः पितृवनावनौ । करात_2_0100कख

ददर्श योगिनीस्तेजःपरिवेषान्तरस्थिताः ॥ करात_2_0100गघ

तासां संभ्रममालक्ष्य कङ्कालं चापवाहितम् । करात_2_0101कख

ईशानस्तां श्मशानोर्वीं धृतासिश्चकितो ययौ ॥ करात_2_0101गघ

अथापश्यत्तरुच्छन्नः शायितं मण्डलान्तरे । करात_2_0102कख

संधीयमानसर्वाङ्गं कङ्कालं योगिनीगणैः ॥ करात_2_0102गघ

उल्लसद्वरसंभोगवाञ्छा मद्यपदेवताः¹ । करात_2_0103कख

वीरालाभात्समन्विष्य कङ्कालं तमपाहरन्² । करात_2_0103गघ

एकमेकं स्वमङ्गं च विनिधाय क्षणादथ । करात_2_0104कख

कुतो¹प्र्यानीय पुंलक्ष्म² पूर्णाङ्गं तं प्रचक्रिरे ॥ करात_2_0104गघ

अथ पुर्यष्टकं भ्राम्यद¹नाक्रान्तान्यविग्रहम् । करात_2_0105कख

योगेनाकृष्य योगेश्यस्त²त्र सस्ंधिमतेर्न्यधुः ॥ करात_2_0105गघ

ततः सुप्तोत्थित¹ इव प्रत्तदिव्यविलेपनः । करात_2_0106कख

समभुज्यत ताभिः स यथेच्छं चक्रनायकः ॥ करात_2_0106गघ

ईशानस्त¹स्तस्य देवीनां वितीर्णाङ्गाहृतिं पुनः । करात_2_0107कख

क्षपायां क्षीयमाणायां चकितः पर्यशङ्कत ॥ करात_2_0107गघ

नदंस्तद्रक्षया धीरः स च तत्स्थानमाययौ । करात_2_0108कख

तच्च योगेश्वरीचक्रं क्षिप्रमन्तरधीयत ॥ करात_2_0108गघ

अथाश्रूयत वाक्तासां माभूदीशान भीस्तव । करात_2_0109कख

नास्त्यङ्गहानिरस्माकं वृते चास्मिन्न वञ्चना ॥ करात_2_0109गघ

अस्मद्वराद्दिव्यवपुःसंधितः संधिमानसौ । करात_2_0110कख

आर्यत्वादार्यराजश्च ख्यातो भुवि¹ भविष्यति ॥ करात_2_0110गघ

ततो दिव्याम्बरः स्रग्वी दिव्यभूषणभूषितः । करात_2_0111कख

ववन्दे संधिमान्प्रह्वः प्राप्तपूर्वस्मृतिर्गुरुम् ॥ करात_2_0111गघ

ईशानोपि तमालिङ्ग्य स्वप्रेष्वपि सुद्रुलभम् । करात_2_0112कख

भूमिकामाललम्बे कामिति को वक्तुमर्हति ॥ करात_2_0112गघ

असारं च विचित्रं च संसारं ध्यायतोर्मिथः । करात_2_0113कख

विवेकविशदा तत्र प्रावर्तत तयोः कथा ॥ करात_2_0113गघ

अथ वार्तां विदित्वेमां कुतोपि नगरौकसः । करात_2_0114कख

सबालवृद्धाः सामात्यास्तमेवोद्देशमाययुः ॥ करात_2_0114गघ

पूवाकृतिविसंवादाद्भ्रमो नायं स इत्यथ । करात_2_0115कख

तेनाच्छिद्यत संवादिनिखिलान्पृच्छता वचः ॥ करात_2_0115गघ

अर्थानां शासितुं राष्ट्रं पौराणामपराजकम् । करात_2_0116कख

सोन्वमन्यत कृच्छ्रेण निःस्पृहः शासनाद्गुरोः ॥ करात_2_0116गघ

प्रापय्योपवनोपान्तं तं दिव्याकृतिशोभिनम् । करात_2_0117कख

सतूर्यं स्नापयामासुरभिषेकाम्बुभिर्द्विजाः ॥ करात_2_0117गघ

नवराजोचिताचारे न स शिक्षामपैक्षत । करात_2_0118कख

दृष्टकर्मा समस्तास्तु निस्तुषाः प्रक्रिया व्यधात् ॥ करात_2_0118गघ

स राजोचितनेपथ्यः पौराशीर्घोषशोभिनीम् । करात_2_0119कख

सौधोन्मिषल्लाजवर्षां ससैन्यः¹ प्राविशत्पुरीम् ॥ करात_2_0119गघ

तस्मिन्विरजसि प्राज्यमाक्रामति नृपासनम् । करात_2_0120कख

आचक्राम प्रजा व्यापन्न दैवी न च मानुषी ॥ करात_2_0120गघ

अहरन्हृदयं तस्य शृङ्गारहितविभ्रमाः¹ । करात_2_0121कख

नितम्बिन्यो वनभुवः शमिनो² न तु योषितः ॥ करात_2_0121गघ

वनप्रसूनसंपर्कपुण्यगन्धैस्तपस्विनाम् । करात_2_0122कख

कर्पूरधूपसुरभिः करैः स्पृष्टः स पिप्रिये ॥ करात_2_0122गघ

भूतेशवर्धमानेशविजयेशानपश्यतः । करात_2_0123कख

नियमो राजकार्येषु तस्याभूत्प्रतिवासरम् ॥ करात_2_0123गघ

हरायतनसोपानक्षालनाम्भःकणाञ्चितैः । करात_2_0124कख

संस्पृष्टः पवनैः सोभूदानन्दास्पन्दविग्रहः ॥ करात_2_0124गघ

पूवपूजापनयने निराड¹म्बरसुन्दरः । करात_2_0125कख

तेनैव द्रष्टुमज्ञायि स्नपितो विजयेश्वरः ॥ करात_2_0125गघ

लिङ्गपीठलुटत्स्नानकुम्भाम्भःक्षोभभूर्ध्वनिः । करात_2_0126कख

शयानस्याप्यभूत्तस्य वल्लभो वल्लकीद्विषः ॥ करात_2_0126गघ

100.

--1) A2 gloss तमोरिः त्राव् इति भाषया.

102.

--1) Thus corr. by A3 from A1 मध्यमदे॰; A2 in margin मद्यमदेन ताः इत्यनन्यादर्शे.

--2) Thus corr. by A2 from A1 तमुपाहरन्.

204.

--1) Thus corr. by later hand from A1 ततो.

--2) Thus corr. by A3 from A1 पुंलिङ्ग॰.

205.

--1) Thus corr. by A1 from भ्राम्यन्मना॰.

--2) A3 योगिन्यः.

206.

--1) त supplied by A3.

207.

--1) Thus corr. by A3 from A1 ईशानतस्य.

210.

--1) A3 राजा.

211.

--1) Thus corr. by A3 from A1 ससैन्यां.

212.

--1) A3 gloss शृङ्गेषु अरहितः न त्यक्तः वीनां पक्षिणां भ्रमः भ्रमणं याभिः ताः.

--2) A3 gloss शान्तस्य.

225.

--1) Thus corr. by A3 from A2 निजड॰.

[page 21]

तापसैर्भस्मरुद्राक्षजटाजूटाङ्कितैर्बभौ । करात_2_0127कख

तस्य माहेश्वरी पर्षदिव भूमिपतेः सभाः ॥ करात_2_0127गघ

शिवलिङ्गसहस्रस्य प्रतिष्ठाकर्मणि प्रभोः । करात_2_0128कख

प्रतिज्ञा प्रत्यहं तस्य नाभूद्विघटिता क्वचित् ॥ करात_2_0128गघ

प्रमादात्तदनिष्पत्तौ शिलामुत्कीर्य कल्पिता । करात_2_0129कख

सहस्रलिङ्गी तद्भृत्यैः सर्वतोद्यापि दृश्यते ॥ करात_2_0129गघ

तासु तासु स वापीषु लिङ्गव्याजादरोपयत् । करात_2_0130कख

स्वपुण्यपुण्डरीकानां जन्मनेक्षपरंपराम् ॥ करात_2_0130गघ

स्थाने स्थाने जलान्तश्च बहुसंख्यैर्निवेशितैः । करात_2_0131कख

अनयन्नर्मदाभङ्गिं शिवलिङ्गैस्तरङ्गिणीः ॥ करात_2_0131गघ

प्रतिलिङ्गं महाग्रामाः प्रत्यपाद्यन्त तेन ये । करात_2_0132कख

पर्षदामद्य तद्भोगः कालेनान्तर्धिमागतः ॥ करात_2_0132गघ

अकरोत्स महाहर्म्यैर्महालिङ्गैर्महावृषैः । करात_2_0133कख

महात्रिशूलैर्महतीं महामाहेश्वरो महीम् ॥ करात_2_0133गघ

कृत्वा संधीश्वरं¹ देहसंधानपितृकानने । करात_2_0134कख

ईशानस्य गुरोर्नाम्ना व्यधादीशेश्वरं² हरम् ॥ करात_2_0134गघ

थेदां च भीमादेवीं च देशांश्चान्यान्पदेपदे । करात_2_0135कख

स मठप्रतिमालिङ्गैर्हर्म्यैर्निन्ये महार्घताम् ॥ करात_2_0135गघ

स्वयंभूमिश्च तीर्थैश्च पूतं भक्तिविभूषितः¹ । करात_2_0136कख

स एव भोक्तुमज्ञासीत्प्राज्ञः² कश्मीर³मण्डलम् ॥ करात_2_0136गघ

स्नातस्य निर्झराम्भोभिः पुष्पलिङ्गार्चनोत्सवैः । करात_2_0137कख

राज्ञस्तस्य वनोर्वीषु मासः पुष्पाकरो ययौ ॥ करात_2_0137गघ

स चातिरम्यः काश्मीरो ग्रीष्मस्त्रिदिवदुर्लभः । करात_2_0138कख

हिमलिङार्चनैः प्रायाद्वनान्तेषु कृतार्थताम् ॥ करात_2_0138गघ

फुल्लाब्जषण्डरुद्धाशाः प्राप्य पुष्करिणीतटीः । करात_2_0139कख

लक्ष्मीसखः स खण्डेन्दुचूडध्या¹नपरोभवत् ॥ करात_2_0139गघ

नीलोत्पलवतीर्वापीरगस्त्योदयनिर्विषाः । करात_2_0140कख

अवगाह्य हरार्चाभिः शरदं निर्विवेश सः ॥ करात_2_0140गघ

सार्धं तपोधनैस्तैस्तैर्भजतो जागरोत्सवान् । करात_2_0141कख

तस्याभूवन्भुवो भर्तुरमोघा माघरात्रयः ॥ करात_2_0141गघ

अत्यद्भुतं राज्यलाभमित्थं सफलयन्कृती । करात_2_0142कख

पञ्चाशतं त्रिवर्षोनामत्यक्रामत्स वत्सरान् ॥ करात_2_0142गघ

शमव्यसनिनस्तस्य राज्यकार्याण्यपश्यतः । करात_2_0143कख

तस्मिन्काले प्रकृतयो विरागं प्रतिपेदिरे ॥ करात_2_0143गघ

अन्वैष्यत नृपस्ताभिः कश्चिद्राज्याय शुश्रुवे । करात_2_0144कख

राजपुत्रो जिगीषुश्च श्रीमान्यौधिष्ठिरे कुले ॥ करात_2_0144गघ

जुगोप गोपादित्याख्यं¹ कश्मीरेन्द्रजिगीषया । करात_2_0145कख

युधिष्ठिरप्रपौत्रं हि गान्धाराधिपतिस्तदा ॥ करात_2_0145गघ

वसन्नप्राप्त¹साम्राज्यः स तत्र तनयं क्रमात् । करात_2_0146कख

अवाप लक्षणैर्दिव्यैरमोघं मेघवाहनम् ॥ करात_2_0146गघ

स तत्र¹ पितुरादेशाद्वैष्णवान्वयजन्मनः । करात_2_0147कख

राष्ट्रं प्राग्ज्योतिषेन्द्रस्य ययौ कन्यास्वयंवरे ॥ करात_2_0147गघ

तत्र तं वारुणं छत्रं छायया राजसंनिधौ । करात_2_0148कख

भेजे वरस्रजा राजकन्यका चामृतप्रभा ॥ करात_2_0148गघ

तेन तस्य निमित्तेन वृद्धिमागामिनीम् जनाः । करात_2_0149कख

अजानन्नम्बुवाहस्य पाश्चात्येनेव वायुना ॥ करात_2_0149गघ

राज्ञा हि नरकेणैतद्वरुणादुष्णवारणम् । करात_2_0150कख

आनीतमकरोच्छायां न विना चक्रवर्तिनम् ॥ करात_2_0150गघ

तमन्तिकं पितुः प्राप्तं पत्न्या लक्ष्म्या च संश्रितम् । करात_2_0151कख

भुवा निमन्त्रयामासुर्मन्त्रिणो वंशयोग्यया ॥ करात_2_0151गघ

अथार्यराजो विज्ञाय स्वराज्यं भेदजर्जरम् । करात_2_0152कख

प्रतिचक्रे न शक्तोपि तस्थौ तु त्यक्तुमुत्सुकः ॥ करात_2_0152गघ

अचिन्तयच्च सत्यं मे संप्रीतो भूतभावनः । करात_2_0153कख

सिद्धिविघ्नानभून्दीर्घानपाकर्तुं समुद्यतः ॥ करात_2_0153गघ

कृत्ये बहुनि निष्पाद्ये श्रमात्कौसीद्य¹याश्रयन्² । करात_2_0154कख

प्रावृषीवाध्वगो दिष्ट्या मोहितोस्मि न निद्रवा ॥ करात_2_0154गघ

स्वकाले¹ त्यजता लक्ष्मीं विरक्तां² बन्धकीमिव । करात_2_0155कख

हठनिर्वासनव्रीडा दिष्ट्या नासादिता मया ॥ करात_2_0155गघ

130.

--1) Thus corr. by A3 from A1 ॰पुण्डरीकाक्षज॰.

134.

--1) The aksharas श्वरं supplied by A3 in space left by A1.

--2) A2 gloss ईशाभ्राडू इति प्रसिद्धस्थले.

136.

--1) A3 ॰विशेषतः.

--2) Thus A3; A1 प्राज्यः.

--3) Thus corr. by later hand from A1 काश्मीर॰.

139.

--1) Thus corr. by later hand from A1 चूडाध्या॰.

145.

--1) Thus corr. by A1 from ॰त्याख्यः.

146.

--1) Thus A3; A1 वसन्नपास्तसा॰.

147.

--1) A3 युवा.

154.

--1) A2 glosses आलस्यम् and ---- न कर्म कौसीद्यं.

--2) Thus corr. by A3 from A1 ॰श्रयम्.

155.

--1) Thus A1; A3 स्वकुले.

--2) Thus corr. by A3 from A1 सरक्ताम्.

[page 22]

शैलूषस्येव मे राज्यरङ्गेस्मिन्वल्गतश्चिरम् । करात_2_0156कख

निर्व्यूढम¹पि वैरस्यं दिष्ट्या न प्रेक्षका गताः ॥ करात_2_0156गघ

दिष्ट्या सदैव वैमुख्यनुच्चैरुद्घोषयञ्श्रियः । करात_2_0157कख

त्यागक्षणे न भीतोस्मि विकत्थन इवाहवे ॥ करात_2_0157गघ

इति संचिन्तयन्नंतः सर्वत्यागोन्मुखो नृपः । करात_2_0158कख

मनोराज्यानि कुर्वाणो दरिद्र इव पिप्रिये ॥ करात_2_0158गघ

अन्येद्युः प्रकृतीः सर्वाः संनिपत्य सभान्तरे । करात_2_0159कख

ताभ्यः प्रत्यर्पयन्न्यासमिव राज्यं सुरक्षितम् ॥ करात_2_0159गघ

उज्झितं स्वेच्छया तच्च¹ प्रयत्नेनापि नाशकत् । करात_2_0160कख

तं स्वीकारयितुं कश्चित्फणीन्द्रमिव कञ्चुकम् ॥ करात_2_0160गघ

अर्चालिङ्गमुपादाaय सोथ प्रायादुदङ्मुखः । करात_2_0161कख

धौतवासा निरुष्णीषः पद्भ्यामेव प्रजेश्वरः ॥ करात_2_0161गघ

तस्य पादार्पितदृशो व्रजतो मौनिनः प्रभोः । करात_2_0162कख

पन्थानं जगृहुः पौरा निःशब्दस्रवदस्रवः ॥ करात_2_0162गघ

स विलङ्घितगव्यूतिरुपविश्य तरोरधः । करात_2_0163कख

जनमेकैकमुद्बाष्पं न्यवर्तयत सान्त्वयन् ॥ करात_2_0163गघ

पथि शिखरिनां मूले विलम्ब्य जहज्जनान्मितपरिकरो गच्छन्नूर्ध्वं क्रमात्समदृश्यत । करात_2_0164कख

गहनवसुधाः संपूर्योच्चैर्व्रजन्स निजात्पदान्नद इव विनिर्यातः स्तोकैः कृतानुगमो¹ जलैः ॥ करात_2_0164गघ

निःशेषं निकटात्स लोकमटवीमध्ये निरुन्धन्प¹दं शोकावेशसबाष्पगद्गदपदं संमान्य चोत्सार्य च । करात_2_0165कख

भूजत्व²क्परिरोधमर्मरम²रुन्निद्राणसिद्धाध्वगश्रेणीमौलि⁴मणिप्रभोज्ज्वलगुहागेह⁵ं जगाहे वनम् ॥ करात_2_0165गघ

अथ वनसरसीतटद्रुमाधः पुटकघटोदरसंभृताम्बुपूराम् । करात_2_0166कख

वसतिमकृत वासरावसाने शुचितरुपल्लवकल्पितोच्चतल्पाम् ॥ करात_2_0166गघ

शृङ्गासक्तसितातपाः शवलितच्छायाभुवः शाद्वलैरुत्फुल्लाम¹लमल्लिकातलमिलत्सुप्तव्रजस्त्रीजनाः । करात_2_0167कख

सध्वाना वनपालवेणु²रणितोन्मिश्रैः प्रपाताम्बुभिः श्रान्तं दृक्पथमागतास्तमनयन्निद्रामदूराद्रयः³ ॥ करात_2_0167गघ

वनकरि¹रसितैः पदे पदे स प्रतिभटताम् पतहध्वनेर्दधानैः । करात_2_0168कख

अमनुत रटितैश्च कर्करेटोः परिगलितां गमनोन्मुखस्त्रियामाम् ॥ करात_2_0168गघ

अन्येद्युर्विधिवदुपास्य पूर्वसंध्यामासन्ने नलिनसरस्यपास्तनिद्रः । करात_2_0169कख

क्ष्मापालः परिचितसोदराम्बुतीर्थं नन्दीशाध्युषितमवाप भूतभर्तुः ॥ करात_2_0169गघ

नन्दिक्षेत्रे त्रिभुवनगुरोः सोग्रतस्तत्र यावत्तस्थौ तावत्¹स्वयमभिमतावाप्तये जायते स्म । करात_2_0170कख

भस्मस्मेरः सुघटितजटाजूतबन्धोक्षसूत्री रुद्राक्षाङ्को जरढमुनिभिः सस्पृहं वीक्ष्यमाणः ॥ करात_2_0170गघ

भ्राम्यञ्¹श्रीकन्ठदत्तव्रतजनितमहासन्क्रियो भैक्षहेतोर्भिक्षादानोद्यतासु प्रतिमुनिनिलयं संभ्रमात्तापसीषु । करात_2_0171कख

वृक्षैर्भिक्षाकपाले शुचिफलकुसुमश्रेणिभिः पूर्यमाणे मान्यो वैराग्ययोगे²प्यनुपनतप³रप्रार्थनालाघवोभूत् ॥ करात_2_0171गघ

⁶॥ 171 ॥ आदितः ॥ग्रं 543 ॥

इति श्रीकाश्मीरिकमहामात्यश्रीचण्णकप्रभुसूनोः कल्हणस्य कृतौ राजतरङ्गिण्यां द्वितीयस्तरङ्गः ॥ शतद्वये वत्सराणामष्टभिः परिवर्जिते । अस्मिन्द्वितीये व्याख्याताः षट्प्रख्यातगुणा नृपाः ॥

156.

--1) Thus A1; the v. l. of A2 निर्व्यूढावपि has been struck out again; G R निर्व्यूढमपि.

160.

--1) Thus corr. by later hand from A1 तं च.

164.

--1) Thus corr. by A3 from A1 स्तोकानुगमो.

165.

--1) Thus A3; A1 निरुद्ध्यत्पदं.

--2) Thus corr. by later hand from A1 भूर्जत्वत्प॰.

--3) Thus corr. by A3 from A1 मर्जर॰.

--4) The akshara लि supplied by A3 in space left by A1.

--5) The gloss भोमजोवो written by A4 at the foot og the page, probably refers to this word.

167.

--1) Thus corr. by A2 from A1 शाद्वलैरुल्लासल॰; the latter reading repeated in margin by A3.

--2) Thus G sec manu and P; A R C ॰पालरेणु॰.

--3) A3 gloss पर्वताः.

168.

--1) A3 वनहरि॰.

--2) Thus corr. by later hand from A1. ॰ध्वनैर्द॰.

170.

--1) A1 यावत्तावत्; supplemented as above by A2.

171.

--1) A3 भ्राम्यच्छ्री॰.

--2) Thus corr. by A3 from A1 ॰योग्यो.

--3) A1 writes ॰प्यनुपतन॰, with figures indicating transposition.

[page 23]