तत्त्वसङ्ख्यानम् (सटीका)

by मध्वाचार्यः

तत्त्वसङ्ख्यानम् मध्वाचार्यः

THE TIKA OF SRI JAYATIRTHA स्वतन्त्रमस्वतन्त्रश्च द्विविधं तत्त्वमिष्यते । स्वतन्त्रो भगवान् विष्णुः ।। मुमुक्षुणा खलु परमात्मा जगदुदयादिनिमित्तत्वनावश्यमवगन्तव्य इति सकलसच्छास्राणामविप्रतिपन्नोऽथै । इदश्चावान्तरानेकभेदभिन्नस्य जगतो विज्ञानमपेक्षत इति जगदपि तथाऽवगन्तव्यम् । तदिदं प्रधानाङ्गभूत तत्त्व द्वयं शात्रे विक्षिप्य प्रतिपादितं शिष्यहृिततया सह्य प्रतिपादयितुं प्रकरण मिदमारभते भगवानाचार्यः । '

• It is verily the settled purport of all sac1ed texts

that the (qualified) person desirous of obta1m1g release from bondage must necessarly know the Supreme-Self as And as this reguires a knowledge of the world, w1th all] its manifold 1nternal difference, the world also must be so known. The revered #carrya beguns this monograph with the object of collectipg together and expounding for the benefit of the pupil thus twofold reality, the ma11n with the auxilary, treated scatteredly, in sacred 1iterature. पृष्ठम्:तत्त्वसङ्ख्यानम्.djvu/३ श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचितं तत्त्वसङ्खन्यानम् श्रीमद्राघवेन्द्रतीर्थश्रीपादविरचितटिप्पण्या श्रीश्रीनिवासतीर्थविरचितटिप्पण या च सहितया श्रीमद्विजयीन्द्रतीर्थ, श्रीमत्सल्यधर्मतीर्थ, श्रीरोट्टिवेङ्कटभट्ट, श्रीकेशवाचार्य, काशीश्रीतिम्मण्णाचार्याणां टिप्पणीविशिष्टांशैः संयोजितया श्रीमज्जयतीर्थश्रीचरणप्रणीतटीकया संवलितम् श्रीमद्यासराजगुरुसार्वभौमविद्याकर्णाटकसिंहासनाधीश्वर श्रीमद्विद्याप्रसन्नतीर्थश्रीपादानुगृहीताग्रिमवचनेन भूषितम् श्रीरा मकृष्णप्पद्वैतवेदान्तपाठशालापर्यवेक्षकेण विद्याविशारद न्यायवेदान्तचूडामणि श्रीमागडिरङ्गनाथाचार्येण सम्पादितम् सच्छास्त्रप्रवचनरत्नादिबिरुदालड़तानां श्री बि. वेङ्कटेशाचार्याणां मूलटीकयोराङ्गभाषापरिवर्तनेन विलसितम् पृष्ठम्:तत्त्वसङ्ख्यानम्.djvu/५ BY WITH THE TIKA OF SRI JAYATIRTHA AND VIVARANA OF SR SRINाvāsA TIRTHA. 0F SRI VYASARAJA MUTT Su428ruis07, Sr Pamakrsta20 Duit८ 74anta Pata5ala, Bartgalore. WIT BY BANGALORE, 1964 Copies can be had of 11 Secretary Co7 71.t tee of Ma.rnager72em t Barnga1०re - 4 . PRICE Rs. 3/ HEAD OF SRI VYASARAJA MUTT When we were camping at Bangalore a few months back Sachāstrapravacana-Ratna, Ra0 Bahadur, Professor B. Venkatesachar placed in our hands an advance copy of Tattvasaikhyana with the commentary of Sri .Jayatirtha and glosses by eminent mem together with an English Translation of the original and the T1kā by him which the Managing Committee of Sri Ramakrsnappa Dvaita. Vedanta Patha5alā are bringing out. After going through the work with the care that it demands we have 171uch pleasure in writing this foreword The knowledge of the Supreme Being as the efffcient cause of the universe is absolutely necessary for qualifed s0uls to attain liberation from worldly b00ndage. This knowledge requires the knowledge of cārya in the 17010graph Tattvasaikhyama. enumerates in a scientifc way the various categories, the main and auxiliary from material contained in sacred texts of admitted authority. The present publication embodies the original ofSr1 Madhva, the T1k on it by Jayatirtha, the glosses on the Tika by Raghavendra Swamin and Srinivāsa Trtha in full and relevant extracts from the 71 glosses on the Tika by Vijayindra Swamin, Satya dharma Swamin, Kasi ACarya and Rotti Venkata bhattopadhyaya. The selections have been made with great discrimination by the learned Pandit, Vidwan. Sri Māgadi Raiganāthacārya, Professor of Dvaita Vedanta in the Sri Chamarajendra . Government Sanskrit College, Bangalore The English equivalents of the highly technical words in the original are correctly coined s0 as to bring out the imp0rt of the original Sanskrit words The English translation is true to the original. All the available commentaries in Sanskrit are fully made use of and useful references are throughout indicated to Imake the study easy Useful notes are appended wherever necessary We pray to Sri Krsna that Professor Venkatesachar may be spared for many more years so that he may contribute to the Dvaita philoso phy many more useful works. We are sure that earnest students of Dvaita philosophy will diligently study this b00k and greatly beneft thereby. The Managing Committee of the Ramakrsnappa Dvaita Vedanta Pāthasala are to be highly congratulated for bringing out such a useful edition of Tattvasaikhyama It is 0ur considered opinion that this edition is a m0del of how a Sanskrit work should be brought out BANGALORE 22-6-1964 VYASARAJA MUTT INTRODUCTION Tattvasa:rikhyana is one of the ten monographs (prakaraI}.as) which the Acarya has written. It is concerned with the enumeration of the categories (tattvas) accepted in Dvaita Vedanta. There is also another work on the same subject known as Tattva- viveka by the Acarya. I t is a collection of extracts from a work of the same name by Bhagavan Vedavyasa in support of what has been stated in Tattvasankh- yana. The present work starts by c] assifying the categories under two main heads, the Independent and the dependent. There is only one Independent Tattva and that is Bhagavan VilJ.u and all else being in every way dependent on Him comes under the second head. At the outset J ayatirtha raises a question. Why has not the author performed some maIigala at the commencement of the work? Mangala is an act performed in the beginning to remove obstacles and successfully complete the work undertaken. I t is generally in the form of prayer to a favourite Deity. The commentator answers the objection he has himself posed by pointing out that the mere fact of there being no mangala recorded in the work, is no indication that it has not been performed. It is possible to' do it in other ways as for instance mentally. It may be asked , How is one to know that it has been so perfored?' We have to presume that the venerable Acarya, a firm believer in the efficacy of Vedic practice has not viii omitted to follow this rule. Moreover the word 'Swatantra, the Independent' implies all the eminent qualities of the Supreme Being and its mention at the beginning of the work though for the purpose of classification, has all the efficacy of a maIigala and serves its purpose. In raising this question and answer- ing it in this manner Jayatirtha has two objects in view. He wants to show, in the first place, that the work of the Acarya is in no respect defective and in the second place (this incidentally) that the sacred name of the Supreme Being when uttered with devo- tion in any context is capable of bringing every good and of preventing every evil. Tattva is defined as that which is not super- inlposed, thus excluding the silver apprehended when nacre is mistaken for it in illusion. Various are the views held by Indian thinkers regarding the nature of illusion. The Prabhakara school of Mimamsakas deny illusory cognitions, for them all cognitions are valid. This clearly is opposed to the subsequent experience in the form' Till now I mistook nacre itself for silver'. The V aiseikas say that the apprehended silver is real but exists in another place. The Yogacara school of Buddhists think that the cognised silver is of the essence of knowledge itself. The Bhaskara school of vedautins assert that the silver seen is real and is produced at the particular place and exists so long as it is seen: Miyavadins on the other hand say that the silver is neither real nor unreal but is inexpressible that is, indefinable. There is the subsequent sublating experience in the form 'There was no silver at all') hence nacre itself due to d,efects appeared as the absolutely non-existent silver all the time the false silver was apprehended. This is the view of the Acārya The correctness of this view is established by Jayatirtha in Nyāyasudha, Jijiāsadhikarana, after an exhaustive In other systems of Indian Philosophy the practice almost invariably is frst to name all the categories and For instance in the Nyāya Sutras of Gautama. the frst stitra enumerates all the sixteen categories admitted by the School. Then each of them is taken up for the purpose of definition and examination. The method followed in the present work is different After dividing the categories into two main divisions as the Independent (Self-dependent) and the dependent the dependent tattva is divided into * being' (bhāva) and * non-being' (abhava). Then again * non-being is grouped under three heads as * prior-nonbeing (prāgabhāva), * future-non-being ' (pradhvarmsābhāva), and * eternal-mombeing ' (sadābhāva ), and * being ? (bhāva) is grouped under two heads, the conscious (cetana) and the unconscious (acetana). This method of subdividing is continued further on. As Jayatirtha himself points out one difficulty arises at the very 0utset in such a classiffcation. If you divide the tattvas into two broad divisions, the Independent and the dependent and then divide the dependent categories into * bhāva' (being) and *abhava' (1011 being) it would mean that the Single Independent Tattva. Vismu is 10t a * bhāva.' tattva. The commentator removes the difficulty by stating that the of the author is not to exclude the Inde pendent tattva from the * bhāva's but to show that the dependent tattva is only of two sorts, not of one sort or of three sorts. It may be asked why a classification is not adopted in which the Independent Category c011es under existents. * bhāva's. The answer is that though such a classification is possible , it has 10 in respect of other categories though not in respect of the Independent Category. Then it may be again asked why the classification adopted is preferred ? Because by mentioning the Swatantra Tattva first the prominence of Vismu, the Independent Tattva over everything else is brought out. Here the commentator focuses the attention of the reader on the fact that the central topic of all sacred 11terature is to proclaim the exalted mature of the Supreme Being pervading and controlling the world of sentient and insentient tattvas' so that the qualifed person may acquire that exalted loving devotion to the Lord which secures for him His supreme grace, the immediate cause of salvation. Otherwise the enumeration of categories would be as wain as the counting of grains of sand on the seashore. This view has the support of ILord Krsna. Himself as is evident from the following words of His in the Gita addressed to His intimate friend and disciple, Arjuna 1. अहं सर्वस्य प्रभवो मत्त सर्व प्रवर्तते । इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः । 2. मचित्ता मद्भतप्राणा बोधयन्तः परस्परं । कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च ॥ 1 3. तेषा सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकं । ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ॥ 1.

• I am the origin of all things, impelled by

me everything acts ' thus knowing me the wise serve me with loving devotion 3. actions Centred in me they instruct one another, speak of my holy deeds and attributes and thus satisfied (with senses mot directed towards objects of worldly pleasure) enjoy supreme bliss To such as these wh0 are ever devoted to me and serve me lovingly I grant that Supreme knowledge by which they reach In the world of experience we fीnd two kinds of things one * ceta17a.', the sentient or the knowing and the other * acetama.' the insentient or the not-knowing What is not a knower is * jada. self-conscious being who knows that he exists and that he is in a world of self-conscious beings and insentient objects. The existence of other self-conscious beings is inferred though certain, while the knowledge of one's own being is immediate and undoubted. According to Madhva any philosophy that denies the reality of this experienced world of men and things cannot sta11d the test of critical inquiry Agaim these entities are contingent that is, are not independent both in respect of their being and their activity. To avoid the defect of infinite regress we have to postulate the existence of a self-suffcient X11 Absolute Being that is not dependent on anything but itself for all that It is and all that It does. The concept of such a Being implies that all else, the world of the knowing and the not-knowing (* cetama.' and * acetama '), is dependent in every way on It. Though this line of thought suggests the existence of such an Absolute Self-conscious Reality, we, human beings cannot be certain unless it is supported by supplied by the faultless Veda and the Gita which as envisaged by Sri Madhva is taught by Sri Krs71a in the following words मया ततमिदं सर्वे जगदव्यक्तमूर्तिन मत्स्थानि सवेभूतानि नचाहं तेष्ववस्थित

• By Me of invisible form is pervaded all this world

(of sentient and inse1tient beings). All these beings rest in me but I do not rest in then पुरुषः स परः पाथ भत्तया लभ्यस्त्वनन्यया । यस्यान्तःस्थानि भूतानि येन सर्वमिदं ततम् ॥

• That Supreme Purusa.' O! Partha, * in whom rest all

1iving beings and by whom all this (universe) is pervaded can be gained only by unique loving devotion Continuing, Jayatirtha devotes considerable space to the treatment of 'abhāva' (non-being), a category not admitted by the Prābhākara school of Pirva milmāmsa. It is not necessary to repeat here the argu mments advanced by the commentator for the admission xxii of non-being as a separate tattva. The translation of this section with the explanatory notes going with it is, it is believed, sufficiently clear. This does not how- ever mean that it is easy reading for a beginner. The abstract nature of the subject necessitates attentive reading. There is no Royal Road to Geometry. The same remark applies more or less to the rest of the work, both the original and the commentary. Next bhavas (existents) are divided into two classes, the sentient (cetana) and the insentient (acetana). To be a knower is to be a cetana. What is not a knower is acetana. "" '"" I Sf+l lqcct+tq - Tattvodyota , To be a j ada (acetana) is verily not to be a knower. t From this it follows that Vi1J.u is Cetana and non.. being (abhava) is acetana. Of sentient beings only Rama, the presiding deity over primordial matter and the beloved of ViI}.u is a class by herself and is never subject to sorrow. The rest of sentient beings are liable to suffer from sorrow. ViQ.u being independent is ipso facto ever free from an sorrow. The division of souls (cetanas) into those that are fit for salvation and those that are not and further division and gradation in them, an important tenet in the system of Sri Madhva has been the target of adverse criticism. It is relevant here to make the following remarks in justification of the stand taken by Madhva. This is a matter in which there can be no appeal to perception and reasoning (pratyaka and xiv anumana). Is there scriptural authority or not for such a division? The answer to this question is in the affirmative. Clear and abundant authority for the position taken by him has been cited and discussed by Madhva in several works of his. Gita, which is uni- versally considered to be the essence of the U paniads and an infalliable authority on all matters connected with Vedanta has this so say here :- u its .. q 81)1R u;q:q I @= M'J crr I ilT : p:r *fId) sfu qTo II 'In this world there are two classes of created beings, one of divine nature and the other of demoniac nature. Possession of a divine nature leads to salvation while having an asuric nature results in bondage. Grieve not, son of PaI)du, you are born endowed with a divine nature (and so are destined for a divine end).' There is a full fledged discussion of this contro- versial question in chapter three, pada four of Anuvya- khyana, a commentary on the Brahma Siitras by Sri Madhva. The discussion is too elaborate to find a place here. Next the unconscious (acetana) categories are sub- divided under three heads, the eternal-noneternal, the eternal and the non -eternal. Here there is nothing that need be said in addition to what is to be found in the commentary of J ayatirtha and its English trans- lation. One remark however may be made. The Veda is eternal and remains unchanged for all time 7 both in respect of its structure and content. Hence it enjoys undisputable validity being free from the defects of a work by a sentient being arising out of his shortcomings such as ignorance. We conclude this introduction by the following quotation from the Bhagavata Purapa which puts in a concise and clear 17a.7er Madhva's Concept of the dependence of the whole universe of sentient and insentient beings on the Supreme Independent Being, द्रव्यं कर्म च कालश्च खभावो जीव एव च । यदनुग्रहतः सन्ति न सन्ति यदुपेक्षया ॥ He by whose grace alone primordial matter and the rest, merit and dermerit, time, the nature of things and souls exist, by whom neglected they have 10 being (is Narayapa, the Creator). To His Holimess, Sri Vidyaprasanna Tirtha. Sripadangalavaru who is adorning the Vidya P1tha. of Sr1 Vyasaraja . in a manner worthy of His Holimess's illustrious and learned predecessors the Committee of Mangement are deeply grateful and tender their most respectful thanks for the gracious foreword BANGALORE 7-10-1964 ACKNOWLEDGEMENT The Committee has much pleasure in giving expression to its appreciation of the great pains taken by Pandit Sri Ranganathachar in perparing the manuscript for the press. He has done this task in a manner worthy of his reputation as a sound scholar The Vice-President, Mr. B. S. Narasinga Ra0 and other members of the Managing Committee have evinced great interest in bringing out this work. Mr. B. S. Pranesa. Ra0, the enthusiastic Secretary of the Committee has taken active interest in getting the work through the press. Our sincere thanks are due to Mr. D. S. Krishnachar, M.sc., Proprietor, Prabha Printing House, for the excellent mammer in which he has done the printing. B. V. 71 श्रा: श्रीलक्ष्मीहयग्रीवाय नमः श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्येभ्यो नमः श्रीमदानन्दुतीर्थभगवत्पादविरचितं स्वतन्त्रमस्वतन्त्रश्च द्विविधं तत्त्वमिष्यते । स्वतन्त्रो भगवान् विष्णुः भावाभावौ द्विधेतरत् प्राक्प्रध्वंससदात्वेन त्रिविधोऽभाव इष्यते । चेतनाचेतनत्वेन भावोऽपि द्विविधो मतः ॥ १ ॥ ।। २ ।। दुःखस्पृष्टं तदस्पृष्टमिति द्वेधैव चेतनम् । नित्यादुःखा रमान्येतु स्पृष्टदुःखास्समस्तशः ।। ३ ।। स्पृष्टदुःखा विमुक्ताश्च दुःखसंस्था इति द्विधा । दुःखसंस्था मुक्तियोग्या अयोग्या इति च द्विधा ।। ४ ।। देवर्षिपितृपनरा इति मुक्तास्तु पञ्चधा । एवं विमुक्तियोग्याश्च तमोगाः सृतिसंस्थिताः इति द्विधा मुक्तयोग्याः दैत्यरक्षपिशाचकाः। मत्यधमाश्चतुधैव तमोयोग्याः प्रकीर्तिताः ।। ५ ।। ॥ ६ ॥ ते च प्राप्तान्धतमसः सृतिसंस्था इति द्विधा। नित्यानित्यविभागेन त्रिधैवाचेतनं मतम् ।। ७ ।। नित्या वेदाः पुराणाद्याः कालः प्रकृतिरेव च । नित्यानित्यं त्रिधा प्रोक्तमनित्यं द्विविधं मतम् ।। ८ ।। असत्सृष्टश्च सरसृष्टमसस्पृष्ट महानहम् । बुद्धिर्मनःखानि दश मात्रा भूतानि पञ्च च ।। ९ ।। संसृष्टमण्डं तद्भश्च समस्तं सम्प्रकीर्तितम् । सृष्टिः स्थितिः संहृतिश्च नियमोऽज्ञानबोधने ।। १० ।। । बन्धो मोक्षः सुखं दुःखमावृतिज्योतिरेव च । विष्णुनास्य समस्तस्य समासव्यासयोगतः ।। ११ ।। CONTENTS FOR ENGLISH TRANSLATION Subject Pages उपोद्धातः । 1-2 [ स्वतन्त्रमस्वतन्त्रं च द्विविध तत्त्वमिष्यते । 3-9 [[ स्वतन्त्रो भगवान् विष्णुः । 9-10 III भावाभावौ द्विधेतरत् ॥ १॥ 10-16 IV प्राकप्रध्वंससदात्वेन त्रिविधोऽभाव इष्यते । 16-18 V चेतनाचेतनत्वेन भावोऽपि द्विविधो मतः ॥ २ ॥ 18-19 VI दुःखस्पृष्टं तदस्पृष्टमिति द्वेधैव चेतनम् । 19-20 VII नित्यादुःखा रमान्येतु स्पृष्टदुःखाः समस्तशः ॥ ३ ॥20-21 VIII स्पृष्टदुःखा विमुक्ताश्च दुःखसंस्था इति द्विधा । 21 IX दुःखसंस्था मुक्तियोग्या अयोग्या इति च द्विधा ॥४॥ 21-22 X देवर्षिपितृपनरा इति मुक्तास्तु पञ्चधा । 22 XI एवं विमुक्तियोग्याश्च । 23 XII तमोगाः स्मृतिसंस्थिताः ॥५॥ इति द्विधा मुक्तयोग्याः । 28 XIII दैत्यरक्षः पिशाचकाः । मत्यधमाश्चतुधैव तमोयोग्याः प्रकीर्तिताः ॥ ६ ॥ 24 XIV ते च प्राप्तान्धतमसः सृतिसंस्था इति द्विधा । 24-25 XV नित्यानित्यविभागेन त्रिधैवावेतनं मतम् ॥७॥ 25-26 XV[ नित्या वेदाः । 26 XVIII पुराणाद्याः कालः प्रकृतिरेव च । नित्यानित्यं त्रिधा प्रोक्तम् । 26-28 XVIII अनित्यं द्विविधं मतम् ॥ ८ ॥ असंस्पृष्टंश्च संस्पृष्टम् 28 XIX असंसृष्टं महानहम्। बुद्धिर्मनःखानि दश मात्रा भूतान पञ्च च । 29 XX संसृष्टमण्डं तद्भश्च समस्तं सम्प्रकीर्तितम् ॥ ९ ॥ 29-30 XXI सृष्टिः स्थितिः संहृतिश्च नियमोऽज्ञानबोधने । बन्धो मोक्षः सुखं दुःखं आवृतिज्यतिरेव च । विष्णुनास्य समस्तस्य समासव्यासयोगतः ॥१० ॥ 30-32 The transliteration scheme is as follows : अ a, आ a, इ i, ई 1, उ u, ऊ , ऋ 1 , ऋ, , ए e, ओी 0, ऐ ai, ओ au, --- iौ, : h, क् k, खू kh, गू g, डू i, चc, छ ch, जन्.j, झ.jh, व्यू 11 , ट :, ठ th, इ d , द h, ण 1, तत् t, थू th, द् d, धdh, न् , प्p , फ़ ph, बू b, भू bh, म् m, य् y, र 7, लू 1, व v, श8, यू , सू s, डू h. २ साङ्केतिकचिह्नानां परिचयः । टी-टीका टि-टिप्पणी-(T) रा–श्रीमद्राघवेन्द्रतीर्थाः–R.T. श्री-श्रीश्रीनिवासतीर्था –S.T. वि-श्रीमद्विजयीन्द्रतीथो --V.T स-श्रीसत्यधर्मतीर्थाः-Sa. T. वें } –श्रीरोट्टिवङ्कटभट्टा गु -गुरुराजीयव्याख्या श्रीकेशवाचार्यविरचिता । का-काशी श्रीतिम्मण्णाचार्याः–K.T. Tr.-Translator HARIH O TATTVASKHYANA (ENUMERATION OF CATEGORIES) -: My obeisance to the Gurus :- INTRODUCTION (1-6) The commentator Sri Jayatirtha, introduces hIS work by a mangala wherein he offers obeisance to the Supreme Being,. Ramakanta and the preceptor.

+rrqij : tf(( i ;rm gU{fit I 

. ge.illwiirXll " After bowing down (with reverence) to both the lotus-feet of the Lord of Lakmi, as also to those of the preceptor, I shall write a commentary, not too elabo- rate I , on TattvasaIikhyana. Next the commentator shows the need for this work. It is verily the settled purport of all sacred texts that the (qualified) person desirous of obtaining release from bondage must necessarily know the Supreme-Self as the efficient cause 2 of the birth and the like of the 1. nat't vistaram = free frpm abundance of words and having abundance of meaning. (R.T.) 2. Jagadudayad1.nimittatveft.4 = as the agent of the creation,. preservation, dissolution and the like of the world of conscious and unconscious (categories). (R.T.) A world. And as this requires a knowledge of the world, with all its manifold internal difference, the world also must be so known. ! The revered Acārya begins this monograph with the object of collecting together and expounding for the beneft of the pupil this twofold reality, the main with the auxiliary, treated scatteredly Jayatil tha now raises the object10n , *Why has not the author performed some form of 7271gal42 ? ' and answers it Now at the beginning of the monograph, why is not some form of 7201igala performed by the author ? In the first place, it cannot be said that this practice is useless, for it has been observed by the wise . Neither can it be said that this observance has any fruit other than the successful completion of the work and the like, for invariably this is practised in the beginning We answer thus :- Mangala has indeed been per formed by the revered Acarya as such performance is possible in other ways, for instance mentally. We infer this because the Acarrya is a supreme believer in the efficacy of Vedic practice. And verily in the beginning alone his devout praise of Vismu, possessed of auspici ous attributes such as self-dependence and the like is itself a 707igala. What else is there beyond such adoration which goes by the name of 710tigala ? Though performed with a different aim, this utterance with devotion by its very nature brings in all the good accruing from a 742igala 1. tathaudgव7tary07 = must be known as consist1ng of mani fold internal variety. (R.T [ (6-21) Here, to start with, the author by a broad division, enunciates category (tat002) स्वतन्त्रमस्वतन्त्रं चव द्विविधं तत्त्वमिष्यते । [ स्वतन्त्रं अस्वतन्त्रं च द्विविधं तत्त्वं इष्यते ] THE SELF-DEPENDENT AND THE DEPENDENT GUIDED) TO BE OF TWO KINDS Category, tat८०८, is that which is not superimp0sed This means, category is that which is the object of valid knowledge. In this definition of att८, there is 10 room for such objections as are advanced against [The subject matter of the monograph, as its name

• TATTVASANKHYANA' implies , is the classified emu

meration of the categories. In the text tatu42 is used for category and is defined as “the non-superimposed When a rope is mistaken for a smake, the superimposed Smake appearing in illusion is not a tat00 as it is Sublated by a subsequent cognition of the form “this is Imot a smake but a rope'. By thus defining tatu८ the objection raised against such definition as t८2902b742u42 stat07 (thatmess is tatछ८) is avoided. It is also a. definition which the Māyāvādims have to accept. So in dialectical discussions with then the Tattva.vādim has a definition of category acceptable to both. Tr. ] 1. Category is of two kinds. This is *broad division' (ऽd7 294 toutbhāgaः). The self-dependent and the dependent. This is *broad OBJECTION :- Now why is conchshell-silver (sult; r८gjata) with similar ones (appearing in illusion) not tattou८ ? It cannot be said that the thing (d८7 ) or silvermess (rajatatu८) is not an object of valid know ledge. The same may be said of the commection bet ween the7. If it be said that in the entity, conchshe]] there is not this connection of silvermess we say * may 170t be . Merely because Devadatta is 10t 17 the house he does not cease to be an object of valid knowledge. ( ANSWER :-This objection may be advanced against those who hold that the superimposed silver exists elsewhere. In the view that the absolutely unreal silver owing to defect, is superimp0sed on the conch-shell there is not this fault [of admitting the superimposed silver to be an object of valid knowledge. R.T. ] [The faulty organ (of sense) in contact with conch-shell pro duces the cognition which objectifies the same conch shell as the absolutely non-existent silver. N.S., p 1ine 10. ] . 48 By this the following is also refuted. *The pot which becomes red after the application of heat cognised as a red pot before heating when it is black, by one who has a peculiar eye-disease, may be tatu0. REPLx :—Though being an object of valid know ledge pertains to the p0t in the future state, it does not pertain to it in the prior state. [This is the meaning : Though the pot after becoming red by heating will be an object of valid knowledge when apprehended then as a red pot, it is not an object of correct knowledge before for then the person with the eye disease has the apprehension 1. dh07 5 =74jata (silver), R.T. vide s.T. and v.T. also 5 <This is a red pot' while it is actually black. Tr.] The pot (considered apart from its colour) is admitted to be a tatt'a (vide s. T.) It (tattva) is of two kinds. The sentence must be -construed by understanding , iti' thus f4a+t(1 :q () (t"ttJij I Otherwise there may be the impression that each of the two categories separately is of two sorts. The Self. dependent is that which (i) for its nature (swariipa) (ii) for being an object of valid knowledge (pramaviiayatva) 1 and (iii) for its activity (pravrtti) does not depend on another. What depends (in these respects) on another is dependent tattva. To expound this £vate (has been used). Pramanikaih (by the proof. minded) is to be understood after ivate. Finally we have :-'The Self-dependent and the dependent, thus, tattva is admitted by the proof-minded, to be of two kinds. [The word' Self-dependent' (swatantrarh) is used in an absolute sense. Every wish of the Self-dependent Being must be realised and in every activity of His He must be absolutely unhindered. As it is the primary wish of every conscious being to be happy and free from misery, the Self-dependent Being must by impli- cation be supremely happy and completely devoid of misery. Again every thing that He thinks of doing He must be able to do. These requisites are possible only if all else is under His control. Obviously there cannot be tVO self-dependent beings. vide N.S. P2 312. ] 1. Vide N.S. Pl 330. The commentator now makes plain the implication of syat८ It is thus :- (tatudhi) If one were to say there is no perception and the like. One cannot say that it is illusion, because of the absence of contradicting evi dence. Surely there can be no illusion in the absence of a (real) substrate, 10r is contradiction endless [When one mistakes a rope for a smake, the rope is the substrate. The Sublating experie1ce is of the form this is not a smake, it is a rope'. In the end there must be the recognition of some tat0, in this case, the rope, which is not sublated. To take another instance, a person sees at a distance a fairly tal object and takes it for a man. On going mearer to the object he thinks it is not a man but a w00den p0st. On coming quite close to the object and feeling it, he realises that it is an irregular tapering rock. When illusion disappears there must remain something in the field of awareness which was the basis of the illusion and of which in the end the percipient can say this is not a man 10r a. wooden p0st but an irregular tapering rock. Without this subsisting tatu0 at the end, there can be neither illusion nor disappearance of illusion . The concept of illusion implies the existence of tatul05. (vide R. T.) Even by one wh0 believes in illusion and sublation some tatu0 must be accepted as the basis of illusion successive judgements are of the form “This is silver during illusion and “This is not silver but conch-shell after sublation. Tr. ] Moreover of the validity and invalidity of the statement. “there is 10 tattva at a]]' there is contradic tion. [This is the meaning :- If it be said there is no being itself a tatu0 would be contradicted by the state 171ent, “there is 10 tatu4 at all'. R.T. ] If tat00 were one only then there would be the opposition (to such a view) of experienced variety (in the form 'this is a p00t', 'this is a . 17an' and so 011 ) This experience cannot be discarded as illusory without some contradicting experience. This view (that there is only one tatud) is refuted (in detail) elsewhere (in 7atu07i74ay0 and other places) Again it cannot be said that every category is self: dependent for this is opposed to known dependence This view also implies eternal happiness (and eternal freedom from misery) for all (and this is not found to be the case). It cannot be said that tat00 is dependent only for this would land us in infinite regress and impossibility with the result that there can be m0 being (sorta) and the like, for anything. Also there will be disagreement with scripture [A1 ordinary conscious beings, every moment of their existence, experience a sense of dependence; their desires more ofter than 10t are unrealised. their at tempts frustrated. On whom do they ultimately depend? He cannot be a dependent being; for that dependent being must depend on another, that on another and s0 on, ad iोgfrit47. So it is impossible that the limit of this dependence is a dependent being. To account for the world of beings wh0 exist, act and become known we have to postulate an absolutely Independent Being wh0 Himself independent in every way, supports all others in all aspects of their being. This Inffinite Independent Being is Bhagavān Vismu अहं सर्वस्य प्रभवः मत्तः सर्वे प्रवर्तते । इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विता ॥ (Gita 10-8) I am the generator of all; impelled by me every thing acts. Having known me thus the wise inbued with lowing devotion, adore me. Tr.] It is possible however to classify category under two heads thus (i) being and non-being or (ii) the sentient and the insentient or (iii) the eternal and the non-eternal. But as any such division would be useless this classification alone is proper. Verily, dependent category understood as depending on the Independent (Lord Vishnu), will conduce to release (702kt). So says the author at the end of the work. [This is implied in the last verse of this monograph . and plainly stated at the conclusion of 7atu0ue८ another monograph dealing with the same subject य येतत्परतन्त्रन्तु सर्वमेव हरेः सदा । वशमित्येव जानाति संसारान्मुच्यते हि सः ॥ (r.v.) He alone who knows that all this dependent cate gory is always under the control of Fari obtains release from b00ndage. Tr.] Otherwise like counting the grains of sand on the banks of the Ganga this work 7atछ0547iटy2742 would be benefitless. Thus on account of the prominence of the Self-dependent category, It alone apart from others was 1mentioned first (in the statement) *the Self-dependent and the dependent, thus t८tछ८ is oftwo distinct kinds By naming alone the defmition also is secured (the etymology of the word, ऽ20ta7217८7i defines the Self dependent tattva) For this very reason, the author 1entions It first (Because of its prominence the Acarrya mentions the name of the Independent Category first. Tr.) स्वतन्त्रो भगवान्विष्णुः । [स्वत्रन्त्रः भगवान् विष्णुः ] THE SELF-DEPENDENT (TATTVA IS) BHAGAVAN VISNU Here the word, Bl८g6022, establishes the Self dependence of Vis[1u Bh८gaष्ट०८7 is one who possesses six all-embracing eminent qualities, such as complete sovereignty The possessor of these qualities is Vispu alone according to Vis[1u Purāpa and other sacred works ऐश्वर्यस्य समग्रस्य वीर्यस्य यशसः श्रिय ज्ञानविज्ञानयोश्चैव षण्णां भग इतीरणा ॥ (v.P. 6-5-74)

• Complete sovereignty, valour , removwn, 1ustre ,

general and intimate k70wledge of all things, the aggregate of these six goes by the name of bh८g60 * He who possesses b/242g८ is Bhagavan एवमेष महच्छब्दो मैत्रेय भगवानिति । परमब्रह्मभूतस्य वासुदेवस्य नान्यगः ॥ (v.P. 6-5-76) Thus this glorious name Bl८gaudr, O ! Maitreya, 10 belongs to the Supreme Brahman, Vasudeva and to 10 other. (v.P. 6-5-76) Tr.] 'All else is dependent tatद्य0' must be added The commentator next draws attention to other 1mplications of the statement, “The Self-dependent tatu0 is Bhagavān Vispu. Or, if we start by saying that there are two categories it may be understood that, like the Self: dependent category, the dependent tatu0 also is one only. Evidence contradicts such an understanding Moreover it disagrees with the subseguent classification So it is said that category is of two kinds. By this it may be understood that the Self-dependent tatuld also is of many kinds . Hence the present statement, * The Self-dependent fattua is Bhagavan Vismu Or, the Saikhyas and others wh0, accepting two distinct kinds of category, the independent and the dependent, consider 270dld742 (primordial matter) and the like to be independent tatu८ views, this statement is made. I (24-36) by saying (it is of) 'two kinds', it has been indica ted that dependent category has internal diversity. In answer to the question, “THow ?' the author says, भावाभावौ द्विधेतरत् ॥ १॥ [भावाभावौ द्विधा इतरत्] NON-BEING Itarat, the other, i.e. tattou0 dependent. other than the Self 11 Dependent category is of two kinds.

• being ' and * non-being

How? As The cognition of * non-being * invariably depends On account of this prominence

• being ' is named frst. That which, when first known

is cognised as (it) * is ', is * being ' (bhāva). That which when frst cognised is known as * is not ' is * non-being Why so? In their nature, * being ' and * 107-being ' are verily of the 12ature of affrmation and negation (respectively). Whereas in another form they take the shape of negation and affrmation. Here in the primary cognition, only the nature (of the entity) appears; in subsequent cognitions other aspects appear. From the effect has to be understood difference in the (antecedent) means. So is experience. For instance (we say) “the pot is here, it is not white'. Again , * the pot is not here, the non-being of the pot is (here) Now, is the Self-dependent tatu८, *being' (bhāva) or 101-being (abhāva) or something else ? Not the first and second, because *being' and 'non-being' are sub divisions of dependent category. Not also the third because of contradiction . (If it be said that it is not

• being', it follows that it is 'non-being If again it be

said that it is not * non-being ', there will be contradiction. R.T.) REPLY :- Not so because definition of *being it is pervaded by the [* Brahma is ', thus It is frst apprehended as * this is '. *८st Bra7th८ '=Bramha is ; Warty0700d ida7agra dऽ=Narayama indeed, was at the beginning (of the 12 world); Brahlna vii idamagra asit=Brahn1a only existed at the beginning of this (world), thus vhen ViI).u is first knovvn, He is kno

by an affirmation in the form, 

, He is'. The definition of bhiiva is 'to be known first by an affirmation'. So on the strength of scripture He is verily the 1110st important Bhava Tattva. R. T. Bhutakrt, Bhutabhrt, Bhiivab (Sahasranama). idamagre= asyo,gre (Acarya). T r.] (Also) by the statement 'dependent category is of two kinds as 'being' and 'non-being', is meant that it is only of two kinds, not of one kind, nor of three kinds, and not that only dependent category is of the nature of 'being' and 'non-being'. It may be suggested 'Let classification be made so that Independent Category enters the group of 'beings' (bhiivas). But this is not possible. It, the Self-dependent Tattva, being most prominent must be known as uniquely distinct from everything else. Otherwise (the classificatjon has to be made, say, thus). Category is of two kinds, 'being) and 'non-being'; 'being' also is of two kinds, the eternal and the non-eternal, the eternal is of two sorts, the conscious and the unconscious and the conscious also is of two kinds the Independent and the dependent. If so, the Independent Tattva is not made known to be prominent. Also it is not made evident that everything other than Bhagavin is dependent. OBJECTION :-In this case (i.e. in the classification adopted by the Acarya) the Independent Category is not known as 'Being' or the bhavatva of the Indepen- dent category is not shown. Thus the two classifiw c;ations stand on the same footing.. 13 ANSwER :-This is not so (that is the two methods of division do not stand on the same level). There is the distinction between them of one being conducive to liberation (70८७८) and the other of not being condu cive to it. Non-affirmation of the everlastingmess and so on of 'non-being' and the like is comm107 to both (classifications). Therefore let the classification adopted by the Acarrya. stand (as it brings out the supremacy of Bhagavan and the dependence of everything else on Ther let the dependent category itself be divided as the conscious and the unconscious, (thus dependent category is of two kinds, the conscious and the un conscious, and onwards) REPLY :- After dividing the dependent tatu८ into the conscious and the unconscious , is division to be continued by further classification into *being' (bl u८) and 'non-being' (८badu८) or not ? Not the first as there is no particular merit in such a division. If it be said that in the division adopted by the Acarya the insentiency of * non-being ' is not brought out ; then we reply in the classification suggested the beingmess of the sentient is not made out. So here b0th classifications are alike. 9UESTION :- If so for what advantage is the present' division adopted ? REPLx :- There is this difference that, as regards the conscious and the unconscious there is no difference of view among theorists while there is one in regard to being and non-being (By refuting the view which denies [14

non-being, the division into being and non-being becomes important. R.T.) For the same reason, 10t the second als0. [The second alternative is that the division into being and non-being need not be made As there is difference of opinion in regard t0 101-being the true position, viz., the existence of 101-being has to be established. S.T.1 Some say that there is 10 ‘101-being' (abl60 ) at all. This is false, as it is not possible to ignore the experience in the form (the pot) 'is 70t' (on the ground) If it be said that the object of the cognition, “the pot is not' is the ground only. (We ask) :-by * only' is the ground alone meant or something else? In the first case (we object thus) let there be the experience * there is m0 p0t on the ground ' even in the case of the ground with the pot on it. If something else is meant by 'only and that something is the pot there will be the same defect. If it is some other thing, (say, the colour of the pot there will be the following unacceptable implication), viz., that one may have the experience in respect of a pot having colour, 'there is no odour in the [If the object of the cognition, * there is no pot on the ground ' is neither the 10cus, the ground, mor the counter-positive (pratiyogi), the pot, but something else, say, the colour of the pot, then let there be the experience *there is no 0dour in the pot' the object of which is neither the counter-positive, odour (pratiyogi), not the locus, the pot, but the colour possessed by the pot. S.T. ] [This position obviously no one can accept All possible alternatives being ruled out, one has to accept a separate taftU८ (category), abld0 which is the object of the cognition * is not' (māst). Tr.]] 15 [Objection raised by one who does not admit the existence of non-being against its existence.] Now, does the non-existence of the pot become connected with the ground containing the non-existence or with the ground having the pot? Not the first on account of defects such as self-dependence and so on. [as in the assertion, to 'A' having the son 'B', 'B' was born as a son]. Not the second because of contra diction. So it has to be said (that the commection of non-being') 1s with the ground only. Let that alone be the object of the experience *(the pot) tऽ 710t (on the ground) REPLY :- Let the question itself be analysed. What does the question meam ? Does it mean (i) of what sort is the ground before commection with 'non-being' or (ii) of what sort is it at the time of connection (with mon being) or (iii) if it be considered apart from 'non-being them of what sort may it be said to be ? To the first the answer is, simply * the ground with the pot . To the second, “the ground with the mon being ' of the pot. To the third, if being apart is a fact, non-existence having disappeared, “the ground with the pot' is the answer. If the distinction is mental, then the ground commected with the pot conceived by the Otherwise a similar objection may be advanced in respect of *being' (bdu८, an existent). [In the case of a pot on the ground one. might ask :-Does the pot be come connected with the ground containing the pot or with the ground without the pot ? Not the first because of the defect of self-dependence and the like mor the 16 second because of contradiction. Therefore it has to be said that the connection is with the ground only Let therefore the object of the cognition in the case of a pot on the grou11d be the ground only. R.T .] IV (37-46) By saying * of two kinds ' it was indicated that being and non-being have internal variety, Here the treatment of non-being being small in comparison with that of being, on the maxim of * the meedle and the boiler the author names frst 101-being with sub division th0ugh * non-being ' was mentioned after

• being

प्राक्प्रध्वंससदात्वेन त्रिविधोऽभाव इष्यते ॥ [ग्राक्प्रध्वंससदात्वेन त्रिविधः अभावः इष्यते ] CEDENT, THE SUBSEQUENT AND THE ETERNAL.

• Defined, as prior', 'as future, and *as eternal

10n-being is admitted to be of three kinds. *By the pr00f-minded' should be underst00d at the end. Amtecedent non-being exists only before the counter-positive (pratiyogi) is born. After the counter p0sitive is b07, the non-being ceases to be The non-being which has a prior limit only, is future or destruction 10n-being . Only after the 1. * Suctatāhargyya '= * The maxm of the meedle and the frrying pan '. When two things have to be done, one re५uiring much less effort than the other, the former is to be done first and disp0sed of before beginning the latter , for instance when one has to make a meedle and a frying pan one makes the needle first before starting work on the frying pan 17 counter-positive is destroyed does future non-being exist. It does not exist prior to the destruction of the Counter-p0SIt1ve OBJECTION :- If so, the destruction of prior 101 being, the prior non-being of destruction, 2 thus there ANSWER the counter-positive (the 27८ty०g, say the pot) is the same as the destruction of its prior non-being and the prior 101-being of destruction. In that case the destruction of the pot would mean the disappearance of the disappearance of prior 1011 being, thus prior non-being would raise its head. No, we say, for like the pot, the destruction of the pot is also opposed to it (namely prior non-being) The non-being which has no limit is eternal mon being. In so defining, the object is (to make known) that eternal non-being exists always Now, avoiding the commonly used name, *absolute 101-being', what is the point in inventing another name (viz., eternal non-being) ? The answer is that the definition also may be indicated by the name itself. By some it is said that absolute non-being is that which has conjunction as its counter-positive (27atiy०g ) thus the 101-being of the conjunction between this pot and this ground. The definition of absolute non-being adopted (viz. , eternal non-being) is to refute this also (viz., the definition adopted by the opponent). Not 1. Destruction having for its counter-positive prior non-being 2. Prior non-being having destruction for its counter-positive 3. Vide s.T. p 42 18 being limitless, it is not valid . Them 1et the 10n-being 1mentioned be the fourth kind of non-being . 'No', we say, as it may be included suitably in antecedent mon being and the rest. [If contact with the pot is future, the non-being of the contact is antecedent non-being ; if past, it is destruction 101-being, if never , it is absolute 17011 being. R.T.] Some say that non-being is of two kinds only, conjunction 101-being and reciprocal non-being. Others again say that non-being is of four kinds, viz., antece dent, destruction, absolute and reciprocal. To refute both of them * sy८te' (is recognised) is used. Reciprocal 107-being is only beda (difference) and that this is (an entity's) own nature is expounded elsewhere. The conjunction of the effect and cause has been refuted i॥ another place ; also amtecedent non-being and destruc tion non-being cannot be of the nature of conjunction 107-being. (So the two views are inadmissible) V (47.48) By subdivision the author now presents * being ' चेतनाचेतनत्वेन भावोऽपि द्विविधो मतः। [चेतनाचेतनत्वेन भावः अपि द्विविधः मतः ।] AS THE CONSCIOUS AND THE UNCONSCIOUS Not only non-being but being also has (internal) difference; to bring out this ८pi (also) is used. Cetogy0t : means knows, hence the word (C2472. 'To be a Cet072 is to be a knower (a . conscious entity) 19 [To have the faculty of knowing is to be a conscious entity. Not to have this faculty is to be an unconscious entity. Tr.] (A cef८27८ is a knower). What is not of this nature is ८८et८742. By this it has to be understood that Vismu is cet८71८ (Conscious Entity) and non-being is ८८et८272 (imsentient) All insentient things are for the sake of the sentient, to bring out this prominence of the sentient, it is 11amed frst (see R.T. 8. R.s On the basis of vedic statements like 'earth spoke ' the view is held (by some) that every thing is sentient [i.e. there is nothing that is not ceta7८]. To refute this position 7४८t८2 has been used. This v1ew is refuted in cat/ri71d729८di८27272८, the presiding deity section (of Brahma-Sutras). Division into the sentient (certa742) and the like being more prominent than division into the eternal and the like, the former division alone was mentioned first (see K.T.) Now following the order of mention the author (now) gives the division of ८eta71८, (the sentient ) दुःखस्पृष्टं तदस्पृष्टं इतेि द्वेधैवचेतनम् । [दुःखस्पृष्टं तदस्पृष्ट इति द्वेधा एव चेतनम् ।] 1ऽ The sorrow-touched is that (sentient being) which connected with sorrow sometime or other. The 20 Some say that, as sorrow and the like (such as agency) being only imaginary (that is illusory), there is [10 one that is (really) sorrow-touched. Others think that beings other than the Lord are all sorrow-touched To refute both these views ८८८ (only) is used. The former is untenable being contrary to perception a11d the latter to scripture ( 7atछ007ie८ ). That the Supreme Lord is untouched by sorrow is established by His self-dependence itself Of these two, the Conscious Being untouched by sorrow is no doubt prominent, yet as non-existence has to be understood through existence the sorrow-touched is 1a.7ed frst. (In order to know what it is 10t to possess one. Tr.). Yet the order based on prominence being important the two are specified in that order (thus) नित्यादुःखा रमाऽन्येतु स्पृष्टदुःखाः समस्तशः ॥३॥ [नित्यादुःखा रमा अन्ये तु स्पृष्टदुःखाः समस्तशः ।] 479ye ८eta762=other conscious beings Some on the other hand inventing a division of souls into 909 (released) and s८27४८9 (unreleased) declare that even the unreleased souls, Garuda, Ananta, Viswaksema and the like are eternally free from sorrow. To refute this sta7८staऽal is used. Scripture 21 is the evidence here. Therefore there being 10 sub stood that the d4d suffix used before (in dued2d) refers only to the sorrow-touched. For this very reason (i.e. as there is no subdivision in the sorrow-untouched) the author (now) gives the subdivision of the sorrow VIII (53) स्पृष्टदुःखा विमुक्ताश्च दुःखसंस्था इति द्विधा । [स्पृष्टदुःखाः विमुक्ताः च दुःखसंस्थाः इति द्विधा ] REMAINING IN SORROW, THUS THE SORROW Here the order of mention is determined by the prominence (of the category) IX (53-55) The Acārya (now) gives the subdivision of those in sorrow (sta76ara) दुःखसंस्था मुक्तियोग्याऽअयोग्या इति च द्विधा। [दुःखसंस्थाः मुक्तियोग्याः अयोग्याः इति च द्विधा] ८99g yah=the imeligible (for Salvation) 22 The word ca is to be taken after ayog)'a!z. Here also the reason for the order of naming is the same (as before, i.e. prominence of the category). OBJECTION :-Being prominent the division of the released n1ust have been stated first ANSWER :-True. As the distinction, the eligible and the ineligible, exists only among those in sorrow (samsiira) the order ( of prominence) is transgressed for the convenience of subdividing those fit for salvation after subdividing those in sorrow. X (55-56) Now the author gives the subdivision of the released. mrl [ ' f'rI'" " . ] qr ", '-4q. ......:I :  : ij q:q T THE GODS, THE SAGES, THE MANES, THE MONARCHS AND THE BEST AMONG MEN, THUS THE RELEASED ARE VERILY FIVE-FOLD. The nlonarchs are caUed pab because they protect (the country). narab, the best among men. The word 'tu' is used for emphasis. Byemphasising the subdivision the author refutes the doctrine of those who do not accept gradation in the emancipated. As some Gandharvas and others may be included in these alone and as there is no intention of mentioning some others here, the present subdivision does not conflict with the division found in other works. 23 X]] (58) kinds, those eligible for salvation and those not. Of these two the author extends the subdivision of the liberated to the eligible (who are still in ७८0715d४८) एवं विमुक्तियोग्याश्च [एवं विमुक्तियोग्याः च ] 27c2d2d has to be supplied from the previous sentence . Now the division of the unft for sa.lvation is given तमोगाः स्मृतिसंस्थिताः ॥५॥ इति द्विधामुक्तयोग्या [तमोगाः सृतिसंस्थिताः इति द्विधा मुक्तयोग्याः ] th८270gd= (This means) * those ft for the dark region. (COtherwise there will be disagreement with the classificat10n given remain in bondage. The order of mention follows the degree of unfitness for liberation (those who are more umft being mentioned first) OF TWO SORTS The Acārya now gives the subdivision of the ft for the dark region. दैत्यरक्षःपिशाचकाः। मत्र्याधमाश्चतुर्धव तमोयोग्याः प्रकीर्तिताः ॥ ६ ॥ [दैत्यरक्षःपिशाचकाः मत्यधमाः चतुर्धा एव तमो योग्याः प्रकीर्तिताः ] After '707tyda071ळे' the word 'it' must be understood. This difference not being generally know7, the word verily By 27akirtd' the support of scripture is indicated For this support quotations in other works must be 100ked for. AS DA[TYAS, RAKSASAS, PISACAS AND LOW MEN XIV (59)

• All these four again are separately of two kinds

says the author ते च प्राप्तान्धतमसः सृतिसंस्था इति द्विधा । [ते च प्राप्तान्धतमसः सृतिसंस्थाः इति द्विधा ] are now in have not yet reached the dark region 1. 'Those who appear to be incurable from the enormity of their sims are hurled down to Tartarus whence they never come forth again .' Plato 25 THOSE WHO HAVE NOT YET REACHED IT As fitness is the nature of a conscious being the present division of the unft for salvation is not in admissible. XV (60-61) Thus after giving in detail the classification of the conscious categories the appropriate occasion having arisen the revered Acārya gives the subdivision of the u10c01SC1Cous Catego11es नित्यानित्यविभागेन त्रिधैवाचेतनं मतम् ॥ ७॥ [नित्यानित्यविभागेन त्रिधा एव अचेतनं मतम्] Here also as it is not meant that only uncom scious categories have this subdivision, to accept the categories previously mentioned as the eternal and the 1ike on the strength of other testimony, does not con tradict (what has been said here). 7ityarrity/2010/2८ger24a Some believing that everything is momentary do not admit the eternal. While others who h101d that eterrmal. All do not concede the eterna1-101eterrma1 (as the eternal and non-etermal) being opposed to each other (cannot belong to the same entity). To refute (all these views) eu८ (verily, certainly) is used. Since mere assertion does not establish a fact. to indicate that the 26 division given has the support of valid testim10ny, 7007, (proof-supported) is used. This, we are going to indi It is according m0 doubt true that the order of naming to importance should be, the eternal, the is ignored for brevity of expression XVI (62-65) To set forth the three in order, the auth0r first नित्या वेदा [नित्याः वेदाः ] Here *eternality' means being an immutable entity with no beginning and no end. This is established by testimony such as *The Vedas in entirety are eternal....' and so on. Here the word * /edal? ' is representative of a class, because the fifty-six * 2007८७ ' (letters) and absolute space are also of this nature (i.e. they also are eternal). XVIII (6-72) (The author) Imentions by division the eternal पुराणाद्याः कालः प्रकृतिरेव च । नित्यानित्यं त्रिधा प्रोक्तं [पुराणाद्याः कालः प्रकृतिः एव च । नित्यानित्यं त्रिधा प्रोक्त ] Purandy2=compositions by persons are of one kimd, time is of another kind and primal matter, 27 PURANAS WITH SIMILAR WORKS, TIME, PRI OBECTION :- Now by 't7dha' three kinds were mentioned, but not any kind was explained but (three) things were simply named ANSWER :- This is m0 defect. That which is not absolutely immutable 10r merely non-eternal is said to be eternal-mometernal. Of this, three kinds are possible (1) one, having birth and 10 destruction (2) another having birth and destruction for one part and not having these for another part (3) and another sort which though in its essential nature devoid of birth and destruction is subject to changing states . As in the triad of things mentioned these three modes exist, the OBJECTION :- If this be the case it is possible to put forward another conjectured method with internal division different from the one given. To answer this ८८' is used. To meet the desire for elucidation by giving proof *prota7 ' is used. The inclusion of the kinds supported by * 5astra ' is only in what has been Imentioned here (by us) and therefore other imagined varieties should be ignored (The commentator now upholds the division adopted, by explaining the word *?70ata7a ° in another way with the support of three quotations from sacred works.) Or, *brokta7 ' is used for the inclusion of the following corroboratory statements from sacred works (1) Puranas are composed affresh at the time of every 28 creation with their purport being the same (2) all moments were born of the Luminous P4749८ ; (3) the birth of ८)90kata is verily its modification (in the form of 716alh८rt and so forth). Again the contradiction in * eternal 10 10meternal' is also removed (for, the existence of such a category has the support of scripture) OBJECTION :- Now (it has been Sa10d) that only which has birth a11d the rest is non-eternal. (Hence) what has not birth and so on is verily eternal. Where is there a category like the eternal-noneternal? This might have been so if between the part and the whole or between modiff hat it is not so has been expounded elsewhere The Acārya shows by division the non-eternal. अनिलयं द्विविधं मतं ॥ ८ ॥ असंस्पृष्टं च संस्मृष्टं [अनित्यं द्विविधं मतं असंसृष्टं च संसृष्टं] ऽ८7578ariो=the well-created, or wholy created ८527197 07ो=what is lot of this nature (i.e the mot well-created or the 10t-wholly-created) To do anything well]]has 10 fीxed degree (therefore) why not the non-eternal be of three or 1701e kinds ? This we will answer further on 29 XIX (72-73) created (or not-wholly-created) अस्तस्टष्ट महानह । बुछद्रमनः खानि दश मात्रा भूतानि पचव च ॥ [असंसृष्टं महान् अहं । बुद्धिः मनः खानि दश मात्राः भूतानि पंच च ।।] XX (73-75) 'The carya now mentions the wholly-created (or well-created) संस्पृष्टमंडं तद्वच समस्तं संप्रकीर्तितम् ॥ ९ ॥ [संसृष्टं अण्डं तद्वं च समस्तं संप्रकीर्तितम् ।।] DESCRIBED (IN SCRIPTURE) AS THE WHOLLY Of these twenty-four categories if * 10t-being wholly-created' is “to be born in part', then there being mothing unborn, category is the born only and that is simply the well-created only, there is no duality and there is no other alternative. ANऽwER :- Not s0. As 7242t and the rest, eternal in their subtle forms, are made to grow by admixture of parts of primal matter (ral?ti) and the like, they are the mot-well-created (the mot-wholly-created). This is not so in the case of the cosmic egg (Brahrar4) and 30 what is inside it, hence these are the well-created (or the wholly-created). It cannot be said that the original form of even these is eternal (and so the objection has Inot been answered), because the immediate original is meant (and not the remote original in the definition of the mot-wholly-created). If this be the case why may not malai and the rest subtle form these categories were called 7104at and s0 on. But they are called simply 2727ti (prim10rdia] matter). (ride s.T.) Some do not admit the very nature of 716ahuat and the rest, still less the said distinction. Saib72टोtit07 is used to point out the opposition to them of very many scriptural texts and these scriptural authorities should be looked for elsewhere. They are not quoted XXI (75-82) If this world other than Vismu, manifold with distinctions such as being and non-being and the like is not self-dependent, on whom does it depend and in what particulars ?To satisfy this expectation the Acarya says as follows : सृष्टिः स्थितिः संहृतिश्च नियमोऽज्ञानबोधने । बंधो मोक्षः सुखं दुःखमावृत्तिज्योतिरेव च । विष्णुनास्य समस्तस्य समासव्यासयोगतः ॥ 7ry4274 } = impelling in action) b0716dh८42 = being bound by prakrti. 17029al=release from b00ndage 31 is to be taken after Viinuna. ' 3'RlI' h.{7.1 "tqa +rqfi:a' ' this has to be supplied at the end. FOR ALL THIS (WORLD OF DEPENDENT CATE.. aORIES), CREATION, PROTECTION, DISSOLUTION, IMPELLING IN ACTION, IGNORANCE, KNOWLEDGE, BEING BOUND BY PRAKRTI (PRIMAL MATTER), LIBERATION, HAPPINESS, SORROW, OUTSIDE DARK- NESS AND LIGHT, (ALL THESE) ABRIDGED AND EXTENDED (ACCORDING TO THE TATTVA) ORIGI- NATE FROM VI$U ONLY. OBJECTION :----Now this is contradictory to what has been said before. To speak of birth and death for everything is opposed to saying (that some categories are) eternal, and to talk of knowledge for the unconscious is self contradictory and the like. ANSWER :- samasavyiisayogatalz is added to answer the objection. samasalz = sarhepa/:t = abridgement. vyasaft= expansion. Abridgement and expansion are the means of making possible what has been said. (i.e. the intro. duction of these two words removes any contradiction that may appear to exist). What is meant is this. Of the attributes (birth etc.), when only a few are applicable to a tattva, these few must be taken to be under the control of Vil}.u. (This is abridgement). In the case in which many are applicable, those many are under His control. (This is expansion). The essence and nature of one and all are absolutely under His control. Of these protection and impelling apply to all; birth and Elestruction to the eternal..noneternal and to the non-eternal; positive ignorance to the 32 sorrow-touched ; absence of knowledge for all, know 1edge for the conscious, happiness to all except those who have entered the dark region ; sorrow to all except to the One, untouched by sorrow and the like must be understood. ( In sacred texts sometimes) birth and the rest appear to be caused by others also (such as Brahma and so on). So e८ (only) is used. The existence and the rest of all being dependent on Hin the entity itself in any particular context is nominal only Because of self-dependence Vis7u alone is the Lord of (al]) (thus when it is said that Brahma. Creates, it is Visnu in Brahma who is the Independent Greator and Brahma. is the vehicle only). [At the close of the work the supremely gifted Sr1 Jayat1rtha prays that the Lord of Sri be graciously pleased with him.]

• May He, the Divine Lord of Sr1, by whose wish

this world of Padma, Padmāsana . (Brahma), Ananta and the rest derives its being and so forth, be pleased with me भूमिका अयि सारासारविवेकशालिनः सहृदयवरेण्याः श्रुणुत सादर मिदमावेद्यमानं निष्कलङ्कमध्वसिद्धान्तसुधार्णवरलायमानतत्वसङ्कयान ग्रन्थमधिकृत्य किञ्चित् । दारुणभवारण्यभ्रमणश्रान्तानां तत्त्वविषये संशयविपर्ययतान्तस्वान्तानामधिकारिणां मोक्षजनकभगवत्प्रसादसम्पा दकतत्त्वज्ञानमन्तरा नात्स्यन्यः कश्चिदुपायो बन्धनिवृत्तावितिनिश्च प्रचोऽयं विषयः । परन्तु अन्यैस्तत्वप्रतिपादनमन्यथाकृतमित्यपि विदितमेव तत्त्वनिश्चयपक्षपातिनां विपश्चिदपश्चिमानाम् । तत्र तावत् दृश्यते यथार्थतया ज्ञायते पदार्थो अनेनेति तत् दर्शनं तत्त्वज्ञानसाधनं शास्त्रमिति प्राशाः समाचक्षते । तच नास्तिकमास्तिकञ्चेति द्विविधम्। नास्तिकदर्शनन्तु चार्वाकमाध्यमिकयोगाचारसौत्रान्तिकवैभाषिकजैन भेदेन षड्रिधम् । षडास्तिकानां दर्शनानि, यथा गौतमस्य न्यायदर्शनम्, कणादस्य वैशेषिकम्, कपिलस्य साङ्खयम्, पतञ्जलेयगः, जैभिनेः पूर्वमीमांसा, भगवतो बादरायणस्य वेदान्तदर्शनमिति । तेषु च वेदान्त दर्शनं ब्रह्ममीमांसासूत्रात्मकं श्रीमद्वेदव्यासप्रणीतमेकप्रकारमपि बहुभि र्बहुधा व्याख्यातं तत्तदुध्यनुसारिकल्पनावैचित्र्येण अद्वैतशुद्धाद्वैतादि मेदेन नैकप्रकारं दरीदृश्यते । तत्तन्मतप्रक्रियाविशेषेषु परिशील्यमानेषु तत्त्वस्वरूपनिरूपणे तलुक्षणपरीक्षाविभागप्रतिपादनादौ च तेषा मभिप्रायवैलक्षण्यं स्पष्टं परिज्ञायते । तथाहि-तत्र नास्तिकेषु लोका यताख्यश्चार्वाकः प्रत्यशैकप्रमाणवादी पृथिव्यादीनि चत्वारि भूतानि तत्त्वानीत्यचकथत् । शून्यवादिनो बौद्धप्रमेदा माध्यमिकास्तु सदसदु भयानुभयात्मकचतुष्कोणविनिर्मुक्तं शून्यमेव तत्त्वमित्यभ्युपगच्छन्ति । जीवाकाशधर्माधर्मपुद्भलास्तिकायाः पञ्चतत्वानीति आर्हतैक देशिनां मतम् । पाशुपतशास्रकोविदा नकुलीशाचार्यास्तु पृथिव्यादीनि 33 34 पञ्चतत्वानीति कथयन्ति । महदादीनि पञ्चविंशतिस्तत्वानीति निरीश्वरसाख्याः कपिलादयो मन्यन्ते । ईश्वराधिकानि तानि षडिंशति स्तत्वानीति सेश्वरसाङ्खयानां पतञ्जल्यादीनां राद्धान्तः । अशेषविशेषप्रत्यनीकं चिन्मात्रं शुद्धं ब्रहौकमेव तत्त्वमिति जीवे श्वरैक्यवादिनां मध्ये मायावादिनो वदन्ति । द्रव्याद्रव्यभेदेन द्विविधं तत्त्वमिति रामानुजीयानां मतम् । विलम्बितं नृत्यवाद्यादि तत्त्वमिति नाट्यशास्त्रज्ञाः प्रतिपादयन्ति । चेतः स्वरूपं तत्त्वमिति काव्यवासना वासितान्तरङ्गाणां निर्णयः । “मद्य मांसं तथा मत्स्यो मुद्रा मैथुनमेव च । पञ्चतत्त्वमिदं प्रोक्तं देवि निर्वाणहेतवे मकारपञ्चकं देवि देवानामपिदुर्लभ'मिति शाक्तानां मतम् । “गुरुतत्त्वं मन्त्रतत्त्वं मनस्तत्त्वं सुरेश्वरि । देवतत्त्वं ध्यानतत्त्वं पञ्चतत्वं प्रकीर्तितम्' इति केचन वैष्णवाः समामनन्ति । “प्रमाणप्रमे यसंशयप्रयोजनदृष्टान्तसिद्धान्तावयवतर्कनिर्णयवादजल्पवितण्डाहेत्वा भासच्छलजातिनिग्रहस्थानानां तत्त्वज्ञानान्निःश्रेयसाधिगमः ?’ इति गौतमीया आडु । * धर्मविशेषप्रसूतात् द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेष समवायानां पदार्थानां साधभ्र्यवैधम्र्याभ्यां तत्त्वज्ञानात् निःश्रेयसाधि गम इति वैशेषिकदर्शनम् । अनन्तकल्याणगुणपरिपूर्णस्य विष्णोः सर्वोत्तमत्वं प्रतिपादयितुं बद्धाद्रोः श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्याः * स्वतन्त्रमस्वतन्त्रञ्च द्विविधं तत्त्वमिष्यते ? इति परममङ्गलरूपं स्वतन्त्रतत्वमादौ निर्दिश्य प्रामाणिकं तत्वप्रभेदमुपादिशन् । तेषु च श्रीमद्वादरायणसम्मतार्थ समलङ्कतं दोषलेशानास्कन्दितं वेदान्तमीमांसाशास्त्रनिर्णतार्थप्रकाशकं संक्षिप्ताक्षरं विपुलगम्भीरार्थे मध्वतन्त्रन्तु सर्वातिशायितया जागर्तीति श्रीमज्जयतीर्थश्रीपादैः तत्त्वसङ्कयानटीकायां सप्रमाणं निरणायि । तत्रेदं प्रकाश्यते सटिप्पणटीकासमलङ्कतै तत्त्वसङ्खयाननामक प्रकरणग्रन्थरलम् । अस्य खलु निर्मातारः प्रधानवायुदेवस्य तृतीयाव 36 (श्रीमद्राघवेन्द्रगुरुवरेण्यविरचितः भावदीपः, श्रीश्रीनिवासतीर्थविर चितं विवरणञ्चेति) समूलटीकाग्रन्थेऽस्मिन् समायोजि । विषमस्थलीय वाक्यार्थविशेषव्युत्पादकाश्चेतरटिप्पणीभागाः यथाग्रन्थं तत्र तत्र संयोजिताः । अस्मिन्नवसरे अवश्यमेव निवेदनीथै किञ्चिद्विद्यते यस्या कथनादवचनन्यूनता समापद्यत । श्रीमव्द्यासराजमठीयस्य रामकृष्णप्पनास्रो महाशयस्यौदार्यमखवं विवरीतुं मानसमभितुष्यति । न केवलं महीश्शूरदेशे अन्यत्र कापिपत्तने कस्याप्यन्यस्य महानुभावस्य नास्रा समीरसमयसंवर्धनैकपरायणा पाठ शाला एतावत्पर्यन्तं संस्थापिता अवलोक्यते । करालकलिकलुषितेऽस्मि न्कालेऽपि कल्याणलगरेऽस्मिन् श्रीरामकृष्णप्पनास्रा प्रतिष्ठापितायां द्वैतसिद्धान्तपाठशालायां निरन्तरं श्रीमन्मध्वसिद्धान्तग्रन्थानां प्रवचनं सिद्धान्ताभ्यसनशालिनां विद्यार्थिनां वेतनादिना प्रोत्साहनं, प्रतिवर्ष पदवाक्यप्रमाणपारावारपारीणानां सुप्रसिद्धपीठाधिपतीनां पण्डित प्रकाण्डानाञ्चोपन्यासादिद्वारा द्वैतसिद्धान्तग्रन्थतत्त्वानां प्रसारणं, तथा प्राक्तनानां तत्त्वग्रन्थानां मुद्रणपुरस्सरं प्रकाशनं, इत्यादीनि तत्त्वज्ञान कार्याणि अविकलं निर्वाह्यन्ते । विपुलद्रव्यदानेन धनिनामन्येषामपि मार्गदशीं कीर्तिकायः स पुण्यात्मा नियतं सद्वत्यादिश्रेयोभागित्यत्र नात्स्येव विशयलेशोऽपि । भो सहृदयवरेण्या , श्रीरामकृष्णप्पद्वैतवेदान्तपाठशालाद्वारा प्रकाशितमिमं तत्त्वसङ्खयानटीकाग्रन्थमधिकृत्य यद्यपि नास्ति बहु वक्तव्यं, तथापि किञ्चिद्विवक्षुरस्मि । अस्याश्च तत्त्वसङ्कयानटीकायाः व्याख्यानानि अनेकानि सन्तीति श्रूयते । तेषु (१) श्रीमद्विजयीन्द्रतीर्थविरचितं भाववर्णनाख्यं व्याख्यानं, (२) श्रीमद्राघवेन्द्रतीर्थविरचितः भावदीपः, (३) श्रीसत्यवरचरणौपसद्सत्यधर्मयतिकृतै टिप्पणं, 37 (४) श्रीमद्यदुपत्याचार्यपूज्यपादाराधक श्रीश्रीनिवासतीर्थविरचितं विवरणं, (५) रोट्टि श्रीवेङ्कटभट्टोपाध्यायविरचितै , पञ्चिकाभिधानं विवरणं (६) श्रीविद्याधीशतीर्थपूज्यचरणान्तेवासिनां श्रीकेशवाचार्याणां भावचन्द्रिकाख्यं व्याख्याने (७) काशी श्रीतिम्मण्णाचार्याणां व्याख्यानञ्चेति इमानि मुद्रिता न्युपलभ्यन्ते । श्रीमदाचार्योपज्ञतत्त्वविषये तत्र तत्र परकीयैः प्रदर्शितानि दूषणानि सूक्ष्मेक्षिकया सम्परिशील्यास्यां टीकायां तत्तद्दोषानालिङ्गितत्वं टीकाकारैर्निपुणतरं उपावर्णि । तथाह तत्वसामान्यलक्षणनिरूपणावसरे तत्वशब्दस्य यौगिकत्वमाशङ्कय खण्डनवकारोत्तं दषणमनद्य सिद्धान्ते तस्य * अनारोपितं तत्त्वमिति रूढ्यथङ्गीकारात् “तेनतस्यभावस्तत्वमितिदूषणानवकाशः ? इत्यनेन तद्दोषास्पृष्टत्वं प्रादशि । तथा “ तत्वशब्दः स्वरूपमात्रवचन: इति स्वरूपे रूढिमाशङ्कय तत्वशब्दस्य स्वरूपवाचित्वेऽपि विपर्यासादेरनि रासं प्रतिपाद्यता तेनैव श्रीहर्षेण “कथञ्च तत्त्वेति विपर्यासादेर्निरासः) इत्यादिना “नहि गृहे देवदत्तो नास्तीति स्वरूपं नस्या'दित्यन्तेन ग्रन्थेन आरोपितस्यान्यत्र सत्तामभ्युपगच्छत नैयायिकानां प्रक्रियामनुस्त्य दूषणमुद्भावि । तदपि “अत्यन्तासदेव रजतं दोषवशात् शुक्तिकाया मारोप्यत इति वादेतु नायं दोषः' इति टीकायां सैद्धान्तिकप्रक्रियोप वर्णनपुरस्सरं प्राखण्डि ।

एवं तत्त्वविभागोद्देशपरीक्षाग्रन्थे टीकाकारैः (१) सर्वशशून्यवादिनां मतस्य प्रत्यक्षादिप्रमाणविरुद्धत्वं, 38 (२) विज्ञानात्मवादिनां योगाचाराणामभिप्रायस्यासामञ्जस्यं, (३) सद्द्वैततत्ववादिनां मायावादिनां प्रक्रियायाः अप्रामाणिकत्वं, (४) प्रधानादिकं स्वतन्त्रतत्वमाचक्षाणानां निरीश्वरसाङ्खयानां तथा तत्वप्रभेदप्रदर्शनावसरे भावाभावतया वा चेतनाचेतनत्वेन वा तत्त्वद्वैविध्यस्य वक्तुं शक्यत्वेऽपि 'परतन्त्रप्रमेयं स्वतन्त्रप्रमेयायत्त तया विदितैहि निःश्रेयसाय भवतीत्यादिना..........पुरुषार्थोपयोगानुप योगाभ्यां विशेषात् । तस्माद्यथान्यासमेवास्त्वित्यन्तेन ग्रन्थेन टीकाया माचायपदर्शितस्य “स्वतन्त्रमस्वतन्त्रञ्च द्विविधं तत्वमिष्यते' इति विभागस्यौचित्यमसाधि । एवमभावनिरूपणवेलायामधिकरणातिरिक्ताभावमनभ्यपगच्छतां प्राभाकरमीमांसकानां मतं * अभाव एव नास्तीति केचित्' इत्यनूद्य तदसदित्यादिना सयुक्तिक सदृष्टान्तश्च तस्यातिरिक्तत्वंप्रमाणिकत्वञ्चा भ्यवणेि । अस्मिन्नेव प्रकरणेऽन्योन्याभावस्य धर्मिस्वरूपत्वं प्रकरणान्तर निर्णीतं समास्सूच्य मतान्तरनिरासपुरस्सरं * प्राक्प्रध्वंससदात्वेन त्रिविधोऽभाव इष्यते' इति मूलकृत्प्रदर्शितस्याभावत्रैविध्यस्य सामञ्जस्य मुद्घोषि । तथैव चेतनप्रभेदनिरूपणप्रसङ्गे “द्वौवा व सृत्यनुपक्रमौ प्रकृतिश्च परमश्च' इत्याद्यागमविरुद्धत्वात् 'ईश्वरातिरिक्तस्य सर्वस्य दुःखस्पृष्टत्वमभ्युपगन्तृणां, व्यष्टिसमष्टिभेदेन जीवान्परिकल्प्य गरुडा नन्तविष्वक्सेनादीन् नित्यादुःखा ' इत्यभ्युपगच्छताञ्च प्रक्रियायाः अङ्गीकारानर्हता समाख्यायि । मूलेऽवसरप्राप्ताचेतनविभागनिरूपणावसरे नित्यानित्यविभागेन त्रिधैवावेतनं मतम्' इत्याचार्येरचेतनत्रैविध्यमभ्यधायि । तदसहमानाः केचन प्रत्यवतिष्ठन्ते । टीकायां तेषु 'केचित् सर्वे क्षणिकं मन्यमाना नित्यं न मन्यन्ते इति बौद्धमतं, अपरेतु सत्कार्यवादिनोऽनित्यं नाङ्गी 39 कुर्वन्ति' इत्यादिना साङ्कयादिमतान्तरराणिचानूद्य मूलोतैवकाराभिप्राय स्पष्टीकरणपूर्वकं तन्निराकरणमासूच्य साशङ्गं ‘स्यादेतदेवं यद्यशाशिनो र्विकारविकारिणोर्वा अत्यन्तभेदः स्यात् । न चैवमित्यन्यत्रोपपादितम् इत्यन्तेन ग्रन्थेन यन्नित्यानित्यप्रभेदान्तरप्रदर्शनं तत्संम्प्रतिपन्नप्रमेय परिशीलनचतुराणां व्यवसितमतीनां चित्तं चकितीकुरुते । ग्रन्थान्तेच श्रीमट्टीकाकाराः अवान्तरानेकभेदभिन्नसमस्तजगत्स र्जनादिकं यथायोग्यं यस्माद्भवति, तस्य प्रभोरनन्तकल्याणगुणपरिपूर्णस्य श्रीमन्नारायणस्य स्वरूपप्रमितिप्रवृतिष्वपरायत्तं स्वातन्त्र्यं मूलकृत्सम्मतं सम्यगुपपाद्य तप्रीतिप्रार्थनया तत्त्वसङ्खयानविवरणनामकमिमं टीका ग्रन्थमुपसमहाषुः । एतन्मुद्रणोपयुक्तप्रतिकृतिनिर्माणे रामकृष्णप्पद्वैतवेदान्तपाठ शालाध्यक्षमहोदयाः सच्छास्रप्रवचनरत्रं माध्वभूषणं, शास्रनिधिः रात् बहदूरु इति बिरुदालङ्कता. श्रीमन्तो िव. वेङ्कटेशाचार्याः मां न्ययू युजन् । प्रतिमुद्रणं व्यत्यस्तांशानां वारं वारं परिशोधने साहाय्यं ममातीव कृतवतां तेषामुपकारं स्मारं स्मारं अभिनन्दामि तेभ्यो अर्प यामिचानन्तान् धन्यवादान् एतैरेवमहाशयैः तत्त्वसङ्कयानटीकाभिप्रेतार्थसङ्ग्राहक आङ्गभाषा - . परिवर्तनं व्यरचिव । तदपि अस्मिन्नेव ग्रन्थे समायोजीत्ययं विचार श्रेतस्तोषयति विमर्शकाणामित्यत्र नास्ति कश्चित्संशयः । एतन्मुद्रणकॉर्यादारभ्य आपरिसमाप्ति सोत्साहं मां प्रोत्साह्य तदुपयुक्तसौकर्य निश्शङ्क कृतवतां औदार्यगुणसम्पन्नानां रामकृष्णप्प पाठशालाकार्यदशिनां श्री बि. एस्. प्राणेशरायमहाशयानां अहं नितरां कृतज्ञोऽस्मि । 40 एतद्रन्थपिपठिष्णामुपयोगाय अन्ते परिभाषिकपदानां क्रमणिकानिबद्धः शब्दकोशः सार्थः पृथक् प्रादशेि । वर्णानु मुद्रितग्रन्थेऽस्मिन् यथा कोऽपि दोषो नापतेत् तथा यथाशक्ति परिशोधनादिकमकारि । शुद्धाशुद्धशब्दा अपि केचनान्ते निर्दिष्टाः । अथापि प्रामादिकाः दोषाः यद्यवलोक्येरन् तर्हि ते सदयं सहृदयै क्षन्तव्या इति सानुनयं प्राथ्र्यते । प्रभामुद्रणालयाधिकारिभिरिदं ग्रन्थरलमतिसुन्दरं मुद्रितम् । अतस्तेभ्यो मदीयाः सन्तु हार्दिका धन्यवादा इति विरमामि विस्तरात् । इति शम् कल्याणनगरी भाद्रपदशुक्कुचतुर्दशी क्रोधिवत्सरः १९६४. भवदीयः यम्. यस्. रङ्गनाथाचार्यः तत्त्वतारतम्यसूचवा मूलटीकासम्मततारतम्यानुसारेण सामान्यतस्तत्त्वपरिचयः । 1. स्वतन्त्रतत्त्वम्-भगवान् विष्णु I. अन्यत् सर्व अस्वतन्त्रम् अस्वतन्त्रभावतत्वेषु चेतनाचेतनात्मकेषु वेतनं प्रधानम् । चेतनं द्विविधम् 1. दुःखास्पृष्टं चेतनं-रमा 2. दुःखस्पृष्टचेतनानि दुःखस्पृष्टचेतनेषु (a) विमुक्ताः पञ्चविधाः—देवाः, ऋषयः, पितरः, पाः, नराः । (b) दुःखसंस्थाः-(1) मुक्तियोग्याः पञ्चविधाः—देवाः, ऋषयः, पितरः, पाः, नराः । (ii) मुक्त्ययोग्याः द्विविधाः नित्यसंसारिणः तमोयोग्या तमोयोग्याः द्विविधा -प्राप्तान्धतमसः, सृतिसंस्थिताः तेच चतुर्विधाः दैत्याः, रक्षांसि, पिशाचकाः, मत्यधमा 41 42 अखतन्त्रभावेषु अचेतनं त्रिविधम् । अचेतनविभागः (1) नित्याः वेदाः (2) नित्यानित्यम्-पुराणानि, कालः, प्रकृतिः इति त्रिविधम् । (3) अनित्यम्-द्विविधम् () असंसृष्टम् महत्तत्त्वम् एकम् अहङ्कारतत्त्वम् एकम् मनस्तत्वम् एकम् ज्ञानेन्द्रियाणि पञ्च कर्मेन्द्रियाणि पञ्च तन्मात्राः पश्च आहत्य चतुर्विंशतितत्वानि (i) संसृष्टम् ब्रह्माण्डं, तद्वतश्च समस्तम् । अखत्त्रेषु अभावस्त्रिविधः (1) प्रागभावः (2) प्रध्वंसाभावः (3) सदाभावः (अत्यन्ताभावः) तत्त्वसङ्खयानटीकाविषयानुक्रमणिका मङ्गलाचरणाम सच्छास्त्राविप्रतिपन्नार्थप्रदर्शनम् एतत्प्रकरणस्यारम्भणीयत्वोपपादनम् तत्त्वस्य सामान्यतो विभागः तत्त्वसामान्यलक्षणनिरूपणम् न्यायमतावष्टम्भेन खण्डनकारोक्तखण्डनस्य निराकरणम् १२-१३ स्वतन्त्रास्वतन्त्रतत्त्वयोः लक्षणनिरूपणम् तत्त्वविषये सिद्धान्तविरुद्धानां मतानां खण्डनम् १६-१८ प्रकारान्तरेण तत्त्वविभागाशङ्काप्रत्याख्यानम् स्वतन्त्रतत्त्वस्य प्रथमोद्देशे निमित्तकथनम् २१ द्विविधमित्यत्र विधेत्युक्तः प्रयोजनप्रदर्शनम् .. २३ भावाभावयोर्लक्षणप्रतिपादनम् मूलकृदुक्तविभागस्य पुरुषार्थोपयोगित्वसमर्थनम् ३० अधिकरणातिरिक्ताभावोपपादनम् ३४-३५ पणम् प्राक्प्रध्वंसाभावयोः लक्षणकथनम् ३७-३८ अत्यन्ताभावस्य सदाभाव इति संज्ञाकरणे निमित्त ४३ अभावस्य द्वैविध्यं चातुर्विध्यं च वदतां मते दोषोद्धाटनम् ४५ ४७ सर्वे चेतनमेवेति वादिनो निरसनम् ४८ 43 44 पुटम् चेतनविभाग दुःखादीनां कल्पितत्वं कथयतां प्रत्याख्यानम् ईशातिरिक्त सर्व दुःखस्पृष्टमेवेति वादिनो निराकरणम् व्यष्टिसमष्टिभेदेन जीवान्कल्पयतो मतस्य खण्डनम् दुःखसंस्थानां प्रभेद : मुक्तानां प्रभेदप्रदर्शनम् मुक्तयोग्यानां विभागः तमोयोग्यानां प्रभेदः अचेतनविभागः सर्वे क्षणिकमितिवादिनां दूषणम् ५० ५१ नित्यस्य खरूपनिरूपणम् नित्यानित्याख्यस्य प्रभेदस्य प्रतिपादनम् अनित्यविभागः संसृष्टासंसृष्टयोः स्वरूपनिरूपणम् महदादेः स्वरूपं अनभ्युपगन्तुस्तार्किकादेः खण्डनम् जगत्सृष्टयादेः विष्ण्वधीनत्वप्रतिपादनम् ग्रन्थान्ते टीकाकृतो भगवत्प्रीतिप्रार्थनम् ६६-६७ ७२ ७३ ७४ ७६ श्रीः ॥ ॥ श्रीवेदव्यासाय नमः ॥ श्रीमजयतीर्थभिक्षुविरचिता तत्त्वसङ्खयानटीका व्याख्याद्वयोपेता श्रीमद्धनुमद्भीममध्वान्तर्गतरामकृष्णवेदव्यासात्मक लक्ष्मीहयग्रीवाय नम ॥ हरिः ॐ ॥ स्वतन्त्रमस्वतन्त्रञ्च द्विविधं तत्त्वमिष्यते । खतन्त्रो भगवान्विष्णुः भावाभावौ द्विधेतरत् ॥ १ ॥ टीका । हरिः ॐ ॥ लक्ष्मीपतेःपदाम्भोजयुगं नत्वा गुरोरपि । करिष्ये तत्त्वसङ्खयानव्याख्यानं नातिविस्तरम् । रा-॥ हरिः ॐ ॥ प्रणम्यागण्यकल्याणगुणं श्रीप्राणनायकम् । विवृणोमि यथाबोधं तत्त्वसङ्खयानपश्चिकाम् ॥ ग्रन्थादौ देवतागुरुनतिरूपमङ्गलमाचरञ्चिकीर्षितं प्रतिजानीते । लक्ष्मीपतेरिति । श्री–॥ हरिः ॐ ॥ वन्दे सत्यवतीसूर्नु सञ्चिदानन्दविग्रहम् । श्रीमध्वमुनिसंसेव्यपादपङ्कजमन्वहम् ॥ १ ॥ भजेऽहं श्रीमदानन्दतीर्थायन् देवसेवितान् । जयराजमुनींश्चापि वेदेशाभिधयोगिनः ॥ २ ॥ प्रणम्य यादवाचार्यगुरूणां पादपङ्कजे । तत्वसङ्खयानस्सद्वयाख्याविवृतिः क्रियते मया ॥३॥ इह परमकारुणिकः सर्वज्ञकल्पष्टीकाकारो जयतीर्थश्रीमञ्चरणः तत्त्वसङ्खयानव्याख्यां कर्तुकामः स्वचिकीर्षितग्रन्थस्य निर्विज्ञेन परि समाप्त्यादिप्रयोजनतया शिष्टाचारपरम्परावगतं स्वेष्टदेवतायाः आदि वि–लक्ष्मीपतेरिति लक्ष्मीपतित्वेनोत्कीर्तनं नम्यपदाम्भोजयुगस्य भगवतो विशिष्टाधिकृतत्वसूचनाय । गुरूणाञ्च नमनरूपमङ्गलं मनसि कृत्वा शिष्यशिक्षायै ग्रन्थादावुप निबध्न् श्रोतृबुध्यनुकूलनाय स्वचिकीर्षितं प्रतिजानीते ॥ लक्ष्मीपतेरिति। रा- एतेन सकलवाङ्मनसदेवताया देव्या अपि भगवदुप सर्जनतया नतिरुत्क्ता भवति । विशिष्टविषयक्रियायाः विशेषणेऽपि दण्डिनमानयेत्यादावन्वयद्दर्शनात् । (विद्यारम्भसमये देवतावन्दनवद्भरु वन्दनस्यापि कर्तव्यत्वादाह । गुरोरपीति ।) गुरोरपि पदाम्भोज युगं नत्वेत्यन्वयः । शिष्यमनःसमाधानायाह । नातिविस्तरमिति । नविद्यतेऽतिविस्तरो यस्मिन् तद्वयाख्यानं करिष्य इत्यन्वयः। प्रथने वाव नत्वेति – प्रधानक्रियामात्रापेक्षया न पूर्वकालत्वं त्वा प्रत्य यार्थः, किन्तु करिष्यमाणापेक्षया तद्विवक्षितम्। एवञ्च लक्ष्मीपतिनते गुरुनत्यपेक्षया पूर्वकालत्वे दशैिते गुरुतमादिक्रमेणैव नतिः कर्तव्ये त्यपि शिक्षितमिति वेदितव्यम् । रो-पदे अम्भोजे इव पदाम्भोजे, तयोर्युगम् । स-ग्रन्थारम्भसमये सकलवाङ्मनसदेवतायाः मङ्गलदेव्याः नमनस्य *मनोवृत्तेस्तत्प्रवणताद्दिवंदनमिति' सुघोदितस्य चित्ता सक्तिरूपस्यावश्यकत्वात्तत्पृथगभिवन्दनस्यातिसुष्टाचारादिसापेक्षस्य विलम्बेन भगवत्प्रसादासादकत्वेनायोगाद्भगवदुपसर्जनतयैव सा चन्द नीयेति बोधयितुं लक्ष्मीपतेरित्युक्तम् । तथैवच वचो गीताभाष्ये द्वादशाध्याये “छेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम् । अव्यक्ताहि गतिर्तुःखं देहवद्भिरवाप्यते” इति श्लोकव्याख्यानावसरे “अव्यक्ता गति दुःखं ह्यवाप्यते । गतिर्मार्गः । अव्यक्तोपासनद्वारको मत्प्राप्तिमागदुःख माप्यत इत्यर्थः । अतिशयोपासन सर्वेन्द्रियातिनियमन सर्वत्रसमबुद्धित्व सर्वभूतहितेरतत्वातिसुष्ट्राचारसम्यग्विष्णुभक्त्यादिसाधनसंदर्भमृते ना व्यक्तापरोक्ष्यम् । तत् ऋते चव न विष्णुप्रसाद् । सत्यपि तस्मिन्न सम्यग्भगवदुपासनमृते । नर्ते च तं मोक्षः । विना अव्यक्तोपासनं भवत्येव भगवदुपासकानां मोक्ष इति केशिष्ठोऽयं मार्ग' इत्यादि । यदभियुक्तै बहुभिः “शोऽधिकतरस्तेषामित्युदाहृत्य ” “पृथग्रमावन्दनस्य निषिद्धत्वादित्याद्युक्तं तत्तद्सौलभ्यविवक्षयैवेति नैतद्भाष्याननुगुणमिति गुणवद्भिः सन्तोष्टव्यम् । तत्त्वसङ्खयानम् टाका मुमुक्षुणा खलु परमात्मा जगदुदयादिनिमित्तत्वेनावश्यमव गन्तव्य इति सकलसच्छास्राणामविप्रतिपन्नोऽर्थः । इदश्वावान्त रानेकभेदभिन्नस्य जगतो विज्ञानमपेक्षत इति जगदपि तथाऽव गन्तव्यम् । तदिदं प्रधानाङ्गभूतं तत्त्वद्वयं शात्रे विक्षिप्य प्रति शब्द इति सूत्रे शब्दविषयविस्तृतिविवक्षायां स्तृधातोः घञ् न भवति । ऋदोरबित्यप्रत्यय एव भवतीत्युक्तया शब्दबाहुल्यहीनमर्थबाहुल्योपेत मिति भावः । श्री– लक्ष्मीपतेनारायणस्य सव्यदक्षिणपाद्योः क्रमेणानन्द ज्ञानप्रदत्वात्तदुभयप्रार्थनाय पदाम्भोजयुगमित्युक्तम् । युग द्वयामत्यथः । युगं तु युगलं द्वन्द्वमित्यभिधानात् । यथोक्तं बृहद्भाष्ये । सुवरिति प्रतिष्ठा द्वे प्रतिष्ठ द्वे एते अक्षर इत्यत्र स्वित्यानन्दः समुद्दिष्टो वरितिज्ञानमुच्यते । मोक्षदानेन तज्ज्ञानात्सुवरस्य पदद्वयम् ॥ दक्षिणश्चैव सव्यश्चेति ॥ गुरोरित्येकवचनं समुदायापेक्षम् । गुरूणामित्यर्थः । आदिगुरव श्रीमदानन्दतीर्थाचार्याः । परमगुरवः पद्मनाभतीथः । साक्षाद्भरवः अक्षोभ्यतीर्थाश्च गुरुशब्देन संगृहीता इति ज्ञातव्यम् । अपि शब्दः समुच्चयार्थः । पदाम्भोजयुगं , नत्वेत्यस्यानुकर्षणार्थश्च । नत्वेति वक्त्वा प्रत्ययेन नमस्कारस्य ग्रन्थकरणात्पूर्वभावकथनेन तयोरङ्गाङ्गिभावः सूचितो ज्ञातव्यः । नन्वस्यग्रन्थस्य शब्दबाहुल्योपेतत्वेन विद्वदुपादित्सा गोचरत्वं न स्यादित्याशङ्कपरिहारायोक्तम् । नातिविस्तरमिति । अत्यन्तविस्तरो यथा न भवति तथेत्यर्थः । प्रथने वावशब्द इति सूत्रात् सचशब्दस्य विस्तर इत्यभिधानाञ्च शब्दमात्रयैवात्र प्रपञ्चो निषिध्यते नार्थस्येति विस्तरशब्दं प्रयुञ्जानस्याभिप्रायो द्रष्टव्यः । पादितं शिष्यतितया सङ्गह्य भगवानाचार्यः । प्रतिपादयितुं प्रकरणमिदमारभते रा- ननु स्वव्याख्येयतत्वसङ्खयानस्य फलाभावात्प्रक्षावदनु पादेयत्वमिति शङ्कावारणाय प्रयोजनमाह । मुमुक्षुणेति । ब्रह्मज्ञाना देव मुक्तिसिद्धया जगत्तत्वोक्तिव्र्यथ । शाखे तत्त्वानामुक्तत्वाचैतद्भा रम्भो व्यर्थ इत्यत आह । मुमुक्षुणेति । जगदुदयादिनिमित्तत्वेनेति । चेतनाचेतनात्मकविश्वोत्पतिस्थितिलयादिकर्तृत्वेनेत्यर्थ । नान्यः पन्था अयनाय विद्यत इत्यादिना मुत्केरुपायान्तरस्य निषेधादवश्यमित्युक्तम्। तमेवं विद्वानमृतइत्यादौ एवं तस्माद्विराळजायतेत्यादिनोक्तजगजन्मादि कर्तृत्वादिप्रकारेण विद्वानेवामृतः । सृष्टिरक्षाहृतिज्ञाननियत्यज्ञानबन्धनान् । मोक्षञ्च विष्णुतश्चैव ज्ञात्वा मुक्तिर्नचान्यथा ॥ (ता. नि.) इत्यादि वचनप्रसिद्धिद्योतनाय अवगन्तव्यः खल्वित्युक्तम् ॥ ऋग्यजुस्सामाथर्वाश्च भारतं पञ्चरात्रकम् । मूलरामायणचैव शास्त्रमित्यभिधीयते ॥ स्कान्दे ॥ इत्युक्तक्रळगादिशास्त्राणामुक्तरूपपरमात्मझानद्वारा प्राणिनां मुक्तयर्थे प्रवृत्तत्वस्य तेषां दुःखप्रहाणाय श्रुतिरेषा प्रवर्तत इत्यादौ श्रवणाद् विप्रतिपन्नोऽर्थ इत्युक्तम् । अस्त्वेवं ततः किमित्यत आह । इदञ्चेति । उत्क्तरूपेण परमात्मज्ञानञ्चेत्यर्थः । परमात्मना क्रियमाणा जगतो जन्मादयो व्यापारा बहवः । तत्र चेतनेषु योग्यानां ज्ञानभक्त्यादिदानम् । वि-मुमुक्षुणेत्युपलक्षणम् । शमादिमतेल्यपि बोध्यम् । जगत्प्रत्युपादानत्वमसम्भवात्परमात्मनोऽनभिमतमिति सूचयितुं निमित्तत्वेनेत्युक्तम् । अवान्तरेति । अशेषजगद्वृत्तिधर्मव्याप्यानेकवैधम्र्यरूपमेदवत इत्यर्थः । एवञ्च जगतो विज्ञानान्वये भेदस्य विशेषणत्वेन वैधम्र्यप्रकारक तत्त्वसखयानम् टी-ननु प्रकरणादौ मङ्गळं किमपि कस्मान्नानुष्ठितम् । न ज्ञानादिमतां मोक्षदानम् । मुक्तानां सौख्यदानम् । अयोग्यानां मिथ्या ज्ञानद्वेषादिदानम् । तद्योग्यमुक्तिदानम् । दुःखभयादिदानम् । मिश्राणां सुखदुःखाद्युभयदानम् । जडेषु भावकार्यपदार्थानां वृद्धिक्षयादिदानम् । अभावेषु प्रागभावस्य नाशदानम् । ध्वंसस्य जन्मदानम् । त्रैकालिका भावस्य शश्वदेकप्रकारतादानमित्यादयः । चेतनाचेतनभावाभावा द्यवान्तरभेदोपेतलानाचेतनादिसमुदायरूपजगतो ज्ञानं विना जगदुद् यादिकर्ता हरिरिति ज्ञानासंभावात् अवान्तरानेकेत्याद्युक्तम् । तथेति । अवान्तरानेकभेदभिन्नत्वेनेत्यर्थ । भगवदवतारकपिलादिकृतसांख्यतत्त्व विवेकपञ्चरात्रादिशास्रादेव अस्तु तज्ज्ञानमित्यतो वा खोत्प्रेक्षितममूल मिदं तत्वसङ्खयानं किमर्थमुच्यत इत्यतो वा विषयादिमत्वप्रदर्शनाय वाऽऽह । तदिदमिति । परमात्मजगदाख्थतत्त्वद्वयमित्यर्थः । तथैव वाच्ये प्रधानाङ्गभूतेत्युक्तिः द्वयोः साम्यव्युदासाय । सङ्गृह्य (प्रतिपाद) व्युत्पादयितुमिति । एतेनास्य शास्त्रविषयादिनैव विषयादिमत्तासिद्धे त्युक्तं भवति । परापरतत्त्वे प्रधानाङ्गभावेन विषयः । तज्ज्ञानद्धारा मुक्तिः फलम् । यथायोगं सम्बन्ध इति ॥ श्री-ननु इदं प्रकरणं-अनारम्भणीयं-विषयाद्यभावात् । न व परापरतत्त्वयोर्विषयता । तज्झानमोक्षयोरवान्तरमुख्यप्रयोजनता । तदर्थ तजिज्ञासुरधिकारी । यथायोग्यै सम्बन्धश्चेति वाच्यम्। परतत्त्वज्ञानमेव मुमुक्षुणा सम्पाद्यमिति सर्वशास्रार्थः नापरतत्त्वज्ञानमपि । तथाचात्र क्रियमाणमपरतत्त्वसङ्गयानै गङ्गावालुकपरिगणनवदिदमपार्थकमेवेत्या ज्ञानविषयीभूतजगदुदयादिनिमित्तत्वेन परमात्मानं मोक्षसाधनमित्यपि सूचितं भवति । का– प्रधानाङ्गभूतमित्युक्तम् । प्रधानभूतार्थस्यैकत्वादेक प्रकरणत्वमिति भाव । प्राधान्यञ्च अन्यजिज्ञासानधीनजिज्ञासाविषय त्वं साक्षान्मुख्यप्रयोजनसाधनत्वं वा । तदङ्गत्वञ्च तज्जिज्ञासाधीन जिज्ञासाविषयत्वं, तद्दारा मुख्यप्रयोजनहेतुत्वं वा । तत्त्वसङ्खयानम् तावत्तदफलमेव । प्रेक्षावद्भिरनुष्ठितत्वात् । नापि प्रारिप्सितपरि समाप्त्यादिव्यतिरिक्तफलम् । नियमेन प्रारम्भे (अनुष्ठितत्वात्) तदनुष्ठानात् । उच्यते । अनुष्ठितमेव भगवता मङ्गलम् । मानसा देरपि तस्य सम्भवात् । तच परमास्तिकत्वादनुमीयते । यचायं स्वातन्त्र्यादिविशिष्टस्य विष्णोरादित एव सङ्कीर्तनं करोति किं ततोऽन्यन्मङ्गलं नाम । अन्यपरमपि तद्भक्त्यानुष्ठितं स्वभावा त्सम्पादयत्येवाखिलमङ्गलानीति । तत्र तावत्तत्त्वं सामान्यतो विभागे नोद्दिशति । ॥ स्वतन्त्रमखतन्त्रञ्च द्विविध तत्त्वमिष्यते ॥ शङ्कयापरतत्त्वस्याप्यवान्तरानेकभेदभिन्नस्य मोक्षजनकपरतत्त्वज्ञानोप योगिज्ञानविषयतयावश्यं ज्ञातव्यत्वात्तत्सङ्कयानमत्र सार्थकमेवेत्याह ॥ मुमुक्षुणेत्यादिना । खलुशब्दो वाक्यालङ्कारे ॥ अविप्रतिपन्नोऽर्थ इति । सम्मतोऽर्थ इत्यर्थ । इदश्चेति । जगदुदयादिनिमित्तत्वेन परमात्मज्ञानमित्यर्थ । अतोऽर्थशब्दस्य पुलुिङ्गत्वात्कथमिदमित्यनेन परामर्श इति चोद्यानवकाशः । भेदभिन्नस्येत्यत्र भेदशब्दो विशेष परः । तथा चावान्तरानेकविशेषभिन्नस्य अवान्तरानेकप्रभेदवत इत्यर्थः । । विज्ञानमपेक्षत इति । जगत एवाज्ञाने तदुद्यादिनिमित्तकारणत्वेन परमात्मनो ज्ञातुमशक्यत्वादिति भावः । तथावगन्तव्यमिति । अवान्तरानेकभेदभिन्नत्वेन ज्ञातव्यमित्यर्थः । तथाशब्द उपमायाम् । यथा परमात्मा अवश्यमवगन्तव्यस्तथा जगदपि ज्ञातव्यमित्यर्थः । ननु तत्वप्रतिपादनस्य शास्त्र एव कृतत्वाद्वयर्थमेतत्प्रकरणमित्यत आह । ॥ तदिदमिति । प्रधानाङ्गभूतमिति । प्रधानभूतं अङ्गभूतचेत्यर्थः। । विक्षिप्येति । क्रमेण एकत्र संग्रहमकृत्वेत्यर्थः ।। सङ्गृह्येति । क्रमेणैकत्र संगृहोत्यर्थ ः । तथा चव संकलय्य तत्वनिरूपणं प्रकरणा वान्तरप्रयोजनमिति न तद्वयर्थमिति भावः । तत्त्वसङ्खयानम् रा– नैष्फल्यादिनाऽननुष्ठानमितिभ्रान्ति शङ्काव्याजेन निरस्य न्यूनतादोपं परिहरति । नन्वित्यादिना । प्रकरणस्यादावित्यर्थः । प्रेक्षा वद्भिः व्यासजैमिनिप्रभृतिभिः अथातो ब्रह्मजिज्ञासेल्यादाविति भावः । ॥ परिसमाप्त्यादीति । प्रचय आदिशब्दार्थः । (मङ्गलमनुष्ठितमेवे त्येतदयुक्तम् । प्रकरणादौ मङ्गलानुष्ठानस्य ग्रन्थे निवेशनाभावादि त्यत आह) । मानसादेरिति । हरिस्मृतिलमउक्तिदण्डवत्प्रणामादे रित्यर्थः । परबुद्धेरप्रत्यक्षत्वादाह । तचेति । मानसाद्यनुष्ठान मित्यर्थः । (किञ्च मङ्गलानुष्ठानसाधकै ग्रन्थे निवेशनमप्यस्तीत्याह ।) । यचेति । किञ्चेति चार्थः । यत्करोतीत्यन्वयः । आदिपदेन भगव त्वग्रहः । एतेन शिष्यशिक्षार्थे निबन्धनस्याप्यावश्यकत्वान्न्यूनतेल्य पास्तम् । ननु विभागेनोद्दिश्य विशिष्यनिर्देशपरमिदं कथं मङ्गलार्थे स्यादित्यत आह । अन्यपरमपीति । तत्रेति । मुमुक्षुणाङ्गाङ्गिभावेन ज्ञातव्यतया तत्त्वद्वये अवश्यं वाच्ये सतीति वा शास्त्रविषयादिना विषयादिमत्वे सिद्धे सतीति वा समङ्गलत्वेन प्रकरणस्यारम्भणीयत्वे सिद्धे सतीति वा सामान्यविशेषविभागोद्देशादिषु मध्ये इति वार्थः । विशेषविभागादिः पश्चादिति तावच्छब्दः । तत्त्वं द्विविधमिति सामा न्यतो विभागः । स्वतन्त्रमस्वतन्त्रञ्चेति सामान्यत उद्देश इति विवेकः । विभागेनेति हेतौ तृतीया । वि—निबद्धस्यैव नमस्कारादेर्मङ्गलत्वं मन्वानः शङ्कते ॥ नन्विति । निबद्धस्यैव मङ्गलत्वं नेत्यभिप्रेत्य परिहरति ॥ उच्यत इति ॥ निबद्धस्यैव मङ्गलत्वमभिप्रेत्याह । यञ्चायमिति ॥ स्वभावात्-सामथ्र्यात् । रो-किञ्च किमिदं ग्रन्थनिवेशनै नाम, किं मङ्गलत्ववाचकशब्द प्रयोगः ? ग्रन्थादौ मङ्गलात्मकशब्दनिवेशोवा ? नाद्य —मायावादखण्ड नादौ स्तौमीत्येवमनुक्तावपि नृसिंहस्तुत्यात्मकमङ्गलानुष्ठानस्य झात त्वात् । द्वितीयेतु-प्रकृतेप्यस्तीत्याह ॥ यञ्चायमिति ॥ श्री– मङ्गलै-नानुष्टयं-निष्फलत्वात्-इति वा-समाप्त्यादीतर फलकत्वाद्वा-इति विकल्प्याद्यमनूद्य दूषयति । नतावत्तदिति ।। । प्रेक्षावद्भिरिति । तथा च मङ्गलं-सफलं-प्रेक्षावद्भिरनुष्ठितत्वात् कृष्यादिवत्-इति अनुमानादित्यर्थः । अत्र कदाचित्केनचित्प्रेक्षावता ननु युज्यते नृसिंहस्तुत्यात्मकशब्दनिवेशस्य मङ्गलानुष्ठा नत्वादिकं, स्तुतिरूपमङ्गलत्वेनैव तन्निवेशात्, स्वातन्त्र्यादिसङ्कीर्तनस्य तु पदार्थान्वयप्रतीत्यर्थे कृतस्य कथं मङ्गलत्वमित्यत आह--अन्यपर मपीति ॥ सूत्रादौ अथशब्दादिकमिवेत्यर्थः । स-किमपि—कायिकवाचिकमानसिकान्यतममपि । (ननु प्रकरणादौ मङ्गलाचरणमितिपाठमाश्रित्य आचरण शब्दार्थः कथितः) आचर्यते ज्ञाप्यतेऽनेनेत्याचरणम् । प्रेक्षावद्भिरिति । प्रेक्षा येष्वस्ति ते तथा । तैज्ञानिभिः । अखिलमङ्गलानि । प्रयोजनप्रापकत्वेन मङ्गलानामखिलता । खिलानि-अफलपर्यवसायित्वात् अदृढान्युच्यन्ते तथाविधानि न भवन्तीत्यखिलानि । फलपर्यवसायीनीतियावत् । बहुवचनेन विानां बाहुविध्यात् तत्समसंख्यत्वेन तदुत्पाटनपाटवं प्रकटीचकारेति ज्ञेयम् । सम्पादयति ॥ सम्यगुपार्जयति । अन्यार्थे नीयमानस्याप्यम्भ कुम्भादेरन्येषां मङ्गलसूचकत्वदर्शनादिति भावः । वृद्धिरादैच्, अथातो ब्रह्मजिज्ञासा, अथातो धर्मजिज्ञासा, अथ शब्दानुशासनं, सिद्धे शब्दार्थ सम्बन्धः' इत्येवमादिबहुस्थलेषु संज्ञानन्तर्याद्यभिधायकानामपि वृध्या दिशब्दानां मङ्गलार्थताया अपि चिरन्तनव्याख्यातृभिः व्याख्यातत्वान्नेयै व्याख्या अदृष्टचरीति कौतुकिभिभव्यमिति इति शब्देन शङ्कापरिहार समाप्तिसूचकेन सूचयामासेति ध्येयम् । का-मानसादेरपीति । स्यादेवम् । यदि नमस्कारादिनिबन्धन मेव मङ्गलं स्यात् । नत्वेवम् । भगवदुत्कर्षविषयीकारिज्ञानकर्म शब्दात्मकतया तस्य त्रैविध्यात् । प्रकृते चास्मदादिप्रत्यक्षायोग्यज्ञानादि रूपमङ्गलत्वान्नोक्तदोष इति भावः । अत्र. मानसस्यैव मुख्यत्वात् मुखतो कृने निष्फले जलताडनादौ व्यभिचारवारणाय प्रेक्षावद्भिरिति बहुवचन प्रयोग इति द्रष्टव्यम् । द्वितीयमनूद्य दूषयति । नापीति । समाप्त्या दीत्यादिपदेन विज्ञाभावप्रचययोहणम् । अनुष्ठितत्वादिति । समाप्तिकामैरिति शे,षः । प्रेक्षावद्भिरिति वर्तते । तथा च न मङ्गलं समाप्त्यादीतरफलकं-ग्रन्थादौ निर्विज्ञेन तत्परिसमाप्त्यादिकामैः प्रेक्षा वद्भिर्नियमेनानुष्ठीयमानत्वात् । यद्यत्कामैः प्रेक्षावद्भिर्नियमेनानुष्ठीयते तत्तत्फलकम् । यथा तृप्तिकामैरनुष्ठीयमानं भोजनं तत्फलकमिति प्रयोगो द्रष्टव्यः । ननु कथं भगवता मङ्गलमनुष्ठितमित्युच्यते । ग्रन्थे निवेशनाभावस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वादिति चेन्न नहि ग्रन्थे निवेशनमेव मङ्गलम् । नापि मङ्गलव्यापकम् । मानसादेरनेकमङ्गलस्य सत्वात् । अतो न ग्रन्थे निवेशनाभावेन मङ्गलानुष्टानाभावो मन्तव्य इत्याशयवा नाह । मानसादेरपीति । मनोवाक्कायकृतस्येत्यर्थ । ननु भगवता मङ्गलं नानुष्ठितमेवेत्यवधारयितुं शक्यत एव । मानसादिनमस्काररूप मङ्गलस्य सम्भावितत्वेऽपि तन्निश्चायकप्रमाणाभावादित्यत आह । । तचेति। मानसादिनमस्काररूपमङ्गलमित्यर्थः । अनुमीयतेचेति संबंधः तथा च न केवलं सम्भावितं किन्तु भगवतः परमास्तिकत्वाद्धेतो र्मङ्गलं भगवताकृतमित्यनुमीयतेचेत्यनुमा प्रमाणमस्तीत्यर्थः । (प्रयोग प्रकारस्तु अयं ग्रन्थः-मङ्गलोपेतः-परमास्तिकेन कृतत्वात्-प्रमाण लक्षणादिवदिति द्रष्टव्यः ।) किञ्च ग्रन्थनिवेशनाभावोऽप्यसिद्ध इत्याह । यचायमिति । किं ततोऽन्यदिति । विष्णोस्सङ्कीर्तनादन्यदित्यर्थः ॥मङ्गलं नामेति। पवित्राणां पवित्रं यो मङ्गलानाञ्च मङ्गलमिति वचनेन विष्णोः परममङ्गलत्वावगमात्तत्सङ्कीर्तनमेव परममङ्गलमित्यर्थः । ननु स्वातन्त्र्यादिविशिष्टस्य विष्णोरादितस्सङ्कीर्तनस्य सामान्यतस्तत्व विभागोद्देशपरत्वात्कथं मङ्गलपरत्वमित्यत आह । अन्यपरमपीति । तत्खातन्त्र्यादिविशिष्टस्य विष्णोरादितस्सङ्कीर्तनम् । अखिलमङ्गला नीति । मङ्गलकार्यसमाप्त्यादीनीत्यर्थः । यथा हिमनिवारणार्थमुत्पा टीका तत्त्वमनारोपितम् । प्रमितिविषय इति यावत् । तेन तस्य भावस्तत्वमित्यादिखण्डनानवकाशः । दितो दहनः स्वभावात्प्रकाशनमपि करोति तद्वदिति भावः ।। तत्रेति । बुद्धिस्थानां सामान्यविशेषविषयाणामुद्देशविभागलक्षणपरीक्षाणां मध्य इत्यर्थः। यद्वा तत्त्वे सङ्गहह्य निरूपणीय इत्यर्थः । विभागेन सङ्गहह्य तत्व निरूपणस्य प्रकरणावान्तरप्रयोजनत्वेन प्रागुक्तत्वातन् । निरुपणस्यचव द्देशात्मकत्वेन तादृशे तत्वस्य निरूपणे कर्तव्ये आदौ तावत्सामान्यतो विभागोद्देशावाहेति भाव । रा – ननु किं तत्त्वपदेन विवक्षितम् । तस्य भावस्तत्वमिति चेत् तच्छब्दार्थानिरुक्तिः । तच्छब्दपरामर्शविषयस्य प्रकृतस्य कस्य चिदभावात् । भावपदोक्तधर्मस्यैव प्राप्त्या धर्मिणोऽप्राप्तिश्चेत्यत आह ॥ तत्त्वमनारोपितमिति । एवं तर्हि कूर्मरोमादेः प्रधानस्याप्रसिद्धया काप्यारोपाभावेन तदपि तत्त्वमिति प्रसज्येत इत्यत उक्तम् । प्रमिति विषय इति यावदिति। साक्षात्प्रमितिविषय इति वा विधिप्रमितिविषय इति वा अस्यार्थो ध्येयः । कूर्मरोमादि नास्तीतिनिषेधप्रतीतिविषयत्वेऽपि कूर्मरोमास्तीति वाक्याभासजन्यविधिप्रत्ययविषयत्वेऽपि वा न दोषो भवति । इत्यादीति ॥ इत्यादिविकल्पपूर्वकखण्डनानवकाश इत्यर्थः । श्री - ननु तत्त्वसामान्यलक्षणमनभिधाय विभाग क्रियत इति न्यूनतेत्यत आह । तत्वमनारोपितमिति । तथा च तत्त्वमित्यनु वादेनैव लक्षणमपि सूचितमिति भावः । नन्वारोपाविषयत्वं प्रधाना भावेनानारोपिते कूर्मरोमाद्यसद्विशेषेऽतिव्याप्तमित्यत आह । प्रमिति विषय इति । ननु कूर्मरोमादिकं ज्ञातं वा नवा । न चेत्कातिव्याप्तिः । झातवेदारोपविषयत्वमेवेति नातिव्याप्तिः । यदि च नारोपविषयः अथ च ज्ञातं तदा प्रमितमेवेत्यतिव्याप्तिताद्वस्थ्यमितिचेन्न। यस्यासद्विशेषस्य तत्त्वसङ्खयानम् कदाचिदपि नारोपः किन्त्वसत्वेनैव ज्ञानं तत्रारोपाविषयत्वसत्वेनाति यातिसम्भवात् । न च तत्र प्रमितिविषयत्वमपि प्राप्तमिति वाच्यम् । असत्वप्रकारकप्रमितिविषयत्वेऽपि सत्वप्रकारकप्रमितिविषयत्वस्य तत्रा भावात् । लक्षणस्य तथा विवक्षितत्वात् । अत्र साक्षादित्यपि विशेष णीयम्। अतो न भ्रमविषयकानुव्यवसायादिविषये रजतादावतिव्याप्तिः । ननु धम्र्यशे प्रमात्वेन तद्विषये प्रकारत्वांशेऽतिव्याप्तिरिति चेन्न । यदंशे झानस्य प्रमितत्वं तदंशविषयकत्वस्यैव विवक्षितत्वात् । भ्रमप्रकारे च तदंशविषयत्वाभावादितिदिक् । तत्त्वशब्दस्योक्तार्थत्वेन न खण्डन दूषणावकाश इत्याह । तेनेति । “ तस्यभावस्त्वतलैौ' इति सूत्रात्तत्त्व मित्यत्र तस्य भावस्तत्वमित्यर्थ । तत्त्वं स्वतन्त्रास्वतन्त्रभेदेन द्विविध वि—ननु अनारोपितं आरोपाविषयः भ्रमाविषय इति यावत् । नहि भ्रमाविषयः कश्चित्प्रसिद्धोऽस्तीत्याशङ्कानिरासायाह । । प्रमिति विषय इतीति। सर्वाशे प्रमाविषय इत्यर्थः । स्वतन्त्रस्यान्याधर्मतया तत्त्व तया तत्त्वं न स्यादिति खण्डनानवकाश इत्यर्थः । रो–तथा च एतत्समानार्थतया तत्त्वविवेकोक्तस्य तत्वलक्षणस्य साक्षित्वमपि सङ्गच्छत इति भावेनाह । प्रमितिविषय इति यावदिति।। एतदेवाभिप्रेत्योतं, तत्त्वविवेकटीकायां “अनारोपितं हि तत्वमित्यादिना साक्षाद्सत्वादि प्रकारकप्रमाविषये तञ्च प्रमेयमितिचैकोऽर्थ ' इत्यन्तन । स–अस्य लक्षणस्य पर्यवसितमर्थमाह । प्रमितिविषय इति यावदिति । प्रमितिविषयइत्येतावद्यावदर्थजातं वक्ति तावदर्थजातं प्रतीतत्वे सति आरोपाविषयत्वमित्यस्यार्थ इत्यर्थः । नन्वसतोऽपि प्रमितिविषयत्वात्तत्रातिव्याप्तिरितिचेन्न । द्विविधं विषयत्वम् । ज्ञाना साधारणकारणसन्निकर्षाश्रयत्वरूपं, उलुख्यत्वरूपञ्चेति । तत्राद्यं नासस्य स्तीति नातिव्याप्तिः । द्वितीये सत्वप्रकारकेतिविशेषणान्नतत्रैवातिव्याप्तिः एतेनासतोऽपि ज्ञानविषयत्वस्य भगवत्पादैस्तत्र तत्रोक्तत्वात्कथै प्रतीतत्व विशेषणेन तन्निरास इति शङ्कानिरासः ।तेनेति। तेन रूढतत्वशब्दस्य पारिभाषिकलक्षणकथनेनेत्यर्थः । आदिपदेन सचवासौत्वञ्चेत्यादिविग्रह प्रहः । अखण्डपदत्वाभ्युपगमादिति भाव । टीका ननु शुक्तिरजतादिकं कथं न तत्त्वम् । न हि धर्म वा रजतत्वं वा न प्रमेयम् । नापि तयोस्सम्बन्धः । शुक्तिव्यक्ती रजतत्वस्य स नास्तीति चेन्माभूत् । न हि गृहे देवदत्तो नास्तीत्ये तावता न प्रमेय इति । मित्यसङ्गतम् । धर्मिभूते तत्त्वे घटादावव्याप्तिश्चेतिदूषणानवकाशः । अनारोपितं तत्त्वमित्यभिप्रेतत्वेन त्वदीयदूषणस्य छलत्वादिति भावः । रा-न्यायमतावष्टम्भेन खण्डनकृदुक्तखण्डनं शङ्कित्वा सिद्धांत दिशोत्तरमाह । नन्वित्यादिना । नायं दोष इत्यन्तेन । धर्मवेति । रजतंवेत्यर्थः । पट्टणादौ रजतस्य तत्र रजतत्वस्यचानुभवात्तस्यैव सत्य रजतस्यान्यत्रारोपादिति भाव । प्रमेयं प्रमाविषय इत्यर्थः । तादात्म्या रोपाभिप्रायेण धमवेति । संसगरोपाभिप्रायेण रजतत्वं वेत्युक्तम् । । तयोरिति । रजतरजतत्वयोस्सम्बन्धः तादात्म्यरूपः संसर्गरूपोवा प्रमेय इत्यनुषङ्गः । सत्यरजते तस्य प्रमीयमाणत्वात्तस्यैव चव शुक्तौ प्रतीत्यभ्युपगमादिति भावः । शङ्कते । शुक्तीति । स इति । सम्बन्ध इत्यर्थः । श्री-ननु इदं रजतमिति भ्रमविषयस्य (सत्वे) सर्वस्य सत्वेन व्यावत्र्याभावात्प्रेति पदं व्यर्थमिति भावेन शङ्कते । नन्विति । तदुप पादयति । न हीति । सम्बन्धः समवायरूपः। न प्रमेयमित्यनुवर्तते। वि—सिद्धान्तिनं नैयायिकं मत्वा शङ्कते । नन्विति । शुक्ति रजतादेरपि देशान्तरे सर्वाशप्रमाविषयत्वादिति भावः । स–॥ नहीति । इदं रजतमिति प्रतीतौ संसर्गारोपपक्षे धर्मी शुक्तिकादिः । प्रकारस्तु रजतत्वं संबन्धः समवायः । तादात्म्यारोपपक्षे धर्मीतूक्तएव । प्रकारस्तु रजतम् । तादत्म्यं संबन्धः । एवञ्च धम शुक्ति शकलं न प्रमेयमिति न किन्तु प्रमेयमेवेत्यर्थः । तथा रजतत्वं न प्रमेय मिति न । किन्तु प्रमेयमेवेत्यर्थः । तयोः शुक्तिरजतत्वयोः संबन्धः समवायलक्षणः । न प्रमेय इति विपरिणमितलिङ्गेन नञ्जन्वेति । स्यादिदमारोपितस्यान्यत्र पत्तामभ्युपगच्छतां दूषणम् । अत्यन्तामदेव रजतं दोषवशाच्छुक्निकायामारोप्यत इति वादे तु नायं दोषः । एतेन भाविपाकरागः कुम्भः श्यामतादशायां रक्त पित्तिना रक्ततयोपलभ्यमानस्तत्वं स्यादित्यपि पगस्तम् । भाविनः प्रमेयत्वेऽपि पूर्व (स्यातथात्वात् ।) स्य तथात्वाभावात् । धर्मिणस्त (थाभा) त्वभावाङ्गीकारादिति । आपणस्थे रजते रजतत्वादैः सत्वादिति भावः । स सम्बन्धः । न हि गृह इति । किन्त्वन्यत्र सत्वात्प्रमितिविषय एवेत्यर्थः । तद्वत्प्रकृतेऽपीति भावः । रा–। नायं दोष इति । आरोपितस्य प्रमेयत्वप्रसङ्गदोषो नेत्यर्थः । अन्यदपि खण्डनोत्तं निराह । एतेनेति । अत्यन्तासत एव भ्रान्तौ भानाभ्युपगमेनेत्यर्थ । तत्वं स्यादिति । तत्र रागसम्बन्धस्य सत्वादिति भावः । अतथात्वादिति । अत्यन्तासत्वेन तस्य प्रमाविषय त्वाभावादिति भावः । धर्मी घटोप्यप्रमेयः किमित्यत आह । धर्मिण इति श्री-भ्रमविषयस्य रजतस्यात्यन्तासत्वाङ्गीकारात्तद्वयावृत्यैप्रेति पदं सार्थकमित्याशयेनाह । स्यादिमिति । अभ्युपगच्छतां तार्किका णाम् । अन्यत्र विद्यमानमेवान्यत्रारोप्यत इति तैरङ्गीकृतत्वादिति भावः । रक्तपित्तिनम कश्चिन्नेत्रदोषः । तेनेत्यर्थ । तत्वंस्यादिति । रक्तत्वप्रकारकप्रमितिविषयत्वादित्यर्थ । कथं प्रमितिविषयत्वमित्यत तदुपपादनार्थमुक्तं भाविपाकराग इति । पाकस्तेजस्संयोगः । तथा च भावी यः पाकः तेन रागो रक्तरूपवानित्यर्थः । तथा च पाकेन रक्ततायाः उत्तरत्र जनिष्यमाणत्वेन सत्यत्वादिति भाव । भाविनः भाविपाक रागस्य कुम्भस्य । पूर्वस्य श्यामतादशायां रक्ततयोपलभ्यमानस्यातथा त्वात् प्रमित्यविषयत्वात्।. कुत इत्यत आह ।॥धर्मिणः तथाभावादिति। अत्राकारश्लेषः कार्यः । तथा च रक्तत्वेनाभावादित्यर्थ । तथा च श्यामतादशायां रक्तत्वस्यात्यन्तासत्वान्न प्रमेयत्वमिति भावः । यद्वा श्यामतादशायां रक्तःकुम्भ इति ज्ञानस्यापि धम्र्यशे प्रमात्वात्तदंशे प्रमा विषयत्वमस्तीत्यतिव्याप्तिरेवेतिचेत्तत्राह । धर्मिण इति । अत्राकार प्रश्छेषो न कार्यः । तथाभावात् । तत्वरूपतासद्भावादित्यर्थः । तथा च लक्ष्यत्वान्न तत्रातिव्याप्तिरिति भावः । अत एव कचिद्धर्मिणस्तत्व भावाङ्गीकारादित्यपि पाठः । वि-अभ्युपगच्छतां नैयायिकानामिति शेषः । नन्वत्यन्तासद्रजतं न प्रतीयेत ; तत्सामग्रीविरहादिति चेन्न । विशेषादर्शनभेदाग्रहशुक्तीन्द्रियसन्निकर्षादिरूपायाः दोषघटि तायाः सामन्याः सत्वात् । न च रजतसाक्षात्कारत्वेन रजतेन्द्रिय संयोगत्वेन कार्यकारणभावावधारणात्प्रकृते च रजतसंयोगाभावात्कथं रजतसाक्षात्कारस्यादिति वाच्यम्। रजतजन्य एव साक्षात्कारे रज तेन्द्रियसंयोगस्य कारणत्वात् । प्रकृते च तदभावात् । अन्यथा अन्यथा ख्यातिवादेप्यगतेः । तन्यथाख्यातिरेवास्तु, विशेषादिति चेन्न। उक्तविशेषसामग्रीबलेन प्रमाणसिद्धरजतविलक्षणरजतस्यैव भ्रमविषय तया आवश्यकत्वेनान्यथाख्यातिवादस्य विशेषात् । अत एव “एतावन्तं कालं शुक्तिरेवात्यन्तासद्रजतात्मना प्रत्यभात्' इत्युत्तरकालपरामशोऽ प्युपपद्यते तथात्वाभावात् ॥ तत्रावच्छेदेन सर्वाशप्रमाविषयत्वाभावात् । काशी—ननु असतः कथं प्रतीतिः सन्निकर्षाभावात् । न च कथमन्यत्र सतोऽपि प्रतीतिः संयोगादिसन्निकर्षाभावादिति वाच्यम् । झानलक्षणसन्निकर्षस्वीकारात् । असतश्च पूर्वमनुपस्थितत्वेन तदयोगा दित्याशङ्कयोक्त दोषवशादिति । अयं भावः । अपूर्वसन्निकर्षकल्पना पेक्षया रजतसादृश्यादिदोषसहकृतशुक्तिसन्निकर्षस्यैव रजतावभास कत्वं युक्तम् । नचासतस्तदज्ञानजनकसन्निकर्षाश्रयत्वलक्षणविषयत्वा योगः तदभावेऽपि उलेख्यत्वरूपविषयत्वोपपत्तेरिति । एवञ्च प्रशब्दा भावे भ्रमविषयविशिष्टेऽप्यतिव्याप्तिबध्या । सिद्धान्ते विशिष्टस्या प्यतिरिक्तत्वात् । अत एव तत्त्वविवेकटीकायामुल्लिखितम् । 'विशिष्ट मतत्वमेवेति' इत्युक्तमितिदिक् ॥ टीका तद्विविधम् । खतन्त्रमस्वतन्त्रश्वेतीति शब्दाध्याहारेण योज्यम् । अन्यथा स्वतन्त्रमूस्वतन्त्रञ्च तत्त्वं प्रत्येकं द्विविधमिति प्रतीतिःस्यात् । स्वरूपप्रमितप्रवृत्तिलक्षणसत्तात्रैविध्ये परानपेक्ष स्वतन्त्रम् । परापेक्षमस्वतन्त्रम् । तदुपपादनायोक्तमिष्यत इति । प्रामाणिकैरिति शेषः । तथाहि यदि तत्त्वमेव नास्तीति ब्रूयात् तदा प्रत्यक्षादिविरोधः । (सा भ्रान्तिरिति चेन्न ) भ्रान्तिः सा इति वेन्न । बाधकाभावात् । न च निरधिष्ठाना भ्रान्तिरस्ति । नापि निरवधिको वाधः । नास्त्येव तत्त्वमित्यस्यार्थस्य प्रमितत्वाप्रमितत्वयोव्याघातश्च । यदि चैकमेवतत्वं तदा भेदोपलम्भविरोधः । तद्भ्रान्तितायाश्च बाधकं वाच्यम् । तचान्यत्रनिरस्तम् । रा-केचित्स्वरूपमेव धर्मिणः सत्तामाहुः । अन्ये प्रमितिम् । अपरे प्रवृत्तिम् । अतो मतत्रयानुरोधेनाह ।स्वरूपेत्यादि । तदुप पादनायेति । स्वातन्त्र्यपारतन्त्र्यभेन तत्वद्वैविध्योपपादनायेत्यर्थः । । सा भ्रान्तिरिति । विधेयापेक्षया स्त्रीलिङ्गोक्तिः । घटःसन् पटःसन् इत्यादिप्रत्यक्षादिरित्यर्थः । भ्रान्तिबाधावङ्गीकुर्वाणेनापि आरोपाधिष्ठान त्वेन इदं एवैनेति बाधावधित्वेन वा शुक्तिरजतादौ इदं रजतं नेदं रजतं इत्यादाविव किञ्चित्तत्वमभ्युपेयम् । अन्यथा तावुभौ नस्यातामिति भावेनाह । न चेति । इत्यस्यार्थस्येति । तत्त्वाभावरूपार्थस्य प्रमितत्वे स एव तत्त्वमिति तत्वाभावोक्तिव्यहता । अप्रमितत्वे भावरूपतत्त्वमेव नास्तीति तत्त्वाभावोक्तिव्यहतेत्यर्थः। नन्वस्तु नाम तत्त्वं तचब्रह्मरूपं शून्यरूपं वा खरसभंगुरं विज्ञानरूपं वा एकमेव न द्विविधमित्यत आह ॥ यदिचेति । भेदोपलम्भेति । नाहं चैत्रः अपितु मैत्र इत्यादिरूपेण जीवानां अन्योन्यं जडाञ्च जडानां अन्योन्यञ्च भेदोपलम्भविरोध इत्यर्थः ॥ तचान्यत्रेति । दृश्यत्वाद्यनुमानादिरूपबाधकम् । 'वैधम्र्याच्च न स्वमादिवत्' (२-२-२९) इत्यादि सूत्रभाष्यादौ तत्त्वनिर्णयादिप्रकरणेषु च निरस्तमित्यर्थ । श्री– इतिशब्दाध्याहारेण कुतो योज्यमित्यत आह ।।अन्यथेति। । द्विविधमिति । प्रकारद्वयोपेतमित्यर्थः । ‘तदधीनाश्च सर्वदा । सत्ता प्रधानपुरुषशक्तीनाञ्च प्रतीनयः । प्रवृत्तयश्च ताः सर्वाः नित्यं नित्यात्म ना यतः’ इत्यनुव्याख्या मनसि निधाय स्वतन्त्रास्वतन्त्रतत्वे क्रमेण लक्ष यति । स्वरूपप्रमितीत्यादिना । अत्र स्वरूलक्षण सत्तायां स्वप्रमिति विवक्षितम् । अतो न वैयथ्र्यशङ्का । केचिन्मन्यन्ते स्वरूपमेव वस्तुन स्सत्वमिति । अपरेतु प्रमाणयोग्यत्वमिति । अन्ये पुनरर्थक्रियाकारित्व मिति । तदनुसारेण स्वरूपप्रमितिप्रवृत्तीनां सत्वव्यवहार इति ध्येयम् । । परापेक्षमिति । सत्तात्रैविध्य इति वर्तते । तदुपपादनायेति । तत्वं स्वतन्त्रास्वतन्त्रभेदेन द्विविघमित्युक्तस्य सर्वस्योपपादनायेत्यर्थः । इदं सर्वे प्रामाणिकैरङ्गीक्रियत इत्युक्त्या एवं ये नाङ्गीकुर्वन्ति तेषा मप्रामाणिकत्वञ्च सूचितम् ॥ तदुपपादयति । तथाहीत्यादिना । तथा च इष्यत इत्यनेन परीक्षापि कृनेत्यवगन्तव्यम् । एवमुत्तरत्रापि द्रष्टव्यम्। येन स्वतन्त्रमस्वतत्त्रञ्चेति तत्त्वद्वैविध्यं नाङ्गीक्रियते स प्रष्टव्यः । किं तत्त्वस्यैवाभावात्तदनङ्गीकारः। भावेऽपि तसैयकत्वेनालेकप्रकारत्वाभावात् द्वैविध्यं नाङ्गीक्रियते । अथ तत्त्वस्येवानेकप्रकारत्वेऽप्यनेकप्रकारकस्य सर्वस्यापि स्वतन्त्रत्वेन वा अस्वतन्त्रत्वेन वा सर्वस्य एकविधन्वेन द्वैविध्यासम्भवाद्वा प्रकारान्तरेण द्वैविध्यसम्भवाद्वेति विकल्पचतुष्टयं मनसि निधायाद्यमनूद्य दूषयति ॥ वि–प्रामाणिकैरिति । अनेन प्रमाणसूचनद्वारा अर्थात् परीक्षापि कृतेति वोद्धव्यम् । रो–तचेति । सापेक्षत्वात्सावधेश्च तत्त्वेऽद्वैतप्रसङ्गतः । एकाभावान्न संदेहान्न रूपं वस्तुनो भिदा। इत्यादिबाधकं तु विष्णुतत्वनिर्णयादौ निरस्तमित्यर्थः । स–स्वतन्त्रमस्वतन्त्रञ्चेति तत्त्वं द्विविधमिति प्रामाणिकैरिष्यत इत्यनेन सूचितामितरेषामप्रामाणिकतां लेशतः स्वयमाह ॥ यदीति ॥ १७ । यदितत्वमेवेति । प्रत्यक्षादीति । घटपटपरात्मेश्वरधर्मादितत्त्वानां अस्तितायाः प्रत्यक्षचेष्टाद्यनुमानागमसिद्धत्वेन तद्नङ्गीकारे तद्विरोधः स्यादित्यर्थः । सेतीति । सन् घट इत्यादि (घटादि) तत्त्वास्तिाव गाहिनी प्रत्यक्षादिप्रतीतिरित्यर्थः । अस्तु वा अयं घट इत्यादिप्रतीति भ्रान्तिः तथापि तद्न्यथानुपपत्यैव तत्त्वसिद्धिरित्याह । न च निरधि ष्ठाना भ्रान्तिरिति । सर्वस्या अपि प्रतीतेभ्रान्तित्वमभ्युपगच्छतापि भ्रान्तेः किञ्चिदधिष्ठानमङ्गीकार्यम्। नहत्थमेव क्वचिद्भमः । किन्तु इद मित्थमिति । तथा च यदेवतदधिष्ठानं तदेकं तत्त्वमङ्गीकार्यमिति भावः । ननु मास्तु भ्रान्तेनैिरधिष्ठानत्वं भ्रमे यावत्प्रतीयते तावत्सर्वमपि अस देवेति स्वीकारादतो नेदं दृषणमित्यत आह । नापि निरवधिकोबाध इति । अवधिः आश्रयः भ्रमप्रतीतिनिषेधस्य तावत्पर्यन्तत्वात् । सर्वप्रतीतेभ्रान्तित्वं बाधैकगम्यम् । बाधश्च इदमित्थं न भवतीति वा अत्रेदं नास्तीति वा किञ्चिदवधिको द्रष्टव्य । इत्थं न भवति इदं नास्तीत्येव बा(धकाभा)धाभावात् । बाधेन चव यदवधित्वेन विषयी क्रियते तदेव तत्त्वमङ्गीकार्यम् । तस्यापि भ्रान्तिसिद्धत्वे तत्रापि बाधो वाच्यः । सोऽपि सावधिक इत्यनवस्थेत्यर्थ । अन्ये तु घटादिप्रतीति भ्रमत्वस्य बाधैकगम्यतया बाधो वाच्यः । ततश्च तद्विषयस्यैव तत्त्वता स्यात् । न च बाधोऽपि भ्रम एव । तस्यापि बाधे तद्विषयस्य तत्व तापत्या तस्यापि भ्रम(त्वेन)त्वे अनवस्थाप्रसङ्गात्। इष्टापत्तिरितिचेत्तत्राह । नापि निरवधिकोबाध इति । निरवधिको निरवसानः । अप्रामाणिक त्वात् । प्रामाणिकत्वे चव तदेवतत्वं स्यादिति भाव इत्याहुः ॥ तत्वमेव नास्तीत्यङ्गीकारे दूषणान्तरमाह ।॥नास्त्येवेति । तत्त्वं नास्तीत्यस्यार्थस्य प्रमितत्वे तत्वाभावरूपार्थस्यैव तत्त्वतापत्या तत्त्वं नास्तीत्यनेन व्याघातः । तत्त्वं नास्तीत्यस्यार्थस्य अप्रमितत्वे तत्वास्तित्वस्यैव प्राप्त्या तत्त्वं नास्ती त्यनेन व्याघात इत्यर्थः । भावेऽपि तस्यैकत्वेनानेकप्रकारत्वाभावात् द्वैविध्यं टी-यदि वा सर्वमेव स्वतन्त्रं स्यात्तदा पारतन्त्र्यादिप्रतीति विरोधः । नित्यसुखादिप्रसङ्गश्च । यदि वा परतन्त्रमेव तत्त्वं भवेत्। तदाऽनवस्थितेरसम्भवाच न कस्यापि सत्तादिकं स्यात् । आगमविरोधश्च नाङ्गीक्रियत इति द्वितीयमनूद्य दूषयति । यदिचेति । भेदोपलम्भेति।। घटपटादिभेदावगाहि प्रत्यक्षोपलम्भविरोध इत्यर्थः । भेदोपलम्भस्य भ्रान्तित्वमाशङ्कय निराकरोति । तद्भान्तितायाञ्चेति । तस्य भेदोप लम्भस्य भ्रान्तितायामित्यर्थः । वाच्यमिति । नचतदस्तीति वाक्य शेषः । ननु कथं नास्ति भेदः । भेदः किं भेदिभ्यां भिन्नो वा अभिन्नो वा भिन्नाभिन्नो वा । नाद्यः सोऽपि भेदो भिन्न इत्यनवस्थानात् । न द्वितीयः। तत्तच्छब्द्योः पर्यायत्वापत्या घटो अभिन्न इति सहप्रयोगाभावापत्तेः । न तृतीयः विरोधात् । अतो बाधकाद्वेदः आपातरमणीयाविद्या विलसित एवेति तत्प्रतीतिभ्रमरूपैवेत्यत आह । तचेति । भेदस्य धर्मिस्वरूपत्वेऽपि तत्तच्छब्दयोः विशेषबलेनापर्यायत्वम् । अन्यथा अनयव युक्त्या अभेदोऽपि अविद्याकल्पितःस्यात् इत्येवं निराकृत मित्यर्थः । तत्त्वस्यानेकप्रकारत्वेऽपि स्वतन्त्रत्वेनास्वतन्त्रत्वेन सर्वस्य एकः विधत्वेन द्वैविध्याभावाद्वेति तृतीयमनूद्य दूषयति । यदिचेत्यादिना ।। रा–। पारतन्त्र्यादीति । आरब्धकार्यप्रतिहत्या अनभिलषि तानिष्टप्राप्त्या च पारतन्ञ्यानुभवात्। आदिपदेन हिताकरणाहितकरण कृत्स्रप्रसक्त्यादिग्रहः । नित्यसुखादीति । 'यदिनामनतस्यवशेसकलं कथमेवतुनित्यसुखं न भवेत्' इत्युक्तेरिति भावः । आदिपदेन दुःख निवृत्तिः । अनवस्थितेरिति । पराधीनत्वाविशेषादस्यायं नियामकः तस्यान्यः तस्याप्यपर इति अपर्यवसितानन्तव्यक्तिपरम्परापत्या पूर्वपूर्व नियमनासिद्धया उत्तरोत्तरनियमनासिद्धेः मूलक्षयकरानवस्थादोषा दित्यर्थः। अभ्युपेत्येदमुदितम्| वस्तुतस्तुपरतन्त्रत्वाविशेषाद्न्येनान्यस्य नियमनमेवासम्भवीत्याह । असम्भवादिति । एकेनान्यस्य नियमना यद्यपि भावाभावतया वा चेतनाचेतनत्वेन वा नित्यानित्यतया वा अस्य द्वैविध्यं शक्यते वक्तुम् । तथाप्यस्य वैयथ्र्यादयमेव विभागो न्यायः ।। सम्भवान्न कस्यापि सत्ताप्रतीतिः प्रवृत्तिश्चस्यादित्यर्थः । तदाह सूत्र कारः । 'अनवस्थितेरसम्भवाञ्च नेतरः ’ (१-२-१७) इति । आगमेति। पृथिवीमन्तरो यमयति आत्मानमन्तरो यमयति' इत्याद्यागमविरोध इत्यर्थः । “सर्वमसौतुहरिर्यमयेदिति वैदिकमस्तिवचः' इत्युक्तरिति भावः । एवञ्च तत्त्वपदेन द्विविधपदेन स्वतन्त्रास्वतन्त्रपदाभ्यां व्यावर्तितं पक्षचतुष्टयं इष्यत इति पदसूचितयुक्तिभिः निरस्य इदानीं एवंविध विभागमाक्षिप्य समाधत्ते । यद्यपीत्यादिना ।। स्वतन्त्रतत्त्वस्येत्यत प्राक्तनेन ग्रन्थन । अस्यात | तत्त्वस्यत्यथः । श्री–॥ पारतन्त्र्येति । भृत्यादेः स्वाभ्यधीनतायाः पुत्रादेः पित्राद्यधीनतायाः स्वप्रत्यक्षसिद्धत्वेन तद्विरोध इत्यर्थः । “यदि नाम न तस्य वशे सकलं कथमेवतु नित्यसुखं न भवेत्' इति भगवत्पादीयं वचनै मनसि निधाय दूषणान्तरमाह । नित्यसुखादीति । आदिपदेन ‘इतर व्यपदेशाद्विताकरणादिदोषप्रसक्तिः ' (२-१-२२) इति सूत्रोक्तहिता क्रियादिप्रसक्तदोषोऽपि ग्राह्य । तथा च सर्वस्यापि स्वतन्त्रत्वे नित्य सुखं स्यात्। स्वतन्त्रकर्तुरपि हिताक्रियादिदोषप्रसङ्गचे । सर्वस्यापि पारतन्त्र्ये पराधीनत्वाविशेषादस्यायं नियामकः तस्यान्यः तस्याप्यपर इत्यपर्यवसितानन्तव्यक्तिपरंपरया उत्तरोत्तरनियमनासिध्या पूर्वपूर्व नियमनासिद्धमूलक्षयकरानवस्थादोषादित्यर्थः । अभ्युपेत्यैतदुक्तम् । वस्तुतस्तु पारतन्त्र्याविशेषादन्येनान्यनियमनमेवासम्भवीत्याह । असै भवादिति । एकेनान्यस्य नियमनासम्भवान्नकस्यापि सत्ताप्रतीतिः प्रवृत्तिश्चस्यादिति राघवेन्द्रीये ॥ अनवस्थितेरसम्भवाचेति । सर्व स्यापि पारतन्ञ्ये परस्यापि पारतन्त्र्यम् । एवमन्यस्यापीत्यनवस्थिते टी—परतन्त्रप्रमेयं स्वतन्त्रप्रमेयात्ततया विदितं हि (निश्श्रेय) निःश्रेयसाय भवति । तथा च प्रकरणान्ते वक्ष्यति । अन्यथा गङ्गा वालुकपरिगणनवदिदं तत्त्वसङ्कवानमपार्थकं स्यात् । अतः स्वतन्त्रा रित्यर्थः । अभ्युपगम्यवेदमुदितम् । नियामकजीवस्यापि प्रेर्येण जीवत्व साम्यात्प्रेरणासम्भवाञ्चेत्यर्थः । ननु भवद्भिरप्युत्तमजीवानामधमजीव नियामकता अङ्गीकृतैव । अतः तत्रापि सममिदं दूषणमितिचेन्न। यथा सति राज्ञि मण्डलेशे प्रजानां तच्छक्त्या नियम्यनियामकभावः संभवति । नत्वराजके लोके । तथा अस्मत्पक्षे जीवानां स्वतन्त्रेश्वरशक्त्या जीवान्त रनियामकत्वमुच्यते न परपक्षे । स्वतन्त्रवस्त्वनङ्गीकारादिति भावः । यथोक्तं सूत्रकृता । “अनवस्थितेरसम्भवाञ्च नेतरः' (१-२-१७) इति । व्याख्यातचैतद्भाष्ये । 'जीवस्य जीवान्तरनियामकत्वे अनवस्थिते साम्यादसम्भवाञ्च न जीवः । नियमे प्रमाणाभावादनीश्वरापेक्षत्वाञ्चेति'। सत्तादिकं स्यादित्यत्रादिपदेन प्रमितिप्रवृत्योहणम् । आगमविरोध श्रेति । सर्वस्याधिपतिः सर्वस्येशानः सर्वस्य वशीत्यादि खतन्त्रेश्वर प्रतिपाद्कागमविरोधः । प्रकारान्तरेण द्वैविध्यसम्भवाद्वेति चतुर्थ विकल्पमनूद्य दूषयति । यद्यपीत्यादिना । अस्येति | भावाभावत्वा दिना तत्त्वद्वैविध्यकथनस्येत्यर्थः । वैयथ्र्यादिति। भावाभावाद्युक्तरीत्या तत्त्वद्वैविध्यज्ञानस्य मोक्षासाधनत्वादित्यर्थः । रा-न्याय्यतां व्यनक्ति ॥ परतन्त्रेत्यादिना। कुत एतदित्यत आह ।।तथा चेति। उक्तप्रकारेण वक्ष्यति च 'सृष्टिस्थितिश्च' इत्यादिना सर्वस्येशायत्तत्वमित्यर्थः । तादृशज्ञानं निःश्रेयसहेतुरिति तत्रानुक्तावपि तदुक्तिवैयथ्यन्यथानुपपत्या तलुभ्यत इति भावः । परतन्त्रेत्यादि खोक्तार्थे स्वयं युक्तिञ्चाह । अन्यथेति । एवं विभागाकरणेति वा । पराधीनतया जगतो झातव्यत्वाभाव इति वा । तथा झानस्य निःश्रेयस हेतुत्वाभाव इति वार्थः । अत इति । स्वातन्त्र्यादिभेदेन विभागस्य स्वतन्त्रभेदात् द्विविधं तत्त्वमिति स्वतन्त्रतत्वस्य प्राधान्यात्तदेवादा बुद्दिष्टम् । उद्देशेनैव लक्षणञ्च लब्धम् । अतएवादौ तन्निर्दिशति । ॥ खतन्त्रो भगवान्विष्णुः ॥ उक्तदिशान्याय्यत्वादित्यर्थः । इति शब्दः स्वतन्त्रमस्वतन्त्रञ्चेत्यनेनोक्त विभागसमर्थनपरिसमाप्तौ वर्तते । स्वतन्त्रतत्वस्य प्रथमोद्देशे निमित्तमाह ॥ स्वतन्त्रतत्वस्येति । उद्दिष्टमिति । प्रथमवाक्ये । ननु उद्देशस्य लक्षणोक्त्यर्थत्वादुद्देशानन्तरं लक्षणानुक्तिरनुचितेत्यत आह । उद्देशे नैवेति । लक्षणञ्वेति । स्वसत्तादौ परानपेक्षत्वरूपमित्यर्थः । अत एवेति । प्राधान्यादेवेत्यर्थः । श्री–एवंतर्हि स्वतन्त्राखतन्त्रभेदेन तत्वद्वैविध्यकथनमपि व्यर्थ प्रयोजनाभावादित्यत आह । परतन्त्रप्रमेयमिति । आयत्ततया अधीन तया । “अधीनो निश्धआयत्त' इत्यभिधानात् । सृष्टिस्थितिनियमनादा विति शेषः । वक्ष्यतीति ॥ ‘वृष्टिस्थितिःसंहृतिश्च'त्यादिना। विष्णु नास्य समस्तस्य समासव्यासयोगतः ? इति प्रकरणान्ते परतन्त्रप्रमेयस्य सृष्टयादिविषये स्वतन्त्रभूतविप्रावधीनत्वस्योक्तत्वादित्यर्थः । यद्यप्यत्र परतन्त्रप्रमेयस्य स्वतन्त्रप्रमेयभूतविष्ण्वधीनत्वमेवोक्तम्। नतु तज्ज्ञानस्य मोक्षसाधनत्वम् । तथापि 'य एतत्परतन्त्रन्तु सर्वमेव हरेः सदा । वश मित्येव जानाति संसारान्मुच्यतेहि सः’ इति तत्त्वविवेकान्ते उक्तप्रकारेण तज्ज्ञानस्य मोक्षहेतुत्वमप्यत्राभिप्रेतमिति द्रष्टव्यम् । अन्यथेति । तज्ज्ञानस्य निःश्रेयसासाधनत्व इत्यर्थः । तत्त्वसङ्कयानं तत्त्वपरिगणनम्। ननु स्वतन्त्रतत्त्वस्यादावुद्देशे किं निमित्तमित्यत आह । स्वतन्त्रतत्त्वस्येति। ननु उत्तरत्र स्वतन्त्रतत्वं निर्दिश्यते । तत्कथम् । लोके लक्षणमुक्त्वा निर्देशोदृष्टः नान्यथा। अतो लक्षणाकथनान्न्यूनता इत्यत आह । उद्देशे नैवेति । यत् खसत्तादौ खयैव तन्त्रं अधीनं नतु परापेक्षे तत्खतन्त्र मिति संज्ञानिर्वचनेनैव लक्षणं लब्धमिति न न्यूनतेत्यर्थः । इदमुप टी-अत्र भगवानिति विष्णोः स्वातन्त्र्योपपादकम् । अन्यद् स्वतन्त्रमिति शेषः । अथवा द्वे तत्त्वे इत्युक्ते स्वतन्त्रमिव परतन्त्रमेका व्यक्तिरेव प्रसज्येत । तथा च प्रमाणविरोधो वक्ष्यमाणविभाग लक्षणम् । यत् स्वसत्तादौ स्वतन्त्रं स्वाधीनै न भवति परापेक्षमिति यावत् । तत् अस्वतन्त्रमिति अस्वतन्त्रतत्वलक्षणमपि द्रष्टव्यम् । (अत) तत एवेति । प्राधान्यादववेत्यर्थः । रा-ननु स्वतन्त्रो विष्णुरित्येतावतैव पूतो भगवानितिपदं व्यर्थमित्यत आह । अत्र भगवानितीति । स्वातन्त्र्योपपादकमिति । तेन समप्रैश्वर्यादिषड्गुणवत्वस्य लाभादिति भावः । मूले अस्वतन्त्र तत्त्वप्रदर्शकपदाभावादाह । अन्यदस्वतन्त्रमिति शेष इति॥ ‘सङ्कयायाः विधार्थे धा' इत्युक्तस्य द्विविधमिति धा प्रत्ययस्यार्थवत्वं वक्तुमाह ॥अथवेति। तत्रावान्तरभेदसूचक धा प्रत्ययाभावादिति भावः । तथा चेति । एकव्यक्तिप्रसक्तितश्च प्रत्यक्षादिप्रमाणविरोध इत्यर्थः । अत इति । अवान्तरानेकभेदसूचनायेत्यर्थः । इत्युक्तमिति। अवान्तरानेक भेदोपेते द्वे तत्वे इत्यर्थलाभाय घा प्रत्ययान्तपदं प्रयुक्तमित्यर्थः । अस्त्वेवं तथापि किं प्रकृत इत्यत आह ।।ततश्चेति। धाप्रत्ययान्तप्रयोगतश्चेत्यर्थः। परतन्त्रमिवेति योज्यम् । श्री-ननु उत्तरत्रास्वतन्त्रविभाग एवोच्यते नतु इदं अस्वतन्त्र तत्त्वमिति निर्दिश्यते । अत आह । अन्यदिति । स्वतन्त्रो भगवान्विष्णु रितिवचनस्याभिप्रायान्तरमाह ॥ अथवेति । इत्युक्त इति । द्विविध मित्यनुक्त्वेति शेषः । प्रमाणविरोध इति । ब्रह्मादिचेतनानां घटाद्य स-परतन्त्रत्यादना ॥ परः तन्त्र-प्रधान यस्य तत् तथा । “तन्त्रै प्रधाने सिद्धान्ते कुटुम्ब' इति विश्वः । “तन्त्रै प्रधाने सिद्धान्त' इत्यमरः । तन्त्रै कुटुम्बकृत्येस्यादित्यारभ्य “प्रधाने तन्तुवायेचेति' तट्टिप्पणीसंगृहीताभिधानश्च । विरोधश्च । अतो द्विविधमित्युक्तम् । ततश्च स्वतन्त्रमपि अनेकविधं स्यादित्यत इदमुक्तम् । चेतनानाञ्च बह्वीनां परतन्त्रव्यक्तीनां प्रमाणप्रमितत्वेन तद्विरोध इत्यर्थः । । वक्ष्यमाणेति । 'भावाभावौ द्विधेतरत्' इति परतन्त्रविभागस्योच्य मानत्वेन परतन्त्रव्यक्तरेकत्वे तद्विरोधःस्यादित्यर्थः । द्विविधमित्युक्त मिति । स्वतन्त्रास्वतन्त्ररूपप्रकारद्वयोपेतमित्यर्थः । ततश्चेति । स्व तन्त्रास्वतन्त्रत्वयोः प्रकारत्वोक्त्या प्रकारवत्वस्य स्वाश्रयव्यक्तिभेद सापेक्षत्वात् परतन्त्रतत्ववत् स्वतन्त्रतत्त्वमपि अनेकंस्यादित्यर्थः । इद मुक्तमिति । स्वतन्त्रो भगवान्विष्णुरित्येकवचनेन तस्यैकत्वोक्तेरुक्त शङ्कापरिहृतेति ज्ञातव्यम् । वि-ननु प्रथमं इतिशब्दाध्याहारं विनैव तत्त्वं स्वतन्त्रमस्वतन्त्र मिति अङ्किष्टान्वयेनैव द्वैविध्यलाभे द्विविधमित्यनर्थकम्। अन्यदखतन्त्र मिति शेषदानं चाधिकमित्यस्वरसात्कल्पान्तरमाह--अथवेति । वें-अत्रेति । तत्त्वविवेके निदषाखिलसद्वणत्वस्य स्वातन्त्र्यो पपादकस्य सत्वात् 'भगवानि 'त्येतत्पूजार्थमिति व्याख्यातम् । अत्र पुनः स्वातन्त्र्योपपादकस्यान्यस्याभावात् तदुपपादकमेव तदिति भाव । इदमुक्तमिति । स्वतन्त्रो भगवान् विष्णुरेक एवेत्युक्तमित्यर्थः । एतेन अस्वतन्त्रमिव स्वतन्त्रमपि अवान्तरमेदवदिति द्विविधमित्यनेनो कत्वा 'स्वतन्त्रो भगवान् विष्णु' रित्यनेन स्वतन्त्रव्यक्तेरेकत्वोक्तौ स्ववचनव्याहृतिरित्यपास्तम् । भावानवबोधात् । नहि प्रकारद्वैविध्योक्तिः प्रकारिणोप्यवान्तरभेदस्यवाचिका, येन 'द्विविध'मित्युक्त्या खतन्त्रस्या प्यवान्तरमेदो वचनवृत्या उक्तः स्यात् । नापि प्रकारद्वैविध्योक्तिः प्रकार प्रकारिणोः अवान्तरभेदस्य व्याप्यम् । येन द्विविधमित्युक्त्या स्वतन्त्र स्याप्यवान्तरमेदोऽप्यर्थादुक्तस्यात् । किन्तु आश्रययोः व्यक्यैक्य प्रापकप्रकारिद्वित्वमनुक्त्वा ‘द्विविधम्' इति प्रकारद्वित्वोक्तिः प्रकार्य वान्तरभेदस्य सूचिकैव, साचापवादाभावे प्रकारिणोऽशेषस्यावान्तरभेदं सूचयति-यथा 'भावाभावौ द्विधेतरत्' इत्यादौ । सति तु अपवादे २४ टी–अथवा स्वतन्त्रास्वतन्त्रभेदेन तत्वद्वैविध्यमङ्गीकुर्वाणा अपि साङ्खयादयः प्रधानादिकं स्वतन्त्रतत्वमातिष्ठन्ते । तन्निरासाय इदमुदितमिति । द्विविधमित्युक्त्या परतन्त्रतत्वमवान्तरभेदचदिति सूचितम् । तत्कथमिति तत्राह । ॥ भावाभावौ द्विधेतरत् ॥ १ ॥ इतरत् खतन्त्रात् । अस्वतन्त्रतत्वं द्विधा। कथम् ? भावो अभावश्चेति। अभावप्रतीतिः भावप्रतीत्यधीना नियमेनेति प्राधान्यात्प्रथमं भाव स्योद्देशः । रा-विष्णुरित्युक्तरर्थवत्वाय योजनान्तरमाह । अथवेति । ॥ साङ्कयादय इति । साङ्खयशैवहैरण्यगर्भप्रभृतयः। प्रधानादिकं प्रधान शिवहिरण्यगर्भस्कन्दसूर्यशक्त्यादिकमित्यर्थः । आतिष्ठन्ते अभ्युप गच्छन्ति । उत्तरवाक्यमवतारयति । इत्युक्त्येति । विधार्थे विहित अपवादविषयातिरिक्ते अवान्तरभेदससूचनेनाप्युपपन्ना, नापवादविषये अवान्तरभेदं सूचयति । यथा “दुःखस्पृष्टं तद्स्पृ ष्टमिति द्वेधैवचेतनम्' इत्यादौ । तथा च कुतः स्वोक्तिविरोध इत्यादि । स-खातन्त्र्यं िवष्णोरेव कुत इत्यत उतं भगवानिति। भगवांश्च स उच्यते यः “ऐश्वर्यस्य समग्रस्य वीर्यस्य यशसः श्रियः । ज्ञान वैराग्ययोश्चैव षण्णां भग इतीरणे 'त्युदीरितैश्वर्यादिषङ्गणः । ततश्च विष्णुः-स्वतन्त्रः-भगवत्वात् । व्यतिरेकेण यज्ञदत्तवदिति प्रकारेण भगवत्वं स्वातन्त्र्यस्योपपाद्कं साधकं भवतीति भावः । प्राधान्यात् स्वतन्त्रतत्त्वस्य विष्णोरादौ श्टङ्गग्राहिकया निर्देशेनैवार्थात् सूचितं तदितरस्यास्वातन्त्र्यै कण्ठत आह ।।अन्यदिति। अत्र भगवानिति विष्णो रिति टीका विष्णुशब्दस्य रूढत्वं भगवच्छब्दस्य यौगिकत्वमभ्युपेत्य प्रवृत्ता । यदातु वैपरीत्यं विवक्षितं तदा विष्णुरिति भगवतः स्वातन्त्र्योप पादकमिति टीकाविन्यासो बोध्यः । ततश्च “भगवान्भगहा नन्दी? त्युक्तदिशा भगवान् हरिः—खतन्त्रः —विष्णुत्वात्-व्यतिरेकेण चैत्र वदिति प्रयोगो बोध्यः । विष्णुत्वात्-सर्वव्यापित्वात् । तत्त्वसङ्थानम् २५ धाप्रत्ययान्तपदोक्त्येत्यर्थ । तत्कथमिति प्रश्नः । तत्र एवं. प्रश्श्रे सति परिहारमाहेत्यर्थः । इति पदाध्याहारेणाह । भावोऽभावश्चेतीति । भावस्य प्रथमोद्देशे निमित्तमाह । अभावप्रतीतिरिति । नियमेनेति । प्रतियोगिज्ञानं विना अभावप्रतीतेः कदाप्यनुदयादिति भावः । श्री-स्वतन्त्रो भगवान् विष्णुः इत्यस्य पुनरभिप्रायान्तरमाह ॥ अथवेति । साङ्कयाद्य इति आदिपदेन पाशुपतशैवशाक्ताद्यो ग्राह्याः । प्रधानादिकमित्यादिपदेन शिवशक्त्यादिकं ग्राह्यम् । द्विविध मित्युक्त्येति । द्विविधमित्यनेन स्वतन्त्रास्वतन्त्रतत्वयोर्विभाजकोपा धित्वरूपप्रकारत्वस्योक्तत्वात् स्वतन्त्रपरतन्त्रयोरवान्तरभेदोऽस्तीति सूचितम् । प्रकारत्वस्य स्वाश्रयव्यक्तिभेदंविना अनुपपत्ते । यद्धा परीक्षकैः तत्रैवहि प्रकारपुरस्कारेण विभागः कथ्यते यत्र प्रकारिणां बहुत्वेन विभागः कर्तु न शक्यते । यथा द्विविधं केवलं चतुर्विध मित्यादौ । एवञ्च प्रकृते प्रकारपुरस्कारेण द्वैविध्यकथने प्रकारि बहुत्वं प्राप्तमेवेति तेन सूचितमिति द्रष्टव्यम् ।। सूचितमिति।। सूचना भावे श्रोतुरवान्तरभेद्वत्ताज्ञानाभावेन तत्कथं इति आकांक्षाया अनु दयात् तं प्रति अवान्तरभेदकथनमसङ्गतं स्यादिति भावः । एव मुत्तरत्रापि ज्ञातव्यम् । भावस्य प्रथममुद्देशे प्राधान्यं निमित्तम् । प्राधान्येऽपि किं निमित्तमित्याशङ्कायामाह । अभावप्रतीतिरिति । वे—तन्निरासायेति । “न च कर्मविमामलकालगुणप्रभृतीशम चित्तनु तद्धियतः’ इत्युक्तरीत्या प्रधानादिस्वातन्त्र्यनिरासाय “स्वतन्त्रो भगवान् विष्णुरेक एवेत्युक्तमित्यर्थ '। नियमेनेति । न चव प्रागभावध्वंसप्रतीतेः प्रतियोगिरूप भावप्रतीत्यधीनत्वेऽपि अत्यन्तासत्प्रतियोगिकात्यन्ताभावस्य प्रतीतिः कथं भावप्रतीत्यधीनेतिवाच्यम् । तत्राप्यप्रसक्तस्य प्रतिषेधायोगेन प्रसक्तेश्च भ्रान्तिरूपतया अधिष्ठानज्ञानरूपभावप्रतीत्यधीनत्वादिति भाव । स-अभावप्रतीतिरिति। अभावत्वेनाभावप्रतीतिरत्रविवक्षिता । तेन प्रमेयत्वेन अभावप्रतीतेः प्रतियोगिभावप्रतीत्यनधीनत्वेपि न दोषः । टी–प्रथमप्रतीतौ अस्तीत्युपलभ्यते यः स भावः । यश्च प्रथमोपलब्धौ नास्तीति प्रतीयते सोऽभावः । कुत एतत् । खरूपेण हि भावाभावौ िवधिनिषेधात्मानौ। रूपान्तरेण तु निषेधविधिरूपौ । तत्रापातजायां संविदि स्वरूपमेव भासते । द्वितीयादिप्रतीतौ रूपान्त रम् । कार्यगम्यत्वात्सामग्रीभेदस्य । प्रतियोगिशानाधीनत्वात् अभावज्ञानस्येति , भावः । यथाहुः । सद्भ्यां अधिकरणप्रतियोगिभ्यां अभावो निरूप्यत इति । रा–“प्रथमप्रतिपत्तिषु । निषेधविधिरूपत्वं भावाभावत्वमत्रहि' इति युक्तिपादीयानुव्याख्यानानुरोधेनाह । प्रथमप्रतीताविति । विषयि विषययोराधाराधेयभावो गौण इत्यभिप्रेत्य सप्तमीप्रयोगः कुतएतदिति। एतद्भावाभावव्यवस्थाकल्पनं कुतः कुतो मानादित्यर्थः । घटादेर्भाव स्यापि पुटादिर्नेति निषेधधीविषयत्वादिति भावः । भावाभावधीरेव प्रमाणे तथा प्रतीतौ च तत्तत्स्वरूपमेव नियामकमिति भावेनाह ॥ ॥ स्वरूपेणेति । विधीति । अपरप्रतिक्षेपपरप्रतिक्षेपरूपावित्यर्थः। नन्वस्तुनाम भावाभावयोः स्वरूपेण विधिनिषेधरूपताच । तथापि किं प्रकृत इत्यत आह । तत्रेति । नन्वापातजायां संविदिस्वरूपमेवावभासते रूपान्तरन्तु द्वितीयादिमतीतौ भासत इति कुतः । रूपद्वयप्रतीति सामग्रीमेदे मानाभावादित्यत आह । कार्यगम्यत्वादिति। प्रतीतिरूप कार्यभेद् एव तत्सामग्रीभेदै मानमिति भावः । पूर्वापरभावापन्नोक्तरूप द्विविधप्रतीतिरूपकार्यगम्यत्वाद्भावाभावप्रतीतिद्वयसामग्रीभावस्यादौ सा च प्रतीतिः साक्षात्काररूपा । तेन अभावपदाज्जायमानेऽभावबोधे तदपेक्षाभावेऽपि न नियमस्योक्तस्यातिक्रमः। भावस्यापि अभावविलक्षण त्वेन प्रतीतिः अभावरूपप्रतियोगिसापेक्षेति अभावस्यापि प्राधान्यात् स एवादौ किन्नोद्दिश्यत इत्यत आह । नियमेनेति । वि-प्रथमेत्यादि॥ सत्तावद्विशेष्यक-प्राथमिक-प्रतीतिविषयत्वं भावत्वम् । सत्ताभाववद्विशेष्यक-प्राथमिक-प्रतीतिविषयत्वं अभावत्व तत्त्वसङ्कयानम् २७ विधिरूपप्रतीतिंजनयित्वा पश्चात् निषेधरूपप्रतीतिं जनयति । अभाव प्रतीतिसामग्रीतु भावप्रतीतिवैपरीत्येनाभावप्रतीतिं जनयतीत्येवं भावा भावप्रतीतिसामग्रयोर्भदस्येति वा । भावस्यादौ विधिप्रतीतिसामग्री पश्चान्निषेधप्रतीतिसामग्री इत्यादिरूपेण सामग्रीभेदस्येतिवार्थः । श्री-भावाभावयोर्लक्षणं स्वयं दर्शयति । प्रथमप्रतीतावि त्यादिना । भावलक्षणे अभावे अतिव्याप्तिपरिहाराय प्रथमप्रतीता मित्यर्थः । न च सत्तादौ सत्तायाः अभावेन भावाभावविभाजकोपाध्यो रव्याप्तिरिति वाच्यम् । सत्तादावपि एकार्थसामाधिकरण्येन सत्तायाः विद्यमानत्वात्, अभावेतु सत्ताभावेऽपि अभेदेन संबन्धेन सत्ताभाव स-स्वरूपेणहीति । प्रथमत्वं प्रतीतौ विशेषणम् । तत्र यदा यदा स्वयं ज्ञायते तदा तदा स्वविषयकं ज्ञानद्वयमस्ति । आपातजै विमर्शजञ्चेति । आपातजप्रतीतिरेवेहोक्तप्रथमत्वविशेषितप्रतीतिशब्द वाच्या। न चव के इमे इति तत्पक्षविकल्पदोषः। अस्तीत्याकारिका प्रतीति रस्तीतिप्रतीतिरिति वदामः । न चात्रास्तीत्याकारकत्वं भावत्वघटितम् । येनात्माश्रयःस्यात् । किन्त्वखण्डस्यैव ज्ञानधर्मस्य तस्योररीकरणात् । न चात्र प्रमाणाभावः । भ्रमप्रमासाधारण्येन अस्ति रजतमिति ज्ञाना नन्तरं ममात्र रजतमस्तीति झाने जातमित्यबाधितानुभवस्य तत्र मान त्वात् । एवञ्चाविमर्शजास्तीत्याकारकज्ञानविषयत्वं भावस्य लक्षणम् । नास्तीत्याकारकापातजज्ञानविषयत्वमभावस्य लक्षणमित्युक्तं भवति। का–प्रथमेति । विधित्वेन प्रथमप्रतीतिविषयत्वं भावत्वम्। निषेधत्वेन प्रथमप्रतीतिविषयत्वमभावत्वमित्यर्थः । विधित्वनिषेधत्वे चाखण्डोपाधी । एतदभिप्रायेणैव भावत्वादिकमखण्डोपाधिरिति विज यीन्द्रतीर्थश्रीमञ्चरणैरुक्तम् । द्वितीयादिप्रतीतौ अभावस्यापि भावात् प्रथमेति। प्रथमत्वञ्च प्रतीत्यनुत्तरत्वम् । तेन द्वितीयादिप्रतीतेः तृतीयादिप्रतीतितः प्राथम्येऽपि न क्षतिः । नचाभावप्रतीतेः प्रतियोग्यादि प्रतीत्युत्तरत्वनियमात्प्राथम्यायोग । स्वविषयविषयकप्रतीत्यनुत्तरत्व स्यात्रविवक्षितत्वात् । न चान्योन्याभावे अव्याप्तिः । तत्प्रतीतेस्तदभिन्न भिंप्रतीत्युत्तरत्वनियमादिति वाच्यम् । भावस्वरूपाभावस्यालक्ष्य २८ टी-तथा च प्रतीतिः । अस्त्यत्र घटः स न शुछ इति । एवं नास्त्यत्र घटः अस्ति घटाभाव इति । ननु स्वतन्त्रतत्वं भावोऽभावोऽ न्यद्वा । नाद्यद्वितीयौ । भावाभावयोः परतन्त्रप्रभेदत्वात् । न तृतीयः । व्याघातात् । मबम् । भावलक्षणाक्रान्तत्वात् । परतन्त्र भावाभावतया द्विधैव न पुनरेकविधं नापि त्रिविधमित्येवं परो विभागः न पुनः परतन्त्रमेव भावाभावात्मकमिति । विति विशेषणम्। अभावलक्षणे भावे अतिव्याप्तिपरिहाराय प्रथमोप लब्धौ इत्युक्तम् । एवं प्रथमेतिविशेषणात् उभयत्र परस्परातिव्याप्ति परिहारं प्रश्नपूर्वकमुपपादयितुमाह । कुतएतदित्यादिना ।। लक्षण द्वयेऽपि प्रथमेति विशेषणं कस्मात् दत्तमित्यर्थः । उत्तरमाह । स्वरूपेण हीत्यादिना ।। रूपान्तरेण धर्मान्तरेण । निषेधेति । भावोऽपि निषेध रूपः अभावोऽपि विधिरूप इत्यर्थः । आपातजायामिति। निर्विकल्पक रूपायामित्यर्थः । प्राथमिकज्ञान इति यावत् । ननु सामग्रीवैचित्र्य कल्पने किं मानं इत्यत आह । कायेति । रा–कार्यमेवासिद्धमित्यत आह । तथाचेति । उक्तरूपेणास्ति च प्रतीतिरित्यर्थः । अस्वतन्त्रे भावाभावभेदात् द्विविधमिलयङ्गीकारे स्वतन्त्रं भावो न स्यादित्याशयेनाशङ्कते । नन्विति । अन्यद्वा भावा भावाभ्यां अन्यद्धेत्यर्थः । परतन्त्रप्रभेदत्वात्। परतन्त्रविशेषत्वादित्यर्थ । ॥ व्याघातादिति । भावोनेत्युक्ते अभाव इति प्राप्त पुनरभावो नेत्युक्ते व्याघातः । तथा अभावो नेत्युक्ते भाव इति प्रातं पुनः भावो नेत्युक्त व्याघातः इत्यर्थः । भावलक्षणेति । अस्ति ब्रह्म। नारायणो वा इदमग्र असीत् ब्रह्म वा इदमग्र आसीत् इत्यादिरूपेण प्रथमप्रतीतौ विधितया प्रतीयमानत्वरूपभावलक्षणोपेतत्वाद्भावत्वमेवेत्यर्थः । तर्हि भावाभावौ त्वात् । अभावस्वरूपे च धर्मिप्रतीतिमादायैव लक्षणसङ्गतः । अत एव यस्तु नास्तीति प्रतीयते सोऽभाव इत्युक्तम् । अन्यथा यस्तुनेति प्रतीयत इत्येवावक्ष्यत् । द्विधेतरदित्युक्तिविरोध इत्यत आह । परतन्त्रमिति । इत्येवंपरइति । इत्येवमेतादृशो न्यूनाधिकसंख्याव्यवच्छेदः परः उद्देश्यः यस्य स तथा तत्प्रयोजक इति यावत् । विभाग इति । भावाभावौ द्विधेतरदित्यने नोक्त विभाग इत्यर्थः। इति शब्दानन्तरं एवं पर इत्यस्यानुषङ्गः। इत्येव मेतादृशोऽयं इतरव्यवच्छेदस्तत्परो न भवतीत्यर्थः । श्री-कार्यवैचित्र्यमेव दर्शयति । तथा च प्रतीतिरिति। स न शुकु इति । इदं ज्ञानं न प्राथमिकं प्रतियोगिज्ञानादिविलम्बादिति भावः । अस्ति घटाभाव इति ।। घटाभाववद्भूतलमित्यर्थः । अभाव विशेषणकं सत्ताविशेष्यकं ज्ञानमेतत् । इदमपि ज्ञानं न प्रथमभावि । विशेषणस्याभावस्य पूर्व अज्ञानात् इति भावः । नास्ति अत्र घट इति झानेतु घटाभावस्य विशेष्यत्वात् तज्ज्ञानस्य अकारणत्वात् न विलम्ब वे-कार्यमेव क्रमेणोदाहरति । एवमिति । ननु–भावलक्षणे घटाभाचोऽस्तीतिवाक्यात् प्रथममेवास्तीत्युपलभ्यमानेऽभावेऽतिव्याप्ति रिति वाच्यम् । तत्रापि घटाभाव इत्यवान्तरवाक्यार्थभूतप्रतिषेधाकार प्रतीत्युत्तरकालमेव तदस्तित्वप्रतीतेः । अत एव घटो नास्तीति वाक्यात् प्रथममेव घटस्य नास्तित्वाकारेण प्रतीतेरभावलक्षणस्यातिव्याप्तिरिति परास्तम् । ननु—भावलक्षणे तथाप्यतिव्याप्तिः ॥ तथाहि-मेदो हि धर्मिखरूपमेव, स च धर्मिग्रहेण न गृह्यत एव । उक्तं हि–“स्वरूपं वस्तुनो मेदो यन्न तस्य ग्रहे ग्रहः” इति । न च प्रथमोपलब्धौ सप्रति योगिकप्रतिषेधाकारेण प्रतीयमानत्वं विवक्षितम्। तथा च स्वरूपाकारेण प्रतीतावपि नातिव्याप्तिरिति वाच्यम्। प्रथममेव सामान्यत विलक्षणत्वेन वस्तुप्रतीत्यङ्गीकारात् । उत्तं हि–“प्रायः सर्वतोविलक्षणं पदार्थस्वरूपं दृश्यत ?” इति । तथा च कथं नातिव्याप्तिरिति । मैवं विशेषतः प्रतिषेधाकारेण प्रथमं प्रतीयमानत्वस्य अभावलक्षणत्वेन विवक्षि तत्वात् । खरूपेण भेदप्रतीतावपि प्रथमं विशेषाकारेण प्रतीत्यभावात् । अत एव अनन्तरप्रतीतिः “न शुक्ल ' इति विशेषाकारेणैवोदाहृता । उत्तं हि–“को विरोधः खरूपेण गृहीतो भेद एवतु । अस्य अमुष्मादिति पुनः विशेषेणैव गृह्यते' ॥ इति ॥ टी-यथा भावेषु स्वतन्त्रतत्वं प्रविशति तथा विभागः क्रियतामिति चेत् नैवं शङ्कयम् । तद्धि प्रधानतया सर्वविविक्तमेव वेदितव्यम् । अन्यथा द्विविधं तत्त्वम् । भावोऽभावश्च । भावो(पि) द्विविधः । नित्योऽनित्यश्च । नित्यो द्विविधः । चेतनोऽचेतनश्च । चेतनोऽपि द्विविधः । स्वतन्त्रोऽखतन्त्रश्चेति कर्तव्यम् । एवं सति न प्राधान्येन प्रतिपत्तिःस्यात् । भगवद्यतिरिक्तस्य सर्वस्याप्यस्वातन्त्र्य प्रतीतिर्नस्यात् । अस्मिन्पक्षे स्वतन्त्रस्य भावत्वं न विदितं स्यादिति सममेवेतिचेन्न । पुरुषार्थोपयोगानुपयोगाभ्यां विशेषात् । अभावा दीनां नित्यत्वाद्यनुक्तिश्च समैव । तस्माद्यथान्यासमेवास्तु । इति ध्येयम् । व्याघातादिति । भावभिन्नस्य अभावतया पुनरभाव भिन्नत्वाभिधाने व्याघातः । तथा अभावभिन्नस्य भावतया पुनः भाव भिन्नत्वाभिधाने व्याघातादित्यर्थः । । भावलक्षणेति । प्रथमप्रतीतौ अस्तीत्युपलभ्यते यः सः भाव इति भावलक्षणाक्रान्तत्वात् स्वतन्त्रतत्वं भाव एवेत्यर्थः । सर्वे वाक्यं सावधारणमिति न्यायेन भावाभावौ द्विघेतरत् इति वाक्यं सावधारणं तञ्चावधारणं द्विधेत्यनेन संबध्यते नतु परतन्त्रार्थयेके तदित्यादिना । तथा च स्वतन्त्रतत्वस्य भावत्वाङ्गीकारे नकोऽपि दोष इत्याशयेनाह । परतन्त्रमिति । न पुनः परतन्त्रमेवेति। येन भावस्य परतन्त्रप्रभेदत्वेन स्वतन्त्रतत्त्वस्य विष्णोः भावत्वं न स्यात् रा-शङ्कते ॥ यथेति । तद्वीति । स्वतन्त्रतत्त्वमित्यर्थः । । अन्यथेति । स्वतन्त्रतत्त्वस्य भावत्वार्थकविभागकरणेतु इति कर्तव्य मित्यन्वयः । अस्त्वेवं तथापि का हानिरित्यत आह । एवमितीति । भावत्ववन्नित्यत्वचेतनत्वयोरपि लाभायोक्तं नित्योऽनित्य इत्यादि विभाग द्वयम् ॥सवस्यापीति। उक्तविभागे भगवदन्यचेतनमात्रस्यैवास्वातन्त्र्य प्रतीतेरिति भावः ॥ शङ्कते । अस्मिन्पक्ष इति । मूलकृदुक्तविभागपक्ष ३१ इत्यर्थः । पुरुषार्थेति । मूलकृदुक्तटीकाकृदुक्तविभागद्वयपक्षेऽपि कस्य चिदर्थस्याज्ञानसाम्येऽपि मूलकृदुक्तविभागपक्षः पुरुषार्थोपयोगी अवश्य ज्ञातव्यः प्राधान्यसर्वविभक्तत्वयोः स्वतन्त्रतत्त्वज्ञानोद्यात् टीकाकृत्प्रद शैितविभागपक्षे तयोरज्ञानात् भावत्वज्ञानस्य च पुरुषार्थानुपयोगेन तदज्ञानेऽपि दोषाभावात् । मूलकृदुक्तविभागपक्षेतु पुरुषार्थोपयोगित्व विशेषभावादित्यर्थः । अथाप्यनुपपत्तिरस्तीत्याशङ्कयाह । अभावादीना मिति । अत्यन्ताभावध्वंसयोर्नित्यत्वं प्रागभावस्यानित्यत्वं त्रयाणाम चेतनत्वं पारतन्त्र्यमचेतनेऽपि केषाञ्चिदनित्यत्वं पारतन्त्र्यमित्यादिकमपि टीकाकृतप्रदर्शितविभागे । मूलकृदुक्तविभागे विष्णोर्भावत्वमेव नोक्त मिति कस्यचिदनुक्तिरुभयत्र समैव । प्रत्युतात्र बहूनां अनुक्तिः । तत्र भावत्वस्य अनुक्तिरेवेत्यर्थः । तस्मादिति। अनुक्लयोः साम्यान्मूलोक्त विभागे विशेषसत्वाञ्च मूलोक्तविभाग एवास्तु इत्यर्थः ॥ श्री-यद्यपि तत्त्वस्य भावाभावतया द्वैविध्यं शक्यते वक्तुम् । तथाप्यस्य वैयथ्यदयमेव विभागो न्याय्य इत्युक्तमननुसैद्धानस्तत्वस्य भावाभावतयैव विभागः कुतो न क्रियत इत्याशयेन शङ्कते ॥यथा भावेष्विति । तद्धीति । स्वतन्त्रतत्त्वमित्यर्थः । सर्वविविक्तमेवेति ॥ सर्ववैलक्षण्येनैव नतु सर्वसाधारण्येनेत्यर्थः । तदर्थं स्वतन्त्रास्वतन्त्र वि-स्वातन्त्र्यास्वातन्त्र्याभ्यामेव विभागकरणे पूर्वोक्तयुक्तिमपि स्मारयति--।।भगवद्यतिरिक्तस्येति। यद्यपि * यद्यपी'त्यादिना भावत्वा भावत्वाभ्यां विभागकरणं पूर्वमाशङ्कितम् । तथापि स्वतन्त्रायत्ततया परतन्त्रस्य ज्ञानं निःश्रेयसोपयोगीति वक्तुं पूर्वमाशङ्कितम् । इदानीन्तु स्वतन्त्रस्य प्राधान्येन सकलविविक्ततया झानं निःश्रेयसोपयोगीति निवेदयितुमिति भेद इति द्रष्टव्यम् । वे-पुरुषार्थोपयोगेति । भगवह्यतिरिक्तस्य सर्वस्य स्वतन्त्र प्रमेयायत्ततया ज्ञानं यथा निःश्रेयसहेतुत्वेनोपयोगि, न तथा स्वतन्त्र तत्त्वस्य भावत्वादिज्ञानमित्यर्थः । मेदेनैव तत्त्वविभागः कार्य इत्याशयः । भावाभावभेदेन तत्वविभागो न कार्यः । अन्यथेति । सर्वविविक्ततया वेदनमनङ्गीकृत्य स्वतन्त्रतत्वस्य यथाभावेषु प्रवेशः तथा विभागकरण इत्यर्थः । पूर्वोक्तमेव वैयथ्यं स्मारयति । एवं सतीति ॥ दूषणान्तरमाह । भगवदिति । सर्वस्येति॥ भावाभावनित्यानित्यरूपवेतनवर्गस्येत्यर्थः । अस्वातन्त्र्येति । अख तन्त्रस्य चेतनप्रभेदरूपत्वादि (ति भावः) त्यर्थः । अस्मिन्पक्ष इति । तत्वै द्विविधं स्वतन्त्रं परतन्त्रञ्च परतन्त्रै द्विविधं भावः अभावश्चेति विभागकरणे स्वतन्त्रतत्वस्य भावत्वमविदितंस्यात् भावस्य परतन्त्रभेद रूपत्वात् इत्यर्थः । सममेवेति । तथाचैवं साम्ये भाबाभावादिनैव तत्वविभागः क्रियतामविशेषादिति भावः । अविशेषोऽसिद्ध इत्याह । पुरुषार्थेति । स्वतन्त्रास्वतन्त्रभेदेन तत्त्वद्वैविध्यज्ञानस्य मोक्षोपयोगि तायाः “य एतत्परतन्त्रन्तु' इत्यादिना प्रमितत्वाद्न्यस्य तदभावात् इति भावः । ननु अथापि न भवदुक्तरीत्या तत्त्वविभागो युक्तः । तथाहि । तत्त्वं द्विविधम् । स्वतन्त्रं अस्वतन्त्रञ्चेति । अस्वतन्त्रै द्विविधं भावोऽ भावश्च । भावोऽपि द्विविधः । चेतनः अचेतनश्च । अचेतनः त्रिविधः । नित्यः अनिलयः नित्यानित्यश्रेति विभागकरणे प्रध्वंसात्यन्ताभावरूपा भावस्य नित्यत्वं नोक्तं स्यात् । नित्यस्य भावप्रभेदरूपाचेतनप्रभेदरूप त्वादित्यर्थः । तथा चेतनस्य नित्यत्वं नोत्तंस्यात्। नित्यस्यावेतन प्रभेदरूपत्वात्। तथा स्वतन्त्रतत्त्वस्य भावत्वं नोक्तं स्यात् । भावस्या स्वतन्त्रप्रभेदरूपत्वादित्याशङ्कय त्वदीयविभागकरणे एतत्समानमित्याह ॥ अभावादीनामिति । प्रथमादिपदेन चेतनस्वतन्त्रतत्वयोम्रहणम् । द्वितीयादिपदेन भावत्वग्रहणम् । तथा चव ध्वंसात्यन्ताभावरूपाभावयोः चेतनानाञ्च नित्यत्वानुक्तिः स्वतन्त्रतत्त्वस्य भावत्वानुक्तिश्रेत्यर्थः । इद् मुपलक्षणम् । प्रागभावस्यानित्यत्वानुक्तिः अनित्यस्य भावप्रमेदरूपा चेतनप्रभेदरूपत्वादिति द्रष्टव्यम् । समेवेति । तत्धं द्विविधं भावः अभावश्च । भावोऽपि द्विविधः । नित्यः अनित्यश्च । नित्योऽपि द्विविधः । ३३ टी-अथास्वतन्त्रं चेतनत्वादिनैव विभज्यताम् । किं वेतन त्वादिना विभज्य भावाभावतया विभागः बर्तव्य उतायं न कर्तव्य एव । नाद्यः । विशेषाभावात् । अभावस्य अचेतनत्वं एवं सति नोक्तं स्यादिति चेत् तथामति चेतनस्य भावत्वमपि नोक्तं श्यादिति मम् । वेतनः अयेतनश्च । वेतनोऽपि द्विविधः । स्वतन्त्रं अस्वतन्त्रञ्चेति विभाग करणे अतनस्य अस्वातन्त्र्यं लोकं स्यात् । अस्वतन्त्रस्य चेतन्नप्रभेद् रूपत्वात् । तथा अनित्यप्रध्वंसात्यन्ताभावयोः निलयत्वं प्रागभावस्या नित्यत्वं नोक्तं स्यात् । नित्यानित्ययोः भावप्रभेदरूपन्वादित्यर्थः । यथा न्याममिति । 'स्वतन्त्रमस्वतन्त्रञ्च द्विविधं तत्त्वमिप्यते ? इत्युक्तप्रकारे णैव द्वैविध्यमस्त्वित्यर्थः । रा-परतन्त्रस्य भावत्वादिःा विभागे विशेषं विवक्षुराक्षिपति ॥ अथेति । अस्वतन्त्रं चेतनोऽवेतलश्चेति द्विविधम् । अचेतनोऽपि भावोऽभावश्चति द्वेधा । इत्यादिरूपेण विभज्यताम्। किं भावत्वादिनेति भावः । विशेषेति । पुरुषार्थोपयोगित्वादिविशेषस्याभावादित्यर्थः । विशेषमाशङ्कय साम्यमाह । अभावस्येति । एवं सतीति । भावत्वा दिना विभागे कृते सतीत्यर्थः । श्री–भावाभावतयोत्तं परतन्त्रविभागमाक्षिपति । अथा स्वतन्त्रमिति । अस्वतन्त्रं द्विविधं चेतनोऽवेतनश्च इत्येवं विभज्यताम् । भावः अभावश्चेति किमर्थ विभज्यत इत्यर्थः । किं चेतनत्वादिनेति । अस्वतन्त्रं द्विविधं वेतनोऽचेतनश्चेति विभागं कृत्वा अनन्तरं अचेतनो द्विविधः भावः अभावश्चेति भावाभावविभागः कर्तव्य उतायं न कर्तव्य इत्यभिप्राय इत्यर्थः । विशेषाभावादिति । अस्वतन्त्रं द्विविधं भाव अभावश्च । भावोऽपि द्विविध । चेतनः अचेतनश्चेति विभागकरणे तथा अस्वतन्त्रै द्विविधं वेतनः अचेतनश्ध अचेतनै द्विविधं भावः अभावश्च इति विभागकरणेच विशेषाभावादित्यर्थः । नन्वस्ति विशेषः । भावाभावभेदेन अस्वतन्त्रं विभज्य भावस्य चेतनाचेतनत्वेन विभागकरणे टी-तर्हि केन विशेषेणास्य प्राधान्यमिति चेत् । वादि विप्रतिपत्तिभावाभावाभ्यां विशेषात् । अत एव नद्वितीयोऽपि । इति । अभाव एव नास्तीति केचित् । तदसत् । नास्तीति प्रतीतेः दुरपह्न वत्वात् । घटो नास्तीति प्रतीतिर्भूतलमात्रविषया इति चेत् । मात्रेति किं भूतलमेवीच्यते उतातिरिक्तं किञ्चित् । आद्ये घटवत्यपि प्रमङ्गः । अतिरिक्तोऽपि घटश्चेदुक्तो दोषः । भावान्तरञ्चेत् रूपवति घटे गंधेो नास्तीति प्रतीतिप्रसङ्गः । अभावस्य अचेतनत्वं नोक्तं स्यात् । अचेतनस्य अभावप्रभेदरूपत्वादिति शङ्कते ॥ अभावस्येति । तथासतीति । अस्वतन्त्रं चेतनत्वादिना विभज्य अचेतनस्य भावत्वादिना विभागकरणे चेतनस्य भावत्वै नोक्तं स्यात् । भावस्य अचेतनप्रभेदरूपत्वादिति सममित्यर्थः । रा-अस्येति । भावत्वादिना विभागस्येत्यर्थः । वादीति । भावाभावत्वे अस्ति विवादः न वेतनत्वादौ अतः तन्निरासाय भावत्वादि विभागस्य प्राधान्यमित्यर्थः । अतएवेति। विवादाभावादेव कर्तव्यत्व पक्षो न युक्त इत्यर्थः । विवादं प्रदर्शयन्निराह । अभाव इति । केचित् प्राभाकराः । भावान्तरमिति । नास्तीतिधीविषय इति योज्यम् ॥ ॥ रूपवतीति । रूपसैयैव तत्र भावान्तरत्वादिति भावः । श्री—नन्वेवं साम्ये केन निमित्तविशेषेण भावाभावभेदेन अखतन्त्रविभागकरणस्य प्राधान्यमित्याशङ्कते ॥ तर्हति । वादि विप्रतिपत्तीति । अस्वतन्त्रस्य चेतनाचेतनभेदेन विभागकरणे चेतना चेतनपदार्थयोः सर्वेरङ्गीकृतत्वेन तत्र वादिविप्रतिपत्यभावात् । भावत्वा दिना विभागकरणे अधिकरणातिरिक्ताभावानङ्गीकारवादिनां मीमांस कानां विप्रतिपत्तिसद्भावादित्येवं रूपात् निमित्तविशेषादित्यर्थः । प्राधान्यमिति संबन्धः । अत एवेति । भावाभावविभागो न कर्तव्य एवेति द्वितीयपक्षोऽप्यत एवायुक्तः । अभावे वादिविप्रतिपत्तिसद्भावेन टी-ननु घटाभावो घटाभाववति भूतले संबध्यते उत घटवति । नाद्यः । आत्माश्रयादिदोषप्रसङ्गात् । न द्वितीयः । विरोधात् । अतो वक्तव्यं भूतलमात्र इति । तदेवास्तु नास्तीति प्रतीतिविषय इति चेत् । प्रश्न एवायं विविच्यताम् । यदि अभावसंबन्धात् प्राक् कीदृशं भूतलमिति यदि वा संवन्धसमये कीदृशमिति यद्वा यदि अभावात् इदं विविच्येत तदा कीदृशं नाम स्यादिति । आद्ये सघटमित्येवोत्त रम् । द्वितीये घटाभाववदिति । तृतीये यदि विवेको वस्तुकृतः तदा अभावस्य नष्टत्वात् घटवदिति । यदि बुद्धिकृतः तदा बुध्यैव घटप्रसक्तिमदिति । अन्यथैवं भावप्रतिक्षेपोऽपि स्यादित्यास्तां विस्तरः । तस्य समर्थनीयत्वादेवेत्यर्थ । अभावपदार्थसमर्थनार्थ तामेव वादि विप्रतिपत्तिं दर्शयति । अभाव एवेति । केचित् मीमांसकाः । भूतल मात्रेति। तथा च अधिकरणतििरक्ताभावो नास्तीति भावः । घटवत्य पीति । नास्तीति प्रतीतेः भूतलमात्रविषयत्वे घटवत्यपि भूतले घटो नास्तीति प्रतीतिः स्यात् । नास्तीति प्रतीतिविषयस्य भूतलस्य घटसत्ता यामपि सद्भावादित्यर्थः । घटो नास्तीति प्रतीतिः भूतलातिरिक्तविषया चेत् तर्हि तत्र पृच्छामः । नास्तीति प्रतीतिविषयभूतं भूतलातिरिक्त वस्तु किं प्रतियोगिभूतो घट एव उत प्रतियोगिभिन्न भावान्तरमिति । नाद्य इत्याह । उक्तदोष इति॥ घटवत्यपि भूतले घटो नास्तीति प्रतीति प्रसङ्ग इत्यर्थः । द्वितीयमाशङ्कय निषेधति । भावान्तरमिति । प्रति योगिभिन्नमित्यर्थः । रूपवतीति । गन्धो नास्तीति प्रतीतेः प्रतियोगि भूतगन्धभिन्नघटरूपाधिकरणभिन्नरूपाख्यभावान्तरविषयकत्वं स्यात् इत्यर्थः । रा-अभाववादिनंप्रति बाधकोपन्यासमुखेन स्वोक्तपक्षं स्थाप यति परवादी । नन्वित्यादिना । आत्माश्रयादीति । अभावमेदाङ्गी कारे अन्योन्याश्रयादिरादिपदार्थः । इदमिति । भूतलमित्यर्थः । अभा वस्य नष्टत्वादिति । तस्य घटसंबन्धप्रागभावरूपत्वादिति भावः ॥भाव प्रतिक्षेोपोऽपीति । घटोऽपि किं घटवति भूतले संबध्यते उत घट रहिते । नाद्यः । आत्माश्रयादिप्रसङ्गात् । शान्त्यः । विरोधात् । अतो भूतलमात्र इति वक्तव्यम् । स एव चव घटादिप्रतीतिविषयः अस्तु किं घटादिना इत्यपि वक्तुं शक्यत्वादिति भावः । श्री-आत्माश्रयादीति । घटाभाववतीत्यत्र प्रष्टव्यम् । किं स्वविशिष्टे एव भूतले स्वयं संवध्यते किंवा भावान्तरेण विशिष्टे । नाद्यः । आत्माश्रयप्रसङ्गात् । स्वस्यैवाधाराधेयकोटिप्रविष्टत्वात् । न द्वितीयः । अन्योन्याश्रयादिप्रसङ्गादित्यर्थः । भूतलमात्र इतीति । घटतदभावाभ्यामविशेषितमेव भूतलं घटाभावाधिकरणमिति वक्तव्य मित्यर्थः । तदेवेति । तथाचव न तदतिरिक्तः अभावोऽस्तीति भावः । घटाभावो धटाभाववति भूतले लैबध्यते उत घटवतीति प्रश्वाक्यस्य घटाभावसंबद्धं भूतलं कीदृग् इति लब्धोऽर्थः। तं विकल्प्य पृच्छति । प्रश् एवायमिति । प्रश्वाक्यार्थ एवेत्यर्थः । संबन्धसमय इति । घटाभावसंबन्धसमय इत्यर्थः । इदं भूतलम् ।। घटमिति । अत्र सर्वत्र घटशव्देन घटसंसग विवक्षित । घटसंसगभावस्य वक्ष्य माणत्वात् । घटाभाववदिति । अस्य च नास्तीति प्रतीतिविषयत्वाङ्गी कारे पर्यवसितं विवादेनेति भाव । नचवात्माश्रयः । पूर्वे अभाववति भूतले पश्चात् यद्यभावः संबध्येत तदा परं आत्माश्रयः । न चैवम् । अभावतत्सबन्धयोः भूतलाश्रितत्वस्यैककालीनत्वात् । अत एव तयो का-नन्वित्यादिप्रश्वाक्यस्य षोढाव्याख्यानं संभवति ।. घटा भावः स्वसम्बन्धात्पूर्वे, स्वखलंबन्धसमये, स्वसंबन्धानन्तरं वा यद्घटा भाववत् तत्र संबध्यते । किंवा स्वसंबंधात्पूर्व खसंबन्धसमये, खसंबंधा नन्तरंवा यद्घटवत् तत्र संवध्यत इति । एतेषांच फलतस्रिधैव प्रश्नपर्यव सानमित्याशयेन यथाश्रुतप्रश्नार्थे तावद्विकल्प्योत्तरमाह । प्रश्एवाय मिति । कीदृशं घटवद्धटाभाववद्वेत्यर्थः । तत्त्वसङ्खयानम् ३७ टी-द्विधेत्युक्त्या भावाभावयोरवान्तरभेदो तत्र भावनिरूपणाद्भावनिरूपणस्याल्पत्वात् सूचीकटाहन्यायेन पश्चा दुद्दिष्टमपि अभावं आदौ विभागेनोद्दिशति । ॥ प्राक्प्रध्वंससदात्वेन त्रिविधोऽभाव इष्यते । प्राक्त्वेन प्रध्वंसत्वेन सदात्वेन उपलक्षितः अभावः त्रिविधः इष्यते प्रामाणिकैरिति शेषः । उत्तरेकावधिः अभावः प्रागभावः । प्रतियोग्युत्पत्तेः प्रागेव अभावः अस्ति उत्पन्नेतु तस्मिन् नास्तीति कृत्वा । पूवकावाधः अभावः प्रध्वसाभावः । प्रतियोगिप्रध्वंसानन्तर मेव नतु प्रागस्तीति । रेककालीनत्वेन आत्माश्रयपरिजिहीर्षया काल एव विकल्पितः । ननु तथापि अभावसंबन्धाधिकरणतावच्छेदकं किमिति प्रश्राशय इति चेत् । अभाववद्भूतलत्वमेवेति वदामः । नचैवमात्माश्रयः । अभावस्य तटस्थ तयैव व्यावर्तकतया आश्रयकोटावप्रवेशात् । यथा घटप्रागभावत्वादीनां घटकारणतावच्छेदकत्वेऽपि घटस्य तटस्थतया व्यावर्तकत्वेन न कारण कोटौ प्रवेशः तथा प्रकृनेऽपीति नकाप्यनुपपत्तिः । तथा चातिरिक्ता भावानङ्गीकारे अधिकरणस्योक्तरीत्या अविषयत्वेन नास्तीतिप्रतीतिर्निरा लम्बना स्यादिति पूर्वोक्तमुपपन्नमेवेति तात्पर्यम् । यदि विवेक इति । अभावादिदं विविच्येत इत्यत्र विवेको भेदो भूतलघटाभावरूपवस्तुकृत इत्यर्थः । भूतलं यदा अभावात् विविक्तं जातं तदा अभावसंबन्धो नष्ट इति यावत् । तदा कीदृशं भूतलं इति प्रश्वार्थ इति भावः |घटवदिति। घटसंबन्धवदित्येवोत्तरमित्यर्थ । बुद्धिकृत इति । विवेक इति वर्तते । यदा भूतले घटाभावो नास्तीति ज्ञायते तदा कीदृशं भूतलमिति प्रश्स्य बुध्यैव घटप्रसक्तिमत् इत्युत्तरम् । तत्र प्रतियोग्यधिकरण संसर्गज्ञानरूपघटप्रसक्त्यभावे घटाभावाभावझानानुपपत्तेरित्यर्थः । । अन्यथेति । अधिकरणातिरिक्ताभावानङ्गीकार इत्यर्थः । तत्रापि तत्वसथानम् घटोऽस्तीति बुद्धेरपि अधिकरणभूतभूतलमात्रविषयत्वस्य वक्तुं शक्य त्वात् । तथा घटो घटवतिभूतले संबध्यते उत तदभाववतीति । नाद्यः । आत्माश्रयप्रसङ्गात् । न द्वितीयः । विरोधात् इत्येवं विकल्पदूषणयोश्च समत्वादिति भावः । भावप्रतिक्षेप इति। भावपदार्थापलाप इत्यर्थः । किञ्च भूतलस्यैवाभावत्वे इह भूतले घटाभाव इति आश्रयाश्रयिभावा नुपपत्तिः । अभावस्य प्रतियोगिसापेक्षत्वानुपपत्तिश्चेत्यादिदूषणगण दुष्टोऽयं पक्षः । ग्रन्थबहुत्वं स्यात् इत्येवोपरम्यत इत्याशयेनाह ॥ इत्यास्तां विस्तर इति । रा-उपलक्षित इति । स्वस्वरूपानुप्रविधैरेव इतरस्मात् व्यावर्तित इत्यर्थः । “ इत्थंभूतलक्षणे तृतीया ' इति भावः । घटादिव्यावृत्यर्थ उत्तरैकेति एकपदम् । एवमप्रेऽपि । घटादेर्वक्ष्यमाणदिशा प्रध्वंस प्रागभावरूपत्वेऽपि उभयावधिमत्वात् । यद्वा अनित्यवस्तुखरूपात्म कान्योन्याभावस्य पूर्वोत्तरावधिमत्वात् तश्यावृत्यथै उत्तरैकेति पूर्वेकेति चैकपदम् । “अनित्यवस्तुनिष्टमेदाः अनित्याः' इति टीकोक्तेः घटादि सामन्यां अनतिव्याप्तये अभावपदम् । एवं प्रध्वंसलक्षणेऽपि विनाश सामयुत्तरकालेन अनतिव्याप्तये अभावपदम् । कुत एतदित्यतः तत्र प्राक्पदसूवितयुक्तिमाह । प्रतियोगीति । नतु प्रागस्तीति इति शब्दो हेत्वर्थः । एतेन मूले तृतीया हेतावित्यपि व्याख्यातं भवति । श्री-सूचितमिति । अन्यथा भावाभावौ द्वौ इत्येवोच्येत इति भावः । विभागेनेति । सहेति शेषः । तथा च विभागोद्देशौ करोतीत्यर्थः । प्राक्त्वेनेत्यादि । प्राक्त्वादिना व्यावर्तकधर्मेणोप लक्षितो व्यावर्तितो अभावः त्रिविध इत्यर्थः । अनेन प्राक्प्रध्वंससदा त्वेनेति तृतीया न हेतौ । किन्तु इत्थंभूतलक्षण इति दर्शितं भवति । वि-उपलक्षित इति । तथाच प्रागभावत्वं, जन्याभावत्वं, सद्भातनाभावत्वञ्च त्रयं विभज्यतावच्छेदकमिति नोक्तदोष इति भावः । वे—उत्तरैकावधिरिति । उत्तरपदस्य केवलार्थकैकपदसमभि व्याहृतस्य पूर्वावधिनिषेधमात्रपरत्वेन उत्तरैकावधिपदस्य पूर्वावधि तत्त्वस्थानम् रहितत्वे सति अवधिमत्वार्थकत्वात् । एवञ्च पूर्वावधिरहितत्वेन प्रध्वंसा भावे अवधिमत्वेन सदाभात्रे अभावपदेनाविद्यादौ चातिव्याप्तिनिरासान्न कस्यापि वैयथ्र्यमिति नकश्चित्क्षुद्रोपद्रवः । स–प्रामाणिकैरितिशेष इति । अप्रामाणिकप्रतियोगिकत्वेन जघन्यत्वात् प्रामाणिकप्रतियोगिकत्वेन कैश्चिदङ्गीकृतत्वेऽपि प्रामाणिका प्रामाणिकप्रतियोगिकत्वाद्रौरवात् ततः प्राक् केवलप्रामाणिकप्रति योगिको प्रागभावध्वंसौ निरूप्यौ । तत्रापि धर्मितोऽपि पूर्वभावी तथा निरूप्य इति तथैव मूलकृन्निर्दिदेश । तमेवानुस्मृत्य प्राक्त्वेन प्रध्वंसत्वेन सदात्वेनेति टिटीकिरे टीकाकृत्पाद्ा इति बोध्यम् । का–न चव प्राक्सदात्वयोः कालधर्मत्वात् कथमभावविशेषण त्वमिति वाच्यम् । प्रागिल्यादेः प्राक्तनादिपरत्वात् । नन्वेवं किञ्चि दपेक्षया प्राक्तनत्वस्य प्रध्वंसादिसाधारणत्वादतिव्याप्तिः । स्वप्रतियोगि प्राकालवृत्तित्वविवक्षायामपि प्रध्वंसादेः स्वात्मकस्खनिष्टभेदप्रतियोगि भाविवस्तुप्राकालवृत्तित्वेनातिव्याप्ते । स्वप्रतियोगिप्राकालमात्रविव क्षणेच प्रागभावस्यापि स्वात्मकनिष्ठभेदप्रतियोगिभूतवस्तूत्तरवृत्तित्वेना संभवात् । यत्किञ्चित्प्रतियोगिप्राकालमात्रवृत्तित्वविवक्षणेच गौरव मित्यतो निष्कृष्टलक्षणमाह । उत्तरैकावधिरिति । एवञ्चोत्तरत्वनिरूप काभावत्वं पूर्वत्वानिरूपकत्वेस सति अवधित्वनिरूपकाभावत्वंवा प्राग भावत्वमिति निष्कर्षः । एतेन योऽभावो वस्तूत्पत्तेः प्रागेवास्ति स प्रागभाव इति तत्वविवेकटीकाविसंवादोऽपि निरस्तः । तस्य यथाश्रुत लक्षणत्वात् अस्य च निष्कृष्टलक्षणत्वात् । एवमप्रेऽपि पूर्वेकावधिरिति सपूर्वाभावत्वं उत्तरावधिश्शून्यत्वेसति सावधिकाभावत्वं वा प्रध्वंसत्व मित्यर्थः ।निरवधिकोऽभाव इति। अवधित्वानिरूपकत्वे सति अभावत्व मल्यन्ताभावत्वमित्यर्थः । ध्वंसादेर्गगनादेश्च वारणाय सत्यन्तविशेष्ययो। निवेशः । केचित्तु । स्वानधिकरणकालपूर्ववृत्यभावत्वं प्रागभावत्वम् । खानधिकरणकालोत्तरवृत्यभावत्वं ध्वंसत्वम् । सर्वकालवृत्यभावत्व मत्यन्ताभावत्वमित्यप्याहुः । गु—लीलावतीकारोक्तं प्रागभावलक्षणमनुवदति । उत्तरेति । उत्तरं प्रतियोग्युत्पत्तेरिति शेषः । स एवावधिरविद्यमानसमय इत्यर्थः । तत्त्वसङ्खयानम् श्री–उत्तरैकावधिरिति । यस्याभावस्य स्वापेक्षया उत्तरकाल एव प्रतियोग्यधिकरणकाल एवेति यावत् । अवधिः अनधिकरणो न पूर्वकाल इत्यर्थः । तथा च यः अभावः प्रतियोग्युत्पत्तिकालापेक्षया प्रागेवास्ति सः प्रागभाव इति फलितोऽर्थ । अत इत्थं लक्षणवाक्यार्थ मभिप्रेत्य लक्ष्ये उपपादयति । प्रतियोग्युत्पत्तेरिति । अत्राभाव इत्यनुक्तौ प्रतियोगिभूतघटोत्पत्तिकालापेक्षया प्रागेव विद्यमाने घट सामञ्यादौ अतिव्याप्तिःस्यात् । तदर्थ अभावपदम् । प्रतियोगिकाला पेक्षया इत्यनुक्त्वा यः अभावः प्रागेवास्तीत्येवोक्तौ असंभवस्यात् । घटप्रागभावस्य तन्त्वाद्युत्पत्यनन्तरमपि सत्वात् । अतः प्रतियोगिकाला पेक्षयेत्युक्तम् । तथाच नासंभव । प्राक्पदानुपादाने प्रतियोगिभूत घटकालापेक्षया पश्चात् विद्यमाने घटध्वंसे अतिव्याप्तिःस्यात् । तदर्थे प्रागित्युक्तम् । अवधारणाभावे घटप्रतियोगिकान्योन्याभावरूपे घटध्वंसे प्रतियोगिभूतघटकालापेक्षया पूर्व (मपि विद्यमानेति) भावे अतिव्याप्तिः स्यात् तदर्थं प्रागेवेत्यवधारणम् । तस्य पश्चादपि विद्यमानत्वान्नाति व्याप्तिरिति सर्व सार्थकम् । ननु प्राक्त्वं नाम प्रागभावावच्छिन्नसमय उत्पत्तिशब्दश्च सकलकारणसमवधानार्थ एव विवक्षितो नत्वसत सत्तासंबंधार्थः । अतो न सत्तासंबन्धदशायां प्रागभावासंभवादसैभवः । ततश्च प्रतियोग्युत्पाद्कसकलकारणसमवधानानन्तरमेवासन्नभाव प्राग भाव इति फलितोऽर्थ । अत्र चव घटसामन्यामतिव्याप्तिवारणायाभाव पदम् । अत्यन्ताभावनिवृत्यै असन्निति । तस्य च सदातनत्वेनासत्वा भावान्नतत्रातिव्याप्तिः । असन्नभावो ध्वंसोऽपीति अतिव्याप्तिनिवृत्यै प्रतियोग्युत्पादकसकलकारणसमवधानानन्तरमित्युक्तम्। मृदाद्युत्पादक सकलकारणसमवधानानन्तरमपि वर्तमानत्वात् घटप्रागभावस्यासंभवो माभूदिति प्रतियोगिपदम् । उत्पत्तिपदन्तु प्रागभावस्योत्पत्तिपर्यन्तमनु वृत्तिः नतु ततः प्राक्निवृत्तिरिति दर्शयितुं नतु लक्षणान्तर्गतम् । अनन्तरपदाभावेतु प्रतियोग्युत्पादकसकलकारणसमवधानात् पूर्वमप्या पद्येत । ततश्च ध्वंसेऽतिव्याप्तिस्तन्निर्वेत्यर्थमनन्तरमित्युक्तमिति सर्वे ४१ टी-न चैवं प्रागभावप्रध्वंसः प्रध्वंसग्रागभाव इति प्रवाही प्रसज्येते । प्रतियोगिन एव प्रागभावप्रध्वंसत्वेन प्रध्वंसप्रागभावः त्वेन चाङ्गीकृतत्वात् । वृत्तित्वम् । अत एवात्माश्रय इति चेन्न । प्राक्त्वस्य साधारणकाल विशेषनिष्ठस्य स्वभावतया घटत्वादिवदखण्डधर्मत्वाङ्गीकारात् । उक्तञ्च भगवत्पादैः। 'खत एव काले विशेषाङ्गीकृतेश्च' इति । । पूर्वेकावधि रिति । यस्याभावस्य पूर्वकाल एव अवधिः अनधिकरणसमयः नोत्तर काल इत्यथ । तथा च यः अभावः प्रतियोगिकालापेक्षया उत्तरकाल एवास्ति सः प्रध्वंस इति पर्यवसितोऽर्थः । इममेवार्थमभिप्रेत्य लक्ष्ये उपपादयति । प्रतियोगीति । अत्राभावपदानुपादाने प्रतियोगिकाला पेक्षया उत्तरकाल एव विद्यमाने उत्तरकाले अतिव्याप्तिः स्यात् । तदर्थ मभावपदम् । प्रतियोगिकालापेक्षया इत्यनुक्तौ असंभवः । पटध्वंसस्य तन्त्वाद्युत्पत्तिकालात् प्रागाप सत्वादतः प्रतियोगिकालापेक्षया इत्युक्तम् । तथा चव नासम्भवः । उत्तरेत्यनुक्तौ घटप्रतियोगिकाला त्प्राकाले विद्यमाने प्रागभावेऽतिव्याप्तिःस्यात्तदर्थ उत्तरपदम् । अव धारणानुक्तौ घटप्रतियोगिकान्योन्याभावात्मके पटप्रागभावे प्रतियोगि भूतघटकालापेक्षया परतोऽपि विद्यमाने अतिव्याप्तिःस्यात् । तदर्थ उत्तरकाल एवेत्युक्तम् । तस्य प्रागपि सत्वान्नातिव्याप्तिरिति न पदानां वयथयामत्यवधयम् । अन्यतु उत्तरत्यस्य विनाशयभाव इत्यथः । पूवत्यस्य प्रागभावप्रतियोग्यभाव इत्यर्थ इत्याहुः । तचिंत्यम् । प्रागभावप्रध्वंस निरूपणयोः परस्परसापेक्षत्वेन परस्पराश्रयप्रसङ्गादिति । उत्तरैका वधिरिति प्रागभावस्य विनाश्यभावत्वमुक्तम्। पूर्वेकावधिरिति प्रध्वंसस्य साद्यभावत्वमुक्कम् । रा–प्रागभावनाशः प्रतियोगिनः अन्यः प्रध्वंसप्रागभावोऽपि तथे त्युपेत्य शङ्कते ॥ नचैवमिति । प्रागभावप्रध्वंसयोर्नाशप्रागभावाङ्गीकार टी—तर्हि घटप्रध्वंसो नाम प्रागभावनिवृत्तेर्निवृत्तिरिति प्रागभावोन्मञ्जनप्रसङ्ग इति चेन्न । घटवत् घटप्रध्वंसस्यापि तद्विरोधि त्वात् । निरवधिकोऽभावः मृदाभावः । सदाभावोऽस्तीतिकृत्वा । श्री-तत्र प्रागभावप्रतियोगिकध्वंसः ध्वंसप्रतियोगिकप्राग भावश्च प्रतियोग्यतिरिक्त एवेति मत्वा शङ्कते ॥ नचैवमिति । तथाच घटप्राशाभावस्य विनाश्यभावत्वात्तस्य परः प्रागभावः । तस्यापि विनाश्यभावत्वेन परः प्रध्वंसः । तस्यापि पुनः सादित्वेन परः प्रागभावः इत्येकः प्रवाहः । तथा घटप्रध्वंसस्यापि प्रागभावप्रतियोग्यभावत्वेन प्रागभावप्रतियोगित्वेल अपरः प्रागभाव इति अपरप्रवाह इति द्वौ प्रवाहौ द्वे परम्परे प्रसज्येते इत्यर्थ । तथा च प्रवाहद्वयेऽपि अनचस्था स्यादितिभावः । कुतो न सप्रज्येत इत्यत आह ।॥प्रतियोगिन एवेति। स्यादेवं घटप्रागभावध्वंसो घटातिरिक्तः स्यात् । नचैवम् । प्रतियोगिनो घटस्यैव प्रागभावध्वंसरूपत्वात् । यथाहुराचार्याः । *प्रतियोग्यापत्तेरेवा भावप्रतिपत्तित्वस्य प्रागभावे दृष्टत्वात्' इति । तथा च घटप्रवाह प्रयुक्ता नानवस्था । तथा घटप्रध्वंसप्रागभावोऽपि न घटातिरिक्तः प्रतियोगिनो घटस्यैव प्रध्वंसप्रागभावत्वेन द्वितीयप्रवाहप्रयुक्तानवस्थापि नास्तीत्यर्थः । प्रागभावनिवृत्तेः निवृत्तिरितीति ॥ घटप्रागभावनिवृत्ति रूपो घटः तन्निवृत्तिरूपो घटध्वंस इत्यर्थः । उन्मञ्जनमिति । नष्टस्य पुनरापत्तिरित्यर्थः । अभावाभावे भाववत् घटप्रागभावध्वंसनिवृत्तौ च घटप्रागभावस्यैवापतिस्यादिति भावः । । घटवदिति । यथा घटसत्ताद्दशायां घटप्रागभावो नास्ति । घटस्य प्रागभावविरोधित्वात् । एवं घटप्रागभावविवृत्तेर्निवृत्तिर्नाम घटध्वंस एव तत्सत्तादशायां न प्रागभावापत्तिः । घटध्वंसस्यापि प्रागभावविरोधित्वादित्यर्थः । रा-कुत एतत् इत्यतः तृतीयार्थमाह । सदाभावोऽस्तीति कृत्वेति । यथासंभवमिति । यदि घटसंसगभावी तदा प्रागभावः । टी-अथात्यन्ताभाव इति प्रसिद्धसंज्ञातिक्रमेण सदाभाव इति सज्ञान्तरकरण किमर्थम् । लक्षणस्याप्युद्देशेनैव सूचनाथम् । यचा न्यैरत्यन्ताभावस्वरूपमुक्त संसर्गप्रतियोगिकाभावोऽत्यन्ताभाव इति यथैतद्धटैतद्भतलसंसर्गाभाव इति तदपि निराकर्तुमेतत् । तस्य निरवधिकत्वाभावात् । तर्हि उदाहृतश्चतुर्थ:स्यादिति चेन्न । तस्यापि यथासंभवं प्रागभावादिष्वन्तर्भावात् । यदि भूतः तदा ध्वंसः । न कदापिचेत् तदा अत्यन्ताभाव इत्येवं यथा श्री-निरवधिक इति । प्रतियोगिकालावधिकपूर्वत्वापरत्व रहिताभावः । तथा च यो अभावः कालत्रये अस्ति सः अत्यन्ताभाव इति निर्गलितोऽर्थः । इममेवार्थमभिप्रेत्य लक्ष्ये उपपादयति । सदेति । नित्ये गगनादावतिव्याप्तिपरिहाररायाभावपदम् । प्रागभावध्वंसयो रतिव्याप्तिपरिहाराय कालत्रयेऽस्तीत्युक्तमित्यवगन्तव्यम् । शङ्कते ॥ ॥ अथेति । उत्तरमाह ॥ लक्षणस्यापीति । यद्यपि अत्यन्ताभाव इति का–तहति...। स्यादेतत् । कदापि घटसंसर्गशशून्ये घटो नास्तीति प्रतीयमानस्तावन्नप्रागभावादिः ध्वंसप्रागभावयोः प्रतियोगिसमानदे शत्वनियमात्। नाप्यत्यन्ताभावः । तस्यासन्मात्रप्रतियोगिकत्वात् । घटा देश्ध सत्वादिति चेदत्राहुः । तत्र घटोनास्तीत्यादौ तद्देशघटसंसर्ग एव प्रतियोगितया भासते । तस्य चासत्वात् तत्प्रतियोगिकात्यन्ताभाव एव तत्र विषय इति। यदितु घट एव तद्देशनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगितया भासते तदापि तद्देशारोपित एव तथा । न चैवं घटवत्यपि घटो नास्तीति प्रतीत्यापत्तिः। प्रतियोगिनोऽसत्वादिति वाच्यम् । प्रतियोगिनेव प्रति योग्यारोपप्रधानेनापि अभावस्य विरोधात घटवति च प्रतियोग्य सत्वेऽपि प्रधानभूतधटस्यैवसत्वात् । प्रधानत्वादेव च तस्यापि प्रति योगित्वव्यवहार इतिदिक् । उद्देशेऽपि अत्यन्तपदार्थविचारे सति अयमेवाथों लभ्यते । कालत्रयार्थ कसदाशब्दार्थतात्पर्यकत्वात्तस्यापीत्यविशेष एव । तथाप्यविलम्बेन लक्षणोपस्थित्यर्थे तथोक्तमिति ध्येयम् । प्रसिद्धसंज्ञातिक्रमे निमित्तान्तरं वक्तुमाह । यच्चान्यैरित्यादिना । संसर्गप्रतियोगिकेति । अन्योन्या भावस्य तादात्म्यप्रतियोगिकत्वेन संसर्गप्रतियोगिकत्वाभावात्प्रागभाव प्रध्वंसयोश्च एतन्मते संसगभावत्वाभावेन न कुत्राप्यतिव्याप्तिरिति भावः । तदुदाहरति । यथैतद्धटेति ॥ इह भूतले घटो नास्तीत्येवं रूप इत्यर्थः । एतदिति । सदाभावपदमित्यर्थः । अत्रापि यद्यप्यत्यन्ताभाव इत्युद्देशेपि परमतनिराकरणं लभ्यत एव । अत्यन्तसद्भाशब्दयोर्विचार्य माणे एकार्थत्वात् । तथापि स्फुटतया तलुाभार्थमेतदुक्तमित्यव गन्तव्यम् । कथमनेन तन्निराकरणमित्यत आह । तस्येति । सदा भावशब्दस्य निरवधिकाभावार्थकत्वेन एतद्धटैतद्भदूतलसंसर्गप्रतियोगि काभावस्योत्पत्तिविनाशप्रतीतिबलेन प्रतियोगिकालावधिकपूर्वत्वापरत्व राहित्यरूपनिरवधिकत्वाभावेन त्रैकालिकनिषेधरूपसदाभावत्वाभावा दित्यर्थः । तर्हति ॥ इह भूतले घटो नास्तीति प्रतीतिसिद्धस्यैतद्धटै तद्भदतलसंसर्गाभावस्योत्पत्तिविनाशशीलत्वेन प्रागभावादित्रितयभिन्न तया तुरीयाभावो भवद्भिरङ्गीकार्यःस्यादित्यर्थ । । तस्यापीति । एत द्धटैतद्भतलसंसर्गाभावस्यापीत्यर्थः । यथासंभवमिति। एतद्धटैतद्भतल संसर्गस्य भावित्वे प्राक् तदभावःप्रागभावे, तस्यातीतत्वे पश्चात्तदभावो ध्वंसे, कदाप्यसत्वनिश्चये तदभावः अत्यन्ताभावे, अन्तर्भवतीत्यर्थः । ननु घटप्रतियोगिक एवायमभावो न संसर्गप्रतियोगिकः । घटस्यैव प्रतियोगित्वेन व्यवहारादितिचेन्न । संसर्गवत् घटस्यापि संसर्गाभाव विरोधितया भूतले घटाभाव इति व्यवहारे घटपदे उपचारेण संसर्ग स्यैव विवक्षितत्वादिति । नहि घटस्य प्रतिषेध्यस्वरूपत्वरूपं प्रतियोगि त्वं संभवति । तथाहि भूतले घटोऽस्तीति प्रतीतौ धटसंबन्धवत् भूतले घटो नास्तीत्यत्रापि घटसंबन्धाभावस्य प्रतीतेः । किञ्च इह भूतले घटो तत्त्वस्थानम् टी-एकेबुवते । संसर्गाभावोऽन्योन्याभावश्चेति द्विविध एवाभाव इति । अन्येतु प्राक्प्रध्वंसात्यन्तान्योन्याभावात्मा चतु वैिध इति । तदुभयं निराकर्तुमिष्यत इत्युक्तम् । अन्योन्या नास्तीतिबुद्धेः घटाभावविषयकत्वे नतावदयं घटप्रागभावो ध्वंसोवा प्रतियोगिसमानकालीनत्वादेतस्य । नाप्यत्यन्ताभावः । कदाचित्तत्र घटस्य सत्वात् । संसर्गस्य भूतत्वे ध्वंसः भावित्वे प्रागभावः कदाप्य भावे अत्यन्ताभाव इति न काप्यनुपपत्तिरित्युक्तम् । अत्र कश्चित् घटा त्यन्ताभाव एवायं घटकालेतु असंबन्धान्नभाति । घटात्यन्ताभावस्य भूतलेन सह संबन्धश्च तत्संयोगध्वंस एवेत्याह । ततुच्छम् । संबन्धा न्तरमन्तरेण तदुपाश्लिष्टभावत्वरूपज्ञकुप्तसंबन्धत्यागेन संयोगध्वंसस्य संबन्धत्वकल्पने आवश्यकसंयोगध्वंसादेव एतद्धीविषयत्वोपपत्तेः । अन्यथा घटस्य कपाले अत्यन्ताभाव एव । घटकालेतु अश्रयाश्राय भावध्वंसरूपस्संबन्धस्य वा घटसबन्धप्रागभावरूपध्वसस्यवा अभावात् न प्रतीतिरिति घटात्यन्ताभावः केवलान्वयी स्यादिति । अपरस्तु उत्प त्तिविनाशशीलोऽयं अपर एव तुरीयो घटाभावः प्रतीयत इत्याह । तदपिमंदम्। घटाभावनाशस्य घटस्वरूपतायाः प्रागुक्तत्वेन घटाभावस्य घटसमानकालीनत्वानुपपत्तिः । नाशस्य स्वप्रतियोगिभिन्नकालीनता नियमात् । तदेवं भूतले घटो नास्तीत्यत्र घटतत्संबन्धभानेऽपि नास्ती त्यत्र संसर्गएव निषिध्यते । घटस्यतु तत्काले सत्वेन प्रतियोगित्वा संभवेपि विरोधितासाधम्र्येण मुख्यत एव प्रतियोगिताव्यवहार इति उक्तमेव युक्तम् । उक्तञ्च उदयनेनापि । 'इह भूतले घटो नास्तीत्यत्र संयोग एव निषिध्यते' इति । न च वाच्यं घटवत् तत्संयोगस्या प्यन्यत्र सत्वेनाप्रतियोगित्वमिति । एतद्भतलैतद्धटसंसर्गस्य निषेधकाले कुत्राप्यभावादिति संक्षेपः ॥ रा-॥ द्विविध एवेति । संसगर्गाभावोऽपि प्रागभावादिभेदेन त्रिविध इत्यपि ध्येयम् । अन्यत्रेपि ॥ तत्त्वविवेकादौ “भावाभाव व भावोहि भेदएव सच स्वरूपमेवेत्यन्यत्रोपपादितम् । कार्यकारणयोः संसर्गस्यान्यत्रनिराकृतत्वेन प्रागभावप्रध्वंसाभावयोः संसगभावत्वा नुपपत्तेश्चेति । स्वरूपत्वान्नान्योन्याभावता पृथक्' इत्यादिनेति भावः । प्रागभावादेस्सं सर्गाभावत्वं वदतां मतं निराह । कायेति । तन्तुपटयोः संसर्गप्रति योगिकः प्राचीनः प्रागभावः उदीचीनः प्रध्वंसः उभावपि तन्त्वादिसम वायिकारणनिष्टतया प्रतियोगिना समानदेशौ भिन्नकालीनावितिमतम युक्तम् । उपादानोपादेययोरभेदप्रतिपादनेन संसर्गस्यान्यत्र तत्वविवे कादौ निरस्तत्वेनेत्यर्थः । श्री–द्विविध एवेति । एतन्मते संसर्गाभावत्वादिकं तु संसर्गाभावविभाजकोपाधिरितिद्रष्टव्यम् । चतुर्विध इति । एतन्मते प्रागभावत्वादिकमभावविभाजकोपाधिरेव न संसगभावविभाजकोपा धिरितिज्ञातव्यम्। ‘भावाभावस्वरूपत्वान्नान्योन्याभावता पृथक्’ इत्युक्त त्वेन पक्षद्वयेप्यन्योन्याभावस्य भावप्रभेदरूपत्वादित्याह । अन्योन्या भावोहीति ।अन्यत्रेति। तत्त्वनिर्णयादावित्यर्थः । मतद्वयेऽपि प्राग भावप्रध्वंसाभावयोरपि संसर्गाभावत्वं नास्तीत्याह । कार्यकारणयो वें-तदुभयमिति । मतद्वयेऽपि अभावचतुष्टयसाम्येऽपि वैशेषिकपरिभाषितं साक्षादभावविभाजकोपाधिद्वित्वं अक्षपादपक्षलक्षी कृतं तादृशोपधिचतुष्टमभिप्रेत्योभयमित्युक्तमिति ज्ञेयम् । कार्येति ॥ सति ह्यपादानोपादेययोः संसर्गे तत्संसर्गप्रतियोगिकत्वात् संसर्गाव च्छिन्नप्रतियोगिकत्वाद्वा प्रागभावप्रध्वंसयोः संसगांभावत्वं स्यात् , स एव नास्तीति भावः । प्रामाणिकसंसर्गप्रतियोगिकस्याभावस्य नात्यन्ता भावत्वमित्युक्तम् । अत्यन्तासत्प्रतियोगिकस्यत्वत्यन्ताभावस्य न संसर्ग प्रतियोगिकत्वमिति, उभयथापि नात्यन्ताभावस्य संसर्गाभावत्वमिति वा उक्तार्थतात्पर्यम् टी-भावं विभज्य दर्शयति । चैतनाचेतनत्वेन भावोपि द्विविधो मतः ॥ २ ॥ नकेवलमभावो भेदवान् किन्तु भावोऽपीत्यपिशब्दः । चेतयतीति चेतनः । अनेवंविधोऽचेतनः । तेन विष्णोश्चेतनत्वमभावस्याचेतनत्वञ्च ज्ञातव्यम् । रिति । उपादानोपादेययोरित्यर्थः । संम्मर्गस्येति । संबन्ध्यति रिक्तस्य समवायरूपस्य संसर्गस्येत्यर्थः । इदमुक्तं भवति । संसर्गाभावत्वं नाम संसर्गप्रतियोगिकाभावत्वं वा । संसर्गारोपपूर्वकप्रमितिविषया भावत्वं वा । नाद्यः । सतिहि उपादानोपादेययोः संसर्गे उपादाने पूर्वकालसंबन्धः । उपादेयसंसर्गप्रतियोगिकोऽभावः प्रागभावः । तथो तरकालसंबद्ध उपादेयसंसर्गप्रतियोगिकोऽभावः प्रध्वंस इतिस्यात् । नचैवं । उपादानोपादेययोरभेदाङ्गीकारेण संसर्गस्यैवाभावात् । प्रागभा वादीनां घटप्रतियोगिकत्वोपलंभेन संसर्गप्रतियोगिकत्वस्य त्वयानङ्गी काराच्च । नद्वितीयः । मृत्पिण्डे घटसंसगों यः कश्चिदारोप्यते उत समवायः । नाद्यः । संसर्गसामान्यस्य सत्वेन आरोपासंभवात् । न द्वितीयः । समवायस्याप्यन्यत्र निराकृतत्वादिति । रा–चेतयतीति । स्वार्थेणिच् । चिती संज्ञाने । चेतते सम्यक् जानातीति बहुलग्रहणात् कर्तरि ल्युट् । यद्धा हेतुमत्येव णिच् । परान् बोधयतीत्यर्थ । चिती संज्ञान इत्यतो ण्यन्तात् ण्यास श्रथो युजिति ण्यन्तात् स्त्रियां युच्प्रत्यये अनादेशे णेरनिटीति णिलोपे चेतनेति रूपम् । अर्श आद्यच् प्रत्यये चेतनासंज्ञा तद्धांश्चेतन इति रूपमिति भावः । अनेवंविधो ज्ञानहीन इत्यर्थः । तेनेति । एवं निर्वचनेनेत्यर्थः । श्री– ननु भावोऽपीत्यपिशब्दो नाभावद्वित्वसमुच्चयार्थः । अभावे त्रित्वस्योक्तत्वादित्यतोऽवान्तरमेदवत्तामात्रसमुञ्चायकोऽयमपि शब्दइत्याशयेनाह । नकेवलमिति । ननु चेतनाचेतनयोर्लक्षणाकथ टी-सर्वमचेतनं चेतनार्थमिति चेतनस्य प्राधान्यात्पूर्वमुद्देशः । मृद्ब्रवीदित्यादिवचनात्सर्वं चेतनमेवेति मतनिरासाय मत इत्युक्तम् । तचाभिमान्यधिकरणे निरस्तम् । चेतनादिविभागस्य नित्यादि विभागादभ्यर्हितत्वात्स एवादावुदाहृतः । नान्न्यूनतेत्याशङ्कां परिहरन् संज्ञानिरुक्तयैव लक्षणे लब्धे इत्याह । चेतयतीत्यादिना । जानातीत्यर्थः । झालाधिकरणत्वमितियावत् । अनेवंविध इति । नजानातीत्यचेतन । ज्ञानानधिकरणमिति यावत् । ननु चेतनशब्दः प्राणीतुचेतनो जीवो जन्तुजन्यशारीरिण इत्यभिधानबलात् जीवएव प्रसिद्धः । तथाच विष्णोश्चेतनत्वं न स्यात् । तथा अचेतनशब्दो घटादिभावपदार्थ एव प्रसिद्धः । तथा चाभावस्याचेतनत्वं न स्यादित्याशङ्कां परिहरन्नाह । तेनेति । चेतन लक्षणाक्रान्तत्वेनेत्यर्थः । तथा चेतनाचेतनशब्दयोः यौगिकत्वेन विष्ण्व भावयोः चेतनाचेतनत्वे नानुपपन्ने इति भावः । रा—चेतनार्थमिति । तद्दृष्टजत्वादितिभावः । अथातो विभूतयोऽस्य पुरुषस्येत्युक्तदिशा भगवद्भोगार्थत्वाद्वेतिभाव: । अभि मान्यधिकरण इति । 'अभिमानिव्यपदेशस्तु विशेषानुगतिभ्याम् इति युक्तिपादीयतृतीयाधिकरणे 'मृदब्रवीत् आपोऽत्रुवन् तत्तेज ऐक्षत ओषधयः संवदंत' इत्यादिवाक्यमप्रमाणम् । मृदादिकै-नव क्तृत्वादिमत्-जडत्वात्-मृत्वात्-इति युक्तिविरुद्धत्वात्-इति प्राप्त नि दर्दोषवेदवाक्यस्य निरवकाशयुक्तश्चाप्रामाण्यायोगात्प्रमाणभूतोभयान्य थानुपपत्या मृदादिशब्दानां तदभिमानिचेतनपरत्वस्यावश्यं कल्प्यत्वा का–चेतयतीति । जानातीत्यर्थः । यद्यपि रूढया चेतना चेतनपदाभ्यां वित्वजडत्वरूपजातिविवक्षापि संभवति । तथापि ज्ञातृत्वाज्ञातृत्वरूपव्यावर्तकलक्षणलाभाय योगाश्रयणम् । झात्त्व ज्ञानस्वामित्वं ज्ञानाश्रयत्वस्यान्तःकरणसाधारणत्वादित्यवधेयम् । तत्त्वसङ्खयानम् टी—यथोद्देशं चेतनविभागमाह । दुःखस्पृष्ट तदस्पृष्टमिति द्वेधैव चेतनम् ॥ कदाचिदुःखसंबद्धमेव दुःखस्पृष्टम् । कदापि दुःखासंबद्धं तदस्पृष्टम् । कल्पितत्वादुःखादीनां न किञ्चिदुःखस्पृष्टमित्येके । ईश्वरातिरिक्त दित्युक्तत्वान्न मृदादिजडस्यैव वक्तृत्वादिना चेतनत्वं कल्प्यमिति निरस्तमित्यर्थः । अभ्यर्हितत्वादिति । नित्यानित्यविभागेनेति वक्ष्य [णविभागस्याचेतनविषयत्वाचेतनस्योक्तदिशा प्राधान्याद्वा मोक्षोप योगित्वाद्वा अभ्यर्हितत्वमिति भावः । श्री-चेतनस्य पूर्वमुद्देशे निमित्तमाह । सर्वेमचेतनमिति । धनधान्यघटादिकमित्यर्थः । चेतनार्थमिति । चेतनोद्देश्यकमित्यर्थः। । मृदब्रवीदित्यादीति । “मृदब्रवीत् आपो अबुवन् ओषधयः संव दन्त' इत्यादिवचनादित्यर्थः । सर्वमिति । मृन्नवक्त्री-जडत्वात् इत्यनुमानविरुद्धत्वेन अचेतने मृदादौ वचवनाक्रयायागात् तदन्यथानुप पत्या मृदादिकं सर्वे चेतनमित्यर्थः । तचेति । 'अभिमानिव्यपदेशस्तु विशेषानुगतिभ्याम्' इत्यधिकरणे मृदादिशब्दानां तदभिमानिदेवतावा चित्वसमर्थनेन तन्मतं निरस्तमित्यर्थ । ननु नित्यानित्यादिभेदेन अचेतनविभागमाद्भावकृत्वा चेतनविभाग एवादौ कस्मादुत्तरग्रन्थे क्रियत इत्यत आह । चेतनादीति । चेतनविभागस्य आदिपदेन चेतनप्रभे ददुःखस्पृष्टादिविभागस्येत्यर्थः । नित्यादीत्यादिपदेन अनित्यादि ग्रहणम् । तथा च नित्यं अनित्यं नित्यानित्यं एवमचेतनविभागादि त्यर्थः । । अभ्यर्हितत्वादिति । सर्वमचेतनं चेतनोद्देश्यकमिति चेत नस्य प्राधान्यादित्यर्थः । उदाहृत इति । दुःखस्पृष्टमित्याद्युत्तरग्रन्थे नेतिशेषः । का-कदाचिदिति । सर्वदा दुःखसंबन्धत्वविवक्षायामसंभव स्यादतः कदाचिदित्युक्तम् । दुःखस्यान्तःकरणधर्मत्वात्संबन्धपदम् । तत्त्वसङ्खयानम् सर्वमपि दुःखस्पृष्टमेवेत्यन्ये । तदुभयनिरास्यैवकार । आद्यख प्रत्यक्षविरुद्धत्वात् द्वितीयस्यागमविरुद्धत्वात् । रा-॥ आगमेति । तत्वविवेकरूपागमेत्यर्थ । “नित्यानंद ज्ञानबला देवाः नैवन्तु दानवाः ? इत्याद्यागमेति वार्थः । यद्धा 'द्वैौवाव स्त्यनुपक्रमौ प्रकृतिश्च परमश्च द्वावेतौ नित्यमुक्तौ' इत्याद्यागमेत्यर्थः । श्री– न्यूनतापरिहाराय उद्देशेनैव तयोर्लक्षणं लब्धमित्याह । कदाचिदिति । मुक्तष्वव्याप्तिपरिहाराय कदाचिदित्युक्तम् । तेषां पूर्वे दुःखसंबन्धसद्भावान्नाव्याप्ति । । कदापीति । मुक्तष्वतिव्याप्ति परिहारायोक्त कदापीति । दुःखसंबन्धात्यन्ताभाववदित्यर्थः । तथा चव नातिव्याप्तिरितिभावः । केचित्तु दुःखस्पृष्टलक्षणे सर्वदा दुःखसँ बन्धस्याभावात्तत्परिहाराय कदाचिदित्युक्तमित्याहुः । तन्न । दुःख सम्बन्धवदित्येवोक्ते कदाचित् दुःखसम्बन्धमादाय लक्ष्येलक्षणसत्वेना संभवशङ्कानवकाशात् । सर्वथा लक्षणस्य लक्ष्यावृत्तित्वेहि असंभवः । दुःखशब्देन दुःखयतीति व्युत्पत्या प्रकृतिसैबन्धरूपायाः संस्मृतेर्विवक्षि तत्वेन संसारिणि सुषुप्त्यवस्थायां तत्सद्भावेनातिव्याप्तेरप्यसंभवाञ्च । अत एव तत्त्वविवेके सृतियुगिति व्यवहृतमिति द्रष्टव्यम् । सर्वमपीति॥ तथा च रमाया अपि दुःखस्पृष्टत्वमेवेति तेषामभिप्रायः । आद्यस्येति । दुःखादीनां कल्पितत्वस्य तत्सत्यताग्राहिप्रत्यक्षादिप्रमाणविरुद्धत्वा दित्यर्थः । द्वितीयस्येति । रमाया अपि दुःखस्पृष्टत्वाभिप्रायेणेश्वराति रिक्तस्य सर्वस्यापि दुःखस्पृष्टत्वमिति पक्षस्य तत्त्वविवेकाख्यागमविरुद्ध त्वादित्यर्थः । यथोक्तं तत्वविवेके । श्रीर्नित्यमुक्ता' इति । दुःखानुभवोपलक्षितमित्यर्थः । मुक्तजीवानामपि पूर्वतनदुःखानुभवोप लक्षितत्वान्नासङ्ग्रहः। येतु सत्संग्रहानुरोधेन दुःखसंसर्गात्यन्ताभावानधिकरणत्वं दुःख स्पृष्टत्वमिति वर्णयन्ति, तेषामभावस्य भावनिरूप्यत्वाद्दःखस्पृष्टस्य प्रथममुद्देश इत्युत्तरटीका न खैगच्छते। निरुक्तदुःखस्पृष्टत्वस्यापि प्रति तत्त्वस्थानम् टी-परमेश्वरस्य दुःखास्पृष्टत्वं स्वातन्त्र्येणैव सिद्धम् । यद्य प्यनयोः दुःखास्पृष्टं चेतनं प्रधानं तथाप्यभावस्य भावनिरूप्यत्वात् दुःखस्पृष्टस्य प्रथममुद्देशः । तथापि प्राधान्यक्रमस्य मुख्यत्वात्तदनु सारेण द्वे अपि निर्दिशति । नेित्यादुःखा रमान्येतु स्पृष्टदुःखाः समस्तशः ॥३॥ अन्ये चेतनाः । एकेतु व्यष्टिसमष्टिभेदेन जीवान् परिकल्प्य गरुडानन्तविष्वक्सेनादीन्समष्टिजीवानपि नित्यादुःखानाचक्षते । तन्निरासाय समस्तश इत्युक्तम् । अत्रचागमानां प्रामाण्यम् । अत रा—अत्रवेति । श्रीश्रीपतिभ्यामन्ये जीवाः स्पृष्टदुःखा इत्यत्र “अतोऽन्यद्भार्त' 'जीवा एवतु दुःखिनः' इत्याद्यागमानां प्रामाण्यै ध्येयमित्यर्थः । अत एवेत्यस्य विवरणं दुःखास्पृष्ट प्रभेदाभावादिति । सर्वस्य स्पृष्टदुःखत्वादेवेति वार्थः । संख्यायाः विधार्थे धा इत्युक्तधा प्रत्ययस्य दुःखस्पृष्टं तदस्पृष्टमिति द्वेधैव चेतनमित्यत्रोक्तरिति भावः । । अत एवेति । धा प्रत्यये अवान्तरभेदस्य सूचनादेवेत्यर्थः । योगिनिरूप्यत्वात्। कथं तर्हि संसारसंसर्गात्यन्ताभावानधिकरणत्वमिति तत्वविवेकटीकामन्दारमञ्जरीसंगच्छत इति चेन्न । तत्वविवेके नित्य मुक्तस्यैव प्रथममुद्देशेन तदुपपत्तेः । इह तद्रीत्या व्याख्यानं तु टीकायाः यथाश्रुतदुःखस्पृष्टत्वपरतयैव सङ्गमनीयम् वि—आगमानामिति ॥

• दुःखासम्पंडनत्वात् मध्यमो वायुरुच्यते ।

दुःखस्य योगतो भोगात् रुद्रवीन्द्रादयोऽधमाः' ॥ इति मूलभूतागमानामित्यर्थः । का-आगमानामिति ।

• न हवै सशरीरस्य सतःप्रियाप्रिययोरपद्दतिरस्ति ।

निर्दूःखोहि हरिर्नित्यं श्रीश्चान्ये दुःखभागिनः' ॥ एव दुःखास्पृष्ट प्रभेदाभावात् दुःखस्पृष्टापेक्ष्यैव धाग्रत्ययः पूर्वोक्तो ज्ञातव्यः । श्री-ननु रमायाः अस्वतन्त्रवेतनस्य दुःखास्पृष्टत्वलाभेऽपि ईश्वरस्य दुःखास्पृष्टत्वमलब्धमित्यपेक्षायामाह । परमेश्वरस्येति । स्व तन्त्रमस्वतन्त्रञ्चेति आदौ स्वातन्त्र्येण उद्देशादेव दुःखास्पृष्टत्वं सिद्ध मित्यर्थः । स्वातन्त्र्यस्य दुःखाभावोपपादकत्वादिति भावः । तथाचवायं प्रयोगः ईश्वरः-न दुःखवान्-तजिहासुत्वे सति स्वतन्त्रत्वात् । यो यज्जिहासुत्वे सति स्वतन्त्रः सः तदभाववान् । यथा सम्मत इति । उक्तञ्चानुव्याख्याने । “ यद्धीना गुणाश्चैव दोषा अपि हि सर्वशः । गुणास्तस्य कथं न स्युः स्युर्दोषाश्च कथं पुनः' इति । अत्र दुःखस्यापि दोषकार्यत्वात् दोषशब्देन दुःखस्यापि ग्रहणमिति ज्ञातव्यम् । अनयोः दुःखस्पृष्टतदस्पृष्टयोर्मध्ये । प्रधानमिति । तथाचव तदेव प्रथममुद्देष्ट व्यमिति भावः । तर्हि उद्देशानुसारेणैव निर्देशोऽपि कस्मादादौ नक्रियत इत्यत आह । तथापि प्राधान्यक्रमस्येति । नन्वेवं प्राधान्यक्रमस्य मुख्यत्वादेव प्रथममुद्देशोऽपि तथैव कस्मान्नकृत इति चेन्न । प्रतियोगि ज्ञाने विना प्रथमं दुःखास्पृष्टस्य ज्ञातुमशक्यत्वात् । न चैवं निर्देशोऽपि तथैव स्यादिति वाच्यम् । उद्देशेनोभयोझने निर्देशे प्राधान्यक्रमस्या दर्तुमुचितत्वादिति भावः ॥ द्वे । चेतने । निर्दिशतीति । शृङ्गिग्राहि कया दर्शयतीत्यर्थः । चेतना रमाव्यतिरिक्ताः । एके रामानुजाः ।।व्यष्टि समष्टिभेदेनेति । व्यष्टयो मुक्ताः। समष्टयः संसारिणः। अनन्तः शेषः। ॥ अत्रवेति । श्रीश्रीपतिभ्यां अन्ये जीवाः दुःखस्पृष्टा इत्यत्र 'जीवा एवतु दुःखिनः' इत्याद्यागमानां प्रामाण्यमिति राघवेन्द्रीये । समष्टि जीवत्वेन परपरिकल्पितानामपि गरुडादीनां दुःखस्पृष्टत्व इत्यर्थः ॥ आगमानामिति । ते चान्यत्र द्रष्टव्याः । ननु दुःखस्पृष्टं तद्स्पृष्ट मिति द्वेधैव चेतनमिति धाप्रत्ययेन चेतनस्य प्रकारद्धयवत्वमुक्तम् । दुःखस्पृष्टतद्स्पृष्टयोः प्रकारत्वञ्च तद्भाश्रयप्रकारिरूपव्यक्तिबाहुल्यं विना टी- अत एव तद्विभागमाह । स्पृष्टदुःखा विमुक्ताश्च दुःखसंस्था इति द्विधा । विमुक्ताः दुःखात् । दुःखसंस्थाः वर्तमानढःखाः । चशब्दो दुःख संस्था इत्यतःपरं योज्यः । अत्र प्राधान्यक्रमेणोद्देशः । दुःखसंस्थानां प्रभेदमाह । दुःखसंस्थाः मुक्तियोग्या अयोग्या इति च द्विधा ॥४॥ अयोग्याः मुक्तेः । अयोग्या इत्यतःपरं चशब्दो ज्ञातव्यः । अत्रापि तदेवोद्देशक्रमे निमित्तम् । ननु च प्राधान्याद्विमुक्तभेदः प्रथमं न युक्तम् । प्रकारत्वस्य स्वाश्रयव्यक्तिभेदं विनानुपपत्तेः । तथा चव दुःखास्पृष्टस्यापि भेदवत्वं प्राप्तमत आह । अत एवेति । तदेवविवृणोति। ॥ दुःखास्पृष्ट इति । रा-अत्रापि तदेवेति। प्राधान्यमेवेत्यर्थः ।दुःखसंस्थेष्वेवेति। नतु मुत्तेष्विति भावः । योग्यतायाः स्वभावत्वेन मुक्तेष्वपि मुक्तियोग्य तायाः सत्वान्मुक्तियोग्यभेदकथनस्येत्युक्तावविरोधः। यद्वा एवै विमुक्ति ोग्या इत्येतदभिप्रायमिदम् ॥ श्री–अत एव तद्विभागमिति । धाप्रत्ययेन दुःखस्पृष्टेष्व वान्तरभेदस्य झापितत्वादेव । तजिज्ञासायां तद्विभागमाहेत्यर्थः । का-निगडमुक्तवारणायाह । दुःखादिति । आत्यन्तिकदुःख निवृत्तिलाभाय विशब्दः । आत्यन्तिकत्वञ्च दुःखप्रागभावानवच्छिन्न त्वम् । तथा च दुःखप्रागभावानवच्छिन्नदुःखाभावविशिष्टत्वं दुःख विमुक्तत्वमिति निष्कर्षः । वर्तमानदुःखाः । वस्तुतस्तु एतत्कल्पे प्रागभावानधिकरण कालवृत्तिदुःखोपलक्षितत्वं वर्तमानदुःखत्वम् । सृज्यजीवसंग्रहायैतत्क ल्पवृत्तित्वमुपेक्षितम् । तेषामेवतत्कल्पीयदुःखशून्यत्वेऽपि एतत्कल्प प्रागभावानधिकरणीभूतोत्तरकल्पीयदुःखवत्वात्सङ्ग्रहः । सुप्तानामपि दुःखोपलक्षितत्वान्नोक्तदोषः। विमुक्ताश्चेत्यत्र विमुक्तशब्देन रमाया अपि प्राप्ति परिहर्तुमाह ।॥विमुक्ता दुःखादिति । तथा चव दुःखध्वंसवन्त इत्यर्थः । विमुक्तानामपि पूर्व दुःखसंस्थत्वादाह । वर्तमानदुःखा इति । एते एव अनयोर्लक्षणे । एवमुत्तरत्रापि संज्ञानिरुक्तयैव लक्षणं लभ्यत इति द्रष्टव्यम् ॥ योज्य इति । विमुक्तादुःखसैस्थाश्चेति योज्य इत्यर्थः । प्राधान्यक्रमेणेति । दुःखमुक्तदुःखसंस्थयोर्मध्ये दुःखमुक्तानां प्राधान्यादित्यर्थः । ननु पूर्वे दुःखसंस्थानां द्वैविध्यस्यानुक्तत्वेन इति च द्विधेति द्वैविध्यसमुच्चयः कथमित्यत आह । अयोग्या इत्यतः परमिति । अयोग्याश्चतीत्यर्थः। तदेव प्राधान्यमेव । मुक्तियोग्यतद्योग्ययोर्मध्ये मुक्तियोग्यानां प्राधा न्यात्त एवादौ निर्दिष्टा इत्यर्थः । ननुचेति । स्पृष्टदुःखा विमुक्ताश्च दुःखसंस्थाश्चति प्राधान्यक्रमेण विमुक्तानां प्रथममुद्दिष्टत्वात्तदनुसारेण विमुक्तानां प्रभेद् एव आदौ वक्तव्यः । तमनुक्त्वा दुःखसंस्था मुक्ति योग्या इति अनन्तरोद्दिष्टदुःखसंस्थानामादौ विभागकथने किं निमित्त मित्यर्थः । तदभिधानानन्तरमिति । दुःखसंस्थानां योग्यायोग्यभेद कथनानन्तरमित्यर्थः । अयं भावः । यदि देवष्यदिभेदेन पञ्चधा विमुक्त अयोग्यामुक्तरिति । अत्र मुक्तियोग्यत्वं मुक्तिप्रयोजकदृढभक्तयादि रूपत्वम् । अतद्रपत्वं तद्विरोधि द्वेषादिरूपं वा मुक्तयोग्यत्वमिति गु-॥ दुःखसंस्था इति मूलम् ।। दुःखे संस्था वर्तमाना इति भाति । तदनुपपन्नम् । जीवानामेवदुःखाधिकरणत्वेन दुःखस्य जीवाधि करणत्वाभावादित्यतस्तद्याचष्ट ॥दुःखसंस्था इति। सम्यक् तिष्टत इति संस्थं वर्तमानमिति यावत् । संस्थं दुःखं येषान्ते वाहिताग्न्यादिष्विति विशेषणपद्त्वात्तेन दुःखसंस्था इति मूलस्य वर्तमानदुःखा इति व्याख्या नेन नोक्तानुपपत्तिरित्यभिप्रायः । न च सुषुप्त्यवस्थापन्नेऽव्याप्तिः । तत्रापि शरीरेन्द्रियादिरूपदुःखस्यवर्तमानत्वादित्याहुः । वर्तमानदुःख पदेन दुःखप्रागभाव एव विवक्षित इत्यदोष इत्यप्याहुः । वक्तव्यः । सत्यम् । योग्यायोग्यभेदस्य दुःखसंस्थेष्वेव भावात्तदभि धानानन्तरं मुक्तियोग्यभेदकथनस्य सौकर्यात्क्रमोलंघनम् । इदानीं मुक्तानां प्रभेदमाह । देवर्षिपितृपनरा इति मुक्तास्तु पञ्चधा ॥ पान्तीति पाः चक्रवर्तिनः । नराः मनुष्योत्तमाः । तुशब्दोऽवधारणे । भेदमादावभिधाय पश्चाद्दःखसंस्थानां योग्यायोग्यप्रभेदमुक्त्वा मुक्ति योग्यानामपि पुनः देवष्यदिभेदेन पञ्चविधत्वमुच्येत । तदोक्तिगौर वम् । यदि तु दुःखसंस्थानां योग्यायोग्यविभागकथनानन्तरं विमुक्तानां पञ्चविधत्वमुक्त्वा एवं विमुक्तियोग्याश्चेति मुक्तियोग्येषु तदति दिश्यते तदा उक्तिलाघवमिति । ननु कथमेवमतिदेष्टुं शक्यम् । विमुक्तानां पञ्चविधत्वकथनानन्तरं विमुक्तानामपि दुःखसंस्थवत् योग्यायोग्यप्रभेद्वत्वे मुक्ताः द्विविधाः योग्याः अयोग्याश्चेति तत्कथन स्यैवोचितत्वेन मुक्तानां पञ्चविधत्वकथनानन्तरं एवं विमुक्तियोग्यश्च त्यतिदेशानवकाशात् । तथा च मुक्तानां पञ्चविधत्वकथनानन्तरं मुक्तानां योग्यायोग्यविभागमुक्त्वा अनन्तरमेवं विमुक्तियोग्याश्चेत्यति देशात् गौरवमेवेत्यत उक्तम् ॥ योग्यायोग्यभेदस्य दुःखसंस्थेष्वेव भावादिति । तथा च मुक्तेषु दुःखसंस्थवत् योग्यायोग्यभेदस्याभावेन विमुक्तानां देवऋष्यादिभेदेन विभागकथनानन्तरमेवं विमुक्तियोग्या श्रेत्यतिदेशो युक्त एवेत्युक्तिलाघवमुपपन्नमितिभावः । रा-॥ पान्तीति पा इति । पा रक्षणे पचाद्यच् आतो लोप इटिचेत्यकारलोपः । केषाञ्चिदिति । । देवगन्धर्वाणां कर्मजाजानजदेवा नावेत्यर्थः । केषाञ्चिदिति ॥ मनुष्यगन्धर्वा(दीनामि)णामित्यर्थ ॥ ग्रन्थान्तरेति ॥ तैत्तिरीयादिग्रन्थान्तरेत्यर्थः । तेन ये मोक्षे तारतम्यं न मन्यन्ते तन्मतं निराचष्टे । गन्धर्वादीनां केषाञ्चिदेष्वेवान्तर्भावात्केषाञ्चिदविवक्षितत्वान्नग्रन्थान्तरविरोधः । श्री-पितृपत्वं एकोपाधिरिति भ्रान्ति निवारयितुमाह । पांतीति पा इति । तथा चव पा पालन इति धातोः पाः पालकाश्चक्रवर्तिन इत्यर्थः । अवधारण इति । इत्येव नान्यथेत्यवधारण इत्यर्थः । तेनेति । मुक्ताः देवऋष्यादिभेदेन पञ्चधा तरतमभावेन स्थिता नान्यथेति वचने नेत्यर्थः । ये ।। रामानुजाः । ननु गन्धर्वादीनामपि ग्रन्थान्तरे मुक्ते रुक्तत्वात् तेप्यत्र कुतो नोक्ताः । अतो विभागन्यूनतेत्यत आह ॥ गन्धर्वादीनामिति । आदिपदेन अप्सरस्त्रीणामपि ग्रहणम् ।एष्वंत भवादिति । एषु-ऋषिपितृपादिषु 'गन्धर्वाद्यास्तदन्तरा' इति वच नादिति भावः । केषाञ्चिदिति। असुरगन्धर्वासुराप्सरस्त्रीणामित्यर्थः। आसुरगन्धर्वा एव न संतीति वदतां श्रीमन्महाभारतात्पर्यनिर्णय का-तेनेति । यद्यपि पञ्चविधैवेत्यवधारणेन मुक्तानामेकजातीय त्वनिरास एव लभ्यते । तथापि तारतम्योपपादकत्वेनैव पञ्चविधत्वाव धारणात्साम्यनिरासोऽपि सिध्यति । तथाहि ‘ब्रह्मान्ता उत्तरोत्तरम् । मुक्ताशतगुणोद्रिक्ता' इति तत्त्वविवेकोक्तं मुक्तामुक्ततारतम्यमनुपपन्नम् । युवास्यादित्यादिमूलश्रुतौ मनुष्यत्वादिजातिविशिष्टानामेव तारतम्यो क्तेः । मुक्तौ च तदपायादिति मतै न श्रद्धयम् । मुक्तानामपि मनुष्य त्वादिजातिविशिष्टत्वे तारतम्योपपत्तेरिति । अत्र देवाद्यनन्तर्भूताशेष मुक्तानां मनुष्योत्तमेष्वन्तर्भाव । देवादिभिन्नसचेतनमात्रस्य मनुष्योत्त मपदेनविवक्षितत्वादित्यवधेयम् । वे-निराचष्ट इति । यद्यपि देवर्षीत्यादिवाक्ये विभाग एव प्रतीयते स्फुटं, न तारतम्यं, तथापि-संसारदशायां तारतम्योपेते ब्रह्मादौ प्रसिद्ध देवष्यदिसंज्ञयैवोद्देश्यतारतम्यमुक्तप्रायमिति भावः । ननु गन्धर्वाप्सर प्रभृतीनामपि मुक्तप्रभेदत्वेन “क्षितिपा मनुष्यगन्धर्वा देवाश्च पितरश्चिरा आजानजाः कर्मजाश्च देव इन्द्रःपुरन्दरः ॥'

• विरोधः । यथोक्तं भगवत्पादैः । “कोटित्रयं स निजघान तथासुराणां

गन्धर्वजन्मभरतेन' इति । इत्यादावुक्तत्वात्कथं पञ्चधेत्युक्तमित्यत आह-1। गन्धर्वादीनामिति । अत्र देवपदेन तात्विकानामिव कर्मजानामपि देवानां ग्रहणम्,

• तुम्बुरुप्रमुखा ये च तथोर्वश्यादिका अपि ।

आजानदेवास्ते प्रोक्ताः' इत्युक्तः तुम्बुरुप्रमुखशतगन्धर्वाणां, उर्वश्याद्यष्सरसां चाजानदेवेष्वन्तर्भावात् । तुम्बुरुप्रमुखेभ्यः उत्तमगन्धर्वाणां चाष्टानां, “कर्मदेवगणा अष्टगन्धर्वास्तत्परे शतम् । आजानदेवाः' इत्युक्त्या मुक्तकर्मदेवेष्वन्तर्भावात् । तद्न्येषां देवगन्धर्वादीनां तारतम्योक्तिपरेऽस्मिन् विभागवाक्ये विवक्षा विरहात् न *क्षितिपा' इत्यादिग्रन्थान्तरविरोध इत्यर्थः । नहि विभाग वाक्यान्तरस्येव अस्य वाक्यस्य न्यूनाधिकसंख्यावान्तरव्यवच्छेदे तात्पर्ये किन्तु मुक्ता देवष्यदिभेदेन तारतम्योपेता एवेत्यत्रैव । न चात्र ग्रन्थान्तरविरोधोऽस्तीति भावः । अत एव तत्त्वविवेके ह्यत्र * ब्रह्मान्ता उत्तरोत्तरमुक्ताः शतगुणाः प्रोक्ताः' इति तारतम्यमेवोक्तम् । इदमपि वाक्यै तेनेत्यादिना मोक्षे तारतम्याभावमतनिराकरणपरत्वेन व्याख्यात मिति बोध्यम् ॥ का-तमोयोग्या इति । तमः प्रापकदृढद्वेषादिरूपा इत्यर्थः । नित्यसंसारिण इति॥ मध्यममनुष्याणां लिङ्गभङ्गानङ्गीकारे नित्यलिङ्गा लिङ्गितत्वं नित्यसंसारित्वम् । तदङ्गीकारेतु सुखदुःखाभिव्यञ्जकभक्ति द्वेषादिरूपत्वमेवतत् । “नित्यावर्तास्तु मध्यमाः' इत्यस्यापि नित्यं मिश्र फला इत्यर्थः । प्राप्ताप्राप्तफलकत्वेन तेषामविभागस्तु सर्वदा संसार समानधर्मत्वाभिप्रायेणैवेति ज्ञेयम् । । प्रकीर्तिता इत्यत्रागमसम्मति माचष्ट । सचागमः * श्रृण्वे वीरमुग्रमुग्रं दमायन्नन्यमन्यमिति नेनीय मानः एधमानद्विडुभयस्य राजाचोष्कुयते विशइन्द्रो मनुष्या । सात्विका राजसाचैव तामसास्त्रिविधा जनाः । सात्विकास्तत्रदेवाद्याः राजसाः सृष्टिगास्तथा । टी- दुःखसंस्थाः मुक्तियोग्यायोग्यभेदाद्दिधा इत्युक्तम् । तत्रमुक्तप्रभेदं योग्येष्वतिदिशति । ॥ एवं विमुक्तियोग्याश्च ॥ देवष्यदिभेदेन पञ्चधा इत्यस्य अनुकर्षणार्थश्चकारः । मुक्त्ययोग्यविभागमाह । तमोगाः स्मृतिसंस्थिताः ॥ ५ ॥ इति द्विधा मुक्त्य योग्याः । तमोगाः=तमोयोग्याः । न तु प्राप्ततमसः । वक्ष्यमाणविभाग विरोधात् । सृतिसंस्थिताः=नित्यसंसारिणः । अयोग्यतातिशय नुसारेणोद्देशः । तमोयोग्यानां प्रभेदमाह । दैत्यरक्षःपिशाचवकाः । मत्यधमाश्चतुधैव तमोयोग्याः प्रकीर्तिताः ॥ ६ ॥ मत्यधिमा इत्यतः परं इतिशब्दोऽध्याहार्यः । अप्रसिद्धत्वादस्य भेदस्या श्रद्धेयत्वं निवारयितुमेवशब्दः । प्रकीर्तिता इत्यत्रागमसंमतिमाचष्टे । सचान्यत्रोदाहृतो द्रष्टव्यः । रा—वक्ष्यमाणेति।। दैत्येत्यादिवक्ष्यमाणेत्यर्थः । अयोग्यतेति। मुक्तितत्साधनादावयोग्यतातिशयेत्यर्थः । स चान्यत्रोदाहृत इति । मत्र्याधमास्तामसास्तु दैत्यरक्षःपिशाचकाः । स्वरूपभूतविद्वेषा अधो गच्छन्ति ते तमः । इत्यादि भाष्यादावुदाहृत इत्यर्थः । वीरो=अध्यवसायान्तगामी परमेश्वरः सर्वानुग्रान्-दैत्यादीन् , दमयन्, तद्विरुद्धान्, देवादीन्, संसारमति क्रम्य, खपदं नयन् वेदादिषु श्रूयते । स एव मुक्तामुक्तनियामको मध्यम संसारे एंवावर्तयति। नतु साधनानुष्ठानेऽपि मोचयति यत स्वायोग्यप्रयतादेधमानान् द्वेष्टीति श्रुत्यर्थः । मत्यधमेयो दैत्यादीनां कुत्सितार्थकप्रत्ययेन बेहुतरायोग्यत्वं सूचितम्। अत एव तेषां पृथगुक्ति रिति ज्ञेयम् । टी-चतुर्धा अप्येते प्रत्येकं द्विधा इत्याह । । त च। प्रासान्धतमसः स्मृतिसंस्था इति द्विधा ॥ तेच = चतुर्धा अपि सृतिसंस्थाः = संसारे वर्तमानाः नाधुनापि तमः प्राप्ताः । योग्यतायाः चैतन्यस्वभावत्वेन तमोयोग्यानामयं विभागो नानुपपन्नः । प्रजा ह तिस्रो अत्यायमीयुः' इत्येतरेयभाष्ये । तथा तृतीयस्कन्धे एका दश तात्पर्येच । 'जातातिकृष्णा तद्देहादैत्यरक्षपिशाचकाः' इत्युदाहृत इत्यथ । श्री–मुक्तप्रभेदमिति। मुक्तानां देवष्यििदप्रभेदं प्रकारमित्यर्थ तमोयोग्याः प्रकीर्तिता इति वक्ष्यमाणमूलानुसारेण तमोगा इत्यस्यार्थमाह ॥ तमोयोग्या इति । ननु तमोगा इत्यस्य तमसि स्थिताः प्राप्ततमस इति यावत् इत्येवार्थः कस्मान्नस्यादित्यत आह । नतु प्राप्ततमस इति । कुत इत्यत आह । वक्ष्यमाणेति । दैत्यरक्षः पिशाचका इत्यादिना तमोयोग्यानां विभागस्य वक्ष्यमाणत्वेन तद्विरोधप्रसङ्गादित्यर्थः । सृति संस्थापेक्षया तमोयोग्यानामादावुद्देशे निमित्तमाह । अयोग्यताति शयेति। नित्यसंसार्यपेक्षया अयोग्यताप्रयुक्तदुःखातिशयानुसारेणेत्यर्थः । दैत्यादिषु प्रत्येकं चातुर्विध्यान्वयभ्रमं वारयितुमाह । इति शब्दोऽध्या हार्य इति । तथा च तमोयोग्याः दैत्यरक्षःपिशाचवकाः । मत्यधिमाश्चेति चतुर्धत्युक्त्या दैत्यादीनां प्रत्येकं चतुर्विधत्वभ्रमो निरस्त इति ज्ञातव्यम् ॥ एव शब्द इति । अवधारणेनाश्रद्धेयत्वं निवारितमिति ज्ञातव्यम् । अप्रसिद्धत्वपरिहाराय प्रकीर्तिता इत्युक्तम् । तदभिप्रायमाह । प्रकीर्तिता इति । अत्र तमोयोग्यानामेवं चातुर्विध्ये । रा—ननु योग्यविभागत्वं प्राप्ततमस्कानामयुक्तम् । फलप्राप्तौ योग्यतायाः विनाशादित्यत आह । योग्यताया इति । टी-एवं चेतनविभागं विस्तरेणाभिधायावसरप्राप्तमचेतन नित्यानित्यविभागेन त्रिधैवाचेतनं मतम् ॥७॥ अवाप्यचेतनमेवैवंविभागवदित्यर्थानभ्युपगमात्पूर्वोक्ततत्वानामपि प्रमाणान्तरेण नित्यत्वादिग्रहणं न विरुद्धम् । नित्यानित्यविभागेने त्यस्य नित्यानित्यत्वेन तद्विभागेनचेवेत्यर्थः । तथा च नित्यानित्यं नित्यं अनित्यश्वेत्यचेतनं त्रिविधमित्युक्तं भवति । केचित्सर्वं क्षणिकं मन्यमानाः नित्यं न मन्यन्ते । अपरेतु सत्कार्यवादिनोऽनित्यं नाङ्गीकुर्वन्ति । सर्वेऽपि नित्यानित्यं विरोधान्नाभ्युपगच्छन्ति । तन्नि रासायैवकारः । न प्रतिज्ञामात्रेणार्थसिद्धिरिति प्रामाणिकत्वमुक्त विभागस्य सूचयति मतमिति । तच लेशतो दर्शयिष्यामः । श्री—ननु सहकारिविरहप्रयुक्तकार्याभावरूपा योग्यता वनस्थे कोमलद्ण्डादौ दृष्टा । एतादृशी च योग्यता सृतिसंस्थेष्वेवास्ति । नतु प्राप्तान्धतमसेषु । तत्र सहकारिणामेवसत्वेन तद्विरहप्रयुक्तकार्याभावा भावात् । अतः प्राप्तान्धतमसानां कथं तमोयोग्यप्रभेदरूपत्वमित्यत आह ॥ योग्यताया इति । सिद्धान्ते योग्यताशक्तिश्च चैतन्यस्वरूपमेव । तथाच चैतन्यस्वरूपमेव योग्यता न पूर्वोक्ता । यथोक्तम् । “स्वभावारख्या योग्यता या हठाख्या' इति। तथा च प्राप्तान्धतमसेष्वपि चैतन्यस्वरूपस्या नपायेन योग्यताया अनपायात्प्राप्तान्धतमसानामपि तमोयोग्यस्वरूपत्व नानुपपत्रामत्यथः । रा–॥ पूर्वोक्तेति । चेतनानां नित्यत्वं अत्यन्ताभावध्वंसयो नित्यत्वं प्रागभावस्य अनित्यत्वं अन्योन्याभावस्य च यथाधिकरणं नित्य त्वं अनित्यत्वञ्चेत्यादिध्येयमित्यर्थः । सत्कार्येति । कारणं सदेव कार्य कुलालादिव्यापारेण व्यज्यते तत्रैव लीयत इति सत्कार्यवादिनो अनित्यं नेति मन्यन्त इत्यर्थः । सर्वेपीति । वादिन इत्यर्थः ।दर्शयिष्याम इति॥ नित्यादिवस्तुनिर्देशप्रस्ताव इति भावः । टी-यद्यपि नित्यं नित्यानित्यं अनित्यमिति उद्देशः कार्यः प्राधान्यात् । तथाप्युक्तिलाघवाय क्रयोलङ्कनम् । क्रमेण त्रयं दर्श यिष्यन्नित्यं तावत् दर्शयति । श्री-अवसरप्राप्तमिति। चेतनाचेतनयोर्मध्ये चेतनस्याभ्यर्हित त्वेन तन्निरूपणानन्तरं प्राप्तमित्यर्थः । नन्वेवैसति स्वतन्त्रतत्वस्य विष्णो र्नित्यत्वं नोक्तं स्यात् । तस्यास्वतन्त्रप्रमेद्रूपत्वात् । परतन्त्रतत्वेऽपि चेतनानां नित्यत्वं नोक्तं स्यात् । तस्याचेतनप्रभेदरूपत्वात् । तथा ध्वैसा त्यन्ताभावयोर्नित्यत्वं प्रागभावस्यानित्यत्वमपि नोक्तं स्यात् । तस्य भाव प्रभेदरूपाचेतनप्रभेदरूपत्वादित्यत आह । अत्रापीति । एवमचेतनै नित्यादिभेदेन त्रिविधमेव न पुनरेकविधं नापि चतुर्विधमित्येवार्थोऽ भिमतः न पुनरचेतनमेव नित्यादिविभागवदिति । तथा च पूर्वोक्तानां विष्ण्वादितत्वानां नित्यत्वादिकं न विरुद्धमित्यर्थ । ननु नित्यानित्य विभागेनेत्यादिना विधाद्वयस्यैव लाभात् त्रिधेति कथमुक्तमित्यत आह ॥ नित्यानित्यविभागेनेत्यस्येति । तद्विभागेनेति । नित्यानित्यस्य विभागेन पार्थक्यकरणेन । तथा चव नित्यत्वेनानिल्यत्वेनचेत्यर्थः । तथा च नित्यानित्यञ्च विभागश्च नित्यानित्यविभागमिति द्वैकवद्भावमि त्युक्तं भवति । मन्यमानाः बौद्धाः । अपरे साङ्खयाः । सत्कार्यवादिन इति । मृदादौ पृथुबुझेोद्राकारादिना अत्यन्तसदेव घटादिकार्य जायते तर्हि दण्डादिकारकचक्रवैयथ्र्यमिति शङ्कायामभिव्यक्त्यर्थत्वान्नवैयथ्यै मित्यङ्गीकुर्वन्तः साङ्खयाः अनित्यं न स्वीकुर्वन्तीत्यर्थः । लेशत इति । तच्च वेदानां नित्यावेदा इत्येतद्वयाख्यानसमये नित्यादिवस्तुनिर्देशप्रस्तावे दर्शयिष्याम इति भावः । रा–क्रमेति । नित्यानित्यं नित्यं अनित्यञ्चेत्येवं क्रमोलंघन का–केचित्विति॥ चार्वाकाद्य इत्यर्थः । क्षणिकत्वचैकक्षणमात्र वृत्तित्वम् । स्वाधिकरणक्षणोत्तरक्षणावृत्तित्वमिति यावत् । खोत्पत्य व्यवहितोत्तरक्षणवृत्तिध्वंसप्रतियोगित्वम् । अपरे-सांख्याः सत्कार्य ॥ नित्या वेदाः ॥ अत्र नित्यत्वं नाम कूटस्थतया आद्यन्तशून्यत्वम् । तच वेदानां नित्यावेदाः समस्ताश्च ' इत्यादि प्रमाणसिद्धम् । अत्र वेदा इत्युप लक्षणम् । पञ्चाशद्वणाना अव्याकृताकाशस्य च तथा भावात् । मित्यर्थः । कूटस्थतया आद्यन्तशून्यत्वमिति । . कूटवदाकाशवन्निर्वि कारतया स्थिततयेत्यर्थः । यद्यप्यानुपूव्यः कृत्रिमत्वेन सजातीयानुपूर्वी कत्वमात्रेण प्रवाहतो अनादित्वमेव न कूटस्थत्वम् । तथैव तत्वनिर्णय टीकोत्तेः । तथापि अध्यापकाद्युञ्चरितवेदस्य तथात्वेऽपि ईश्वरबुद्धिस्थ क्रमापेक्षयैतदुक्ति । उक्तं हि तत्वनिर्णये । 'सर्वज्ञत्वादीश्वरस्य तद्वद्धौ। सर्वदा प्रतीयमानत्वात ? इति । तथा तत्वनिर्णयोक्तप्रमाणशेषे “निलया वेदाःसमंस्ताश्च शाश्वता विप्णुबुद्धिगाः' इति विष्णुबुद्धिगतत्वमुक्तम् । श्री–प्राधान्यादिति । नित्यानित्याद्यपेक्षया नित्यस्य प्रधान त्वादित्यर्थः । उक्तिलाघवायेति । नित्यं नित्यानित्यं अनित्यमित्युद्देशे उक्तिगौरवम् । नित्यानित्यविभागेनेत्युक्तौ तु लाधवम्। तदर्थं क्रमो लुङ्कनमित्यर्थः । नित्यस्य लक्षणमाह । अत्र नित्यत्वं नामेति । नित्या नित्ये अतिव्याप्तिपरिहारायाह । कूटस्थतयेति । कूटमव्याकृताकाशः । वादिन इति । सदेव कार्य तत्तत्कालेऽभिव्यज्यत इति वादिन इत्यर्थः । वि-नित्यत्वं = , अत्र -कूटस्थतयेति । क्रमाद्यन्तशन्यत्वहतुः अपरिणामितयेत्यर्थः । —उक्तिलाघवायेति । नित्यानित्यस्य प्रथमोद्देशे हि विभाग पदेन तद्विभागभूतयोः नित्यानित्ययोहणसम्भवादुक्तिलाघवं भवति । अन्यथाहि-निलयानिल्य-नित्यानित्यत्वेनेत्यादिरूपेण विभागोक्तिप्रसङ्गेन गौरवं स्यादिति भावः । नित्यत्वं नित्यानित्यव्यावृत्तं यथा भवति तथा व्याचष्ट । अत्र नित्यत्वं नामेति । स—अत्रेति । अस्मिन्वाक्ये वेदानामुक्त नित्यत्वं नाम कृटस्थ तया=निर्विकारतया । आद्यन्तशून्यत्वै=उत्पत्तिनाशरहितत्वम् । कृट वतिष्ठतीति कृटस्थम् । कृटं खं विद्लं व्योमेत्याद्यभिधानादाकाशवाचि कूटशब्द उपपदेतिष्ठतेः “सुपिस्थ' इत्यतो योगविभागात्कप्रत्यये रूपम् । आकाशवत्स्थित्युक्त्या निर्विकारत्वं लभ्यते । ध्वंसप्रागभावयोरनति व्याप्तये आद्यन्तशून्यत्वमिति क्रमाद्विशेषणे । तावत्युक्ते कालप्रवाहे प्रकृत्याश्चातिप्रसक्तिः । तत्परिहाराय कूटस्थतयेतिपदम् । एवञ्च काल प्रवाहप्रकृत्योः क्षणलवाद्यशैः महदाद्यात्मना विकारदर्शनात्सदैकप्रकार त्वरूपकृटस्थत्वाभावान्नदोषः । अत्रेति। अजहस्वार्थलक्षणारूपमित्यर्थः । ततश्चनानुक्तिदोषः । भूतव्यावृत्तये अव्याकृतपदम् । न च * नहि वयं वेदस्य कृटस्थनित्यतां ब्रूमः । किन्तु शब्दतोऽर्थतश्चैकप्रकारतामेव' इति तत्वनिर्णयटीकाविरोध इति वाच्यम् । क्रमस्तु द्विविधः । ईशा बुद्धिस्थोऽस्मद्वद्धिस्थश्चेति । तत्राद्यमवलम्ब्येयं टीकाप्रवृत्ता । ईश्वर बुद्धेरुपरमाभावेन तदुपहितक्रमस्यापि नित्यत्वेनोक्तलक्षणसंभवात् । द्वितीयमवलम्ब्यतु तत्वनिर्णयटीकाप्रवृत्ता । अस्मद्वद्धीनां क्रमवत्वा त्तदुपहितक्रमविशिष्टवर्णात्मकवेदस्यापि तथोक्तिसंभवात् । एवमेव नित्यत्वावेदकप्रमाणान्यप्युभयथा योज्यानीत्यविरोधसंभवात् । वयं तु मः न क्रमस्यानादिनित्यत्वमङ्गीकारार्हम् । तथासति वर्णधर्मस्य क्रमस्य यावद्दव्यभावित्वेन वर्णयोरत्यन्ताभेदप्रसङ्गेन वर्णानां परस्पर मत्यन्ताभेदप्रसङ्गात् । अत एव चन्द्रिकायामिमामेवानुपपत्ति मनसि निधाय * कृत्वाचिन्तयावानादित्वोक्तिः' इत्युक्तम् । ततश्च कृतक क्रमविशिष्टवर्णात्मकस्य वेदस्य नित्यत्वासम्भवात् कथं तन्नित्यत्वो क्तिः । कथं वा कृतकस्य कूटस्थतया प्रमितत्वम् । नित्यानित्यादिभावेन निर्दिष्टस्य नित्यत्वेन निर्देश इत्यत आह । अत्र वेदा इत्युपलक्षणमिति॥ अत्रोपलक्षणपदेन लक्षणासामान्यमित्युच्यते । नत्वजहत्खार्थलक्षणा ।

• उपलक्षणा च गौणी च तिस्रःशब्दस्य वृत्तयः' इत्यादौ लक्षणासामा

न्येऽपि तत्प्रयोगदर्शनात् । तथा च वर्णानामव्याकृतस्यैव कूटस्यनित्य त्वेनाभिप्रेतत्वान्नस्संग्रह्यासंग्रहो असंग्राह्य संग्रहोऽपीति भावः । का-ननु वेदानामेव नित्यत्वोक्तिरयुक्ता । प्रकृत्यादीनामपि नित्यत्वादित्यतस्तद्यावृत्तनित्यत्वं निर्वक्ति । अत्रेति । अस्मिन् ग्रन्थे विवक्षितमिति शेषः । तेन तत्वविवेकादौ प्रकृत्यादौ नित्यत्वोक्तावपि न विरोधः तत्रान्यविधनित्यत्वस्य विवक्षितत्वादिति सूचितम् । अत्र नित्यत्वं नाम आद्यन्तश्शून्यत्वं तत्र हेतुः कृटस्थतयेति । अपरिणामित येत्यर्थ इति प्राञ्चः । आद्यन्तशून्यत्वस्य प्रकृत्यादावतिव्याप्तिरित्यत तड्याख्यानं कूटस्थतयेति । निर्विकारत्वरूपमित्यर्थ इति केचित् । उक्तातिव्याप्तिवारणाय कूटस्थत्वेसतीति विशेषणान्तरोपादानमित्यन्ये तेषामयमाशयः । आद्यमते तावदाद्यन्तशून्यत्वं आद्यन्तवदत्यन्तभिन्नत्वं तञ्च नाद्यन्तवद्विकाराभिन्नप्रकृत्यादावतिव्याप्तमतो न कूटस्थत्वं लक्षण घटकमिति । द्वितीयमते यथाश्रुतस्याद्यन्ताभाववत्वस्य प्रकृत्यादिसाधा रणत्वात् कूटस्थत्वं विवक्षितं तञ्च विकारसामान्यशशून्यत्वं ध्वंसप्रागभा वादेरपि जन्मादिविकारवत्वेनैव व्यावृत्तेनद्यन्तशून्यत्वं पृथगुपादेय मिति । तृतीयमतेचापरिणामित्वरूपकृटस्थत्वयैव विवक्षितत्वात् ध्वंसा व्यावर्तकत्वेनाद्यन्ताभावत्वसार्थक्यमिति । अथमतत्रयेप्यसम्भवः । नित्यानामपि द्वित्वादिगुणात्मना परिणामित्वात् । तेन भेदाभेदाङ्गी काराचेति चेदत्राडु । कूटस्थत्वंनाम द्रव्यरूपेणापरिणामित्वं द्रव्याना रम्भकत्वमितियावत् । नित्यानाञ्च द्रव्यानारम्भकत्वान्नोक्तदोषः । न च नित्यानामप्येतद्देशकालादिविशिष्टरूपद्रव्यारम्भकत्वमस्तीति शङ्कयम् । विशिष्टस्याद्रव्यत्वादिति । एतच तृतीयमत एव संगच्छते न पूर्वमतयोः । आद्यन्तवद्द्रव्यभिन्नत्वस्य द्रव्यविकारवैधुर्यस्य वा विवक्षायां प्रागभा वादावतिव्याप्तितादवस्थ्यात् । तस्मादाद्ये खनिष्टगुणादिभिन्नत्वेनाद्यन्त वद्विशेषणीयम् । द्वितीयेच विकारः तेन वेदादेः संग्रहः । प्रागभावादे व्यावृत्तिश्चेति । केचित्तु वेदनित्यत्वप्रतिपादकानां ईश्वरबुद्धिधटितक्रम विशिष्ठपरत्वात् तदनित्यत्वप्रतिपादकानामस्मदादिबुद्धिघटितक्रमविशि ष्टपरत्वान्न विरोध इत्याचक्षते । अपरेतु नवेदद्वैविध्यं युक्त प्रमाणाभावात् । तथात्वेचास्मदादि पठ्यमानस्याज्ञप्रणीतत्वेनाप्रामाण्यप्रसङ्गात् । अभ्युदयसाधनत्वाभाव प्रसङ्गाञ्च । ऋग्वेदएवाग्रजायतेत्यादेरभिव्यक्लयर्थतया व्याख्यानवैय थ्र्याच । वेदस्य बुद्धिघटितत्वासंभवाञ्च । अन्यथा बुद्धेरश्रावणत्वेन वेदस्याश्रावणत्वप्रसङ्गात् । तस्मात्सांकल्पिकक्रमविशिष्टवणर्णानामेववेद् त्वम् । यथाहि यजमानसंकल्पाद्विप्राणां पूजादौ क्रमस्तथा नित्यानामपि तदुपपत्तेः। न च संकल्पस्याश्रावणत्वेन वेद्स्याश्रावणत्वप्रसङ्गः। संकल्पा कृटंखं विदलं व्योम संधिराकाश उच्यते' इत्यभिधानात् । तद्वत् स्थितं कूटस्थम् । तत्सादृश्यं निर्विकारत्वेन विवक्षितम् । तथा च कृटस्थतयेत्यस्य निर्विकारतयेत्यर्थो द्रष्टव्यः । सहितमिति शेष । तथा च कूटस्थत्वेसति आद्यन्तशून्यत्वं लक्षणम् । अन्त्यावयविन्यतिव्याप्ति परिहारायोत्तरभाग । अव्यक्त अतिव्याप्तिवारणाय विशेषणभागः । विकारोऽव्यक्तजन्महि' इति वचनेन तस्य विकारावगमादिति द्रष्ट व्यम् । अन्येतु आद्यन्तशून्यत्वे कृटस्थत्वं हेतुतयैवोपात्तम् । न तु लक्षणान्तगतामत्यप्याडुः । ननु तत्तदुभ्युपाधिकक्रमविशिष्टवर्णानां वेद त्वात् तेषाञ्च जन्मवत्वात् कथं नित्यत्वेन निर्देश इत्यत आह । अत्र वेदा इति । तथा भावादिति । कूटस्थतया आद्यन्तशून्यत्वादित्यर्थः । तथाच जहलुक्षणया पञ्चाशद्वर्णाः अव्याकृताकाशश्च वेदपदेन गृह्यन्त इति भावः । ननु पञ्चाशद्वर्णानामिति कथम् । अकाराद्याः षोडशखराः । कादयोमावसानाः स्पशः पञ्चविंशतिः । यादि क्षान्ता दश इत्येकपञ्चा शद्वर्णाः । अत एवोक्तम् । “एकपञ्चाशद्वर्णानां चतुवैिशतिमूर्तयः' इति धीनः संकल्पाघटितो वर्णधर्मः क्रमोऽस्तीत्यङ्गीकारात् । एवञ्चेश्वर संकल्पाधीनस्य वैदिकवर्णक्रमस्य नित्यत्वात् वेदस्य नित्यत्वं सिद्धम्। इति वदन्ति । एतेन वेदस्य कूटस्थत्वाङ्गीकारे नहि वयमित्यादितत्वनिर्णयटीकाविरोध न चासावभ्युपगमवादः । नित्या वेदा इति प्रमाणोक्तनित्यत्वव्याख्यान प्रसङ्गात् । ‘अखिलैरप्येकप्रकारेणैव पठयन्ते एतदेवानादिनित्यत्वम्’ इति टीकाविरोधाच्च । अत आकाशगुणैःशब्दैव्यैज्यमानवर्णादयः तत्क्रमा त्मकोवेदश्च नित्य एवेति मूले वेदनित्यत्वस्य पृथग्विधत्वात् पृथगुप संहार इति टीकाविरोधाञ्च । ‘नहिवयं वेदस्य कृटस्थनित्यत्वं बूमः’ इति सुधाविरोधाचेत्यादिकमपास्तम्। तत्र साक्षात्कूटस्थत्वस्य निषिद्धत्वात् अत्र पुनः वर्णरूपेण कूटस्थत्वस्याभिप्रेतत्वेन विरोधाभावात् । इत्थञ्च नित्या वेदा इति मूले, तच्च वेदानामिति टीकायां, श्रुतिर्वेद् इति तत्व विवेकटीकायाञ्च वेदग्रहणं संगच्छते' । अचेतनत्रैविध्यञ्चोपपद्यते । अन्यथा वेदस्य नित्यानन्तभवे तच्चातुर्विध्यप्रसङ्गादित्यन्यत्रविस्तरः । टी-नित्यानित्यं विभागेनाह । ॥ पुराणाद्याः कालः प्रकृतिरेव च ॥ ॥ नित्यानित्यं त्रिधाप्रोक्तम् ॥ पुराणाद्याः पौरुषेयग्रन्थाः एका विधा। कालोऽपरा। प्रकृतिरन्या । ननु च त्रिधेति प्रकारत्रैविध्यमुक्तम् । नचात्र कश्चित् प्रकारो दर्शितः । किन्तु वस्तुनिर्देश एवकृतः । नैष दोषः । यन्न सर्वथा कूटस्थं नाप्य चेत् सत्यम् । कषयोर्योगे क्ष इति जातत्वेन तस्य पृथक् वर्णत्वाभाव मभिप्रेत्य पञ्चाशद्वर्णानामित्युक्तत्वात् । एतदभिप्रायेणैवोक्तम् । तत्र वर्णाभिमानिभिरजेशमुखैः सहैव पञ्चाशता प्रतिगिरन्तमशेषविद्याः' इति । ननु वेदशब्देन पञ्चाशद्वर्णादयः जहत्स्वार्थलक्षणया गृह्यन्ते नहि जहत्खर्थलक्षणायाश्चोपलक्षणप्रयोगोदृष्टः । गङ्गापदेन तीरं लक्ष्यत इत्ये वार्थः नतूपलक्ष्यत इति। उपलक्षणशब्दप्रयोगश्च अजहत्स्वार्थलक्षणाया मेव काकेभ्यो दधि रक्ष्यतामित्यत्र काकपदं दध्युपघातकद्रव्यस्योप लक्षकमिति व्यवहारादिति चेत् सत्यम् । जहत्खार्थलक्षणायामपि उपलक्षणशब्दप्रयोगस्य ग्रन्थेषु बहुलमुपलम्भात् । तथाहि । नन्वेवै सति नित्या वेदा इत्युदाहृतप्रमाणासङ्गतिः । नहि वर्णानां कूटस्थ घटितनित्यत्वमुक्तम् । अपि तु वेदानां सर्वेदैकप्रकारत्वरूपमेव निल्य त्वम् । नहि वयं वेदस्य कूटस्यनित्यतां ब्रूमः । किन्तु शब्दतो अर्थतश्च सर्वदा एकप्रकारतामेव' इति तत्वनिर्णयटीकायां व्याख्यातत्वादिति चेत् । उच्यते । तत्रैव “नच वर्णपदादीनामनित्यत्वं वक्तुं युक्त' इति वाक्यव्याख्यानावसरे न केवलं वर्णमात्रं नापि पदादिमात्रं किन्तु यथा योगं शाश्वता इत्यस्य वाक्यस्य प्रकारान्तरेण व्याख्यातत्वेन वर्णानां कृटस्यत्वस्याप्येतत्प्रमाणार्थत्वेन विवक्षितत्वात्। नह्यतद्वयाख्यानमभि प्रेत्य अत्र नित्यावेदा इति प्रमाणोदाहरणे काप्यसङ्गतिरिति । रा-अपरेत्यादौ विधेत्यनुषङ्गः ॥.अनित्यमेवेति । घटादि तत्त्वस्यान्नम् ६७ नित्यमेव तदुच्यते नित्यानित्यम् । तस्य तिस्रोविधाःसंभवन्ति । उत्पत्तिमत्वे सति विनाशाभावः । एकदेशे उत्पत्तिविनाशौ एकदेशिन स्तदभावः । स्वरूपेणोत्पत्याद्यभावेऽपि अवस्थागमापायवत्वञ्चेति । तदेतद्विधात्रयमुक्तवस्तुखयेऽस्तीति तस्यैव ग्रहणं कृतम् । वदिति भावः । विनाशाभाव इति । पुराणादिपौरुषेयग्रन्थस्य पुरुषे रुत्पद्यमानक्रमवत्वेऽपि तस्य क्रमस्येश्वरबुद्धेौ वेदक्रमस्येवोत्तरावधि शून्यतया प्रतीयमानत्वेन विनाशाभाव इत्यर्थः । क्षणलवाद्येकदेशैरुत्पत्ति विनाशवत्वेप्येकदेशवतोंऽशिनः कालस्य प्रवाहत आद्यन्तश्शून्यत्वेनो त्पत्तिविनाशयोरभाव इत्यर्थः । जडोपादानप्रकृतेश्च स्वरूपत उत्पत्ति विनाशयोरभावेऽपि महदाद्यात्मकत्वावस्थाविशेषेण तौ स्त इति । तदेत द्विधात्रयमुक्तवस्तुत्रयेऽस्तीत्युक्तम् । तस्यैवेति । वस्तुत्रयस्यैवेत्यर्थः । श्री-वस्तूनिर्देश एवेति। प्रकाराश्रयभूतपुराणादिरुपवस्तु निर्देशएव कृत इत्यर्थः । उक्तदोषपरिजिहीर्षया नित्यानिल्यसामान्यलक्षणं तावदाह ॥ यन्न सर्वथेत्यादिना । केवलं नित्यभिन्नत्वे सति केवला नित्यभिन्नमित्यर्थः । अत्र नित्येऽतिव्याप्तिवारणाय सत्यन्तम् । अनित्येऽ तिव्याप्तिवारणायोत्तरभागः । उभयकेवलपदाभावे असम्भव इति सर्वे सार्थकम् । तस्येति । एतलुक्षणाक्रान्तस्य नित्यानित्यस्येत्यर्थः । विधाः प्रकाराः । विधात्रयं प्रकारत्रयम् ॥ उक्तवस्तुत्रयेऽस्तीति । यन्न सर्वथे त्यादि सामान्यलक्षणाक्रान्ते पुराणादिरूपे वस्तुत्रय इत्यर्थः । तत्राद्यः प्रकारः पुराणे । उत्पत्तिमत्वेऽपि विनाशाभावात् । *पुराणानामपि अन्यथा शब्दरचनमेवानित्यत्वम्’ इत्युक्तः । द्वितीयः प्रकारः काले । क्षणलवाद्येकदेशानामुत्पत्तिमत्वेऽपि एकदेशिनः प्रवाहस्य कालप्रवाह एवैको नित्यो नतु विशेषवान्’ इत्युक्तेः । तृतीयः प्रकारः प्रकृतौ स्पष्टः । वि-विशेषविभज्यतावच्छेदकप्रदर्शनार्थमेव सामान्यविभज्य तावच्छेदकं तावद्दर्शयति यन्न सर्वथेति । सर्वथा उभयान्तरहितभिन्न त्वेसति सर्वथोभयान्तं वा भिन्नत्वमित्यर्थः । चें—निल्यानित्यं यथा नित्यानित्याभ्यां व्यावर्तते तथा व्याचष्ट यन्न सर्वथेति । अत्र कूटस्थत्वमवधिविधुरत्वम्, अवधिश्च द्विविधः । पूर्वः उत्तरश्चेति । द्विविधोऽपि स्वरूपेण स्वाभिन्नांशेन चेत्यनेकविधः । तथा चव स्वरूपेण स्वाभिन्नांशादेश्च पूर्वोत्तरेणचावधिना विधुरं यत् नित्यतया विवक्षितं तद्वत् यन्न भवति ; स्वरूपेणावधिद्वयोपेतं यदनित्य त्वेन विवक्षितं, तद्वञ्चयन्न भवति; तन्नित्यानित्यमुच्यत इत्यर्थः । का-पौरुषेयग्रन्था इति । स्वतन्त्रवत्कृका इत्यर्थः । अन्यताप्तय नुपजीविताप्तर्यप्रयोज्या इति यावत् । तथाहि । येन पुरुषेण पूर्वतातर्य मनुपजीव्य स्वयमेव ताप्तर्येण यद्वाक्यं प्रयुज्यते तद्र्थकतद्वाक्यं तदीय मित्युच्यते । वेदस्यतु पूर्वताप्तर्यमनुसृत्यैव प्रयोगान्न पौरुषेयत्वमित्यव स—उत्पत्तीत्यादिना।। इयञ्चविधा पुराणादेरर्थत एकप्रकारत्वा च्छब्दतोव्यत्यस्तेश्च संभवति । यथोक्तं “पुराणानि तदर्थानि सर्गेसर्गेऽ न्यथैवतु' इति तत्वनिर्णयवाक्यव्याख्यानावसरे टीकायां “ पौरुषेयत्व निमित्त एवानित्यत्वव्यपदेशो न तु विनाशनिमित्त इत्यर्थः । अत एव त्वनित्यानीतिसंबन्धः' इत्यादिना। नन्वेवञ्चेत्पुराणानां नाशो नास्तीत्या गतमितिचेत् को नेत्याह । यथा वेदस्येशबुद्विगतत्वं निमित्तीकृत्य नित्यत्वमुच्यते तथा पुराणेऽपि सुवचत्वात्। अत एव मुक्तैरपि पठ्यते। श्रूयते हि “ब्रह्मा त्वो वदति जातविद्याम्' इत्यादि । जातविद्यां पुराणम्। त्वः कश्चिब्रह्मा वदतीति तद्र्थः । ननु न पुराणस्योप्ततिरङ्गी काराह। ईश्वरस्य सर्वज्ञत्वेनैष्यत्पुराणस्यापि तद्वद्धिगतत्वादितिचेन्न। ईश्वरेण सदावर्तमानतयानुभूयमानत्वस्यानादित्वप्रयोजकत्वेन तत्करणा त्पूर्वे तेषां वर्तमानतयानुभवाभावात् । किमत्रप्रमाणमितिचेत् पुराण जनिवाक्यान्यथानुपपत्तिरेवेति ब्रूमः । ननूत्पन्नपुराणानां नाशाभावे कल्पान्तरे पुनारचनं कुत इति शङ्का तु *प्रमाणप्रश्मश्चेदुक्तादेव पुराण वाक्यादिति बूमः । प्रयोजनप्रश्नस्त्वयुक्तः । ईश्वरप्रवृत्तेः सर्वत्रप्रयोजन शून्यत्वात् । परप्रयोजनानितु सूक्ष्माण्युत्प्रेक्षितुं नप्रभवाम । भगवा नाचार्योपीदानीं प्रयोजनाभावान्नावादीत्’ इति तत्वनिर्णयटीकातो वार णीया । नन्वेकस्मिन्ब्रह्मकल्पे षट्त्रिंशत्सहस्रदिनानि भवति । एवञ्च तेषु जातानांपुराणानामेकार्थत्वेऽपिपूर्वदिनपुरणेनैव तदंर्थस्यज्ञातत्वादुत्तरेषां निरधिकारिकत्वंस्यात् । अथसमर्थो विद्वान्हितत्राधिक्रियते । ज्ञाते अर्थिताभावादितिचेत् सत्यं । तथापि संभवति देवानां तत्राधिकारः । पुराणस्य पूर्वपूर्वापेक्षयोत्तरोत्तरेषामर्थाधिक्यस्य विद्यमानत्वात्। न चैवं समानार्थताभावः । शतेपञ्चाशन्यायेन पूर्वपूर्वपुराणार्थानामुत्तरोत्तरेषु सत्वात्तदथांपेक्षया तच्यवहारस्योपपन्नत्वात् । न चानन्तब्रह्मकल्पीय पुराणानां समानार्थत्वे तदानन्त्यं नोपपद्यते । एकैकार्थप्रतिपादकपदानां मितत्वेन जन्माद्यस्य यतः स्पृष्टयाद्यस्य यतः सगद्यस्य यतः जन्मप्रभृति यस्मादित्यादिपदसमूहपरिवर्तनेनापि भेदकानां मितत्वात् ग्रन्थानन्त्या नुपपत्तेरिति वाच्यम्। ईशाचिन्त्याद्भतशक्त्यैवोपपन्नत्वात् । विस्तरस्तु सत्तत्वरलमालादितोऽनुसंधेयः । ननु कालावयवानामुत्पत्तिविनाशवत्वे तदुपादानं वाच्यम् । न च स्वयमेव स्वंप्रत्युपादात्तं भवति । विरोधात् । न च सर्वोपदानप्रकृतेस्तदेकदेशकालोपादानत्वमक्षुण्णमेवेतिवाच्यम् । विकल्पासहत्वात् । सर्वजन्योपादानं या प्रकृतिः सैव कालोपादानं उतान्या । न प्रथमः । क्षणलवादिकालावयवानां सर्वव्याप्तत्वेन विशिष्ट प्रकृतेरपि काल एवोपक्षीणत्वात् पृथग्जगदुपादानाभावेन निरूपादानक स्रष्टरभावात् तद्भावापत्तेः । नद्वितीयः । असंमतेरितिवेदुच्यते । युगप देव यावद्देशव्यातलवादिकालोपादानत्वं जगदुपादानत्वञ्चेशशक्तया प्रकृतेर्घटते । यथोक्तं सुधायां वैशेषिकपरीक्षावसरे “ अनित्यत्वे कारणं वाच्यमितिचेत्सत्यं । उपादानंतु प्रकृतिरेव' इति । अस्माकंत्वीशशाक्तयैः वोपपद्यत इति । ननु मूले कथं प्रकृतिरियेकवचनं गुणत्रयात्मिकाया स्तस्या अनन्तत्वादिति चेवत् । उच्यते । एकैव प्रकृतिः । अजामेकामिति श्रुतेः । तदप्येकत्वं नाव्याकृताकाशस्येव । अयःपिण्डादिवत् । यथा वालुकापिण्डस्य वालुकानां संश्लेषविशेषवत्वेनैक एवायं वालुकापिण्ड इति समुदायवैलक्षण्येन प्रत्यक्षादिसिद्वैकत्वाधिकरणत्वेऽपि स्थूल सूक्ष्मादितयावस्थितवालुकानां भेदः प्रतीयते । एवमन्तभेदघटितमेव । अतएव शास्त्रे कचित्प्रकृतय इति बहुवचनं, कवित्प्रकृतिरित्येकवचनञ्च सङ्गच्छते । एवमेकैव प्रकृतिः सर्वत्रव्याप्ता । “महान्तं च समावृत्य प्रधानै समवस्थितं । अतन्तस्य न तस्यान्तः संव्यानं वापि विद्यत इत्युक्तः । महदादितत्वविनाशे तत्तत्सूक्ष्माण्यव्यक्ततामापद्यन्ते । गुण त्रयांशभूतमहदाद्युपादानभूतभागविशेषास्तु गुणत्रये विशन्ति । गुण त्रयेऽपि यद्रजः तृतीयतात्पयक्तदिशा सत्वे तमसि च मिश्रीभवति । टी-नन्वेवं सत्यवान्तरभेदैर्विधान्तरमप्युत्प्रेक्षितुं शक्य मित्यत एवेत्युक्तम् । तत्रोपपादकाकांक्षायां प्रोक्तमित्याह । शास्त्रीय विधानामत्रैवान्तर्भावोऽन्यासामनादरणीयत्वञ्चेति । अथवा 'पुरा णानि तदर्थानि, सर्वे निमेषा जज्ञिरे, विकारोऽव्यक्तजन्महि' इत्या द्यागमपरिग्रहार्थं प्रोक्तमित्युक्म् । अत एव विरोधोऽपि परिहृतः । रा-अवान्तरभेदैरिति । वर्णात्मना विकारित्वेऽपि क्रमरूपेण तथात्वेनाविकारिविकाररूपैकविधा । अंशैराशुविनाशादिमत्वेप्यंशिन स्तदभावइत्याशुविनाशादितदभावादिरूपांशांशिरूपावा अपरा विधा । कारणात्मना सत्वेऽपि कार्यात्मना असत्वेन सदसत्कारणकार्यरूपा अन्याविधेत्यादिरूपेण नित्यानित्यविधातो विधान्तरमित्यर्थः । पुराणा नामुत्पत्तिमत्वेमानम्। 'पुराणानि तदर्थानि सर्गेसर्गेऽन्यथैवतु । क्रियन्त इति । कालैकदेशोत्पत्तौ मानै सर्व इति । प्रकृतेः स्वरूपतो जन्माद्यभा वेऽपि महदाद्यात्मना विकारो अव्यक्तस्य प्रकृतेर्जन्मेत्यत्र विकार इत्येत न्मानम् । सर्वेऽपि वादिनो विरोधान्नित्यानित्यं न मन्यन्त इति पक्ष निराह । अत एवेति । आगमसिद्धत्वादेवेत्यर्थ श्री—तदुपपादनप्रकारमेव दर्शयति । शास्त्रीयेति । याः विधाः अत्रोत्प्रेक्ष्यन्ते ताः किं शास्त्रीयाः उत तद्भिन्ना एवेति विकल्प्या द्यपक्षस्योत्तरमुक्त शास्त्रीयेति । द्वितीयस्योत्तरमन्यासामिति । तदर्था नीत्यनन्तरम् । “सर्गे सर्गेऽन्यथैवतु । क्रियन्तेऽतस्त्वनित्यानि ' इति वाक्यशेषो द्रष्टव्यः ॥ विकार इति ॥ महदाद्यात्मना परिणाम इत्यर्थः । । आगमेति। पुराणकालप्रकृतीनामनित्यत्वप्रतिपादकागमेत्यर्थः । अत एवेति । आगमबलादेवेत्यर्थः । विरोधोऽपीति । नित्यानित्यत्वयो रेकत्र समावेशाङ्गीकारे विरोध इत्यर्थः । न तदा सत्वादि नाम। प्रकृतिरेवहि सोच्यते । इयञ्चसाम्यावस्थाप्रलयः । उक्तञ्च गीताभाष्ये “अव्यक्तस्याप्यन्यथाभावाख्यो विनाशोऽस्ति” इति। प्रमेयदीपिकायाञ्च “अन्यथाभावो वैषम्यपरित्यागेन साम्यावस्थापतिः** ७१ इति । प्रकृतेव्यतित्वंतु कार्यकारणात्मना । कार्यावस्थानप्रदेशे कार्य मेव वर्तते । न तु कारणप्रकृतिः । सा तु तदन्यदेश इत्येवं कचित्कार्य कवित्कारणमित्येवं नमन्तव्यम् । किन्तु “कारणेषु स्थितं कार्यं व्याप्त कार्येषुकारण'मिति गीतातात्पर्योदीरितरीत्या बोध्यम् । ननु परिमितस्य महदादिकार्यस्य कथं व्याप्तप्रकृतिगतत्वमितिचेत् । “अधश्चोध्र्वे प्रसृता स्तस्य शाखाः' इत्याद्युक्तः परिमितानामापि महदादीनां ससूक्ष्मांशै स्वकारणकार्यव्याप्तत्वसंभवात् । व्यक्तमेतद्भीताभाष्यप्रमेयदीपिकयो रित्यलम् । अथवेति । “पुराणानितदर्थानि सर्गे सर्गऽमुनैवतु । क्रियन्तेऽतस्त्वनित्यानितदर्थाः पूर्वसर्गवत्' ।। इत्यादिवचनेन पुराणादेरुत्पत्तिमत्वावगमादिति भाव । न चव पुराणादे क्रमविशेषविशिष्टवर्णात्मकत्वात्क्रमस्य बुध्युपाधित्वाद्भद्धेश्चेश्वरीयाया अनादित्वात् कथमनित्यत्वमिति वाच्यम् । एतत्कल्पीयव्यक्तिक्रमस्य पूर्वकल्पेष्वभावेन तदुपपत्तेः । उत्तरकल्पेषु तत्सद्भावस्य प्रमितत्वान्न विनाशित्वप्रसङ्ग इति बोध्यम् । स-ननु भावरूपाशाने उत्पत्तिरहितत्वे सति विनाशित्वरूप विधान्तरस्य सत्वात् वेदावान्तरप्रभेदे उत्पत्तिमत्वेसति विनाशाभावरूप सामान्यधर्मेसति क्रमव्यत्यासाभावरूपविधान्तरसद्भावात्तत्कुतो मूल कृन्नोदाजहार । यदि चव तयोर्न लक्ष्यता तर्हि तत्रातिव्याप्तिःस्यात् । किञ्च “मूलप्रकृतिरविकृति' रित्यादिसांख्याद्युक्तविधान्तरस्याप्यत्रा कथनान्न्यूनतास्यादित्याशंक्य परिहरति । नन्विति । अवान्तरमेदैः पूर्वोक्तभेदकधर्मः । उत्प्रेक्षितुं विना मानं बुध्या कल्पयितुम् । अवि द्यायाः द्वितीये । वेदावान्तरप्रभेदस्य प्रथमेऽन्तर्भाव इत्यत्रैवान्तर्भाव इत्यथः । अत्र कण्ठतोऽनुक्तिस्तु तत्वविवेके पुराणस्येव बोध्या । मैवमिति । एतत् = व्यधिकरणत्वम् । यदीतिवाक्ये “विशिष्ट शुद्धयो'रित्यपि पूरणीयम् । अत्यन्तभेदः तार्किकमत इव । अन्यत्र तत्वविवेके । उपपादितं पुराणादि येनांशेन नित्यं तमंशं नित्य वर्गे निधायेत्यादिनोपपादितमित्यर्थः । यद्वा “तन्तुभ्योऽन्यः पटः साक्षात्कस्य दृष्टिपथै गतः ? इत्यादिनान्यत्र गीतातात्पर्यादावुपपादित मित्यर्थः । तथाहि तन्तुसमूहे पट इति मतिर्जायते । अतोऽमेदः । ७२ टी-नन्वत्र यस्योत्पत्यादिकं तदनित्यमेव । यस्यतु नास्ति तन्नित्यमेव । नित्यानित्यं कास्तीति । मैवम् । स्यादेतदेवम् । यद्यशांशिनोः विकारविकारिणोर्वा अत्यन्तभेदःस्यात् । नचैवमित्य न्यत्रोपपादितमिति । अनित्यं विभज्य दर्शयति । अनित्यं द्विविधं मतम् ॥८॥ असंस्पृष्टश्च संस्पृष्टम् । सम्यक् पृष्ट सस्पृष्टम् । अतथाभूतं असंसृष्टम् । सम्यक्ताया इयत्ता भावात् त्रैविध्याद्यपि किं नस्यादित्यतो मतमित्युक्तम् । तद्व(चव)- क्ष्यामः । तत्रासंसृष्टं निर्दिशति । रा—अन्यत्रेति । तत्त्वविवेकादौ । श्री-कालप्रकृत्योर्नित्यानित्यत्वमाक्षिपति । नन्वत्रेति । अत्र काले प्रकृतौ च अंशांशिनोरेकदेशैकदेशिनोः । न चैवमिति । तथा चांशांशिनामभेदेन अंशस्य अनित्यत्वे तदभिन्नस्य नित्यस्यांशिनोप्य नित्यत्वम् । विकारस्यानित्यत्वे तदभिन्नस्य नित्यस्याविकारिणः सूक्ष्म भागस्याप्यनित्यत्वमिति नित्यानित्यवस्तुसिद्धिरिति भावः । रा-वक्ष्याम इति ।। सूक्ष्मरूपेणेत्यादिनेति भावः । श्री—त्रैविध्याद्यपीति॥नित्यानित्यवत्सम्यगसम्यक्स्पृष्ट किञ्चि द्वस्त्वङ्गीकृत्येति भावः ॥मतमिति। मननविषयीकृतं युक्तियुक्तमितीति नैकस्मिन्नेव तन्तौ तद्वद्धिरिति भेदश्च । पूर्वोत्तरभावापन्ना अनेके करिण एव करिप्रवाह इति, एकस्मिन्करिणि न प्रवाह इति चाबाधितप्रतीते भेदामेद् एकूत्रप्रेक्षावदनुशिक्षितः संभवति । यथा वा अहिमूषकादीनां स्वभावतो विरोधिनां ऋष्याश्रमे मिश्रीभूयावस्थानं तथात्रापीति न विरोधः । अत्र च चेतनेऽचेतने च यावद्दव्यभाविनां धर्माणां धर्मिणाऽऽ त्वन्तामेदः । चेतन एवायं नियमः । अचेतने यावद्दव्यभाविनामपि मेदामेदौ । नात्यन्तामेद् इति द्वौ पक्षौ । उभयत्रापि बहुमूलटीका टी-एवं सति महदादीनां नित्यानित्यत्वं कथं न स्यादिति चेत्स्यादेवं यदि सूक्ष्मरूपे महदादिव्यवहारःस्यात् किन्तु प्रकृतिरेव सोच्यते । केचिन्महदादिस्वरूपमेव नाभ्युपगच्छन्ति । दूरेणोत्तं किञ्चिदस्पृष्टमिति एकदेशोत्पत्तिव प्रकारान्तरं वा । नाद्यः । तथासति सर्वेषां महदादीनामुत्पन्नत्वस्यैव प्राप्तत्वेन संसृष्टत्वमेव स्यात् । उत्पन्न स्यैव संस्पृष्टशब्दार्थत्वात् । नचैकदेशोत्पत्तावपि एकदेशिनोऽनुत्पतेरुत्प स्रानुत्पन्नरूपत्वेनासंसृष्टत्वमिति वाच्यम् । एकदेशस्य एकदेश्यभिन्नत्वेन तदुत्पत्तौ तस्याप्युत्पत्तेः । तथा च अनुत्पशैकदेश्यभावेन सर्वे तत्त्वं सम्यक् सृष्टमेवेति किञ्चित् सृष्ट किञ्चिदस्मृष्टमित्येवंरूपासंसृष्टं नाम न किञ्चिदस्तीति न द्वैविध्यम् । न द्वितीयः । प्रकारान्तरस्यानिर्वचनादिति । येषां नित्यानि सूक्ष्मरूपाण्येव साक्षादुपादानानि तान्यसंसृष्टानि । येषान्तु विकृतान्येवोपादानानि तानि संसृष्टानीति द्वैविध्योपपत्तिरित्या शयेन समाधत्ते । सूक्ष्मरूपेणेत्यादिना । प्रकृत्याद्यशैरिति । महत्तत्व सूक्ष्मरूपाणां प्रकृत्यंशैस्सत्वादिगुणैरूपचवयः । आदिपदेनाहंकारसूक्ष्म रूपाणां महत्तत्त्वाद्यशैरुपचयइत्यर्थः । नचैवमिति । सूक्ष्मरूपेण नित्यानां ब्रह्माण्डादीनामन्यांशैरुपचयः इत्येवंनहीत्यर्थः । किन्नाम प्रकृत्याद्यशोप चितमहदाद्युपादानकान्येवेति भाव । ननुब्रह्माण्डादीनामपि यत्परम्परा मूलरूपं तस्य नित्यत्वाद्न्यांशैस्तस्योपचयमात्रमेवाङ्गीकृत्यासंसृष्टत्वमेव स्वीक्रियतां न संसृष्टत्वमित्याशयेन शङ्कते ॥ तेषामपीति । मूलरूपं उपादानरूपम् । विवक्षितत्वादिति । नित्यत्वेनेतिशेषः । ब्रह्माण्डा दौतु नैवम् । तत्र साक्षादुपादानभूतस्य विकृतस्य महदादेरनित्यत्वादिति भावः । रा-केचिदिति । तार्किकादयः । उक्तविशेषम् । असंस्पृष्ट त्वादिकम्। उपसर्गद्वयार्थो बहुतरेति । अन्यत्रेति ।

• पञ्चभिः पञ्चभिर्बह्म चतुर्भिर्दशभिस्तथा ।

एतञ्चतुर्विशतिकं गणं प्राधानिकं विदुः ॥ '

• विशेषम् । तेषामतिबहुतरागमविरोधं दर्शयितुं सम्प्रकीर्तितमित्यु

क्तम् । आगमाश्वान्यत्र द्रष्टव्याः । विस्तरभिया नेहोदाह्रियन्ते । यदीदं विष्णुव्यतिरिक्तं भावाभावादिभेदभिन्नं जगदखतन्त्रं तर्हि कस्मिन्नायत्तै श्री—एवं सतीति । महदादीनां सूक्ष्मरूपेण नित्यत्वा दुपवितरूपेणानित्यत्वात् नित्यानित्यत्वमेव स्यान्नत्वनित्यप्रमेद्रूपत्व मित्यर्थः । व्यवहारः स्यादिति । तथा च महत्पदाभिधेये न नित्यत्व मिति भावः । तर्हि तत्केन शब्देन वाच्यमिति पृच्छति । किन्त्विति । उत्तरमाह । प्रकृतिरेवेति । संप्रेत्युपसर्गद्वयाभिप्रायं वक्तुमाह । केचिदिति । संप्रेत्युपसर्गद्वयार्थोऽतिबहुतरेति । सं सम्यक् निश्चित प्राबल्यकबहुतरागमैरित्यर्थः । उत्तं विशेषं असंसृष्टत्वादिरूपं दूरेण नाभ्युपगच्छन्तीति संबन्ध । तथा च महदादितत्वस्वरूपस्याभावेन तस्यासंसृष्टत्वादिरूपो विशेषो दूरनिरस्त इति भावः । आगमाश्चेति ॥ “पञ्चभिः पञ्चभिर्बह्म चतुर्भिर्दशभिस्तथा । एतच्चतुर्विशतिकं गणं प्राधानिकं विदुः ॥ इत्याद्या महदादिस्वरूपप्रतिपादकाश्चागमा भागवतादावुदाहृता द्रष्टव्या इत्यर्थः । विस्तरभयादिति । ग्रन्थविस्तरभयादित्यर्थः । रा—आयत्तमिति । अधीनतया आस्त इत्यर्थः । विषय इति। अायत्तामत्यनुषङ्गः । सृष्टयादेः प्रसिद्धत्वादन्येषामर्थमाह ।॥नियम इति। का-आगमाश्चान्यत्र द्रष्टव्या इति । महाभूतान्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेव च । इन्द्रियाणि दशैकञ्च पञ्चेन्द्रियगोचवराः ॥ इन्द्रियेभ्यः पराह्यर्थाः अर्थेभ्यश्च परंमनः । मनसस्तु पराबुद्धिबुद्धेरात्मा महान्परः । महतःपरमव्यक्तमव्यक्तात् पुरुषःपरः । पुरुषान्नपरं किञ्चित्साकाष्ठा सा परागतिः ॥ इत्यादयो द्रष्टव्या इति । कसिश्च विषय इत्याकांक्षायामाह सृष्टिरिति । नियमो व्यापारेषु प्रेरणम्। सृष्टिःस्थितिः संहृतिश्च नियमोऽज्ञानबोधने ॥१०॥ बन्धो मोक्षः सुखं दुःखं आवृतिज्र्योतिरेव च । विष्णुनास्य समस्तस्य समासव्यासयोगतः ॥११॥ बन्धःप्रकृतेः । मोक्षेो बन्धात् । आवृतिज्योतिषी बाह्यतमःप्रकाशौ । एवकारो विष्णुनेत्यनेन सम्बध्यते । अस्य समस्तस्यास्वतन्त्रस्य भवन्तीति शेषः । नन्वेतत्पूर्वविरुद्धं समस्तस्य सृष्टिसंहारोक्तौ नित्य त्वोक्तिविरोधः । अचेतनस्य बोधविरोधइत्यादि । तत्रोक्तं समासेति । समासः सक्षपः । व्यासो विस्तारः । तावेव योगौ उपायावुक्तार्थ घटनायाम् । तत इदमुत्तं भवति । उक्तधर्मेषु यत्र तत्वेऽल्पीयांसः अत्र सृष्टिपदेन स्रष्टुनिष्ठव्यापारवाचिना जगन्निष्टजन्मग्राह्यम् । स्थिति रन्नादिदानेन रक्षणम् । संहृतिः ध्वंसः । पूर्वविरुद्धतां व्यनक्ति ॥ समस्तस्येति । श्री-क(स्मिन्नाय)स्यायत्तमिति। कस्याधीनमित्यर्थः । अधीनो निझाआयत्त इत्यभिधानात् । विषये आयत्तमिति वर्तते । आहेति । सृष्टयादौ विषये विष्ण्वायत्तमाहेत्यर्थः । प्रकृतेरिति पञ्चमी । बाह्यतमः अन्धकाराख्यम् । बाह्यप्रकाशः आलोकाख्यः । तथा चावृतिशब्देन बाह्यतमो ग्राह्यम् । ज्योतिःशब्देन बाह्यप्रकाशो प्राह्य इत्यर्थः । । भवन्तीति । तथाचास्य समस्तस्यास्वतन्त्रप्रपञ्चस्य सृष्टयाद्याः धर्माः द्वादश ज्योतिरन्ताः विष्णुनैव भवन्तीत्यर्थः । रा-इत्यादीति । अचेतनस्य बन्धमोक्षसुखदुःखाज्ञानविरोध इत्यादिपदार्थः। मोक्षो बद्धस्य ॥इत्यादिद्रष्टव्यमिति॥ आवृतिज्योतिषी सर्वस्येत्यादिपदार्थः । अन्यतोपीति॥ब्रह्मादितोपीयर्थः ।तत्तद्वस्त्विति।। ब्रह्मादिवस्त्वित्यर्थः । यद्वा देशकालादिवस्त्वित्यर्थः । इत्यन्तेन तात्प योंक्तिः । ७७ सम्भवन्ति तत्र तावन्तो विष्ण्वधीनाः ज्ञातव्याः । यत्र तु बहवस्तत्र तावन्तः। सर्वथा खरूपस्वभावावस्य तदधीनाविति । तत्र स्थितिनियमौ सर्वस्य । सृष्टिसंहृती नित्यानित्यस्य अनित्यस्य च । अज्ञानं भावरूपं दुःखस्पृष्टस्य । ज्ञानाभावस्तु सर्वस्य । बोधनं चेतनस्य । सुखं प्राप्त तमसो विना । दुःखं दुःखास्पृष्टं विनेत्यादि द्रष्टव्यम् । पदार्थानां सृष्टयाद्यन्यतोऽपि प्रतीयते अत एवेत्युक्म् । सकलसत्तादेस्तदधीन त्वात्तत्तद्वस्तु निमित्तमात्रमेव । स्वातन्त्र्येण विष्णुरेवास्येश्वर इति । श्री—नित्यत्वोक्तिविरोध इति । पञ्चाशद्वर्णाव्याकृताकाश योरपि समस्तान्तर्गतत्वे तयोरपि सृष्टिसंहारापत्या नित्या वेदा इति नित्यत्वोक्तिविरोधः स्यादित्यर्थः । पदार्थान् वदन्नेव विग्रहं दर्शयति । ॥ समास इति । उक्तार्थघटनायामिति । समस्तप्रपञ्चविषयक सृष्टयादिरूपोक्तार्थस्य घटनायामित्यर्थः । तत इति । तस्मात्समास व्यासयोगत इत्यर्थ । समासव्यासयोगत इत्युक्तया शङ्कापरिहार इत्यत आह । इदमुक्तं भवतीति । केचित् तत इदमुक्तं भवतीत्येकमेव वाक्यम् । तथा च समासव्यासलक्षणादुपायादिदं समस्तस्योक्तं सृष्टया दिकं भवति । घटते । उपपन्नमित्यर्थ इत्याहुः । समासव्यासप्रकारमेव दर्शयति । उक्तधर्मेष्विति । अज्ञानं भावरूपमिति । भावरूपा विद्येत्यर्थः । नन्वत्राज्ञानं ज्ञानाभावरूपमेव किं न स्यादितिचेवेत् । स- ॥ तदधीनत्वादिति । तदधीनत्वात् विष्ण्वधीनत्वात् । तद्वस्तु ब्रह्मादिरूपम् । निमित्तमात्रम् । नतु खतन्त्रम् । तर्हि ब्रह्मादीनां स्रष्टत्वप्रतिपादकागमानां का गतिरिति चेन्न।

• ब्रह्मणिस्थोऽसृजद्विष्णुः स्थित्वारुद्रत्वभक्षयत् ।

पृथक्स्थित्वा जगत्पाति तब्रह्माद्याह्नयोहरिः । ब्रह्मणि ब्रह्मरूपोऽसौ शिवरूपी शिवेस्थितः । स ब्रह्मणा विस्सृजति स रुद्रेण विलापयति । निमित्तमात्रमीशस्य विश्वसर्गनिरोधयोः । हिरण्यगर्भःशर्वश्च कालाख्यारूपिणस्तवे'त्यादिप्रमाणादिति भावः । ७८ उच्यते । 'अनादिमायया सुप्तः' इत्यादिश्रुत्या “अनाद्यविद्याबद्धत्वाज्जीवा जानन्ति नो हरिम्' इत्यादि स्टत्याचवावद्यायाः ज्ञानावरकत्वमुच्यते । अावरकत्ववाभावस्य न युक्तमित्यावरकत्वान्यथानुपपत्त्या तस्य भाव रूपत्वसिद्धिरिति ज्ञातव्यम् । अत्र प्रसङ्गात्किञ्चित्तत्त्वरहस्यमुच्यते । इयञ्च भावरूपाविद्या सत्वादिगुणात्मिका प्रकृतिरेव । तस्याश्चाविद्या त्वं स्वरूपज्ञानावरकत्वेन विद्याविरोधित्वात् । यथोक्तं सुधायाम् । ‘अतः कामकर्मातिरिक्तं मायाविद्याप्रकृतिरित्यादिशब्दभिधेयमनाद्येव किमपि द्रव्यं स्वरूपचैतन्यावरकमङ्गीकार्य' इत्युक्त्वा ‘अतः परमेश्वर एव सत्वा दिगुणमय्या विद्याविरोधित्वेनाविद्यया स्वाधीनया प्रकृत्या अचिन्त्याद्भ तया स्वशक्त्याच स्वप्रकाशमपि जीवस्वरूपचैतन्यमाच्छादयतीति युक्तम्’ इति । इयं चव भावरूपाविद्या लिङ्गशरीरमेवेति बहवस्तात्विकाः । तेषां स्पष्टः सुधाविरोधः । यथोक्तं सुधायां फलाध्याये कर्मक्षयपादे ‘भगवद परोक्षज्ञानभोगाभ्यां निवृत्तसमस्तकर्माणो भिन्नलिङ्गशरीराः विध्वस्त प्रकृतयः’ इति । अत्र सत्वादिगुणात्मकप्रकृतिबन्धध्वंसात्पार्थक्येन लिङ्ग शरीरभङ्गस्योक्तत्वात् । एवञ्च जीवस्वरूपस्य षडावरणानि । तथाहि । सत्वादिगुणात्मिका भावरूपाविद्या । “बद्भवन्ति नित्यदा मुक्त मायिनं प्रकृतिं गुणाः' इति भागवतोत्क्तः । तथा कामः । आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा । कामरूपेण कौन्तेय’ इति गीतावचनात् ॥

• तथा काम निरुद्धोऽयं उच्चावचतया भ्रमन् ।

इति भागवतोक्तश्च । । अनादिकर्मणा बद्धो जीवः संसारमण्डले । वासुदेवेच्छया नित्यं भ्रमतीतिहि तद्वचः' ॥ सदा बद्धाः इमे जीवाः अविद्याकामकर्मभिः ? ॥ इति वचनाञ्च । स्वगुणाच्छादिकपरमाच्छादिकरूपे द्वे दुष्ट प्रकृती । अथान्ये प्रकृती दुष्ट नृषु प्रातिस्विकं स्थिते । स्वगुणाच्छादिकात्वेका परमाच्छादिका परा ' ॥ इति प्रमाणोत्क्तः । तथा लिङ्गशरीरम् ।

• एवं पञ्चविधं लिङ्गं त्रिवृत्षोडशविस्तरम् ।

एषचेतनया युक्तो जीव इत्यभिधीयते। अनेन पुरुषो देहान् उपादत्ते विमुञ्चति’ इत्यादि भागवतोक्तः ॥ स्पष्टचैतत्सर्वमुक्तं प्रथमस्कन्घतात्पर्ये पञ्चदशाध्याये

• प्रकृतिं स्वात्मसंश्लिष्टां गुणान् सत्वादिकानपि ।

कर्माणि सूक्ष्मदेहश्च जायमाना हरेडैशिः । दहेत्तथापि संदग्धेन्धनवत्तत्पुनःपुनः । यावदारब्धकर्मस्यादाविर्वापि तिरोवजेत्' इति ॥ व्याख्यातमेतदस्मदाचवायैः । अत्र प्रकृतिशब्देन स्वगुणाच्छादिकादिरूपा दुष्टजडप्रकृतिरेव विव क्षिता । सत्वादिकान् गुणानपीत्युक्त्या सत्वादिगुणरूपा जडप्रकृतिरपि भावरूपा अविद्याख्या जीवस्वरूपाच्छादिकास्तीति सूचयति । कर्माणि प्रारब्धानि । सूक्ष्मदेहं लिङ्गशरीरमिति । अत्र अपिशब्देन वा चवशब्देन वा कामोऽपि ग्राह्यः । इदमावरणषट्टमपरोक्षज्ञानभोगाभ्यांविनाश्यम् । कर्मातिरिक्तमावरणपञ्चकमपरोक्षज्ञानविनाश्यम् । प्रारब्धं कर्मच भोगविनाश्यम् । ज्ञानेनतूपमर्द इति ज्ञातव्यम् । ईश्वरेच्छापि पूर्वोक्त षटातिरिक्त सप्तममावरणम् । * परमेश्वरो अचिन्त्याद्रतया स्वशक्त्या जीवस्वरूपचैतन्यमाच्छादयति’ इति । तथा चापरोक्षज्ञाना सुधावन्तः नन्तरमावरणषट्टानां दाहेऽपि दग्धपटायमानतया आविर्भावतिरोभावा भ्यामनुवृत्तानामेषां विरजास्नानेन निश्शेषनाशः । अनन्तरं प्रलये भगव दुदरे स्थित्वा बहुतरानन्दभोक्तृणामेषां सृष्टयनन्तरं श्वेतद्वीपाविर्भावे सति तत्रत्यश्रीनारायणसन्दर्शनानन्तरमपरोक्षज्ञानोत्तरानुष्ठितं निवृत्तं ८० कर्म निमित्तीकृत्य प्रसन्नो भगवान् स्वेच्छावरकमपसारयति । ततश्च यावत्स्वरूपानन्दाविभर्भावो भवति । अत्र च बहुनात्र किमुक्तनेति वाक्यं मानम्। स्वेच्छावरकान्नमुक्तःस्यादिति व्याख्यानात्। उक्तञ्च सुधायाम् । आनन्दश्चमुक्तानामित्यत्र । ‘ननु आनन्दः स्वरूपमेव । सच अविद्या वृतो विद्यानिवृत्तौ स्वतः सिद्ध एव । ततः कथं मोक्षदानात् पृथगा नन्ददानम् । उच्यते । परमेश्वरशक्तिरेव जीवस्वरूपानन्दावरण मुख्यम् । अविद्यातु निमित्तमात्रम् । ततोऽविद्यायां निवृत्तायामपि नाशेषानन्दाभिव्यक्तिः यावदीश्वर एव स्वीयां बन्धशकिंत न ततो व्यावर्तयति’ इति । उक्तञ्च गीताभाष्यटीकायाम् । ‘नाविधैव जीवस्वरूपा वरणम् । किन्त्वीश्वरेच्छापि' इत्यादि । अत्राइज्ञानशब्देन झानाभावोऽपि विवक्षित इत्याह ॥ज्ञानाभावस्विति।सर्वस्यति। परतन्त्रस्येत्यर्थः। रमाया अपि यावद्वणगणविषयकज्ञानाभावसद्भा वादिति भाव विष्णुनेत्यनेन संबन्धः पूर्वमुक्तः । तदभिप्रायमाह । पदार्थानामिति । अन्यतो ब्रह्मादेः कुलालादेश्चसकाशादित्यर्थः । प्रतीयत इति । आगमेन प्रत्यक्षेणवेत्यर्थः । तथा च विष्णुनैवेत्युक्तमयुक्तमिति भावः । विष्णु नैवेत्युक्तया कथं तत्परिहार इत्यत आह । सकलेति । तत्तद्वस्तु ब्रह्मादि । निमित्तमेवेत्यादि । एवकारस्य निमित्तमात्रमीशस्य विश्वसर्गनिरोधयोः । हिरण्यगर्भः शर्वश्च कालाख्या रूपिणस्तव ॥ तत्र तत्र स्थितो विष्णुः तत्तच्छक्तीः प्रबोधयन् । एक एव महाशक्तिः कुरुते सर्वमञ्जसा ॥ ब्रह्मणिस्योऽसृजद्विष्णुः स्थित्वा रुद्रत्वभक्षयत् । पृथकुस्थितो जगत्पाति तब्रह्माद्याङ्खयोहरिः ? ॥ इत्यादि प्रमाणबलादन्येषां निमित्तमात्रत्वम् । स्वातन्त्र्येणान्यानपेक्षतया विष्णुरेवास्य समस्तस्य प्रपञ्चस्य सृष्टयादिविषये ईश्वरः समर्थ इत्यव मन्तव्य इत्यर्थः । तत्त्वसङ्कयानम् टी-पद्मा पद्मासनानन्तप्रभृतीदं यदिच्छया । सत्तादिलभते देवः प्रीयतां श्रीपतिस्समे ।। इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिततत्त्वसङ्कयानविवरणं श्रीमज्जयतीर्थभिक्षुविरचितं सम्पूर्णम् | श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ रा-अस्य समस्तस्येति मूलस्थेदंशब्दार्थे विवृण्वन् जगदुपा दानतया सर्वस्य जन्मादिकर्तृत्वभ्रमं वारयंस्तत्प्रीतिं प्रार्थयते । पति । पद्मासनो ब्रह्मा । यदिच्छयेत्यनेनोपादानत्वनिरासः । अनायाससाध्य त्वञ्च सूच्यते । इच्छामात्रं प्रभोः सृष्टिरित्युक्तः । तेन फलाभावेऽपि सृष्टयादिर्युक्तः । आयाससाध्यकर्मण एव फलापेक्षणादित्युक्तं भवति । मूलोक्तसृष्टिशब्दार्थः सत्तेति । तेन सापि सर्वविषयेति सूचितम् । देव्या अपि प्रीतिप्रार्थनालाभायोक्तम् । श्रीपतिरिति ॥ तत्त्वाभिमानिनो देवाः ब्रह्मरुद्रपुरस्सराः । यत्परीवारतामाप्तास्तं वन्दे कमलापतिम् ॥ इति श्रीमत्तत्वसंख्यानटीकाभावदीपः श्रीसुधीन्द्रश्रीपादशिष्य श्रीराघवेन्द्रयतिविरचितः सम्पूर्णः ॥ श्री-समापितग्रन्थो भगवान् टीकाकारोऽन्तेऽपि मङ्गल माचरति । पद्येति । लक्ष्मीःपद्मालयापशेत्यभिधानात् । पद्मा महा लक्ष्मीः । पद्मासनो ब्रह्मा । स– एवं समापितग्रन्थो भगवांष्टीकाकार एतत्प्रकरणप्रति पादितगुणवत्वेन भगवन्तं स्तुवन् एतत्प्रकरणविवरणफलत्वेन स्वस्यै कान्तभक्तत्वमविदुषो जनान् जननौ तनयमिव बोधयन्स्तत्प्रीतिमाशास्ते ॥ पद्वेति । इदं=विश्वं । सत्ता असतः कार्यरूपेण भवनस्यैव जनित्वात् जनिः सत्ताशब्देन गृह्यते । तथा च सा आदिः यस्य सृष्टयाद्यष्टकस्य तत्तथा। ननु पद्माप्रभृतीत्येवोक्तौ सर्वलामे किमर्थपञ्चासनानन्तग्रहणम् । यदि दुःखस्पृष्टतदस्पृष्टभेदाख्यावान्तरविशेषसूचनाय तद्ग्रहस्तर्हि पद्मापद्मासनप्रभृतीत्येव मुखतो वाच्यं स्यात् । न वाच्यं चानन्तेति । अथ तत्त्वस्लङ्कयानम् श्री—अनन्तः शेषः । एतदाद्यमिदं विश्वं यदिच्छया सत्तादिकं लभते । सत्तादीत्यादिपदेन प्रमितिप्रवृत्योग्रहणम् । यादृशस्य भगवतः प्रतिपादनमस्मिन् प्रकरणे कृतं तादृशस्यैव प्रीतिराशासनीयेत्याशये नैवमुक्तम् । सदेवः श्रीपतिः श्रीहरिः । कंमला श्रीहरिप्रियेत्यभिधानात्। श्रीर्महालक्ष्मीस्तत्पतिर्भगवान् विष्णुः मे प्रीयतामित्यर्थ इत्यशेषमति मङ्गलम्॥ याद्वाचार्यहृत्पद्मगतश्रीमध्वहृद्रतः । प्रीयतामनया ग्रन्थकृत्या श्रीबादरायणः ॥ लौकिकालौकिकफलं दातारं भजतां सदा । गुर्वनुग्रहरूपं तं मन्दारमहमाश्रये ॥ इति श्रीमद्यदुपत्याचार्यपूज्यपादाराधकेन श्रीनिवासेन विरचितं तत्त्वसङ्खयानविवरणं सम्पूर्णम् । तत्तव्द्यक्तिग्रहोऽपेक्षित इत्युपादानं । हन्तर्हि पुरुषायुषादपर्यवसानं स्यात् । तस्मात्कथमेतदितिचेन्न। केचिदनन्तविष्वक्सेनादीन्नित्यादुःस्वा नाचवक्षते । तन्मतमतन्द्रितः पराकर्तुमनन्तेति समाधिसम्भवात् । तर्हिपूर्वानुपूव्यां “गरुडानन्तविष्वक्सेनादीन्” इति गरुडस्यैव प्रथमं ग्रहणाद्त्रयदितन्मततोद आवश्यकस्तर्हि गरुड एवादौ निर्देश्य इति चेन्न । कश्चिदविपश्चिदपश्चिमो बलमलपद्दशावतार्या 'हलंकलयत' इति । तन्निराकर्तुमपारमतिर्जग्राह तदात्मकमनन्तं यतोऽत इति । अथवा पद्मापद्मासनादयो भवन्तु तदधीना अमुक्ताः । मुक्तास्तु “निरञ्जन' इत्यादिश्रुतेः नतदधीना इत्यतः प्रायोजि “ अनन्ते'ति । ततश्च पद्मा पद्मासनौ अनन्तौ अबद्धौ-मुक्तावितियावत् । अनन्तौ पद्मापद्मासनौ । कडाराः कर्मधारय इति विशेषणस्य परनिपातः । तौ प्रभृती यस्य तत्तथा । रमाया नित्यमुक्ताया ब्रह्मादीनामपि मुक्तानां तदधीनत्वे उतामृतत्वस्येशानः सर्वे तत्प्रज्ञानेत्रं द्वावेतौ नित्यमुक्तौ । अव्यक्तात्पु रुषः परः। श्रीर्यत्ररूपिण्युरुगायपादयोः चरणरजउपास्ते यस्य भूतिर्वयं काः' इत्याद्यांगमा द्रष्टव्याः । अति बन्धन इति धातोरन्तेतिरूपम्। श्रीपतिः । श्रीर्मङ्गलदेवतेत्यशेषमतिमङ्गलम् ।

• { अचेतनः

अतीन्द्रियम् (the) insentient, (the) unconscious (the) supersensuous , (the) super sensible, beyond the senses. अत्यन्ताभावः (सदाभावः) अधिष्ठानम् absolute non-being, substratum, substrate, seat. bass1s अध्याहारः अन्वस्थितिः अनारोपितम् supply1ng an ellipsis 1nfirm1te regress the non-super1mposed . what is not super1mposed अनित्यम् अनुबन्धचतुष्टयम् the 1107-eterrmal. topic, beneft, ftPersonandconnection. Every Sastra must have a subject for treatment, some speciffc beneft to be derived from it, a person ft for its study and connection between these. अन्योन्याभाव mutual non-being, mutual non-existence, reciprocal non-being, reciprocal अभावः non-being, non-existence. negation, absence . अवधिः अविप्रतिपन्नोऽर्थ अव्याकृताकाशः अः settled matter, undisputed meaning. the (unchanging) absolute space. part that which has parts. 83 84 not-wholly-created the dependent. अतमाश्रयः आरोप self-dependence. Supe171101p0S11t101. उदशा उन्मजनम् उपादानकारणम् एकादशेन्द्रियाणि चतुर्विशतितत्त्वानि ज्योति the desाred, the agreable. maning, mentioning by name. the coming up of what was below the surface. material cause the eleven organs . they are the mind , the five sense organs and the fve organs of action. unchangeability. the twenty-four categories. outside light. the unsublated, the non superimposed, object of valid knowledge. enumeration of categories. those ft to reach the eternal dark तारतम्यम gradation. दुःखसस्था दुःखस्पृष्टम् दुःखान्स्पृष्टम् touched by sorrow(sometime or other). 1ever touched by sorrow (Rama) . quality, attribute. that which has attributes , the eternal ever free from bondage. a thing. नित्यसंसारिणः the ever-bound. 85 नियमनम् निःश्रेयसम् परिभाषा परीक्षा पारतन्त्र्य म् पारिभाषिकम् impe]]ing in action. unsurpassed, 1imitless. explanation, exposition. release from bondage, mukti. examinat10n, enguiry, investigation dependence प्रकरणम् प्रकृतिः प्रतिक्षेप प्रमाणम् प्रेक्षावान् प्रागभावः प्रामाणिका पौरुषेयग्रन्थाः भ्रमः, भ्रान्तिः . भाव mmonograph the material cause of the world, also its presiding deity, 1amely Rama. repu1diation, rejection. knowledge, cognition. destruction, non-being, subsequent non-being. valid knowledge, means of valid krnowledge. activ1ty, effort. discriminating person, the wise one. antecedent non-being, prior non-being the proof-guided, the proof-minded. Human compositions (or more generally) works composed by conscious beings lowing devotion. wrong cognition, 11usion. being, existence, existent . salutation or prayer addressed to one released from bondage release from bondage. ome fit for release. { ] मुक्तयोग्य मुमुक्षुः मानवः त्क्षणम् bondage objects of sense. dist1ngu1shing quality or mark, वभाग classification, division. settlement, conclusion. व्ययः the released, (Vi5istādvaita. ) व्याघातः व्यासः विशेषणम् वाप्य २ास्त्रम् सत्कायवादः समासः wrong knowledge. oppos1tion (as of opim1ons) divergence of op1nion) attribute, quality. scatteredly a treatise on a definite subject such as grammar, logic etc. the view that the effect exists in the cause even before its production. the unreleased. (S.T.) (visistadvaita) abridgement, contraction. स्तवज्ञ स्त युक् conclusion arrived at after enguiry. one in boundage ep1t0101e. स्थितिः the essence of a thing. protection. well-created or wholly-created. destruction. 87 शुद्धाशुद्धपत्रिका 24ge 22a 0*** x111 1ast 1ime व्यावृत्य व्यावृत्य प्रवत्योः प्रवृत्योः मेवाभावो ४० २० निवृत्त्यै काय द्वयाख्यान द्वयाख्यान ७० मित्युक्म् मित्युक्तम् पृष्ठम्:तत्त्वसङ्ख्यानम्.djvu/१५५ OTHER PUBLICATIONS Prce 1. श्रीसुमध्वविजय (छलारिव्याख्यासहितः) 6 00 with Chalār commentary 2. श्रीविष्णुतत्त्वविनिर्णयः श्रीमज्जयतीर्थटीकासहित 2 50 with the Tika of Jayatirtha 3. सरसभारतीविलासः श्रीवादिराजविरचितः 1 50 कणाटकानुवादसमाहृतः । of Sri Vādirājatrtha 4. माध्ववैष्णवत्रिकालसन्ध्यावन्दनविधि प्रथमो भागः (ऋग्वदीयः) द्वितीयो भागः (यजुर्वेदीयः) 0 0 50 50 I PART (Yajurvedrya) 0 12 (कणाटकभाषायाम् ) (Kannada) 0 10 Copies carr b८ had of Secretary, Committee of Management 4, Model Fouse Second Street Bangalore-4