दशरूपकम् (अवलोकव्याख्यासमेतम्)

by धनिकधनञ्जयौ

दशरूपकम् (अवलोकव्याख्यासमेतम्) धनिकधनञ्जयौ

• श्रीवन जयविरचित

दशरूपकम् 13 13 2009 विक्रीस तयार. निर्णयसागर छापखान्यांतील पुस्तकें. संस्कृत. किं. ट. ख. अध्यात्मरामायण (हे. पु.) - ८॥ अनुभूतिप्रकाश विद्यार यस्वामित २१ अभिज्ञानशाकुंतल ना- टक-कालिदासकृत, राघवभकृत अर्थयो- सनिका टीकेसहित " ( इंग्रजी टीपांस- हित) अभिवानसंग्रह प्रथम भाग. यांत अमरसिं हकृत नामलिंगानु- शासन, पुरुषोत्तमदे वकृत त्रिकांडशेप, हारावली, एकाक्षर- .... कोश, व द्विरूपकोस इतके कोश आले आ

31 २ 5" अष्टांगहृदय (वैद्यक

अमरकोशमूळ - शब्द- कोशसहित अमरकोश सटीक शब्द- कोशसहित... अभिनयकादंबरी काव्य- धुंडिराजकृत अमरकोश - अमरसिंह कृत, भानुजी दीक्षि तकृत व्याख्यासुधा किंवा रामाश्रमी टीके- सहित

५ अवधूत (साधी.) ४० 1 ......* it ॥ 5~|| ग्रंथ ) - वाग्भटकृत, अ रुणदत्तकृत सर्वांगसुं दरा टीकेसहित अष्टाध्यायीसूत्रपाठ-पा णिनिकृत आदित्यहृदय व सूर्यक ८ ...

वच आपस्तंबीय देवे प्रथम आशौचनिर्णय - ईसनीतिकथा भाग (कथा १-६०) द्वितीय भाग ( कथा ६१-१२० ) उदासीनसा स्तोत्र-देव- तीर्थकृत, ब्रह्मानंद- कृत टीकेसहित ऋग्वेदी नित्यविधि

ऋग्वेदी देवे ऋणमोचन मंगलस्तोत्र... ऋतुसंहार काव्य-कालि- दासकृत, मणिराम- कृत टीकेसहित " इंग्रजी टीपांसहित आणि शृङ्गारतिलक- काव्य कालिदासकृत कथासरित्सागर-सोमदे- वकृत काउंबरी-बाणत, भानुचंद्र व सिद्धचंद्र यांख्यटकांसहित ...५ ८॥ किरातार्जुनीय काव्य- [6] भारविकृत, महिना- किं. ट.ख. .... ८ 12 ४॥४॥ 5'11 ॥ ... ककृत ॥ ॥ A .1. ॥ ६ ४॥ ४॥ नानाल ग न (o 4 f* थकृत घण्टापथ टीके- सहित कुमारसंभव काव्य-का- लिदासकृत, मल्लिना धकृत (१-८ सर्ग) व सीतारामकृत (८-१७ सर्ग) संजीविनी टीके- सहित ... कुवलयानंदकारिका - भा. शाधरकृत, स्वकृत अ लंकारदीपिका टीकेस- हित कृष्ण सहस्त्रनाम ... गंगालहरीमूळ.... गणपतिस्तोत्र गणेशाष्टक गणेशगीता (साधी ) " 998 ..... ... 4** ... ... शतिका इतकी स्तोत्रें आहेत.) ज्योतिर्लिंगस्तोत्र व शि ..... वमानसपूजा... सर्ककौमुदी - लौगाक्षिभा

स्कर कृत सर्कसंग्रह - अनंभकृत, स्वकृत दीपिका टीका, व इंग्रजी भाषांतर किं. ट. ख. यांसहित २ + तुलसीमाहात्म्य त्रिकालसंध्या हिरण्य के शीया (आपस्तंबी) " २ •• 61 51 (२) ll. TE 8 5 5 5 5 5 5 "" गणेशसहस्रनामावलि गोपालसहस्रनाम, गो- पालकवच व गोपाल. स्तवराज यांसहित 51 ४॥ ( रेशमी पुडा) -1. चतुःश्लोकी भागवत जैनस्तोत्रसंग्रह (यांत भ कामर स्तोत्र, कल्याण- मंदिरस्तोग्र, एकीभा वस्तोत्र, विपापहार. स्तोत्र व जिनचतुवि- ८॥ 41 दत्तात्रेयसहस्रनामावलि दत्तात्रेय स्तोत्र ·1. दमयंतीकथा (नलचंपू )- त्रिविक्रम भट्टकृत, च पडपालकृत विषमप- दप्रकाश टीकेसहित... २ दशकुमारचरित-दण्डि- कृत, पूर्वपीठिका, उ सरपीठिका, कवीन्द्र सरस्वतीकृत पदच- न्द्रिका टीका, शिवरा मकृत भूषणा टीका, लघुदीपिका टीका (द- शकुमारचरितावर) व पदचन्द्रिका टीका (पू. र्वपीठिकेवर) यांस- हित १ ll. o'll 11 ४॥ ४॥ I'll दुर्गास्तोत्र-नारायणभट्ट पर्वणीकरकृत देवीसहस्रनामावलि द्वादशस्तोत्र - भगवत्पादा- वार्यकृत धातुरूपावलि... श्रीहर्षविरचित नैषधीय चरित-नैषधीयप्रका शाख्य (नारायणी) टीकेसहित । ... 4'11 ॥ ! नर्मदाष्टकस्तोत्र शंकरा- ८॥ चार्यकृत नारदभक्तिसूत्रे नीतिशतक भर्तृहरिकृत, कृष्णशास्त्री महाबल: कृत टीकेसहित किं. ट. ख. 5111 ऋग्वेदीया ४|| all ४॥ ... 55 ६ J 11 ४॥ ८॥ ४॥ ४॥ •1. 52 o'll ८॥ ४॥ E'll e'll ८॥ all नीति-कार-वैराग्य-श- सकें भर्तृहरिकृत कृ. ष्णशास्त्री महाबल कृत टीकेसहित पंचरत्नी गीता (यांत भ गवद्गीता, विष्णुसह- स्रनाम: भीष्मस्तव राज, अनुस्मृति व गजेंद्रमोक्ष इतकी प्र करणे आहेत.) (रे. पु.) (स्थूलाक्षर) "" (मध्यमाक्षर) (सूक्ष्माक्षर) " (साधी) पंचायतन देवाची पृथक् पृथक् अष्टोत्तरशत नामावलि. ... [...] १ ""

पांडवगीता पार्वतीपरिणय नाटक- बाणकृत

..... प्रश्नोत्तरपयोनिधि-बल- रामदासमुनिकृत प्रसन्नराधव नाटक-जय- देवकृत प्रातःस्मरण पुरुषोत्तम सहस्रनाम ... बृहत्स्तोन्नरखाकरः (सचिन्न) कापडी

• • • *HP.

C J किं. द. ख.

• • • J

.|- pom! J'a (कागदी) 1 ब्रह्मनामावलि - शंकराचा- 33 51 र्यकृत श्रीमद्भागवत मूळ (रे- शमी गुटका ) भगवद्गीता (रेशमी पुढा स्थूलाक्षर) 32 (मध्यमाक्षर रे. पु.) (सूक्ष्माक्षर) B ४॥ oll ८ 1 ८॥ १॥८॥ 1. गांस पंडितराज जगन्नाथ वि रचित भामिनीविला. स काव्य अच्युतराव मोडककृत प्रणयप्र- काश टीकेसहित. ४॥ मनुस्मृति-कुलकभट्टकृत मन्वर्यमुक्तावलि टीके- सहित··· ४॥ महालक्ष्म्यष्टक ... महावीरचरितनाटक-भ- वभूतिकृत, वीररावa- कृत टीकेसहित ७. मालतीमाधव नाटक- भ. off ! i किं. ट. ख. बुकसाईज (म. अ.) ना "शंकरानंदसरस्वती- कृत गीतातात्पर्यो- घिनी टीकेसहित भट्टिकाव्य-भट्टिकृत ज यमङ्गलकृत जयमङ्ग- ला टीकेसहित भट्टिकाव्याचा १४ वा व १५ वा सर्ग इंग्रजी टीपांसहित. प्रत्येक स .... .. ५ ॥४॥ ८॥ ! "" all I साधी (मध्यमाक्षर) ... ॥ मेघदूत काव्य-कालिदा- विशाखदत्तविरचित मु. .." H .... वभूतिकृत, त्रिपुरारि- कृत टीका, नान्यदेव- कृत टीका व जगद्धर कृत टीका यांसहित मालविकाग्निमित्र ना- टक-कालिदासकृत, का दयवेमकृत टीकेसहित -II. मालविकाग्निमित्र ना- टक-इंग्रजी टीपांस- ३ २ दा ४॥ -tIl- १11 62 2 om ४॥ of -1. द्वाराक्षस नाटक, ध्रु. डिराजकृत टीकेसहित 11 1.

″

THE
DAS'ARUPAKA
OF
DHANANJAYA
WITH
The Commentary of Dhanika.
EDITED BY
KASHINATH PANDURANG PARAB.
PRINTED AND PUBLISHED
BY
TUKARAM JAVAJI,
PROPRIETOR OF JAVAJI DADAJf's "NIRNAYA-SAGAR' PRESS,
Bombay:
1897.
Price 12 Annas.

॥ श्रीः ॥
श्रीधनंजयविरचितं
दशरूपकम् ।
धनिककृतयावलोकाख्यया व्याख्यया समेतम् |
काशीनाथ पाण्डुरङ्ग परब
इत्यनेन संस्कृतम् |
तच
शाके १८१९ वत्सरे
मुम्बय्यां
निर्णयसागरयन्त्रालयाधिपतिना स्वकीये मुद्रायन्त्रे
मुद्रापयित्वा प्राकाश्यं नीतम् ।
मूल्यं १२ आणकाः ।

दशरूपकविषयानुक्रमणिका (२

प्रथमः प्रकाशः । मङ्गलाचरणम्.... श्रोतृप्रवृत्तिनिमित्तम् ग्रन्थकर्तृप्रवृत्तिनिमित्तम् पौनरुक्त्यपरिहार: दशरूपकफलम् नाट्यलक्षणम्..... रूपलक्षणम् रूपकलक्षणम्. भेदसंख्यानियमनम् दशभेदनामकथनम् नृत्यलक्षणम् नृत्तलक्षणम् 600 नृत्यनृत्तयोद्वैविध्यम् रूपाणां मेदक निरूपणम् नोविध्यम् आधिकारिक निरूपणम् +441 प्रासङ्गिकनिरूपणम् सकिय द्वैविध्यम्

.... veds

पताकास्थानकम् आधिकारिकपताकाप्रकरीणां त्रिविधत्वम्.. इतिवृत्तफलम् ..... इतिवृत्तसाधनम् भवान्तरबीजसंज्ञान्तरम् प्रयोजनसिद्धिहेतवः .90D

• 108

+81+

OPER SOUGH 1016 | प्रकाशे । श्लोकः । १२ १३ १३ १५ पृष्ठे । ४ ४ ५ अवस्थापञ्चकम् आरम्भलक्षणम् प्रयत्नलक्षणम्.... प्रात्याशालक्षणम् नियताप्तिलक्षणम् फलयोगलक्षणम् संविलक्षणम् संधिभेद्नामानि मुखलक्षणम् ....... मुखभेदकथनम् मुख भेदनामानि उपक्षेपलक्षणम् परिकरणम् परिन्यासलक्षणम् विलोभनलक्षणम् युक्तिलक्षणम् प्राप्तिलक्षणम् .... .... समाधानलक्षणम् विधानलक्षणम् परिभावनालक्षणम् उद्भेदलक्षणम्.... करणलक्षणम् भेदलक्षणम् प्रतिमुखलक्षणम् प्रतिमुखाङ्ग संख्याकथनम् प्रतिमुखाङ्गनामानि विलासलक्षणम् परिसर्पलक्षणम् २

प्रकाशे || श्लोकः । 1

---

of our an १ aaa २० २२ i s n i a aa a २७ २८ २८ २८ २८ j पृष्ठ | A 9 9 ८ ( ८ ( ९ 25 २९ १२ २९ १३ १३ १ ३२-३३ १४

विधूतलक्षणम्.... शमलक्षणम् नर्मलक्षणम् नर्मद्युतिलक्षणम् झगमनलक्षणम् निरोधलक्षणम् पर्युपासनलक्षणम् पुष्पलक्षणम् उपन्यासलक्षणम् चञ्चलक्षणम् वर्णमहाराणम् गर्भसंधिलक्षणम् गर्भसंध्यङ्गनामानि अभूताहरणलक्षणम् मार्गलक्षणम् रूपलक्षणम् उदाहरणलक्षणम् ऋमलक्षणम् संग्रहलक्षणम् अनुमानलक्षणम् अधिबललक्षणम् तोटकलक्षणम् तोटकलक्षणान्तरे उद्वेगलक्षणम् .... संभ्रमलक्षणम्.... आक्षेपलक्षणम्.... अवमर्शलक्षणम् अवमर्शाङ्गनामानि 01.p प्रकाशे। श्लोकः । पृष्ठे १ ३३ ३४ ३४ ४१ ४२ ४२ ४२ ४३ ma १६ १९ १९ २० २० २० २१ २२ २२ २२ २३ २४ २४ अपवादलक्षणम् संफेटलक्षणम् .... विद्रवलक्षणम्. 2. द्रवलक्षणम् शक्तिलक्षणम् . द्युतिलक्षणम् प्रसङ्गलक्षणम्..... छलनलक्षणम् .... व्यवसायलक्षणम् विरोधनलक्षणम् प्ररोचनालक्षणम् विचलनलक्षणम् आदानलक्षणम् निर्वहण संधिलक्षणम् •निर्वाहणाङ्गनामानि संधिलक्षणम् विबोधलक्षणम् .... प्रथनलक्षणम् . निर्णयलक्षणम् परिभाषणलक्षणम् प्रसादलक्षणम् .. आनन्दलक्षणम् समयलक्षणम् .... कृतिलक्षणम् भाषणलक्षणम्.... पूर्वभावलक्षणम् उपगूहमलक्षणम् काव्यसंहारलक्षणम्

प्रकाशे । श्लोक | १ v v ४५ IT was C ४६ ४७ ४७ ४८ ५२ x w w w w w ५२ पृष्ये । २५ २८ २८ २९ ३२ ३६ ३६ ३७ प्रशस्तिलक्षणम् अङ्गप्रयोजनभेदकथनम् षट्प्रयोजननामानि पुनर्वस्तुविभागकथनम् सूच्यलक्षणम् दृश्य श्रव्यलक्षणम् सूच्यप्रतिपादनप्रकारकथनम् विष्कम्भलक्षणम् विष्कम्भद्वैविध्यम् प्रवेशकलक्षणम् चूलिकालक्षणम् अङ्कास्यलक्षणम् भङ्कावतारलक्षणम् पुनर्वस्तु त्रैविष्यकथनम् सर्वश्राव्यलक्षणम् स्वगत लक्षणम्..... नियतश्राव्यभेदकथनम् जनान्तिकलक्षणम् अपवारितलक्षणम् आकाशभाषितलक्षणम् वस्तुभेदोपसंहारकथनम् द्वितीयः प्रकाशः | नायक भेदकथनम् विनीतः मधुरः त्यागी ... दक्षः प्रियंवदः ....

• • • D

AME

..... ROOF ..... MP .... प्रकाशे। श्लोकः । १ १ २ २ २ ५४ o 9 g ५६ । or w KARA प्रवे। १८ ३८ 6 VV ३८ ३८ a a ३९ ३९ ४० ४० ४१ ४३ ४३ ४३ रक्तलोक: वाङ्मी (ग्मी) रूद्रवंशः स्थिरः युवा नेतृ विशेष कथनम् ललितः शान्तः धीरोदात्तः धीरोद्धतः शृङ्गारनायकभेदाः दक्षिणः शठः धृष्टः अनुकूल: सहायाः प्रतिनायकः सात्त्विका नायकगुणाः नीचे घृणा गुणाधिके स्पर्धा शौर्यशोभा दक्षशोभा विलासः माधुर्यम् गाम्भीर्यम् स्थैर्यम् तेजः ललितम्

Oper B ! प्रकाशे। श्लोकः । २ o N N N 2 A² २

---

२ २ २ 22 2 22 o or or in or on or on a on or ar an a ११ १२ १२ १४

---

पृष्ठे । ४४ ४४ ४४ ४४ ४४ ४३ ४८ A ४९ ५० ६२ ५२ औदार्यम् नायिकाभेदाः स्त्रीयालक्षणभेदाः शीलवती आर्जवादियोगिनी लज्जावती मुग्धा.... • वयोमुग्या काममुग्धा रतवामा कोपमृदुः मध्या यौवनवती कामवती

.... मध्यासंभोगः मध्यामानवृत्तिः धीरामध्यामानवृत्तिः श्रीराधीरामध्यामानवृत्तिः अधीरामध्यामानवृत्तिः प्रगल्भा गाढयौवना भावप्रगल्भा रतप्रगल्भा प्रगल्भाकोपचेष्टा सावहित्थादरा.... रताचूड़ामीना. अधीरप्रगल्भा .. धीराधीरप्रगल्भा प्रकाशे । श्लोकः । १४ it २ २ va १९ १६ १६ १७ १८ १९ १९ 1 पृष्ठे । ६३ ५४ ९४ ५७ २७ १८ मध्याप्रगल्भयोर्द्वादशविधत्वम् परकीया साधारणत्री साधारणस्त्रीव्यवहारः अस्या निबन्धनियमः नायिकाभेदान्तराणि स्वाधीनपतिका शोभा कान्तिः माधुर्यम् दीप्ति..... प्रागल्भ्यम् 1017 www.

वासकसज्जा विरहोत्कण्ठिता खण्डिता कलहान्तरिता. विप्रलब्धा प्रोषितभर्तृका अभिसारिका खण्डितादीनां चिन्तादियुक्तत्वम् स्वाधीनपतिका - वासक सज्जयोत्रींडादियुक्तत्वम् नायिकासहायिन्यः योषिदलंकाराः शरीरजालंकाराः सप्त भावा अयत्नजाः दश भावाः स्वभावजाः हावः

HID ....

.ni.

vsae ....

1000

100

प्रकाशे। लोकः । २ N N N N २ २ । २० N AJJA N N N N N N २ २ २ २ २ २ २ २ २ २० २ c ac co २२ २३ २३ २४ २५ २७ । २८ २८ it it for 。。 २९ 30

पृष्ठे onn ५९ ५९ ६२ ६२ ६२ ६६ औदार्यम् वैर्यम् लीला विलासः विच्छित्तिः विभ्रमः किलकिञ्चितम्.... मोहायतम् कुट्टमितम् विक: ललितम् विनम् ...... .... .... नायकमहायाः महायविभागः धर्मसहायाः दण्डमहायाः अन्तःपुरमहानाः नायकादीनां विशेष: नायकव्यापारः नर्माष्टादशभेदाः वचोहास्यन वेषनर्म क्रियानर्म शृङ्गारात्मोपलेपन संभोगनर्म माननर्म भयनम नर्मस्किञ्जः २ ....

६ कोकः । 3 J 2- 17 २ २ २ २ २ ४० २ ४१ ४२ ४२ : ४३. पुणे । 223 ७० ७० ७० २ २ २ ४८.५०.७१-७२ २ २ २ ७० ७० ७२ ७२ ७२ ५० ७२-७३ २१ नर्मस्फोट: नर्मगर्भः सावती सात्त्वत्यङ्गानि..... संलापकः उत्थापकः साङ्घात्यः परिवर्तकः आरभटीलक्षणम् आरभट्यजानि संक्षिप्तिका सफेट: वस्तुत्थापनम्. W*** andr अवपात: वृत्युपसंहार: वृत्तिनियमः संस्कृतादिपाठ्यं प्रति विशेषः आमन्त्रणप्रकार:

तृतीयः प्रकाशः | नाटकस्यैव पूर्वोक्तौ हेतुः नटस्य पूर्वकर्तव्यता सूचननियमः रङ्गं प्रसाद्य भारतीवृत्त्याश्रयणम्. भारतीभेदनामानि प्ररोचना वीथ्यङ्गानि कथोद्धातः प्रवृत्तकम्

..... coas

• • • 1

! प्रकाशे। श्लोकः । २ WWWW ~ २ ३ ३ ३ ३ ५३ ३ ३ ५४ ५७ ५९ af a ३ ७३ २ ६०-६१ ७६ ४ 15 B ९ पृष्ठे । i ७३ ७३ ७४ ७४ 01 १७७ gg: : : * * * ७९ प्रयोगातिशयः वीथ्यङ्गनामानि उद्धात्यलक्षणभेदाः अवलगितम् प्रपश्चः त्रिगतम् छलनम् वाकेली अधिवलम् गण्ड:

अवस्यन्दितम्. नालिका असत्प्रलापः GDAD व्याहार: मृदुवम् प्रस्तावनोत्तरं सूत्रधार व्यापार: नायकविशेषे विधेयविशेषः नायकरसानुचितं त्याज्यम्.... संधिविभागकरणम् अङ्कसंख्यान्यासौ विष्कम्भकादिकरणम् DOOD विष्कम्भक नियमाः अङ्करचनानियमाः अङ्कलक्षणम् . अङ्गिपरिपोषणप्रकारः वस्तुविच्छेद निषेधः रसतिरोधाननिषेधः

o ........ मुख्यतया वीरशृङ्गारान्यतररसाश्रयणम् प्रकाशे। श्लोकः । ३ ३ १२ १५ १९ २० २१ २२ २३ २५ २८ २९ ३२ ३३ ३३ पृष्ठे। ८२ ८२ ८२ ८३ ८४ ८४ ८८ ८८ ८९ ८९ ८९ ८९ अन्यरसानामङ्गतैव प्रत्यक्षमनिर्देश्यानि नायकवधसूचननिषेधः आवश्यकं न त्याज्यम् अङ्के पात्रसंख्या अङ्कान्ते पात्रनिर्गमः अङ्करचनप्रकार: नाटकेsसंख्या प्रकरणे विषयाः प्रकरणे वर्णनीयनायिका नाटिकाविषयनिर्णयः नाविकायां विशेषः नाटिकायां प्राप्यनायिका नाटिकायां नायकः नाटिकायां वृत्तिनियमः भाणविषयाः लास्याङ्गानि प्रहसनभेदनामानि शुद्धप्रहसनम्.... विकृत संकीर्णग्रहसने प्रहमने हास्वरमः डिमे विनियमाः व्यायोगे विषयनियमाः समवकारे विषयनियमाः वीभ्यां विषयनियमाः अङ्के विषयनियमाः ईहामृगे विषयनियमाः

प्रकाशे | कः | 117 ar ३ 123 122 121 ३ ३ 3 २ ३ 3 द ३ 3 B 3 २ ३७ ४२ ८९ ८९ ९० ९१ ६. १५० 2.3 रसनिरूपणम्.... विभावलक्षणभेदौ आलम्वनविभावः उद्दीपनविभावः अनुभाव: भावः चतुर्थः प्रकाशः । निवेदः स्लानिः शङ्का धृतिः जडता हर्षः दैन्यम् औग्यम् चिन्ता त्रासः असूया अमर्पः गर्वः स्मृतिः मरणम्

सात्त्विकभावलक्षणम् स्तम्भादिसात्त्विकभावानां नामलक्षणे व्यभिचारिभावक्षणम् व्यभिचारिभावनामानि .... HADD

....

poto

प्रकाशे | श्लोकः । ! ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ B 1 १ २ २ २ ३ १ ४ ७ ८ १० पुणे । ९७ ९८ ९९ ९९ १२ १०२ २० : १०३ २१ २१ सुप्तम् निद्रा विबोधः ब्रीडा अपस्मारः मोहः मतिः आलस्यम् आवेगः सभेदः. वितर्कः अवहित्थम् व्याधिः उन्मादः विषाद: औत्सुक्यम् चापलम् स्थायी 30 स्थायिनामानि.... शान्तरसे शमस्थायिनि विप्रतिपत्तिः स्थायिभावोपसंहार: काव्येषु स्थायिभावस्यैव वाक्थार्थत्वम् रसिकमात्रवृत्तित्वं रसस्य .... धीरोदात्ताद्यवस्थाप्रतिपादकाः धीरोदात्ताद्यवस्थानामेव रसहेतुत्वम् श्रोतॄणामास्वाद हेतुत्वम् नतेकेऽप्यास्वादः आस्वादस्य लक्षणं भेदाश्च शमस्या निर्वचनीयता

CHOD प्रकाशे लोकः । ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४. ४ ४ ४ so ho २२ २३ २४ २५ 1 . पुये । ४ ४३ १०७ १०७ १०८ १०८ १०९ १०२ २७ २८ १०९ २८ ११२ २९ ११२ ११३ ३८ १२१ | १२२ ४१ ४२ १२२

विभावाद्युपसंहारः रसभावयोर्लक्षणैक्यप्रतिज्ञा. शृङ्गारः भावसंख्या शृङ्गारस्य भेदाः अयागः

111 तस्य दशावस्था अभिलाष: दर्शनश्रवणे वृत्तीनां दशावस्थानामपि महाकविनिबन्धेष्व- नेकविधत्वम् दिमात्रम् विप्रयोगद्वैविध्यम् मानद्वैविध्यम .. ..... साम भेदः (IP प्रणयमानः ईमान त्रैविध्यम्

श्रुतिः आनुमानिक स्त्रिविधः दृष्टः मानोपचारः दानम् सामादीनां कार्यासाधकत्वे उपेक्षा रभसादिना कोपनाशे रसान्तरत्वम् कार्यजप्रवासविप्रयोगस्त्रिधा संभ्रमजप्रवासविप्रयोगः

शापजप्रवासः मृते तु शोक एवं न शृङ्गार प्रकाशे। श्रोकः । ४ ४ ४ ४ ४ 8 ४ 2 ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ १२४ ४७ १२४ ४८ : १२४ ४९. १२७ ५० १२७ ५८ १२९ ४ ५९ १२९ ४ ५९ १२९ ६० पृष्ठे । ५१ १२७ १२७ ५४ ५४ १२७ १२८ ५५१२८ ५६ : १२८ ५७ : १२८ ६३ १२९ १२९ १३० १३० १३२ उत्का प्रोधितप्रिया कलहान्तरिता.... खण्डिता संभोगः संभोगे लीलाद्या दश चेष्टाः नायककर्तव्यम् वीरख्रिधा बीभत्सस्त्रिधा रौद्रस्त्रिधा हास्यस्त्रिधा ..... स्मितम् हसितम् विहसितम् उपहसितम् अपहसितम् अतिहमितम् उत्तममध्यमाधम भेदेन हसितभेदाः हासव्यभिचारिणः अद्भुतः भयानका

• ...

अद्भुतानुभावयभिचारिणः..... ..... करुण: 4040 भयानकानुभावव्यभिचारिणः

करुणानुभावव्यभिचारिणः प्रीतिभक्त्यादीनामन्तर्भावः.. भूपणादीनामन्तर्भावः सर्वस्यापि रसमावदानम् ग्रन्थसमाप्तिः .... प्रकाशे | श्लोकः || 1 ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ ४ 2 ४ ४ ४ ४ ४ ४ yiy ४ ७८ १

७४ ४ ४ ४ ४ पृष्ये + ४ ४ ८० : १३८ ८४

E

॥ श्रीः ॥

श्रीधनंजयविरचितं

दशरूपकम् ।

धनिककृतयावलोकाख्यया व्याख्यया समेतम् ।

---

प्रथमः प्रकाशः ।

 इह सदाचारं प्रमाणयद्भिरविघ्नेन प्रकरणस्य समाप्त्यर्थमिष्टयोः प्रकृता- भिमतदेवतयनमस्कारः क्रियते श्लोकद्वयेन--

नमस्तस्मै गणेशाय यत्कण्ठः पुष्करायते ।।
मदाभोगघनध्वानो नीलकण्ठस्य ताण्डवे ।। १ ।।

 यस्य कण्ठः पुष्करायते मृदङ्गवदाचरति । मदाभोगेन घनध्वानो निबिडध्वनिः । नीलकण्ठस्य शिवस्य ताण्डव उद्धते नृत्ते । तस्मै गणेशाय नमः । अत्र खण्डश्लेषाक्षिप्यमाणोपमाच्छायालंकारः । नीलकण्ठम्य मयूरम्य ताण्डवे यथा मेघध्वनिः पुष्करायत इति प्रतीतेः ॥

दशरूपानुकारेण यस्य माद्यन्ति भावकाः ।
नमः सर्वविदे तस्मै विष्णवे भरताय च ।। २ ।।

 एकत्र मत्स्यकूर्मादिप्रतिमानामुद्देशेन, अन्यत्रानुकृतिरूपनाटकादिना यस्य भावका ध्यातारो रसिकाश्च माद्यन्ति हृप्यन्ति तम्मै विष्णवेऽभिमनाय प्रकृतार्य भरताय च नमः ।।

 श्रोतुः प्रवृत्तिनिमित्तं प्रदर्श्यते---

कस्यचिदेव कदाचिद्दयया विषयं सरस्वती विदुषः ।।
घटयति कमपि तमन्यो व्रजति जनो येन वैदग्धीम् ।। ३ ।।

 तं कंचिद्विषयं प्रकरणादिरूपम् कदानिदेव कस्यचिदेव कवेः सरस्वती योजयति । येन प्रकरणादिना विषयेणान्यो जनो विदग्धो भवति ।।

 स्वप्रवृत्तिविषयं दर्शयति---

उद्धृत्योद्धृत्य सारं यमखिलनिगमान्नाट्यवेदम् विरिञ्चिश्चक्रे
यस्य प्रयोगम् मुनिरपि भरतस्ताण्डवं नीलकण्ठः ।।
शर्वाणी लास्यमस्य प्रतिपदमपरं लक्ष्म कः कर्तुमीष्टे
नाट्यानां किंतु किंचित्प्रगुणरचनया लक्षणं संक्षिपामि ।। ४ ।।

 यं नाट्यवेदं वेदेभ्यः सारमादाय ब्रह्मा कृतवान्, यत्संबद्धमभिनयं भरतश्चकार करणाङ्गहारानकरोत्, हरस्ताण्डवमुद्धतं लास्यं सुकुमारं नृत्तं पार्वती कृतवती, तस्य सामस्त्येन लक्षणं कर्तुं कः शक्तः । तदेकदेशस्य तु दशरूपस्य संक्षेपः क्रियत इत्यर्थः ।।

 विषयैक्यप्रसक्तम् पौनरुक्त्यं परिहरति---

व्याकीर्णे भन्दबुद्धीनां जायते मतिविभ्रमः ।।
तस्यार्थस्तत्पदैस्तेन संक्षिप्य क्रियतेऽञ्जसा ।। ५ ।।

 व्याकीर्णे विक्षिप्ते विस्तीर्णे च रसशास्त्रे मन्दबुद्धीनां पुंसां मतिमोहो भवति, तेन तस्य नाट्यवेदस्यार्थस्तत्पदैरेव संक्षिप्य ऋजुवृत्त्या क्रियत इति ।।

 इदं प्रकरणम् दशरूपज्ञानफलम् । दशरूपं किम्फलमित्याह---

आनन्दनियन्दिषु रूपकेषु व्युत्पत्तिमात्रं फलमल्पवुद्धिः ।
योऽपीतिहासादिवदाह साधुस्तस्मै नमः स्यादुपराङ्मुखाय ॥ ६ ॥

 तत्र केचित् ‘धर्मार्थकाममोक्षेषु वैचक्षण्यं कलासु च । करोति कीर्तिम् प्रीतिम् च साधुकान्यनिषेवणम् ।।' इत्यादिना त्रिवर्गादिव्युत्पत्तिम् काव्यफलत्वेनेच्छन्ति तन्निरासेन स्वसंवेद्यः परमानन्दरूपो रसास्वादो दशरूपाणां फलम्, न पुनरितिहासादिवत्रिवर्गादिव्युत्पत्तिमात्रमिति दर्शितम् । नम इति सोल्लुण्ठम् ।।

 ‘नाट्यानां लक्षणं संक्षिपामि' इत्युक्तम् । किं पुनस्तन्नाट्यमित्याह---

अवस्थानुकृतिर्नाट्यम् ।

 काव्योपनिबद्धधीरोदात्ताद्यवस्थानुकारश्चतुर्विधाभिनयेन तादात्म्यादितिर्नाट्यम् ॥

रूपं दृश्यतयोच्यते ।

 

 तदेव नाट्यं दृश्यमानतया रूपमित्युच्यते । नीलादिरूपवत् ।।

रूपकम् तत्समारोपाद्

 नटे रामाद्यवस्थारोपेण वर्तमानत्वाद्रूपकम् । मुखचन्द्रादिवदित्येकस्मिन्नर्थे प्रवर्नमानस्य शब्दत्रयस्य ‘इन्द्रः पुरंदरः शक्रः' इतिवत्प्रवृत्तिनिमित्तभेदो दर्शितः ।।

दशधैव रसाश्रयम् ॥ ७ ॥

 

३

प्रथमः प्रकाशः ।

रसानाश्रित्य वर्तमानं दशप्रकारकम् । एवेत्यवधारणं शुद्धाभिप्रायेण नाटिकायाः संकीर्णत्वेन वक्ष्यमाणत्वात् ॥ तानेव दशभेदानुद्दिशति-

नाटकम् सप्रकरणं भाणः प्रहसनम् डिमः ।।
व्यायोगसमवकारौ वीथ्यङ्केहामृगा इति ।। ८ ।।

ननु 'डोम्बी श्रीगदितम् भाणो भाणीप्रस्थानरासक्राः । काव्यं च सप्त नृत्यस्य भेदाः स्युस्तेऽपि भाणवत् ॥' इति रूपकान्तराणामपि भावादवधा रणानुपपत्तिरित्याशङ्क्याह--

अन्यद्भावाश्रयं नृत्यम्

रसाश्रयान्नाट्याद्भावाश्रयं नृत्यभन्यदेव । तत्र भावाश्रयमिति विपभेदान्नृत्यमिति नृतेर्गात्रविक्षेपार्थत्वेनाङ्गिकबाहुल्यात्तत्कारिषु च नर्तकव्यपदेशाल्लोकेऽपि चात्र प्रेक्षणीयकमिति व्यवहारान्नाटकादेरन्यन्नृत्यम् । तद्भेद त्वाच्छ्रीगदितादेरवधारणोपपत्तिः । नाटकादि च रसविषयम् । रसस्य च पदार्थीभूतविभावादिकसंसर्गात्मकवाक्यार्थहेतुकत्वाद्वाक्यार्थाभिनयात्मकत्वम् रसाश्रयमित्यनेन दर्शितम् । नाट्यमिति च 'नट अवस्पन्दने' इति नटे: । अतएव तत्कारिषु नटव्यपदेशः ।। यथा च गात्रविक्षेपार्थत्वे समानेऽप्यनुकारात्मकत्वेन नृतादन्यन्नृत्यं तथा वाक्यार्थाभिनयात्मकान्नाट्यात्पदार्थाभिनयात्मकमन्यदेव नृत्यमिति ।।। प्रसङ्गान्नृत्तं व्युत्पादयति-

नृत्तं ताललयाश्रयम् ।

तालश्चञ्चत्पुटादिः । लयो द्रुतादिः । तन्मात्रापेक्षोऽङ्गविक्षेपोऽभिनयशून्यो नृत्तमिति ॥ अनन्तरोक्तं द्वितयं व्याचष्टे-

आद्यम् पदार्थाभिनयो मार्गो देशी तथा परम् ॥ ९ ॥

नृत्यं पदार्थाभिनयात्मकं मार्ग इति प्रसिद्धम् । नृत्तं च देशीति ॥ द्विविधस्यापि द्वैविध्यं दर्शयति----

मधुरोद्धतभेदेन तद्वयम् द्विविधं पुनः ।।
लास्यताण्डवरूपेण नाटकाद्युपकारकम् ।। १० ।।

सुकुमारम् द्वयमपि लास्यमुद्धतं द्वितयमपि ताण्डवमिति । प्रसङ्गोक्तस्योदशरूपके पयोगं दर्शयति--तञ्च नाटकाद्युपकारकमिति । नृत्यस्य क्वचिदवान्तरपदार्था- भिनयेन नृत्तस्य च शोभाहेतुत्वेन नाटकादावुपयोग इति ।।। अनुकारात्मकत्वेन रूपाणामभेदाकिकृतो भेद इत्याशङ्कयाह-- | वस्तु नेता रसस्तेषां भेदकों वस्तुभेदान्नायकभेदाद्रसभेदादूपाणामन्योन्यं भेद इति ।। वस्तुभेदमाह वस्तु च द्विधा । कथमित्याह-- तत्राधिकारिकं मुख्यमङ्गं प्रासङ्गिकं विदुः ॥ ११ ॥ प्रधानभूतमाधिकारिकम् । यथा रामायण रामसीतावृत्तान्तः । तदङ्गभूतं प्रासङ्गिकम् । यथा तत्रैव विभीषणसुग्रीवादिवृत्तान्त इति ॥ निरुत्याधिकारिकं लक्षयति-- अधिकारः फलस्वाम्यमधिकारी च तत्प्रभुः ।। तनिर्वयमभिव्यापि दृत्तं स्यादाधिकारिकम् ।। १२ ।। फलेन स्वस्वामिसंबन्धोऽधिकारः फलस्वामी चाधिकारी तेनाधिकारेणा- धिकारिणा वा निवृत्तं फलपर्यन्तत नीयमानमितिवृत्तमाधिकारिकम् ।। प्रसिङ्गिक व्याचष्टे---- प्रासङ्गिकं परार्थस्य स्वार्थो यस्य प्रसङ्गतः । यस्येतिवृत्तस्य परप्रयोजनस्य सतस्तत्प्रसङ्गात्स्वप्रयोजनसिद्धिस्तत्प्रासङ्गि- कमितिवृत्तं प्रसङ्गनिवृत्तेः ॥ प्रासङ्गिकमपि पताकाप्रकरीभेदाद्विविधमित्याह-- | सानुबन्धं पताकाख्यं प्रकरी च प्रदेशभाकू ।। १३ ।। दूरं यदनुवर्तते प्रासङ्गिक सा पताका । सुग्रीवादिवृत्तान्तवत् । पताके- वासाधारणनायकचिहृवत्तदुपकारित्वात् । यदल्पं सा प्रकरी । श्रवणादि- वृत्तान्तवत् ॥ पताकाप्रसङ्गेन पताकास्थानकं व्युत्पादयति-- प्रस्तुतागन्तुभावस्य वस्तुनोऽन्योक्तिसूचकम् । पताकास्थानकं तुल्यसंविधानविशेषणम् ॥ १४ ॥ १. 'अतिव्यापि' इति पाङः, प्राकरणिकस्य भाविनोऽर्थस्य सूचकं रूपं पताकावद्भवतीति पताकाम्थानकम् । तच्च तुल्येतिवृत्ततया तुल्यविशेषणतया च द्विप्रकारम् । अन्योक्तिसमासोक्तिभेदात् । यथा रत्नावल्याम् --

'यातोऽस्मि पद्मनयने समयो ममैष सुप्ता मयैव भक्ती प्रतिबोधनीया। प्रत्यायनामयमितीव सरोरुहिण्याः सूर्योऽस्तमस्तकनिविष्टकरः करोति ।।' यथा च तु विशेषणतया -

'उद्दामोत्कलिकां विपाण्डुररुचं प्रारब्धजृम्भाम्क्षणा-
 दायासं श्वसनोद्गमैरविरलैरातन्वतीमात्मनः ।
अद्योद्यानलतामिमाम् समदनां नारीमिवान्यां ध्रुवं
 पश्यन्कोपविपाटलद्युति मुखं देव्याः करिष्याम्यहम् ॥'
एवमाधिकारिकद्विविधप्रासङ्गिकभेदात्रिविधस्यापि त्रैविध्यमाह-

प्रख्यातोत्पाद्यमिश्रत्वभेदात्रेधापि तत्रिधा ।
प्रख्यातमितिहासादेरुत्पाद्यं कविकल्पितम् ॥ १५ ॥
मिश्रं च संकरात्ताभ्यां दिव्यमर्त्यादिभेदतः।

इति निगदव्याख्यातम् ॥ तस्येतिवृत्तस्य किं फलमित्याह -

कार्यम् त्रिवर्गस्तच्छुद्धमेकानेकानुबन्धि च ।। १६ ॥

धर्मार्थकामाः फलम् । तच्च शुद्धमेकैकमेकानुबन्धं द्वित्र्यनुबन्धं वा ।। तत्साधनं व्युत्पादयति-

स्वल्पोद्दिष्टस्तु तद्धेतुर्बीजं विस्तार्यनेकधा ।

स्तोकोद्दिष्टः कार्यसाधकः पुरस्तादनेकप्रकारं विस्तारी हेतुविशेषो बीजवद्बीजम् । यथा रत्नावल्यां वत्सराजस्य रत्नावलीप्राप्तिहेतुरनुकूलदैवो यौगंधरायणव्यापारो विष्कम्भके न्यस्त:--'यौगंधरायणः---कः संदेहः । ('द्वीपादन्यस्मात्-'इति पठति ।) इत्यादिना 'प्रारम्भेऽस्मिन्स्वामिनो वृद्धिहेतौ' इत्यन्तेन ।

यथा च वेणीसंहारे द्रौपदीकेशसंयमनहेतुर्भीमक्रोधोपचितयुधिष्ठिरोत्साहो बीजमिति । तच्च महाकार्यावान्तरकार्यहेतुभेदादनेकप्रकारमिति ॥

---

१. 'नान्तो', 'त्रेधा' इति पाठौ दशरूपके अवान्तरवीजस्य संज्ञान्तरमाह- अवान्तरार्थविच्छेदे बिन्दुरच्छेदकारणम् ॥ १७ ॥ यथा रत्नावल्यामवान्तरप्रयोजनानङ्गपूजापरिसमाप्तौ कथार्थविच्छेदे सत्य- नन्तरकार्यहेतु:--'उदयनस्येन्दोरिवोद्वीक्षते । सागरिका---'श्रुत्वा ।) कहं एसो सो उदयणणरिन्दो जम्स अहं तादेण दिग्णा।' इत्यादि । बिन्दुर्जले तैलबिन्दुवप्रसारित्वात् ।। इदानीं पताकाद्यं प्रसङ्गाद्वयुत्क्रमोक्तं क्रमार्थमुपसंहरन्नाह- वीजबिन्दुपताकाख्यपकरीकाक्षः । अर्धेप्रकृतयः पञ्च ता एताः परिकीर्तिताः ॥१८॥ अर्थप्रकृतयः प्रयोजनमिद्धिहेतवः ॥ अन्यदवस्थापञ्चकमाह - अवस्थाः पञ्च कार्यस्य प्रारब्धस्य फलार्थिभिः। आरम्भयत्नमात्याशानियताप्तिफलागमाः ।। १० ॥ यथोद्देशं लक्षणमाह - औत्सुक्यमात्रमारम्भः फललामाय भूयसे । इदमहं संपापयामीत्यध्यवसायमानमारम्भ इत्युच्यते । यथा रत्नाव- ल्याम्-... 'प्रारम्भेऽस्मिन्स्वामिनो वृद्धिहेतौ दैवे चेत्यं दत्तहस्तावलम्बे ।' इत्यादिना सचिवायत्तसिद्धेवत्सराजस्य कार्यारम्भो गौगंधरायणमा दर्शितः । अथ प्रयत्न:--- प्रयत्नस्तु तदप्राप्तौ व्यापारोऽनित्वरान्वितः ॥ २०॥ तम्य फलम्याग्राप्तानुपाययोजनादिरूपश्चेष्टाविशेषः प्रयत्नः । यथा रत्ना- कन्यामालेम्याभिलेखनादिवत्सराजसमागमोपायः–'तहावि गस्थि अण्णो दंगणुवाओ ति जहातहा आलिहिअ जथासमीहिअं करिम्पम्।' इत्यादिना प्रतिपादितः ॥ १. कथमेष स उदयननरेन्द्रो यस्याहं तानेन दत्ता।' इनि छाया. २. 'समापि नास्त्यन्यो दर्शनोपाय इनि यथानथालिध्य रथासमर्माहितं करिष्यामि।' इति च्छाया. प्रथमः प्रकाशः। प्राध्याशामाह- उपायापायशङ्काभ्यां प्राप्त्याशा मातिसंभवः । उपायस्यापायशङ्कायाश्च भावादनिर्धारितैकान्ता फलप्राप्तिः प्रात्याशा । यथा रत्नावल्यां तृतीयेऽङ्के वेषपरिवताभिसरणादौ समागमोपाये सति वा- सवदत्तालक्षणापायशङ्कायाः- एवं जदि अआलवादाली विअ आअच्छि भ अण्णदो ण णइस्सदि वासवदत्ता।' इत्यादिना दर्शितत्वादनिर्धारितकान्ता स- मागमप्राप्तिरुक्ता ॥ नियताप्तिमाह-- अपायाभावतः प्राप्तिनियतामिः सुनिश्चिता ॥ २१ ॥ अपायाभावादवधारितैकान्ता फरमामिनियतामिरिति । यथा रत्नाव- ल्याम्-'विदपकः-सागरिका दुकरं जीविम्सदि।' इत्युपक्रम्य किण उपायं चिन्तेसि ।' इत्यनन्तरम् 'राजा—वयम्य, देवीप्रसादनं मुक्त्वा नान्यमत्रोपायं पश्यामि ।' इत्यनन्तराङ्कार्थविन्दुनानेन देवीलक्षणापायम्य प्रसादनेन निवारणान्नियता फलप्राप्तिः सूचिता ॥ फलयोगमाह- समग्रफलसंपत्तिः फलयोगो यथोदितः। यथा रत्नावल्यां रत्नावटीलामचक्रवर्तित्वावाप्तिरिति ।। संधिलक्षणमाह-- अर्थप्रकृतयः पञ्च पञ्चावस्थासमन्विताः ॥२२॥ यथासंख्येन जायन्ते मुखायाः पञ्च संधयः। अर्थप्रकृतीनां पञ्चानां यथासंख्येनावस्थाभिः पञ्चभियोगायथासंख्येनैव वक्ष्यमाणा मुखाद्याः पञ्च संधयो जायन्ते ॥ संधिसामान्यलक्षणमाह- अन्तरैकार्थसंवन्धः संधिरकान्वये सति ।। २३ ॥ एकेन प्रयोजनेनान्वितानां कथांशानामवान्तरैकप्रयोजनसंबन्धः संधिः ।। के पुनस्ते संधयः- मुखप्रतिमुखे गर्भः सावमर्शोपसंहतिः। १. 'पाबं यद्य कालवातालीवागत्यान्यतो न नेण्यति वासवदत्ता।' इति छाया. २. 'सा- गरिका दुम्कर जीविध्यति । इति च्छाया. ३. किं नोपायं चिन्तयसि।' इति च्छाया. - दशरूपके यथोदेशं लक्षणमाह- मुखं वीनसमुत्पत्तिर्नानार्थरमसंभवा ॥ २४ ॥ अङ्गानि द्वादशैतस्य बीजारम्भसमन्वयात् । बीजानामुत्पत्तिरनेकप्रकारप्रयोजनस्य रसस्य च हेतुर्मुखसंधिरिति व्या- ख्येयम् । तेनात्रिवर्गफले प्रहसनादौ रसोत्पत्तिहेतोरेव बीजत्वमिति । अस्य च बीनारम्भार्थयुक्तानि द्वादशाङ्गानि भवन्ति ॥ तान्याह-- उपक्षेपः परिकरः परिन्यासो विलोभनम् ।। २५॥ युक्तिः प्राप्तिः समाधानं विधानं परिभावना । उद्भेदभेदकरणान्यन्वर्थान्यथ लक्षणम् ॥ २६ ॥ एतेषां स्वसंज्ञाव्याख्यातानामपि सुखार्थ लक्षणं क्रियते- बीजन्यास उपक्षेपः यथा रत्नावल्याम्-'(नेपथ्ये ।) द्वीपादन्यस्मादपि मध्यादपि जलनिधेर्दिशोऽप्यन्तात् । आनीय झटिति घटयति विधिरभिमतमभिमुखीभूतः ॥ इत्यादिना यौगंधरायणो वत्सराजस्य रत्नावलीप्रामिहेतुभूतमनुकूलदैवं स्वव्यापार बीनत्वेनोपक्षिप्तवानित्युपक्षेपः ॥ परिकरमाह- तद्धाहुल्यं परिक्रिया। ___ यथा तत्रैव-'अन्यथा व सिद्धादेशप्रत्ययप्रार्थितायाः सिंहले .. हितुः समुद्रे प्रवहणभङ्गमग्नोत्थितायाः फलकासादनम्।' इत्यादिना सर्वथा स्पृशन्ति स्वामिनमभ्युदयाः ।" इत्यन्तेन बीजोत्पत्तेरेव बहूकरणारारिकरः ॥ परिन्यासमाह- तनिष्पत्तिः परिन्यासो यथा तत्रैव--- 'प्रारम्भेऽस्मिन्स्वामिनो वृद्धिहेतौ दैवे चेत्थं दत्तहस्तावलम्बे । सिद्धेर्धान्तिर्नास्ति सत्यं तथापि खेच्छाकारी भीत एवास्मि भर्तुः ॥' इत्यनेन यौगंधरायणः खव्यापारदैवयोनिष्पत्तिमुक्तवानिति परिन्यासः ।। १. 'संश्रया' इति पाठः. प्रथमः प्रकाशः। विलोभनमाह- गुणाख्यानं विलोभनम् ॥ २७॥ यथा रत्नावल्याम्- "अन्नापाम्नममस्त भामि नमसः पारं प्रयाते रवा- वास्थानी समये समं नृपजनः सायंतने संपतन् । , संप्रत्येष सरोरुहद्युतिमुषः पादास्तवासेवितुं प्रीत्युत्कर्षकृतो दृशामुदयनस्येन्दोरिवोद्वीक्षते ।। इति वैतालिकमुखेन चन्द्रतुल्यवत्सराजगुणवर्णनया सागरिकायाः समाग- महेत्वनुरागबीजानुगुण्येनैव विलोभनाद्विलोभनमिति । यथा च वेणीसंहारे- मन्थायस्तार्णवाग्भःप्तकुहरवलन्मन्दरध्वानधीरः कोणाघानेषु गर्न प्रलगनान्योन्गमघटनाएर. । कृष्णाकोधाग्रदूतः कुरुकुलनिधनोल्पातनिर्यातवातः के नामन्भिहना दप्रनिगमित्रानो दुन्दुभिताडितोऽयम् ॥' इत्यादिना 'यशोदुन्दुभिः।' इत्यन्तेन द्रौपद्या विलोभनाद्विलोभनमिति ।। अथ युक्ति:--- संमधारणमर्थानां युक्तिः यथा रनावल्याम्—'मयापि चैना देवीहस्ते सबहुमानं निक्षिपता युक्त- मेवानुष्ठितम् । कथितं च मया यथा बाभ्रव्यः कञ्चुकी सिंहलेश्वरामात्येन वसु- भूतिना सह कथंकथमपि समुद्रादत्तीर्य कोशलोच्छित्तये गतस्य रुमण्यतो घटितः।' इत्यनेन सागरिकाया अन्तःपुरस्थाया वत्सराजस्य सुरखेन दर्शनादि- प्रयोजनावधारणाद्वाभ्रव्यसिंहलेश्वरामात्ययोः स्वनायकसमागमहेतुप्रयोजन- वेनावधारणाद्युक्तिरिति ।। अथ प्राप्ति:- प्राप्तिः सुखागमः। यथा वेणीसंहारे-'चेटी-मैट्टिणि, परिकुविदो विअ कुमारो ल- क्खीयदि ।' इत्युपक्रमे 'भीमः- १. 'गुणाख्यानात्' इति पाठः. २. 'भत्रि, परिकुपित इव कुमारो लक्ष्यते । इति च्छाया. १० दशरूपके मश्नामि कौरवशतं समरे न कोपा- हुःशासनस्य रुधिरं न पिबाम्युरस्तः । संचूर्णयामि गदया न सुयोधनोरू संधि करोतु भवतां नृपतिः पणेन ॥ द्रौपदी-(श्रुत्वा सहर्षम् ।) नाध, अस्सुदपुव्वं सु एदं वअणम् । ता पुणो पुणो भण।' इत्यनेन भीमक्रोधबीजान्वयेनैव सुखप्राप्त्या द्रौपद्याः प्राप्तिरिति । __यथा च रत्नावल्याम्—'सागरिका---(युत्वा सहर्षे परिवृल्य सस्पृह पश्यन्ती ।) कैधं अअं सो राआ उदयणो जम्म अहं तादेण दिण्णा । ता परप्पेसणदृमिदं मे जीविदं एदस्स देसणेण बहुमदं संजादम् ।' इति साग- रिकायाः गुगागमा मिरिति ।। अध समाधानम्- बीजागमः समाधान यथा रत्नावल्याम् –'वासवदत्ता-तण हि उअगेहि मे उवअरणाई । सागरिकाभट्टिणि, एदं सव्वं सञम् । वासवदत्ता ---(r. ASHT1) अहो पमादो परि अणम्म । जम्स एव दंगणपहादो पअरोण रकबीना तस्म जेव कह दिद्विगोजरं आअदा। भोदु । एवं दाव । (प्रकाशम् । ) हले मारिए, कीस तुमं अज पराहीणे परिअगे मअणूसवे सारि मोत्तूण इहागदा । ना नहिं जेव गच्छ ।' इत्युपक्रमे 'सागरिका—(स्वगतभू ।) सारिआ र मए सुसंगदाए हत्थे समप्पिदा । पंकिग्वदं च मे कुतूहलम् । ताल क्खिा पेक्खिम्सम् ।' इत्यनेन वासवदत्ता या रत्नावलीवत्सरा न्योर्दर्श- ५. 'नाथ, अश्रुतपूर्व खल्वेतद्वचनम् । त-पुनः पुनर्भण ।' इनि छाया. २. 'कथमर्थ स राजोदयनो यस्याहं तातेन दत्ता । तःधर ग्रेपण दृषितं मे जीवितमंतस्य दर्शनेन बहुमतं संजातम् ।' इति च्छाया. ३. 'तेन ह्यपनय म उपकरणानि ।' इति मद्राया. ४. 'भत्रि, एतत्रार्य सञम् ।' इति च्छाया. ५. 'अही प्रमादः परिजनन्य । यस्येव दर्शनपया प्रयत्नेन रक्ष्यते दग्यैत्र कथं दृष्टिगोचरमागता । भवतु । एवं तायन । चेटि सागरिक, कवं त्वमद्य पराधीने परिजने मदनोत्सव सारिकां मुक्त्वागता । तस्मात्तबन गठ।' इनि च्छाया, ६. 'सारिका तावन्मया सुसंगताया इसे समर्पिता । प्रेक्षितुं च मे कुतलम् । तदलक्षिता प्रेक्षिाये।' इति उछाया. प्रथमः प्रकाशः। नप्रतीकारात्सारिकायाः सुसंगतार्पणेनालक्षितप्रेक्षणेन च वत्सराजसमागमहे-:.. तोर्वीजस्योपादानात्समाधानमिति । यथा च नेणीसंहारे-'भीमा-भवतु । पाञ्चालरामानये. भूपताम-.. चिरेणैव कालेन बञ्चद्ध जमिननण्डगदाभिवानमंयूर्णितोरुयुगरम्य मुयोधनस्य । .. म्न्यानात्रन हगनशोणितशोणपाणिस्तरियान कनाममात्र देशि भीम इत्यनेन वेणीमहारहेनोः को नवीनभ्य पुनरुपादानाममाधानम् ॥ अथ निधानम्---- विधान सुखदायकम् ।। २८ ॥ यथा मानतीमा प्रथमेऽके 'माधव:- यान्त्या महुटिनसन्मरमाननं न- दावृत्तवृत्तशनपनिभं वहन्त्या । दिग्धोऽमृतेन न विपेण च पश्मलागा गाई निवात इत्र मे हृदये कटाक्षः ॥ निमग्निमितमनमिता 11. मानन्दमयममनामनाम 11 तत्संनिधौ नदधुना हृदयं मदीय- मगारचुम्बितमिव त्यामानमाम्ने ।' इत्यनेन मालत्यवलोकनम्यानुरागस्य समागमहेतो/जानुगुण्येनैव माधवस्य मुम्बदुःखकारित्वाद्विधानमिति । ___ यथा च श्रेणीसंहारे----'द्रौपदी-गाध, पुणोवि तुम्मेहिं अहं आअच्छिम समामासिव्वा। भीमः--ननु पाञ्चालराजतनये, किमयाप्यलीकाश्वासनया। भूयः परिभवतान्तिलजाविधुरिताननम् । अनिःशेषितकौरव्यं न पश्यसि वृकोदरम् ।। इति सङ्ग्रामस्य सुखदुःखहेतुत्वाद्विधानमिति ॥ अथ परिभावना- परिभावोऽद्भुतावेश १. नाथ, पुनरपि त्वयामागत्य समाश्वासयितव्या ।' इति चछाया. दशरूपके यथा रनावल्याम्-'सागरिका--(दृष्ट्वा सविस्मयम् ।) कंध पचक्खो जेव अणङ्गो पूअं पडिच्छेदिता । अहंपि इध द्विद जेव णं पूजइस्सम् ।' इत्यनेन वत्सराजस्यानङ्गरूपतयापहवादनङ्गस्य च प्रत्यक्षस्य पूजाग्रहणस्य लोकोत्तरत्वादद्भुतरसावेशः परिभावना। यथा च वेणीसंहारे-'द्रौपदी-कि दाणि एसो पलअजलधरत्थणि- दमंसलो खणे खणे समरदुन्दुभी ताडीयदि ।' इति लोकोत्तरसमरदुन्दु- भिवनेविस्मयरमावेशाद्रौपद्याः परिभावना ।। अथोद्भेदः- उद्भेदो गृहभेदनम् । यथा रत्नावल्यां वत्सराजस्य कुसुमायुधव्यपदेशगूढस्य वैतालिकवचसा 'अ. स्तापास्त-' इत्यादिना 'उदयनस्य--'इत्यन्तेन बीजानुगुण्येनैवोद्भेदनादुद्भेदः। यथा च वेणीसंहारे----'आर्य, किमिदानीमध्यवस्यति गुरुः । इत्युपक्रमे (नपथ्ये ।) यत्सत्यव्रतभङ्गभीरुमनसा यत्नेन मन्दीकृतं यद्विस्मर्तुमपीहितं शमवता शान्ति कुलस्येच्छना । तद्दतारणिसंभृतं नृपमुताकेशाम्बराकर्षणैः क्रोधज्योतिरिदं महत्कुरुवने यौधिष्ठिरं जृम्भते ।, भीमः---(सहर्षम् ।) जृम्भतां जम्बतां संप्रत्यप्रतिहतमार्यस्य क्रोध- ज्योतिः ।' इत्यनेन छन्नस्य द्रौपदीकेशसंयमनहेतोयुधिष्टिरक्रोधस्योद्भेद- नादुद्भदः ॥ अथ करणम्--- करणं प्रकृतारम्भो यथा रत्नावल्याम्-~~मो दे कुसुमाउह, ता अमोहदंगणो मे भवि- स्ससि त्ति । दिळं जं पेक्खिदव्वम् । ता जाव ण को वि मं पेक्लइ ता गमिस्सम् ।' इत्यनेनानन्तराङ्कप्रकृतनिर्विघ्नदर्शनारम्भणात्करणम् । १. 'कथं प्रत्यक्ष एबानङ्गः पूनां प्रतिच्छेदिता । अहमपीहस्थितनं पूजविष्यामि । इति च्छापा. २. 'किमिदानीमेष प्रलयजलधरस्तनितमांसला क्षणे क्षणे समरदुन्दुभिस्ताड्य- ते।' इति पछाया. ३. 'नमस्ते कुसुमायुध, तदमोघदर्शनो में भविष्यसीति । इट याने. क्षितव्यम् । तद्यावन कोऽपि मा प्रक्षने तद्गमिग्यामि ।' इति छाया. ... ............ प्रथमः प्रकाशः। यथा च देणीसंहारे—'तत्पाञ्चालि, गच्छामो वयमिदानी कुरुकुलक्ष- याय' इति । सहदेव:-आर्य, गच्छाम इदानीं गुरुजनानुज्ञाता विक- मानुरूपमाचरितुम् ।' इत्यनेनानन्तराङ्कप्रस्तूयमानसङ्ग्रामारम्भणात्करणमिति । सर्वत्र चेहोदेशप्रतिनिर्देशवैषम्यं क्रियाक्रमस्याविवक्षितत्वादिति ।। अथ भेदः- भेदः प्रोत्साहना मता ॥ २९॥ यथा वेणीसंहारे---'णाध, मा क्खु जण्णसेणीपरिभवुद्दीविदकोवा अ- पवेक्खिदसरीरा परिक्कमिस्सध। जदो अप्पमत्तसंचरणीयाई सुणीयन्ति रि- उनलाई । भीमा-अयि सुक्षत्रिये, अन्योन्याम्फालभिन्न द्विपरुधिरवसासान्दमस्तिष्कपङ्के मग्नानां स्यन्दनानामुपरिकृतपदन्यासविक्रान्तपत्तौ । स्फीतामृपानगोष्ठीरसदशिवशिवातूर्यनृत्यत्कवन्धे सामैकार्णवान्तःपयसि विचरितुं पण्डिताः पाण्डुपुत्राः ॥ इत्यनेन विषाणाया द्रौपयाः क्रोधोत्साहनीनानुगुण्येनैव प्रोत्साहनाझेद इति ।। एतानि च द्वादशमुखाङ्गानि बीजारम्भद्योतकानि साक्षात्पारम्पर्येण वा विधेयानि । एतेषामुपक्षेपपरिकरपरिन्यासयुक्तयुद्भेदसमाधानानामवश्यं भावितेति॥ अथ साङ्गं प्रतिमुखसंधिमाह- लक्ष्यालक्ष्यतयो दस्तस्य प्रतिमुखं भवेत् । बिन्दुप्रयत्नानुगमादङ्गान्यस्य त्रयोदश ॥ ३०॥ तस्य बीजस्य किंचिलक्ष्यः किंचिदलक्ष्य इवोद्भेदः प्रकाशनं तत्प्रतिम. खम् । यथा रत्नावल्यां द्वितीयेऽङ्के वत्सराजसागरिकासमागमहेतोरनुरागबी- जस्य प्रथमाङ्कोपक्षिप्तस्य सुसङ्गताविदूषकाभ्यां ज्ञायमानतया किंचिल्लक्ष्यस्य वासवदत्तया च चित्रफलकवृत्तान्तेन किंचिदुन्नीयमानस्य दृश्यादृश्यरूप- तयोद्भेदः प्रतिमुखसंधिरिति । वेणीसंहारेऽपि द्वितीयेऽके भीष्मादिवधेन किंचिल्लक्ष्यस्य कर्णाद्यवधा- बालक्ष्यस्य क्रोधबीजस्योद्भेदः १. 'नाथ, मा खलु याज्ञसेनीपरिभवोद्दीपितकोपा अमवेक्षितशरीराः परिक्रमिष्यथ । पतोऽप्रमत्तसंचरणीयामि श्रूयन्ते रिपुबलानि ।' इति च्छाया. २. 'लक्ष्यालक्ष्य इवो- द्वेदः' इति पाठः. u n - .-...दशरूपके 'सहभृत्यगणं सबान्धवं सहमित्रं ससुतं सहानुजम् । खबलेन निहन्ति संयुगे न चिरात्पाण्ड्डुसुतः सुयोधनम् ॥' इत्यादिभिः 'दुःशासनस्य हृदयक्षतजाम्बुपाने दुर्योधनस्य च यथा गदयोरुभङ्गे । तेजस्विनां समरमूर्धनि पाण्डवानां ज्ञेया जयद्रथवधेऽपि तथा प्रतिज्ञा ।' इत्येवमादिभिश्वोद्भेदः प्रतिमुखसंधिरिति ॥ ___ अस्य च पूर्वाङ्कोपक्षिप्तबिन्दुरूपबीजप्रयत्नार्थानुगतानि त्रयोदशाङ्गानि भवन्ति । तान्याह--- विलासः परिसर्पश्च विधृतं शमनर्मणी । नर्मद्युतिः अंगमनं निरोधः पर्युपासनम् ॥ ३१॥ चनं पुष्पमुपन्यासो वर्णसंहार इत्यपि । यथोद्देशं लक्षणमाह- रेत्यर्थेहा विलासः स्याद् यथा रत्नावल्याम्---'सागरिका-हिअअ, पसीद पसीद । कि इमिणा आआसमेत्तफलेण दुल्हनणपत्थणाणुबन्धेण ।' इत्युपक्रमे 'तेहावि आलेखगदं तं जणं कदुअ जधासमीहिदं करिस्सम् । तहावि तस्स णधि अण्णो दंसणोवाउत्ति।' इत्यतैर्वत्सराजसमागमति चित्रादिजन्यामप्युद्दिश्य सागरिकायाश्चेष्टाप्रयत्नोऽनुरागबीनानुगतो विलास इति ॥ अथ परिसपे:---- दृष्टनष्टानुसषणम् ॥ ३२ ॥ परिसर्पो ___ यथा वेणीसंहारे-- 'कञ्चकी-योऽयमुद्यतेषु बलवत्सु, अथवा कि ब- लवत्सु, वासुदेवसहायेष्वरिप्वद्याप्यन्तःपुर मुखमनुभवति । इदमपरमयथातथं स्वामिनः । १. 'प्रगयणम्' इति पाट:. २. 'रत्युत्थेहा' इति पाट:. ३. 'हृदय, प्रसीद प्र. सीद । किमनेनायासमात्रफलेन दुर्लभ जनप्रार्थनानुबन्धेन ।' इति च्छापा. ४. 'नथा- प्यालेखगतं तं जनं कृत्वा यथासमीहिन करिष्यामि । तथापि तस्य नास्त्यन्यो दर्शनो- णय इति । इति च्छाया. प्रथमः प्रकाशः। आशस्त्रग्रहणादकुण्ठपरशोस्तस्यापि जेता मुने. स्तापायास्य न पाण्डसूनुभिरयं भीष्मः शरैः शायितः । प्रौढानेकधनुर्धरारिविजयश्रान्तम्य चैकाकिनो । बालस्यायमरातिलूनधनुषः प्रीतोऽभिमन्योर्वधात् ॥' इत्यनेन भीष्मादिवधे दृष्टस्याभिमन्युवधान्नष्टस्य बलवतां पाण्डवानां वासुदेवस. हायानां सङ्ग्रामलक्षणबिन्दु बीजप्रयत्नान्वयेन कञ्चकिमुखेन बीजानुसर्पणं परि- सपे इति । यथा च रत्नावल्या सारिकावचनचित्रदर्शनाभ्यां सागरिकानुरागबीजम्य दृष्ट नष्टस्य 'चासौ कासो' इत्यादिना वत्सराजेनानुसरणात्परिसर्प इति ।। अथ विधूतम्- विधृतं स्यादरतिसू यथा रत्नावल्याम्-'सागरिका-संहि, अहिंअं मे संतावो बाधेदि । (सुसङ्गता दीपिकातो नलिनीदलानि मृणालिकाश्चानीयास्या अहे ददाति ।) साग- रिका—(नानि क्षिपन्नी ।) संहि, अवणेहि एदाई । किं अआरणे अत्ताणं आयासेसि । णं भणामि। दुलहजणाणुराओ लज्जा गरुई परवसो अप्पा । पिअसहि विसमं पेम्मं मरणं सरणं णवर एकम् ॥' इत्यनेन मागरिकाया बीजान्वयेन शीतोपचारविधूननाद्विधूतम् । यथा च वेणीसंहारे भानुमत्या दुःस्वप्नदर्शनेन दुर्योधनस्यानिष्टशङ्कया पाण्डवविजयशङ्कया वा रतेर्विधूननमिति ॥ अथ शम:- तच्छमः शमः। तस्या अरतेरुपशमः शमः । यथा रत्नावल्याम्-'राजा-वयस्य, अनया लिखितोऽहमिति यत्सत्यमात्मन्यपि मे बहुमानस्तत्कथं न पश्यामि ।' इति प्रक्रमे 'सागरिका-(आत्मगतम् ।) हिअअ, समम्सस । मणोरहो वि- दे एत्तिअं भूमि ण गदो ।' इति किंचिदरत्युपशमाच्छम इति ।। १. 'सखि, अधिक मे संतापो बाधते ।' इति च्छाया. २. 'सखि, अपनयैतानि । किमकारण आत्मानमायासासि । ननु भणामि । दुर्लभजनानुरागो लना गुरू परवश आत्मा। प्रियसखि विषम प्रेम मरणं शरणं केवलमेकम् ॥ इति च्छाया. ३. 'हृदय, समाश्वसिहि । मनोरथोऽपि त एतावती भूमि न गतः । इति च्छाया. १६ दशरूपके अथ नर्म- परिहासघचो नर्म यथा रत्नावल्याम्---'सुसङ्गता-साहि, जस्स कए तुमं आअदा सो अअं पुरदो चिट्ठदि । सागरिका---(सासूयम् ।) सुसङ्गदे, कस्म कए अहं आअदा । मुसङ्गता-अइ अप्पसङ्किदे, णं चित्तफलअस्स । ता गेण्ह एदम् ।' इत्यनेन बीजान्वित परिहासवचनं नर्म । __ यथा च वेणीसंहारे---'दुनिटी माइपासमा 12 देव्याः समर्पयति । पुनः) भानुमती--(अर्घ दत्वा ।) हेला, उवणेहि मे कुसुमाई जाव अवरा- णं पि देवाणं सवरिअं णिवत्तेमि । (हस्तो प्रसारयति । दुर्योधनः पागानपनि । भानुमत्यास्तरस्पर्शजातकम्पाथा हम्नागपाणि पतन्ति ।)' इत्यनेन नर्मणा दुःस्वप्नद- शनोपशमार्थं देवतापूजाविनकारिणा बीजोद्घाटनात्परिहासस्य प्रतिमुखा- गत्वं युक्तमिति । अथ नर्मद्युतिः-- धृतिस्तजा द्युतिर्मता ॥ ३३ ॥ यथा रत्नावल्याम्--'सुसङ्गता---सहि, अदिणिरा दाणि मि तुमम् । जा एवं पिं भट्टिणा हत्थावलम्बिदा कोवं ण मुञ्चसि । सागरिका- (गप्रभामीपहिड्म्य । मुसङ्गादे, दणि पि ण विरमसि ।' इत्यनेनानुरागबी. जोद्घाटनान्वयेन धृतिर्नमना द्युतिरिति दर्शितमिति ॥ अथ प्रगमनम्- उत्तरा वाक्प्रंगमनं यथा रत्नावल्याम–'विदूषकः– 'भो वअम्म, दिहिआ बसे । राजा---(सकौतुकम् ।) वयस्य, किमतत् । विदूषकः- भो, एई क्खु १. 'सखि, यम्य कृत त्वमागता सोऽयं पुरतस्तिष्ठति ।' इति छाया. २. 'सुसङ्गाले, कस्य कृतेऽहमागना।' इति न्ठावा. ३. अयि आमशिने, ननु चित्रफलकरण । तगृहाणे- तत् ।' इति रछाया. . 'हला, उपनय में कुसुमानि यावदपंपामपि देवानां सपा निवर्तयामि ।' इतिच्छाया. ५.सहि, अनिनिहरबानीमाग त्वम् । यवमपि भत्री हस्ता- चलम्बिता कोपं न मुझसि ।' इति छाया, ६. 'मसद्गते, इनानीपि न विरमसि।' इति छाया. ७. "प्रगयणम्' इति पाठः. ८. 'भो वयस्य, दिष्ट्या वर्धसे । इति च्छाया. ९. 'भोः, एतत्सल नद्यन्मया भणितं लमेवालिखित: । कोऽन्यः कुसुमायुधव्यपदेशेन नियते । इति रछाया. .- ..--. ..... .... . प्रथमः प्रकाशः। तं जं मए भणिदं तुम एक आलिहिदो । को अण्णो कुसुमाउहत्ववदेसेण णिण्हवी अदि ।' इत्यादिना 'परिच्युतस्तत्कुचकुम्भमध्यात्कि शोपमायामि मृणालहार । न सूक्ष्मतन्तोरपि तावकस्य नवावकाशो भवतः किमु स्यात् ।' इत्यनेन राजविदूषकसागरिकासुसङ्गतानामन्योन्यवचनेनोत्तरोत्तरानुरागबी- जोद्धाटनात्प्रगमनमिति ॥ अथ निरोधः- हितरोधो निरोधनम्। यथा रत्नावल्याम्-'राजाधिङ् मूर्ख, प्राप्ता कथमपि दैवात्कण्टमनीतैव सा प्रकटरागा। रत्नावलाव कान्ता मम हस्ताहाशता भवता ।। इत्यनेन वत्सराजस्य सागरिकाममागमरूपहितम्य गायनानाप्रवे शयन केन विपकनचसा निरोधान्निरोधनमिति ।। अथ पर्युषासनम् -- पर्युपास्तिग्नुनयः गथा रत्नावल्याम्—'राजा--- प्रसीदति बयामिदयसति कोपे न घटते ___ करिष्याम्येवं नो पुनरिति भवेदयुपगमः । न मे दोषोऽस्तीति त्वमिदमपि हि ज्ञास्यसि मृपा किमेतस्मिन्वक्तुं क्षममिति न वेनि प्रियतमे ॥' इत्यनेन चित्रगतयोनायकयोदर्शनात्कुपिताया वासवदत्ताया अनुनयनं ना- यकयोरनुरागोद्धाटान्वयेन पर्युपासनमिति ।। अथ पुष्पम्--- पुष्पं वाक्यं विशेपवत् ॥ ३४॥ यथा रत्नावल्याम्-(राजा सागरिका हस्ते गृहीवा स्पर्श नाटयति ।) वि. दृषकः-भी, एसा अपुवा सिरी तए समासादिदा । राजा-बयस्य, सत्यम् । १. 'भोः, यापूर्वी श्रीस्त्वया समासादिता।' इति च्छाया. दशरूपके श्रीरेषा पाणिरप्यस्याः पारिजातस्य पल्लवः । कुतोऽन्यथा स्रवत्येष खेदच्छमामृतद्रवम् ।।' इत्यनेन नायकयोः साक्षादन्योन्यदर्शनादिना सविशेषानुरागोद्धाटनात्पुप्पम्।। अथोपन्यासः-- उपन्यासस्तु सोपायं यथा रत्नावल्याम्-'सुसङ्गता–भट्टा, अलं सङ्काए । मए वि भ. ट्टियो पसाएण कीलिदं एव । ता कि कण्णाभरणेण । अदो वि मे ग- रुओ पसाओ, जं कीस तए अहं एस्थ आलिहि अत्ति कुविआ में पिअ- सही साअरिआ । ता पसादीअदु ।' इत्यनेन मुसङ्गतावचसा सागरिका मया लिखिता सागरिकया च त्वमिति सूचयता प्रसादोपन्यासेन बीजोद्रे दादुपन्यास इति ॥ अथ वजम्- वजं प्रत्यक्षनिष्टुरम् । यथा रत्नावल्याम्-~-'वासवदत्ता-(फलकं निर्दिश्य ।) अजउत्त, ए. सावि जा तुह समीवे, एवं किं वसन्तअस्स विण्णाणम् ।' पुनः अजउत्त, ममावि एवं चित्तकम्म पेक्खन्तीए सीसवेअणा समुप्पण्णा ।' इत्यनेन वासब- दत्तया वत्सराजस्य सागरिकानुरागौद्भेदनात्प्रत्यक्षनिष्ठुराभिधानं वज्रमिति ॥ अथ वर्णसंहारः- चातुर्वर्योपगमनं वर्णसंहार इष्यते ॥ ३५॥ यथा वीरचरिते तृतीयेऽङ्के- 'परिपदियमृपीणामेष वृद्धो युधाजि- त्सह नृपतिरमात्योमपादश्च वृद्धः । अयमविस्तयज्ञो ब्रह्मवादी पुराणः प्रभुरपि जनकानामगृहो याचकास्ते ॥' १. 'प्रसादनमुपन्यासः' इति पाठः, २. 'भर्तः, अलं शङ्कया । मयापि भर्तुः प्र. मादेन क्रीडितमेव । तरिक कर्णाभरणेन । असावपि में गुरुः प्रसादः, यत्कथं त्वयाहमन्ना- लिखितेति कुपिता में प्रियसखी सागरिका । तत्प्रसाद्यताम् ।' इति उछाया. ३. 'आ- र्यपुत्र, एषापि या तव समीपे, एतरिक बसन्तकस्य विज्ञानम् ।' इति च्छाया. ४. आय. पुत्र, ममाप्येतचित्रकर्म पश्यन्त्याः शीर्षवेदना समुत्पन्ना।' इति च्छाया. ५. 'चा. तुर्वर्णो' इति पाठः. प्रथमः प्रकाशः । इत्यनेन ऋषिक्षत्रियामात्यादीनां संगतानां वर्णानां वचसा रामविजयाश- सिनः परशुरामदुर्णयम्याद्रोहयाद्वारेणोद्भेदनाद्वर्णसंहार इति ॥ एतानि च त्रयोदश प्रतिमुखाङ्गानि मुखसंध्युपक्षिप्तबिन्दुलक्षणावान्त- रबीजमहाबीजप्रयत्नानुमतानि विधेयानि । एतेषां च मध्ये परिसर्पप्रशमव- नोपन्यासपुप्पाणां प्राधान्यम् । इतरेषां यथासंभवं प्रयोग इति ।। अथ गर्भसंधिमाह--- गर्भस्तु दृष्टनष्टस्य वीजस्यान्वेषणं मुहुः । द्वादशाङ्गः पताका स्थान वा स्यात्मासिसंभवः ॥ ३६ ॥ प्रतिमुखसंधौ लक्ष्यालक्ष्यरूपतया स्तोकोदिन्नस्य बीजस्य सविशेषो - दपूर्वकः सान्तरायो लाभः पुनर्विच्छेदः पुनः प्राप्तिः पुनर्विच्छेदः पुनश्च त- स्यैवान्वेषणं वारंवारं सोऽनिर्धारितैकान्तफलप्राप्त्याशात्मको गर्भसंधिरिति । तत्र चौत्मर्गिकत्वेन प्राप्तायाः पनाकाया अनियम दर्शयति-पताका म्यान्न वा' इत्यनेन ! प्राप्तिसंभवस्तु स्वादेवेति दर्शयति-'स्यात्' इति । यथा रत्नावल्यां तृतीयेऽके वत्सराजस्य वासवदत्तालक्षणापायेन तद्वे- पपरिग्रहसागरिकाभिसरणोपायेन च विदूषकवचसा सागरिकाला गाना - थमं पुनर्वासवदत्तया विच्छेदः पुनः प्राप्तिः पुनर्विच्छेदः पुनरपायनिवारणो- पगारोपणं 'नास्ति देवीप्रसादनं मुक्त्वान्य उपायः' इत्यनेन दर्शितमिति ।। स च द्वादशाङ्गो भवति । तान्युद्दिशति- अभूताहरणं मार्गो रूपोदाहरणे क्रमः । संग्रहश्वानुमानं च तोटकाधिवले तथा ॥ ३७॥ उद्वेगसंभ्रमाक्षेपा लक्षणं च प्रणीयते । यथोद्देशं लक्षणमाह- अभूताहरणं छम यथा रत्नावल्याम्--'साधु रे अमञ्च वसन्तअ, साधु । अदिसइदो तए अमच्चो जोगन्धराअणो इमाए संधिविग्गहचिन्ताए ।' इत्यादिना प्रवेशकेन गृहीतवासवदत्तावेषायाः सागरिकाया वत्सराजाभिसरणं छम विदूषकसु- सङ्गताकुप्तकाञ्चनमालानुवादद्वारेण दर्शितमित्यभूताहरणम् ॥ १. 'साध रे अमात्य वसन्तक, साधु । अतिशयितस्त्वयामात्यो यौगंधरायणोऽनय संधिविग्रहचिन्तया । इति च्छाया. दशरूपके २. अथ मार्गः- मार्गस्तत्त्वार्थकीर्तनम् ॥ ३८॥ यथा रत्नावल्याम्-'विदूषकः-दिडिआ वसि समीहिदविकाए कजसिद्धीए । राजा-वयस्य, कुशलं प्रियायाः । विदुषकः--अरेण सअं जेव्व पेक्खिअ जाणिहिसि । राजा--दर्शनमपि भविष्यति । विदू- पक:-(सगर्वम् !) कीस ण भविस्सदि, जस्स दे उवह सिदविहप्फदिबु- द्धिविहवो अहं अमच्चो । राजा-तथापि कथमिति श्रोतुमिनमामि । विदपक:----(कणे कथयति ।) एवम् । इत्यनेन यथा विदूषकेण साग- रिकासमागमः सूचितः, तथैव निश्चितरूपो राज्ञे निवेदित इति तत्त्वार्थ- कथनान्मार्ग इति । अथ रूपम्------ रूपं वितर्कवद्वाक्यं यथा रत्नावल्याम्--'राजा--अहो, किमपि कामिजनस्य वर्गा जी- समागमपरिभाविनोऽभिनवं जनं प्रति पक्षपानः । तथाहि । प्रणयविशदां दृष्टि वक्त्रे ददाति न शङ्किता घटयति धनं कण्ठाश्लेषे रसान्न पयोधरौ । वदति बहुशो गच्छामीति प्रयत्नधृताप्यहो रमयतितरां संकेतस्था तथापि हि कामिनी ।' कथं चिरयति वसन्तकः । किं नु खलु विदितः स्यादयं वृत्तान्तो देव्याः इत्यनेन रत्नावलीसमागमप्राप्याशानुगुण्येनैव देवीशङ्कायाश्च वितट्टिपछि त।। अथोदाहरणम्- सोत्कर्ष स्यादुदाहतिः । यथा रत्नावल्याम्-'विदपका-(सहर्पम् ।) ही ही भोः, कोसम्बी- रजलाहेणावि ण तादिसो वअम्सस्स परितोसो आसि, यादिसो मम सआ- १. "दिष्टा वर्धसे समीहिताभ्यधिकया कार्यसिद्ध्या ।' इति स्काया. २. 'अचिरण स्वयमेव प्रेक्ष्य ज्ञास्यमि ।' इति च्छाया. ६. 'कथं न भविष्यति, यस्य त उपहस्तिय. हस्पतिवृद्धि विभत्रोऽहममात्यः । इति छाया. ४. 'एवम्' इति च्छाया. ५ 'ही ही भोः, कौशाम्बीराज्यलाभेनापि न तादृशो वयस्यस्य परितोष आसीत् , यादृशो मम सकाशात्प्रियवचनं श्रुत्वा भविष्यतीति तयामि ।' इति च्छाया. प्रथमः प्रकाशः। सादो पिअवअणं सुणिअ भविस्सदि त्ति तक्केमि।' इत्यनेन रत्नावलीप्राप्ति- वार्तापि कौशाम्बीराज्यलाभादतिरिच्यत इत्युत्कर्षाभिधानादुदाहृतिरिति ॥ अथ कामः- क्रमः संचिन्त्यमानाप्तिर यथा रत्नावल्याम्-'राजा--उपनतप्रियासमागमोत्सवस्यापि मे कि- मिदमत्यर्थमुत्ताम्यति चेतः । अथवा । तीव्रः स्मरसंतापो न तथादौ बाधते यथासम्ने । तपति प्रावृषि सुतरामभ्यर्णजलागमो दिवसः ॥ विपकः-(आकर्ण्य 1) भोदि सागरिए, एसो पिअवअम्सो तुम जेव उदिसिअ उक्कण्टाणिन्भरं मन्तेदि । ता निवेदेमि से तुहागमणम् ।' इत्यनेन वत्सरानम्य गागरिकाममागममभिलपन एवं धान्नसागरिकाप्रा- प्तिरिति कमः ॥ अथ क्रमान्तरं मतभेदेन- भावज्ञानमयापरे ॥३९॥ यथा रत्नावल्याम्-'राजा--(उपमला !) प्रिये मागरिक, शीतांशुमुग्नमुत्पन्ले तव दृशौ पद्मानु कागै करौ रम्भागर्भनिभं तवोरुयुगलं बाहू मृणालोपमौ । इत्याह्लादकरराग्विलाङ्गि रभमानिःशङ्कमालिङ्गय मा- मङ्गानि त्वमनङ्गतापविधुराण्ये हि निर्वापय ॥' इत्यादिना 'इह तदप्यस्त्येव बिम्बाधरे ।।' इत्यन्तेन वासवदत्तया वत्सराज- भावस्य ज्ञातत्वात्क्रमान्तरमिति ।। अथ संग्रहः- संग्रहः सामदानोक्तिर यथा रत्नावल्याम्-'साधु वयस्य, साधु । इदं ते पारितोषिकं कटक ददामि।' इत्याम्यां सामदानाभ्यां विदूषकस्य सागरिकासमागमकारिणः संग्र- हात्संग्रह इति ॥ १. 'भवति सागरिक, एष प्रियवयस्यस्त्वामेवोदिश्वोत्कण्ठानिर्भर मन्त्रयति । तनिवे- दयामि तस्मै तवागमनम् । इति रछाया. २२ दशरूपके अथानुमानम्- अभ्यूहो लिङ्गतोऽनुमा । यथा रत्नावल्याम्-'राजाधिङ् मूर्ख, त्वत्कृत एवायमा यो ऽस्माकमनर्थः । कुतः । समारूढा प्रीतिः प्रणयबहुमानात्प्रतिदिनं . ___ व्यलीकं वीक्ष्येदं कृतमकृतपूर्व खलु मया । प्रिया मुञ्चत्यद्य स्फुटमसहना जीवितमसौ प्रकृष्टस्य प्रेम्णः स्वलितमविषह्यं हि भवति ॥ विदूषकः-भी वअस्स, वासवदत्ता किं करइस्सदि ति ण ना। सागरिआ उण दुक्करं जीविग्मदि त्ति तक्केमि ।' इत्यत्र प्रकृष्टप्रेममय न सागरिकानुरागजन्येन वासवदत्ताया मरणाभ्यूहनम नुमानमिति ।। अयाधिबन्दम्--- अधिवलमभिसंधिः यथा रत्नावल्याम्-'काञ्चनमाला--भट्टिणि, इ सा चित्तसा- लिआ। ता वसन्तअम्स सण्णं करेमि । (छोटिकां ददाति ।) इत्यादिना वास- वदत्ताकाञ्चनमालाभ्यां सागरिकानुसङ्गतावेषाभ्यां राजविदृपकयोरभिसंधी- यमानत्वादधिवलमिति ॥ अथ तोटकम्--- संरब्ध तोटकं वचः॥४०॥ यथा रत्नावल्याम्---'वासवदत्ता--(उपमृत्य ।) अजउत्त, जुर । सरिसमिणम् । (पुनः सरोपम् ।) अजउत्त, उद्वेहि । किं अजवि आहि नाईए. सेवादुरखमणुभवीअदि । कञ्चणमाले, एदेण जेव पासेण बन्धिः आणेहि एणं दुवह्मणम् । एवं पि दुइकण्णभं अग्गदो करहि ।' इत्यनेन वासवदत्ता- संरब्धवचसा सागरिकासमागमान्तर! नानिमामिण तोटकमुक्तम्।। यथा च वेणीसंहारे- __ 'प्रयत्नपरिबोधितः स्तुतिभिरद्य शेषे निशाम्' १. 'भो वयस्य, वासवदत्ता किं करिष्यतीति न जानामि । सागरिका पुनर्तुष्कर जी- विष्यतीति हयामि ।' इति न्हाया. २. 'भत्रि, इयं सा चित्रशालिका । तद्वसन्तकस्य संज्ञां करोमि ।' इति च्छाया. ३. 'आर्यपुत्र, युक्तमिदं सदशमिदम् । आर्यपुत्र, उत्तिष्ठ । किमयाप्याभिजात्याः सेवादुःस्त्रमनुभूयने । काभनमाले, एतेनेर पाशेन बद्धानयेनं दुष्टब्राह्मणम् । एतामपि दुटकन्यकामग्रतः कुरु ।' इति च्छाया. प्रथमः प्रकाशः। इत्यादिना __ 'धृतायुधो यावदहं तावदन्यैः किमायुधैः ।' इत्यन्तेनान्योन्यं कर्णाश्वत्थाम्नोः संरब्धवचसा सेनाभेदकारिणा पाण्डववि- जयप्रायाशान्वित तोटकमिति ॥ ग्रन्थान्तरे तु- तोटकस्यान्यथाभावं युवतेऽधिवलं बुधाः । यथा रत्वावल्याम्-'राजा-देवि, एवमपि प्रत्यक्षदृष्टव्यलीक: वि. विज्ञापयामि। आताम्रतामपनयामि विलस एवं लाक्षाकृतां चरणयोग्नव देवि मार्ग। कोपोपगयजनिता तु मुम्बेन्दुनिये हतुं क्षमो यदि परं करुणा मवि स्यात् ।। संरब्धवचनं यत्तु नोरकं नदाइलम् ॥ ४॥ यथा ग्नावस्याम् . 'राना प्रिये वामदले. प्रसीद प्रमोद नाम वदत्ता -- (अणि धावनः । अंजउत्त, मा एवं भग। आगमनाः खु एदाई अनवराई ति। यथा च वेणीसंहारे.... 'गजा-अये सुन्दरक, कचिकुशलमनगमम् । पुरुप:-...कुमलं सरीरमेत्तकेण । राजा-कि नग्य किरीटिना हना धी- रेयाः, क्षत्तः मारथिः, भग्नो वा रथः । पुरुष:----देव, ण भगो रहो। भग्मो से मणोरहो । राजा-(ससंभ्रमम् ।) कथम् । इत्येवमादिना संरब्ध- वचसा तोटकमिति ॥ अथोद्वेग:- उद्वेगोऽरिता भीतिः यथा रत्नावल्याम्—'सागरिका-(आत्मगतम् ।) कहं अकिंदपुण्णेहि अत्तणो इच्छाए मरिउं पि ण पारीअदि ।' इत्यनेन वासवदत्तातः सागरि- काया भयमित्युद्वेगः । यो हि यस्यापकारी स तस्यारिः ।। ५. 'आर्यपुत्र, मैव भण । अन्यसंक्रान्तानि खल्वेतान्यक्षराणीति ।' इति छाया. २. 'कुशलं शरीरमात्रकेण।' इति कछाया. ३. 'देव, न भन्मो रथः । भन्नोऽस्य मनोरथः।' इति कछाया. ४. 'कथमकृतपुण्यैरात्मन इच्छया मर्नुमपि न पार्यते ।' इति स्काया. २४ दशरूपके यथा च वेणीसंहारे-'सूता--(श्रुत्वा सभयम् ।) कथमासन्न एवासौ कौ- स्वराजपुत्रमहावनोत्पातमारुतो मारुतिरनुपलब्धसंज्ञश्च महाराजः । भवतु । दूरमपहरामि स्यन्दनम् । कदाचिदयमनार्यों दुःशासन इवास्मिन्नप्यनार्यमा. चरिष्यति ।' इत्यरिकृता भीनिरुद्वेगः ॥ अथ संभ्रमः-- शङ्कात्रासौ च संभ्रमः। यथा रत्नावल्याम्-'विदूषकः-(पश्यन् ।) का उण एसा । (ससंभ्र' मम् ।) कधं देवी वासवदत्ता अत्ताणं वावादेदि । राजा...(ससंभ्रममुपसपन् ।) क्वासौ क्वासौ ।' इत्यनेन वासवदत्ताबुद्धिगृहीतायाः सागरिकाया मरणश- या संभ्रम इति । यथा च वेणीसंहारे--(नेपथ्ये कलकल: 1) अश्वत्थामा—(रासंभ्रमम् ।) मातुल, मातुल, कष्टम् । एष भ्रातुः प्रतिज्ञाभङ्गभीरुः किरीटी समं शरवपँदै- र्योधनराधेयावभिद्रवति । सर्वथा पीतं शोणितं दुःशासनम्य भीमेन ।' इति शङ्का । तथा '(प्रविश्य संभ्रान्तः सप्रहारः) सूतः--त्रायतां त्रायतां कुमारः।' इति त्रासः । इत्येताम्या त्रासशङ्काभ्यां दुःशासनद्रोणवधसूचकाभ्यां पाण्डवविजयप्रात्याशान्वितः संभ्रम इति ।। अथाक्षेपः--- ___ गर्भवीजसमुद्रेदादाक्षेपः परिकीर्तितः ॥ ४२ ॥ यथा रत्नावल्याम्-'राजा----वयस्य, देवीप्रसादनं मुक्त्वा नान्र ।- त्रोपायं पश्यामि ।' पुनः क्रमान्तरे 'सर्वथा देवीप्रसादनं प्रति निष्प्रत्याशी. भूताः स्मः ।' पुनः 'तत्किमिह स्थितेन देवीमेव गत्वा प्रसादयामि ।' इत्यनेन देवीप्रसादायत्ता सागरिकासमागमसिद्धिरिति गर्भवीनोद्रेदादाक्षेपः । यथा च वेणीसंहारे—'सुन्दरका-अहवा किमेत्य देवं उमालहामि । तस्स क्खु एवं णिमच्छिदविदुरवअणबीअस्स परिभूदपिदामहहिदोवदेस- १. 'का पुनरेषा । कथं देवी वासवदत्तात्मानं व्यापादयति । इति च्छाया. २. 'अ. भवा किमत्र देवमुपालभामि । तस्य खल्वेतत्रिसितविदुरवचनबीजस्य परिभूतपिताम- हहितोपदेशाकुरस्य शकुनिप्रोत्साहनारूढमूलस्य कृटविषशाखिनो पाबालीकेशग्रहणकुम मस्य फलं परिणमति ।' इति च्छाया, प्रथमः प्रकाशः। ङ्करस्स सउणिप्पोच्छाहणारूढमूलम्स कृद्रविममाहियो पञ्चालीकेसम्गहणकु- सुमस्स फलं परिणमेदि।' इत्यनेन बीजमेव फलोन्मुखतयाक्षिप्यत इत्याक्षेपः। एतानि द्वादश गर्भाङ्गानि प्राप्त्याशाप्रदर्शकत्वेनोपनिबन्धनीयानि । एषां च मध्येऽभूताहरणमार्गतोटकाधिबलाक्षेपाणां प्राधान्यम् । इतरेषां यथासंभवं प्रयोग इति साङ्गो गर्भसंधिरुक्तः । अधावमर्श:--- क्रोधेनावमृशेयत्र व्यसनाद्वा विलोभनात् । गर्भनिभित्रबीजार्थः सोऽवमर्शोऽङ्गसंग्रहः ॥ ४३ ॥ अवमर्शनमवमर्शः पालोचनम् । तच्च क्रोधेन वा व्यसनाद्वा विलोभनेन वा भविनत्यम् । अनेनार्थनेत्यवधारितैकान्तफलप्राप्स्यवसायात्मा गर्भसंध्युद्भिन्नवी- मार्थसंबन्धो विमर्शोऽवमर्शः । यथा रत्नावल्यां चतुर्थेऽङ्केऽग्निविद्रवपर्यन्तो मदनाममाया निरपायरत्नावलीप्राप्त्यवसायात्मा विमों दर्शितः । यथा च वेणीमंहारे दुर्योधनरूधिराक्तभीमसेनागमपर्यन्तः 'नीर्ण भीष्ममहोदधौ कथमपि द्रोणानले निवृते । कर्णाशीविपभोगिनि प्रशमिते शल्येऽपि याते दिवम् । भीमेन प्रियसाहसेन रमसादल्यावशेषे जये सर्व जीवितसंशयं वयममी वाचा समारोपिताः ।।" इत्यत्र 'म्बल्पावशेषे जये' इत्यादिभिर्विजयप्रन्यर्थिसमस्लभीष्मादिमहारथवधा- दवधारितकान्तविजयावमर्शनादवमर्शनं दर्शितमित्यवमर्शसंधिः । नम्याङ्गसंग्रहमाह- तत्रापवादसंफेटौ विद्रवद्रवशक्तयः । द्युतिः प्रसङ्गश्छलनं व्यवसायो विरोधनम् ॥ ४४ ।। परोचना विचलनमादानं च त्रयोदश । यथोद्देशं लक्षणमाह- दोपप्रख्यापवादः स्यात् १. 'सोऽवमर्श इति स्मृतः' इति पाठः, दशरूपके __ यथा रनावल्याम्-'मुसङ्गता-साखु तवस्सिणी भट्टिीए उज्ज- इणि णीअदित्ति पवादं करिअ उवत्थिदे अद्धरत्ते ण नाणीअदि कहिपि णीदेत्ति । विदूषकः---(सोद्वेगम् ।) अदिणिग्विणं क्खु कदं देवीए ।' पुनः । 'भो वअस्य, मा खु अण्णधा संभावेहि । सा खु देवीए उज्जइणीं पेंसिदा । अदो अप्पिअं त्ति कहिदम् । राजा-अहो निरनुरोधा मयि देवी ।' इत्यनेन वासवदत्तादोषप्रख्यापनादपवादः ।। यथा च वेणीसंहारे.---'युधिष्ठिरः-पाञ्चालक, कश्चिदामादिना तस्य दुरात्मनः कौरवापसदस्य पदवी । पाश्चालक:---न केवलं पदवी । स एव दुरात्मा देवीकेशपाशस्पर्शपातकप्रधानहेतुरुपलब्धः ।' इति दुर्योधनस्य दोषप्रख्यापनादपवाद इति । अथ संफेटः-- संफेटो रोपभाषणम् । __यथा वेणीसंहारे---'भोः कौरवरान, कृतं कधुनाशदर्शनमन्युना । वं विषादं कृथाः । पर्याप्ताः पाण्डवाः समरायाहमसहाय इति । पञ्चानां सत्यमेऽम्माकं यं सुयोधं सुयोधन । दंशितस्यात्तशस्त्रस्य तेन तेऽस्तु रणोत्सवः ।। इत्थं श्रुत्वासूयात्मिकां निक्षिप्य कुमारयोईष्टिमुक्तवान्धार्तराष्ट्रः- कर्णदुःशासनवधात्तुल्यावेव युवां मम । अप्रियोऽपि प्रियो योद्धं त्वमेव प्रियसाहसः ॥ इत्युत्थाय च परम्परक्रोधाधिक्षेपपरुषवाकलहप्रस्तावितबोरसट्टामौ--' इत्य- नेन भीमदुर्योधनयोरन्योन्यरोषसंभाषणाद्विजयबीजान्वयेन संफेट इति । अथ विद्रवः-- विद्रवो वधवन्यादिर १. 'सा खलु तपस्विनी महिन्योजयिनी नीयत इति प्रवादं कृत्वोपस्थितेऽधराने न ज्ञायते कुत्रापि नीतेति ।' इति च्छाया, २. 'अतिनिघृण खलु कृतं देव्या।' इति च्छाया. ३. भो वयस्य, मा खल्वन्यथा संभावय । सा खलु देव्योजयिन्यां प्रेषिता । अतोऽग्नि- यांमति कथितम् । इति छाया. प्रथमः प्रकाशः। यथा छलितरामे--- 'येनावृत्य मुखानि साम पठतामत्यन्तमायामितं बाल्ये येन हृताक्षसूत्रवलयप्रत्यर्पणैः क्रीडितम् । युप्माकं हृदयं स एष विशिखैरापूरितांसस्थलो मूर्छाघोग्नमःप्रवेशविवशो बद्धा लवो नीयते ।।" यथा च रत्नावल्याम्- 'हाणां हेमशृङ्गश्रियमिव शिखरैरचिंघामादधानः सान्द्रोद्यानद्रुमाग्रन्लपनपिशुनितात्यन्ततीव्राभितापः । कुर्वन्क्रीडामहीधे सजलजलधरश्यामलं धूमपातै- रेप प्लोषातयोषिजन इह सहसैवोत्थितोऽन्तःपुरेऽग्निः ।।' इत्यादि। पुनः । 'वासवदत्ता-अजउत्त, ण क्खु अहं अत्तणो कार- णादो भणामि । एसा मए णिग्विणहिअआए संजदा सागरिआ विवजदि ।' इत्यनेन सागरिकावधचन्धाग्निभिर्विद्रव इति । अथ द्रवः- यो गुरुतिरस्कृतिः ॥ ४५ ॥ यथोत्तरचरिते--- 'वृद्धास्ते न विचारणीयचरितास्तिष्ठन्तु हुं वर्तते सुन्दस्त्रीदमनेऽप्यखण्डयशसो लोके महान्तो हि ते । यानि त्रीण्यकुतोमुखान्यपि पदान्यासन्खरायोधने यद्वा कौशलमिन्द्रसूनुदमने तत्राप्यभिज्ञो जनः ।।' इत्यनेन लवो रामस्य गुरोस्तिरस्कारं कृतवानिति द्रवः । यथा च वेणीसंहारे—'युधिष्ठिरः--भगवन् कृष्णाग्रज सुभद्राभ्रातः, नातिप्रीतिर्मनसि न कृता क्षत्रियाणां न धर्मो ___रूढं सख्यं तदपि गणितं नानुनस्यार्जुनेन । तुल्यः कामं भवतु भवतः शिष्ययोः स्नेहबन्धः कोऽयं पन्था यदसि विगुणो मन्दभाग्ये मयीत्थम् ॥' १. "आर्यपुत्र, न खल्वहमात्मनः कारणाद्भणामि । एषा मया निर्ऋणहृदयया संयता सागरिका विपद्यते।' इति च्छाया. दशरूपके इत्यादिना बलभद्रं गुरुं युधिष्ठिरस्तिरस्कृतवानिति द्रवः । अथ शक्तिः- विरोधशमनं शक्तिस् यथा रत्नावल्याम्---'राजा- सव्याजैः शपथैः प्रियेण वचमा चित्तानुवृत्त्याधिक वैलक्ष्येण परेण पादपतनैर्वाक्यैः सखीनां मुहुः । प्रत्यासत्तिमुपागता न हि तथा देवी रुदत्या यथा प्रक्षाल्यैव तयैव बाप्पसलिलैः कोपोडपनीतः स्वयम् ॥" इत्यनेन सागरिकालाभविरोधिवासवदत्ताकोपोपशमनाच्छक्तिः । यथा चोत्तरचरित लवः प्राह---- 'विरोधो विश्रान्तः प्रमरति रसो निर्वृतिघन- मन्दोद्धयं क्वापि ब्रमति विनयः प्रह्वयति माम् । अदित्यम्मिन्दृष्टे किमपि परवानस्मि यदि वा महारनी नामित्र हि महतां कोऽप्यतिशयः ।। अथ युतिः- तर्जनोद्वेजन द्युतिः। यथा वेणीमहारे---- एतच्च वचनमुपश्रुत्य रामानुजस्य सकलनिकुञ्जपूरि ताशातिरिक्तमुद्भान्तसलिल चरशतसंकुलं त्रासोद्त्तनऋग्राहमालोड्य सर:म- लिलं भैरवं च गनित्वा कुमारवृकोदरेणाभिहितम् । जन्मेन्दोरमले कुले व्यपदिशस्यद्यापि धत्से गढ़ां मां दुःशासनकोष्णशोणितमुराक्षीवं रिपुं भाषमे । दोन्धो मधुकैटभद्विषि हरावप्युद्धतं चेष्टसे मत्रासान्नुपशो विहाय समरं पङ्केऽधुना लीयसे ।' इत्यादिना 'त्यक्त्वोत्थितः सरभसम्' इत्यनेन दुर्वचनजलावलोडनाभ्यां दुर्योधनतर्ननोद्वेजनकारिभ्यां पाण्डवविनयानुकूलदुर्योधनोत्थापनहेतुभ्यां भीमस्य द्युतिरुक्ता । अथ प्रसङ्ग:-- गुरुकीर्तनं प्रसङ्गश् प्रथमः प्रकाशः। २९ यथा रत्नावल्याम्-~-'देव, यासौ सिंहलेश्वरेण स्वदुहिता रत्नावली नामा युप्मती वासवदत्तां दग्धामुपश्रुत्य देवाय पूर्वप्रार्थिता सती प्रतिदत्ता।' इ. त्यनेन रत्नावल्या लाभानुकूलाभिननप्रकाशिना प्रसङ्गाद्गुरुकीर्तनेन प्रसङ्गः। तथा मृच्छकटिकायाम्---'चाण्डालकः-ऐम सागलदत्तम्स सुओ अजविणअदत्तम्स णत्तू चालुदत्तो वावादिदं वाहाणं णीअदि । एदेण किल्ल गणिा वसन्तसेणा सवष्णलोभेण वाचादिद त्ति । चारुदत्तः- मखशतपरिपूतं गोत्रमुद्भासितं य- सदसि निबिडचैत्यब्रह्मयोपैः पुरस्तात् । मम निधनदशायां वर्तमानस्य पापै- ___ स्तदसदृशमनुष्यैघुप्यते गोषणामाम् ॥' इत्यनेन नारुदत्तवधाभ्युदयानुकूलं प्रसङ्गाद्गुरती निमिनि प्रसङ्गः । अथ छलनम् -... छलनं चावमाननम् ॥ ४६॥ यथा रत्नावल्यास- राजा-अहो निरनरोधा मयि देवी।' इत्यनेन वासवदत्तयेष्टामंपादनाद्वत्सराजस्यावमाननाच्छलनम् । यथा च रामाभ्युदये सीतायाः पग्न्यिागेनापमानना समिति । अथ व्यवसायः- - व्यवसायः स्वशत्युक्तिः गथा रत्नावल्याम्-~-'ऐन्द्रजालिक:- कि धरणीए मिअङ्को आआसे महिहरो जले जलयो । मझण्हम्मि पओसो दाविजउ देहि आणत्तिम् ।। अहवा कि बहुणा जम्पिएण। .. . - . .... ... ..... --. - -..- -..

---

.-...-- १. 'एष सागरदत्तस्य सुत आर्यविनयदत्तस्य नप्ता चारुदत्तो व्यापादयितुं वध्यस्थान नीयते । एतेन किल गणिका वसन्तसेना सुवर्णलोभेन व्यापादित नि ।' इति च्छाया. २. कि धरण्यां मृगाङ्क आकाशे महीधरो जले ज्वलनः । मध्याहे प्रदोषो दर्यतां देवाज्ञप्तिम् ।। अथवा किंबहुना जल्पितेन । मम प्रतिज्ञेषा भणामि हृदयेन यद्वाञ्छसि द्रष्टुम् । तत्ते दर्शयामि स्फुटं गुरोमन्त्रप्रभावेण ॥ इति छाया. दशरूपके पिनम्- मज्झ पइण्णा एसा भणामि हिअएण जं महसि ददुम् । तं ते दावेमि फुडं गुरुणो मन्तप्पहावेण ॥' इत्यनेनैन्द्रजालिको मिथ्याग्निसंभ्रमोत्थापनेन वत्सराजस्य हृदयस्थसाग- रिकादर्शनानुकूला स्वशक्तिमाविष्कृतवान् । यथा च वेणीसंहारे--- 'नूनं तेनाद्य वीरेण प्रतिज्ञाभङ्गभीरुणा । वध्यते केशपाशस्ते स चाम्याकर्षणे क्षमः ।। इत्यनेन युधिष्ठिरः स्वदण्डशक्तिमाविष्करोति । अथ विरोधनम्- संरब्धानां विरोधनम् । यथा वेणीसंहारे–'राजा-रे रे मरुत्तनय, किमेवं वृद्धस्य राज्ञः पुरतो निन्दितव्यमात्मकर्म लायसे । अपि च । कृष्टा केशेषु भार्या तव तव च पशोस्तस्य राज्ञस्तयोर्वा _प्रत्यक्ष भूपतीनां मम भुवनपतेराज्ञया द्यूतदासी । अस्मिन्वैरानुबन्धे तव किमपकृतं तैर्हता ये नरेन्द्रा बाह्रोतिसारद्रविणगुरुमदं मामजित्वैव दर्पः ।। (भीमः क्रोधं नाटयति ।) अर्जुनः-आर्य, प्रसीद । किमत्र क्रोधेन । अप्रियाणि करोत्येष वाचा शक्तो न कर्मणा । हतभ्रातृशतो दुःखी प्रलापैरस्य का व्यथा ॥ भीमः- अरे भरतकुलकलङ्क, अद्यैव किं न विसृजेयमहं भवन्तं दुःशासनानुगमनाय कटुपलापिन् । विघ्नं गुरू न कुरुतो यदि मस्करान- निर्भिधमानरणिताभिनि ते शरीरे ।। अन्यच्च मूढ, - ...-----... . .-- ...-...--- - १. 'संरम्भोक्तिः ' इति पाठ:. प्रथमः प्रकाशः। शोक स्त्रीवन्नयनसलिलैर्यत्परित्याजितोऽसि भ्रातुर्वक्षःस्थलविदलने यच्च माक्षीकृतोऽसि । आसीदेतत्तव कुनृपतेः कारणं जीवितस्य क्रुद्धे युप्मत्कुलकमलिनीकुञ्जरे भीमसेने ॥ राजा-दुरात्मन् भरतकुलासिद पाण्डवपशो, नाहं भवानिव विक- स्थनाप्रगल्भः । कि तु । द्रक्ष्यन्ति न चिरात्सुप्त बान्धवास्त्वां रणाङ्गणे । मद्गदाभिन्नवक्षोऽस्थिवेणिकामङ्गभीषणम् ।।" इत्यादिना संरब्धयो मदुर्योधनयोः स्वशक्त्युक्तिविरोधनमिति । अथ प्ररोचना- सिद्धामन्त्रणतो भाविदर्शिका स्यात्मरोचना ॥ ४७ ।। यथा वेणीसंहारे---'पाञ्चालक:-अहं च देवेन चक्रपाणिमा' इत्युप- क्रम्य 'कृतं संदेहेन । पूर्यन्तां सलिलेन रत्नकलशा राज्याभिषेकाय ते ___ कृष्णात्यन्तविरोज्झिते च कबरीबन्धे करोतु क्षणम् । रामे शातकुठारभासुरकरे क्षत्रद्रुमोच्छेदिनि क्रोधान्धे च वृकोदरे परिपतत्यानौ कुतः संशयः ॥" इत्यादिना 'मङ्गलानि कर्तुमाज्ञापयति देवो युधिष्ठिरः।' इत्यन्तेन द्रौपदीके- शसंयमनयुधिष्ठिरराज्याभिषेकयो विनोरपि सिद्धत्वेन दर्शिका प्ररोचनेति। अथ विचलनम्- विकत्थना विचलनम् यधा वेणीसंहारे-'भीमः-तात, अम्ब, . सकलरिपुजयाशा यत्र बद्धा सुतैस्ते तृणमिव परिभूतो यस्य गर्वेण लोकः । रणशिरसि निहन्ता तस्य राधासुतस्य प्रणमति पितरौ वा मध्यमः पाण्डवोऽयम् ॥ दशरूपके अपि चतात, गणिताशेषकोग्य क्षीबो दुःशासनामना । भता सुयोधनम्यो:भीमोऽयं शिरसाञ्चति ।" इत्यनेन विजयवीजानुगनम्वगुणाविष्करणाद्विचलनमिति । यथा च रत्नावल्याम्-'यौगंधरायणः- देव्या मद्वचनाद्यथाभ्युपगतः पत्युर्वियोगस्तदा सा देवस्य कलत्रसंघटनया दःख मया स्थापिता । तम्याः प्रीतिमयं करिष्यति जगत्स्वामित्वलाभः प्रभोः सत्यं दर्शयितुं नथापि वदनं शक्नोमि नो लज्जया ।।' इत्यनेनान्यपरेणापि यौगंधरायणेन 'मया जगत्स्वामित्वानुबन्धी कन्यायाभो वन्सराजस्य कृतः ।' इति स्वगुणानुकीर्तनाद्विचलनमिति । अथादानम्- आदानं कार्यसंग्रहः । यथा वेणीसंहारे---- भीम:-ननु भोः समन्तपञ्चकमंचारिणः, रक्षो नाहं न भूतं रिपुरुधिरजन्दाप्लाविताङ्गः प्रकामं निस्तीर्णोरुपतिज्ञानलनिधिगहनः क्रोधनः क्षत्रियोऽस्मि । भो भो राजन्यवीराः समरशिखिशिग्नादग्धशेषाः कृतं व- ___स्वासेनानेन लीनहतकरितुरगान्तहितैरास्यते यत् ॥' इत्यनेन समस्तरिपुवधकार्यस्य संगृहीतत्वादादानम् ।। ___ यथा च रत्नावल्याम्---.'सागरिका-(दिशोऽवलोक्य ।) दिद्विआ सम- न्तादो पञ्जलिदो भअवं हुअवहो अज्ज करिस्सदि दुक्खावसाणम् ।' इत्यनेना- न्यपरेणापि दुःखावसानकार्यस्य संग्रहादादानम् । यथा च 'जगत्स्वामित्व- लामः प्रभोः' इति दर्शितमेवम् । इत्येतानि त्रयोदशावमर्शाङ्गानि । तत्रैते. घामपवादशक्तिच्यवसायप्ररोचनादानानि प्रधानानीति । अथ निर्वहणसंधिः---- बीजचन्नो मुखाद्या विमकीर्णा यथायथम् ॥ ४८ ॥ ऐकार्यमुपनीयन्ते यत्र निर्वहणं हि तत् । १. 'दिष्ट्या समन्तात्प्रज्वलितो भगवान्हुतवहोऽद्य करिष्यति दुःखावसानम् ।' इति छाया. प्रथमः प्रकाशः। यथा वेणीसंहारे-'कक्षुकी-(उपमृत्य सहर्षम् ।) महाराज, वर्धसे ब- र्धसे । अयं खलु कुमारभीमसेनः सुयोधनक्षतजारुणीकृतसकलशरीरो दुर्ल- क्षव्यक्तिः । इत्यादिना द्रौपदीकेशसंयमनादिमुखसंध्यादिवीजानां निजनिज- स्थानोपक्षिप्तानामेकार्थतया योजनम् । यथा च रत्नावल्या सागरिकारत्नावलीवसुभूतिबाभ्रव्यादीनामर्थानां मु. खसंध्यादिषु प्रकीर्णानां वत्सराजैककार्यान्वम् 'वसुभूतिः—(सागरिकां निर्वापवार्य ।) बाभ्रव्य, सुसदृशीय राजपुत्र्या ।' इत्यादिना दर्शिनमिनि निर्वहणसंधिः। अथ तदङ्गानि-- संधिविबोधो ग्रथनं निर्णयः परिभाषणम् ॥ ४९ ।। प्रसादानन्दसमयाः कृतिभाषोपगृहनाः । पूर्वभावोपसंहारौ प्रशस्तिश्च चतुर्दश ॥ ५० ॥ यथोद्देश लक्षणमाह-- संधिवीजोपगमनं गथा रत्नावल्याम् --'वमुभूतिः-बाभ्रव्य, सुसदृशीय राजपुञ्या । वा. भ्रव्य:- ममाप्येवमेव प्रतिभाति । इत्यनेन नायिकाबीजोपगमात्संधिरिति । यथा च वेणीसंहारे-- 'भीमा-भवति यज्ञवेदिसंभवे, स्मरति भवती यत्तन्मयोक्तम् । चञ्चद्धजभ्रमितचण्डगदाभिधात- मंचूर्णितोरुयुगलस्य मुयोधनस्य ।। म्यानपानमोमिनमोणगाणि. रुतंतयिष्यति कचांस्तव देवि भीमः ॥' इत्यनेन मुखोपक्षिप्तस्य वीजस्य पुनरुपगमात्संधिरिति । अथ विबोधः-- विवोधः कार्यमार्गणम् । या रत्नावल्याम्-'यमुभूतिः-(निरूप्य ।) देव, कुन इयं कन्यका । राजा-~-देवी जानाति । वासवदत्ता-अजउत्त, एसा सागरादो पावि- १. 'आर्यपुत्र, एषा सागरात्प्राप्तेति भणिखामावयोगंधरायणेन मम हसे निहिता । अन एव सामरिकेति शब्यते।' इति छाया, दशरूपके अत्ति भणिअ अमञ्चजोगन्धराअणेण मम हत्थे णिहिदा । अदो ज्वेव सा- गरित्ति सद्दावीअदि । राजा-(आत्मगतम् ।) यौगंधरायणेन न्यस्ता । कथमसौ ममानिवेद्य करिष्यति ।' इत्यनेन रत्नावलीलक्षणकार्यान्वेषणाद्विबोधः यथा च वेणीसंहारे— 'भीमः—मुञ्चतु मुञ्चतु मामार्यः क्षणमेकम् । युधिष्ठिरः-किमपरमवशिष्टम् । भीमः----मुमहदवशिष्टम् । संयमयामि तावदनेन दुःशासनशोणितोक्षितेन पाणिना पाञ्चाल्या दुःशासनावकृष्टं केशहस्तम् । युधिष्ठिर----गच्छतु भवान् । 'नुभवतु तपखिनी वेणीसं. हारम् ।' इत्यनेन केशसंयमनकार्यस्यान्वेषणाद्विवोध इति ।। अथ ग्रथनम् - ग्रथनं तदुपक्षेपो यथा रत्नावल्याम्-'योगंधरायणः-देव, क्षम्यतां यद्देवस्यानिवेश मयतत्कृतम् ।' इत्यनेन वत्सराजस्य रत्नावलीप्रापणकार्योपक्षेपाथनम् ।। __यथा च वेणीसंहारे-भीमा--पाश्चालि, न खलु मयि जीवति मं- हर्तव्या दुःशासनविलुलिता वेणिरामपाणिना । तिष्ठतु तिष्ठतु । स्वयमेवाह संहरामि ।' इत्यनेन द्रौपदीकेशसंयमनकार्यस्योपक्षेपागथनम् । अथ निर्णयः-- उनुभूताख्या तु निर्णयः ।। ५१ ॥ यथा रत्नावल्याम्-'यौगंधरायणः--(कृताञ्जलिः ।) देव, श्रूयताम इयं सिंहलेश्वरदुहिता सिद्धादशेनोपदिष्टा, योऽस्याः पाणिग्रहीष्यति स मा- वभौमो राजा भविष्यति । तत्प्रत्ययादम्माभिः स्वाम्यर्थे बहुशः प्रार्थ्यमा. नापि सिंहलेश्वरेण देव्या वासवदत्तायाश्चित्तखेदं परिहरता यदा न दत्ता, तदा लावणिके देवी दग्धेति प्रसिद्धिमुत्पाद्य तदन्तिकं बाभ्रव्यः प्रहितः ।' इत्यनेन यौगंधगयणः खानुभूतमर्थ ख्यापितवानिति निर्णयः । यथा च वेणीसंहारे--'भीमः-देव देव अजातशत्रो, क्वाद्यापि दुर्यो- धनहतकः ! मया हि तस्य दुरात्मनः भूमौ सिस्वा शरीरं निहितमिदमसक्चन्दनाभं निनाङ्गे लक्ष्मीरार्ये निषिक्ता चतुरुदधिपयःसीमया सार्धमुा । . प्रथमः प्रकाशः . भृत्या मित्राणि योधाः कुरुकुलमखिलं दग्धमेतद्रणानौ __नामैकं यद्वीपि क्षितिप तदधुना धातेराष्ट्रम्य शेषम् ॥' इत्यनेन स्वानुभूतार्थकथनानिर्णय इति । अथ परिभाषणम्----- परिभाषा मियो जल्पा यथा रखावल्याम्---'रत्नावली--(आत्मगतम् ।) आवराहा देवीए ए सक्कुणोमि मुहं दंसिदुम् । वासवदत्ता-(सासम् । पुनर्वाहू प्रसार्य ।) एहि अयि णिहुरे, इदाणी पि बन्धुमिणेहं दंसेहि । (अपवार्य ।) अजउत्त, लज्जामि कख अहं इमिणा णिसंसत्तणेण । ता लहुं अवणेहि से बन्धणम् । राना---ययाह देवी । (बन्धनमपनयति ।) वासवदत्ता--(वसुभूति निदि- श्य ।) अज्ज, अमच्चयोगन्धरायणेण दुजणीकह्मि नेण जाणन्तेण वि जानक्खिदम् ।' इत्यनेनान्योन्यवचनात्परिभाषणम् । ___ यथा च वेणीसंहारे—'भीमः-कृष्टा येनासि राज्ञा सदसि नृपशुना तेन दुःशासनेन ।' इत्यादिना 'कासौ भानुमती योपहसति पाण्डवदा- रान् ।' इत्यन्तेन भाषणात्परिभाषणम् । अथ प्रसादः- प्रसादः पर्युपासनम् । यथा रत्नावल्याम-'देव, क्षम्यताम् । इत्यादि दर्शितम् । यथा च वेणीसंहारे-'भीमः- द्रौपदीमुधमन्य ।) देवि पाञ्चालराज- तनये, दिष्ट्या वर्धसे रिपुकुलक्षयेन।' इत्यनेन द्रौपद्या भीमसेनेनाराधितत्वा- प्रसाद इति । अथानन्दः- __ आनन्दो वाञ्छितावाप्तिः यथा रत्नावल्याम्—'राजा-यथाह देवी। (रत्नावली गाति ।) १. 'कृतापराधा देव्या न शक्नोमि मुख दयितुम् ।' इति छाया. २. गह अयि निष्ठरे, इदानीमपि पन्धुनेई दर्शय । आर्यपुत्र, लल्ने खल्वहमनेन नृशंसखेन । तलवपनयास्या बन्धनम् ।' इति च्छाया. ३. 'आर्य, अमात्ययौगंधरायणेन दुर्जनी- कृतास्मि येन जाननापि नाचक्षितम् । इति च्छाया. २६ दशरूपके यथा च वेणीसंहारे--'द्रौपदी-णाध, विसुमरिदह्मि एवं वाचार । गाधस्स प्पसादेण पुणो सिक्खिस्सम् । (केशान्बध्नाति ।) इत्याभ्यां प्राई नाव. लीप्राप्तिकेशसंयमनयोर्वत्सराजद्रौपदीभ्यां प्राप्तत्वादानन्दः । अथ समय:---- समयो दुःखनिर्गमः ॥५२॥ यथा रत्नावल्याम्—'वासवदत्ता-(रत्नावलीमालिङ्गय ।) सेमस्तस सम- म्सस बहिणिए ।' इत्यनेन भगिन्योरन्योन्यसमागमेन दुःखनिर्गमात्समयः । __ यथा च वेणीसंहारे-- 'भगवन् , कुतस्तस्य विजयादन्यद्यस्य भगवा- न्पुराणपुरुषः स्वयमेव नारायणो मङ्गलान्याशास्ते । कृतगुरुमहदादिक्षोभसंभूतमूर्ति गुणिनमुदयनाशस्थानहेर्नु प्रजानाम् । अजममरमचिन्त्यं चिन्तयित्वापि न त्यां भवति जगति दुःखी कि पुनर्देव दृष्ट्वा ।' इत्यनेन युधिष्ठिरदुःखापगमं दर्शयति ।। अथ कृतिः ..... कृतिलब्धार्थशमनं यथा रत्नावल्याम्-'राजाको देव्याः प्रसादं न बहु र यते । वासवदत्ता-अजउत्त, दुरे से मादुरलम् । ता तथा करेमु जधा बन्धु- अणं न सुमरेदि ।' इत्यन्योन्यवचमा लब्धायां रत्नावल्यां राज्ञः मुश्लिष्टय उपशमनास्कृतिरिति । यथा च वेणीसंहारे----'कृष्णः-एते खलु भगवन्तो यामवाल्मीकि-' इत्यादिना 'अभिषेकमारब्धवन्तस्तिष्ठन्ति ।' इत्यनेन प्राप्तराज्यस्याभिषे. कमङ्गलैः स्थिरीकरणं कृतिः । अथ भाषणम्--- मानाधामिश्च भाषणम् । ५. 'नाथ, विस्मृताम्येतं व्यापारम् । नाथस्य प्रसादेन पुन: शिक्षिष्यामि ।' इति म्च्छाया. २. 'समाश्वसिहि समाश्वसिहि भगिनिके।' इति च्छाया. ३. 'आर्यपुत्र, दरेऽस्या मातृकुलम् । तत्तथा कुरुष्व यथा बन्धुजनं न स्मरति । इति च्छाया, प्रथमः प्रकाशन ३७ यथा रत्नावल्याम्-'राजा-अतःपरमपि प्रियमस्ति । यातो विक्रमबाहुरात्मसमतां प्राप्लेयमुर्वीतले सारं सागरिका समागरमहीप्राप्त्येकहेतुः प्रिया । देवी प्रीतिमुपागता च भगिनीलाभाजिताः कोशलाः कि नास्ति त्वथि सत्यमात्यवृषभे यस्मै करोमि म्पृहाम् ।' इत्यनेन कामार्थमानादिलाभाद्भाषणमिति । अथ पूर्वभावोपमूहने- कार्यदृष्ट्यद्भुतप्राप्ती पूर्वभावोपगृहने ॥ ५३ ॥ कार्यदर्शन पूर्वभावः । यथा रत्नावल्याम्-'यौगंधरायणः-एवं विज्ञाय भगिन्याः संप्रति करणीये देवी प्रमाणम् । वासवदत्ता-फुडं जेव कि ण भणेसि । पडिवाएहि से रअणमालं त्ति ।' इत्यनेन 'वत्सराजाय रत्नावली दीयताम् ।' इति कार्यस्य यौगंधरायणाभिप्रायानुप्रविष्टस्य वासव- दत्तया दर्शनापूर्वभाव इति । अद्भुतप्राप्तिरुपगूहनम् । यथा वेणीसंहारे.---'(नेपथ्ये ।) महासमरानल. दग्धशेषाय स्वस्ति भवते राजन्यलोकाय । क्रोधान्धैर्यस्य मोक्षात्क्षतनरपतिभिः पाण्डपुत्रैः कृतानि प्रत्याशं मुक्तकेशान्यनुदिनमधुना पार्थिवान्तःपुराणि । कृष्णायाः केशपाशः कुपितयमसखो धूमकेतुः कुरूणां दिष्टया बद्धः प्रजानां विरमतु निधनं स्वस्ति राजन्यकेभ्यः ॥ युधिष्ठिरः-देवि, एष ते मूर्धनानां संहारोऽभिनन्दितो नभस्तलचा- रिणा सिद्धननेन ।' इत्येतेनाद्भुतार्थप्राप्तिरुपयूहनमिति । लब्धार्थशमनात्कृ- तिरपि भवति । अथ काव्यसंहारः- वराप्तिः काव्यसंहारः यथा-'किं ते भूयः प्रियमुपकरोमि ।' इत्यनेन काव्यार्थसंहरणात्का- व्यसंहार इति । ...... ... .......... ........ -... -.-..-...-.-....- १. 'स्कटमेव किं न भागसि । प्रतिपादनास्मै रत्नमालामिति ।' इति च्छाया. दशरूपके अथ प्रशस्तिः- प्रशस्तिः शुभशंसनम् । यथा वेणीसंहारे-'प्रीततरश्चेद्भवान् , तदिदमेवमस्तु । अकृपणमतिः कामं जीव्याजनः पुरुषायुषं भवतु भगवद्भक्तिद्वैतं विना पुरुषोत्तमे । कलितभुवनो विद्ववन्धुर्गुणेषु विशेषवि- सततमुकृती भूयाद्भूपः प्रसाधिनमण्ड :: ॥ इति शुभशंसनात्प्रशस्तिः । इत्येतानि चतुर्दश निर्वहणाङ्गानि । एवं चतु.पण गरमन्निनाः पञ्चसंधयः प्रतिपादिताः । पट्नकारं चाङ्गानां प्रयोजनमित्याह- उक्ताङ्गानां चतुःषष्टिः षोडा चैषां प्रयोजनम् ।। ५४ ॥ कानि पुनस्तानि षट्प्रयोजनानि- इष्टस्याधस्य रचना गोप्यगुप्तिः प्रकाशनम् । रागः प्रयोगस्याश्चर्य वृत्तान्तस्यानुपक्षयः ॥ ५५ ।। विवक्षितार्थनिवन्धनं गोप्यार्थगोपनं प्रकाश्यार्थप्रकाशनमभिनेयराग द्धिश्चमत्कारित्वं च काव्यस्येतिवृत्तम्य विम्नर इत्यङ्गैः षट्प्रयोजनानि सं. पाद्यन्त इति । पुनर्वस्तुविभागमाह- द्वेधा विभागः कर्तव्यः सर्वस्यापीह वस्तुनः । सूच्यमेव भवेत्किचिदृश्यश्रव्यमथापरम् ।। ५६ ॥ कीदृस्मूच्यं कीदृश्यश्रव्यमित्याह- नीरसोऽनुचितस्तत्र संमूच्यो वस्तुविस्तरः । दृश्यस्तु मधुरोदात्तरसभावनिरन्तरः ॥ ५७ ॥ सूच्यस्य प्रतिपादनप्रकारमाह- अर्थोपक्षेपकैः मूच्यं पञ्चभिः प्रतिपादयत् । विष्कम्भचूलिकाङ्कास्याङ्कावतारमवेशकैः ॥ ५८ ॥ तत्र विष्कम्भः- वृत्तवतिष्यमाणानां कथांशानां निदर्शकः । संक्षेपार्थस्तु विष्कम्भो मध्यपात्रप्रयोजितः ॥ ५९ ॥ प्रथमः प्रकाशः । अतीतानां भाविनां च कथावयवानां ज्ञापको मध्यमेन मध्यमाभ्यां वा पात्राभ्यां प्रयोजितो विष्कम्भक इति । स द्विविध:~-शुद्धः संकीर्णश्चेत्याह- ___ एकानेककृतः शुद्धः संकीर्णो नीचमध्यमः। एकेन द्वाम्यां वा मध्यमपात्राभ्यां शुद्धो भवति । मध्यमाधमपात्रैर्य- गपत्नयोजितः संकीर्ण इति। अथ प्रवेशकः- तद्वदेवानुदात्तोत्तया नीचपात्रप्रयोजितः ॥ ६०॥ . प्रवेशोऽदयस्यान्तः शेषार्थस्योपमूचकः ।। तद्वदेवेति भूतभविष्यदर्थज्ञापकत्वमतिदिश्यते । अनुदात्तत्तया नीनेन नीची पात्रः प्रयोजित इति विप्क भरणापाद: । अङ्कद्रगम्यान्न इति प्रथमाङ्के प्रतिषेध इति । अथ चूलिका- ___ अन्तर्जवनिकासंस्थैलिकार्थस्य सूचना ।। ६१ ॥ नेपथ्यपात्रेणार्थसूचनं चूलिका । यथोत्तरचरिने द्वितीयाङ्कस्यादी---- नेपथ्यं ।। स्वागतं तपोधनायाः । ततः प्रविशति तपोधना ।।' इति नेपथ्य- पात्रेण वासन्तिकयात्रेयीमुचनाचूलिका। यथा वा वीरचरिते चतुर्था कस्यादौ-(पय ।। भो भो वैमानिकाः, प्रवयन्तां प्रवय॑न्तां मङ्गलानि । कृशाश्वान्तेवासी जयति भगवान्कौशिकमुनिः सहस्रांशोवंशे जगति विजयि क्षत्रमधुना । विनेता क्षबारे जगदभयदानवतधरः शरण्यो लोकानां दिनकरकुलेन्दुर्विजयते ।' इत्यत्र नेपश्यपात्रैर्देवै रामेण परशुरामो जित इति सूननाचूलिका । अथाङ्कास्यम्--- अङ्कान्तपात्रैरङ्कास्य छिन्नाङ्कस्यार्थसूचनात् । १. 'अन्ते' इति पाठ:. २. 'अन्तर्यवनिका' इति पारः. -..-. - .. . . .... .-.-.-. -... ---. . .--. -. -..-..... .....-. .- दशरूपके अङ्कान्त एव पात्रमङ्कान्तपात्रम् । तेन विश्लिष्टस्योत्तराङ्कमुखस्य सूचनं तदशेनोत्तराङ्कावतारोऽङ्कास्यमिति । यथा वीरचरिते द्वितीयाङ्कान्ते- '(प्रविश्य ।) मुमत्रः- भगवन्तौ वसिष्ठविश्वामित्रौ भवतः सागवानाह्व- यतः । इतरे--क्व भगवन्तौ । सुमन्त्र:--महाराजदशरथस्यान्तिके । इतरे-तदनुरोधात्तत्रैव गच्छामः ।' इत्यङ्कसमाप्तौ '(नतः प्रविशन्त्युपवित्रा वसिष्ठविश्वामित्रपरशुरामा:)' इत्यत्र पूर्वाकान्त एवं प्रविष्टेनसुमन्नपात्रेण शतानन्दजनककथार्थविच्छेद उत्तराङ्कमुखसूचनादकास्यमिति । अथाङ्कावतार:--- अङ्कावतारस्त्वङ्कान्ते पातोऽङ्कस्याविभागतः॥६२॥ एभिः संसूचयेत्सृच्यं दृश्यमकैः प्रदर्शयेत् । यत्र प्रविष्टपात्रेण सूनितमेव पूर्वाश्राविच्छिन्नार्थतयैवाकान्तरमापतति प्रवेशकविष्कम्भकादिशून्यं सोऽङ्कावतारः । यथा गादविकाग्निमित्रे प्रथमा. कान्ते–'विदूषकः-तेणे हि दुवेदि देवीए पेक्खागेहं मदुअ सङ्गीदी. वअरणं करिअ तत्थभवदो दूदं विसजेध । अधवा मुदङ्गसद्दो क्षेत्र णं उत्थावयिसदि।' इत्युपक्रमे मृदङ्गशब्दश्रवणादनन्तरं सर्वाण्येव पात्राणि प्रथमाङ्कप्रकान्तपात्रसंक्रान्तिदर्शनं द्वितीयाङ्कादावारभन्त इति प्रथमाङ्का- थाविच्छेदेनैव द्वितीयाङ्कस्यावतरणादकावतार इति । पुनस्त्रिधा वस्तुविभागमाह- नाट्यधर्ममपेक्ष्यैतत्पुनर्वस्तु विधेष्यते ।। ६३ ॥ केन प्रकारेण त्रैधं तदाह-- __ सर्वेषां नियतस्यैव श्राव्यमश्राव्यमेव च । तत्र । सर्वश्राव्यं प्रकाशं स्वादश्राव्यं स्वगतं मतम् ॥ ६४ ॥ सर्वश्राव्यं यद्वस्तु तत्प्रकाशमित्युच्यते । यत्तु सर्वस्याश्राव्यं तत्स्वगत मिति शब्दाभिधेयम् । १. 'पात्राङ्कम्य' इति पाठः, २. 'तेन हि द्वावपि देव्याः प्रेक्षागेहं गला संगीतको- पकरणं कृत्वा तत्रभवतो दूतं विसर्जशनम् । अथवा मृदङ्गशब्द एचैनमुत्थापयिष्यति ।' इतिच्छाया. प्रथमः प्रकाशः। नियतश्राव्यमाह- द्विधान्यनाट्यधर्माख्यं जनान्तमपवारितम् । अन्यत्तु नियतश्राव्यं द्विप्रकारं जनान्तिकापवारितभेदेन । तत्र जनान्तिकमाह- त्रिपताकाकरेणान्यानपवार्यान्तरा कथाम् ॥ ६५ ॥ अन्योन्यामत्रणं यत्स्याज्जनान्ते तजनान्तिकम् । यस्य न श्राव्यं तस्यान्तर ऊध्वेसर्वाङ्गुलं मममिनिाना TIvi कर कृत्वान्येन सह यन्मन्यते तज्जनान्तिकमिति । अथापवारितम्- रहस्यं कथ्यतेऽन्यस्य परायत्यापवारितम् ॥ ६६ ॥ परावृत्त्यान्यस्य रहस्यकथनमपवारितमिति । नाट्यधर्मप्रसङ्गादाकाशभाषितमाह-- किं ब्रवीष्येवमित्यादि विनापात्रं ब्रवीति यत् । श्रुखेवानुक्तमप्येकस्तत्स्यादाकाशभाषितम् ।। ६७ ॥ स्पष्टार्थः । अन्यान्यपि नाट्यधर्माणि प्रथमकल्पादीनि कैश्चिदुदाहृतानि । तेषाम- भारतीयत्वान्नाममालाप्रसिद्धानां केषांचिद्देशभाषात्मकत्वान्नाट्यधर्मन्वाभावा- लक्षणं नोक्तमित्युपसंहरति-- इत्यावशेषमिह वस्तुविभेदजातं रामायणादि च विभाव्य बृहत्कथां च । आसूत्रयेत्तदनु नेतरसानुगुण्या- चित्रां कथामुचितचारुवचःमपञ्चैः॥ ६८ ॥ वस्तुविभेदजातं वस्तु वर्णनीयं तस्य विभेदजातं नामभेदाः । रामाय- णादि बृहत्कथा च गुणात्यनिर्मितां विभाव्य आलोच्य । तदनु एतदुत्त. रम् । नेत्रिति । नेता वक्ष्यमाणलक्षणः, रसाश्च तेषामानुगुण्याचित्रां चि. श्ररूपां कथामाख्यायिकाम् । चारूणि यानि वचांसि तेषां प्रपञ्चैविस्तारैरा- सूत्रयेदनुप्रथयेत् । तत्र बृहत्कथामूलं मुद्राराक्षसम्दशरूपके 'चाणक्यनाम्ना तेनाथ शकटालगृहे रहः। कृत्यां विधाय महसा सपुत्रो निहतो नृपः ॥ योगानन्दयशः शेषे पूर्वनन्दसुतस्ततः । चन्द्रगुप्तः कृतो राजा चाणक्येन महौजसा ।। इति बृहत्कथायां सूचितं श्रीरामायणोक्तं रामकथादि ज्ञेयम् ।। इति श्रीविष्णुसूनोधनिकस्य कृतौ दशरूपावलोके प्रथमः प्रकाशः समाप्तः। द्वितीयः प्रकाशः। द्वितीयः प्रकाशः । ___ रूपकाणामन्योन्यं भेदसिद्धये वस्तुभेदं प्रfuiii नायकभेदः प्रतिपाद्यते- नेता विनीतो मधुरस्त्यागी दक्षः प्रियंवदः । रक्तलोकः शुचिवाङ्मी रूढवंशः स्थिरो युवा ! १ ॥ बुद्धयुन्साहस्मृतिप्रज्ञाकलामानसमन्वितः। शूरो दृढश्च तेजस्वी शास्त्रचक्षुश्च धार्मिकः ॥२॥ नेता नायको विनयादिगुणसंपन्नो भवति । तत्र विनीतः । यथा वीरचरिते- 'यद्ब्रह्मवादिभिरुषासितबन्धपादे _ विद्यानपोजननिधी तपतां वरिष्ठे। देवात्कृतस्त्वयि मया विनयापचार- स्तत्र प्रसीद भगवन्नयमझलिस्ते ।। मधुरः प्रियदर्शनः । यथा तत्रैव- 'राम राम नयनाभिरामतामाशयस्य सहशी समुदहन । अप्रतय॑गुणरामणीयकः सर्वथैव हृदयंगमोऽसि मे ॥' त्यागी सर्वस्वदायकः । यथा---- 'स्वत्रं कर्ण: शिविर्मासं जीवं जीमूतवाहनः । ददौ दधीचिरस्थीनि नास्त्यदेयं महात्मनाम् ।। दक्षः क्षिप्रकारी । यथा वीरचरिते- 'स्फूर्जद्वजसहस्रनिर्मितमिव प्रादुर्भवत्यग्रतो गमस्य त्रिपुरान्तकृद्दिविषदां तेजोभिरिद्धं धनुः । अण्डारः कलभेन यद्वदनले वत्सेन दोर्दण्डक. स्तस्मिन्नाहित एव गर्जितगुणं कृष्टं च भन्नं च तत् ॥' प्रियंवदः प्रियभाषी । यथा तत्रैव- 'उत्पत्तिर्जमदग्नितः स भगवान्देवः पिनाकी गुरु- वीयं यत्तु न तद्रािं पथि ननु व्यक्तं हि तत्कर्मभिः । त्यागः सप्तसमुद्रमुद्रितमहीनिानदानावधिः सत्यब्रह्मतपोनिधेर्भगवतः किंवा न लोकोत्तरम् ॥ दशरूपके रक्तलोकः । यथा तत्रैव- 'त्रय्यास्त्राता यस्तवायं तनूज- स्तेनाद्यैव स्वामिनस्ते प्रसादात् । राजन्वन्तो रामभद्रेण राज्ञा लव्धक्षेमाः पूर्णकामाश्चगमः ॥ एवं शौचादिष्वप्युदाहार्यम् । तत्र शौचं नाम मनोनैर्मल्यादिना कामा- सनभिभूतत्वम् । यथा रघौ- 'का लं शुभे कस्य परिग्रहो वा किं वा मदभ्यागमकारणं ते। आचक्ष्व मत्वा वशिनां रघूणां मनः परस्त्रीविमुखप्रवृत्ति ॥' वानी । यना हनुमन्नाटके- 'बाह्वोर्बलं न विदितं न च कार्मुकस्य त्रैयम्बकम्य तनिमा तत एष दोषः । नचापलं परशुराम मम क्षमस्व डिम्भस्य दुर्विलसितानि मुदे गुरूणाम् ॥' रूढवंशो यथा- 'ये चत्वारो दिनकरकुलक्षत्रसंतानमल्ली- ___ मालाम्लानस्तबकमधुपा जज्ञिरे राजपुत्राः । गमस्तेषामचरमभवस्ताइकाकालरात्रि- प्रत्यूषोऽयं सुचरितकथाकन्दलीमूलकन्दः ।।" स्थिरो वामनःक्रियाभिरचञ्चलः । यथा वीरचरिते- 'प्रायश्चित्तं चरिष्यामि पूज्यानां वो व्यतिक्रमात् । न त्वेव दूषयिष्यामि शस्त्रग्रहमहाव्रतम् ॥' यथा चा भतृहरिशतके-- 'प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः प्रारभ्य विघ्नविहता विरमन्ति मध्याः । विनैः पुनः पुनरपि प्रतिहन्यमानाः प्रारब्धमुत्तमगुणास्त्वमिवोद्वहन्ति ।। युवा प्रसिद्धः । बुद्धिज्ञानम् । गृहीतविशेषकरी तु प्रज्ञा । यथा माल- विकाग्निमित्रेद्वितीयः प्रकाशः। 'ययत्प्रयोगविषये भाविकमुपदिश्यते मया तस्यै। नत्तविशेषकरणात्प्रत्युपदिशतीव मे बाला ।' स्पष्टमन्यत् । नेतृविशेषानाह- भेदैश्चतुर्धा ललितशान्तोदात्तोद्धतैरयम् । यथोद्देशं लक्षणमाह- निश्चिन्तो धीरललित कलासक्तः सुखी मृदुः ॥ ३ ।। सचिवादिविहितयोगक्षेमत्वाचिन्तारहितः । अत एव गीतादिकलाविष्टो भोगप्रवणश्च शृङ्गारप्रशनवाच्च सुकुमाग्मत्वानागे मृदुरिति ललितः । यथा रत्नावल्याम- 'राज्यं निर्मितशत्रु योन्यसचिवे न्यतः समस्तो भरः सम्यकपादनमालिताः प्रशमिताशेषोपमर्गाः प्रजाः । प्रद्योतम्य सुता वसन्तसमयस्त्वं चेति नाम्ना धृति कामः काममुपैत्वयं मम पुनर्मन्ये महानुत्सवः ।। अथ शान्तः---- सामान्यगुणयुक्तस्तु धीरशान्तो द्विजादिकः । विनयादिनेतृसामान्यगुणयोगी धीरशान्तो द्विनादिक इति विप्रवणिक्स- निवादीनां प्रकरणनेतृणामुपलक्षणम् । विवक्षितं चैतत् । तेन नैश्चिन्त्यादि. गुणसंभवेऽपि विप्रादीनां शान्ततैव न लालित्यम् । यथा मालनीमाधन-मृर. कटिकादौ माधव-चारुदत्तादिः। 'तत उदयगिरेरिवैक एव ___ स्फुरितगुणद्युतिसुन्दरः कलावान् । इह जगति महोत्सवस्य हेतु- नेयनवतामुदियाय बालचन्द्रः ॥' इत्यादि । यथा वा- मखशतपरिपूतं गोत्रमुद्भासितं य- सदसि निविडचैत्यब्रह्मघोषैः पुरस्तात् । मम निधनदशायां वर्तमानस्य पापै- स्तदसदृशमनुष्यघुष्यते घोषणायाम् ॥' दशरूपके अथ धीरोदात्तः--- महासचोऽतिगम्भीरः क्षमावानविकत्थनः ॥ ४ ॥ स्थिरो निगृढाहकारो धीरोदात्तो दृढव्रतः। महासत्त्वः शोकनोधाद्यनभिभूतान्तःसत्त्वः । अविकत्थनोऽनात्मश्ला- घनः । निगूढाहंकारो विनयच्छन्नावलेपः । दृढवतोऽङ्गीकृत निर्वाह को धी- रोदात्तः । यथा नागानन्दे--'जीमूतवाहन:--- शिरामुखैः स्यन्दत एव रक्तमद्यापि देहे मम मांसमस्ति । तृप्ति न पक्ष्यामि तवैव तावर्तिक भक्षणात्त्वं पिरतो गरुत्मन् ॥' यथा न रामं प्रति- हातम्यामिकाग विसृष्टस्य वनाय च । न मया लक्षितस्तस्य स्वल्पोऽप्याकारविभ्रमः ।।' यच्च केयाचित्स्थैर्यादीनां सामान्यगुणानामपि विशेषलक्षणे कनिकीर्तन तत्तेषां तबाधित्यप्रतिपादनार्थम् । ननु च कथं जीमूतवाहनादिन गान- न्दादावुदात्त इत्युच्यते । औदात्त्यं हि नाम सर्वोत्कर्षे वृत्तिः । तच विजिगीषुत्व एवोपपद्यते । जीमूतवाहनम्नु निजिगीषुतयैव कनिना प्रति. पादितः । यथा- 'तिष्ठन्भाति पितुः पुरो भुवि यथा सिंहासने किं तथा यत्संवाहयतः सुखं हि चरणौ तातस्य कि राज्यतः । कि भुक्ते भुवनत्रये धृतिरसौ भुक्तोझिते या गुरो- रायासः खलु राज्यमुज्झितगुरोखत्रास्ति कश्चिद्गुणः ॥' इत्यनेन । 'पित्रोविधातुं शुश्रूषां त्यक्त्वैश्वर्यं क्रमागतम् । वनं गाम्यहमप्येष यथा जीमूतवाहनः ।।' इत्यनेन च । अतोऽम्यात्यन्तशमप्रधानत्वात्परमकारुणिकत्वाच्च वीतरागव- च्छान्तता । अन्यच्चात्रायुक्तं यत्नयाभूनं राज्यमुखादौ निरभिलापं नायक- मुपादायान्तरा नयाभूतमलयवत्यनुरागोपवर्णनम्, यच्चोक्तं सामान्यगुणयोगी द्विनादिरशान्त इति, तदपि पारिभाषिकत्वाइवास्तवमित्यभेदकम् । अतो वस्तुस्थित्या बुद्ध युधिष्ठिर-जीमूतवाहनादिन्यवहाराः शान्ततामाविर्भावयन्ति। द्वितीयः प्रकाशः। अत्रोच्यते—यत्तावदुक्तं सर्वोत्कर्षण वृत्तिरौदात्त्यमिति, न तज्जीमूतवाह- नादौ परिहीयते । न ह्यकरूपैव विजिगीषुता । यः केनापि शौर्यत्यागदया- दिनान्यानतिशेते स विजिगीषुः, न यः परापकारेणार्थग्रहादिप्रवृत्तः। तथात्वे च मार्गदूषकादेरपि धीरोदात्तत्वप्रसक्तिः । रामादेरपि जगत्पालनीयमिति दुष्ट- निग्रहे प्रवृत्तस्य नान्तरीयकत्वेन भूम्यादिलाभः ! जीमूतवाहनादिस्तु प्राणैर- पि परार्थसंपादनाद्विश्वमप्यतिशेत इत्युदात्ततमः । यथोक्तम्----'तिष्ठन्भाति- इत्यादिना विषयसुखपरामुखतेति, तत्सत्यम् । कापण्यहेतुपु स्वमुखतृप्णासु निरभिलाषा एव जिगीषवः । यदुक्तम्-- 'स्वसुखनिरभिलाषः खिद्यसे लोकहेतोः प्रतिदिनमथवा ते वृत्तिरेवंविधैव । अनुभवति हि मूनी पादपम्तीवमुष्णं शमति परितापं छाययोपाश्रितानाम् ॥' इत्यादिना मलयवत्यनुरागोपवर्णनं त्वशान्तरसाश्रयं शान्तनायकतां प्रत्युत निषेधति । शान्तत्वं चानहंकृतत्वं तच्च विप्रादेरौनियमाममिनि वस्तुस्थित्या विप्रादेः शान्तता न स्वपरिभाषामात्रेण । बुद्धजीमूतवाहनयोग्नु कारुणिक- त्राविशेषेऽपि सकामनिष्कामकरुणत्वादिधर्मवाझेदः । अतो जीमूतवाहना- देवारोदात्तत्वमिति । अथ वीरोद्धतः---- दर्पमात्सर्यभूयिष्ठो मायाछमपरायणः ॥५॥ धीरोद्धनस्सहकारी चलवण्डो विकत्यनः। दर्पः शौर्यादिमदः । मात्सर्यमसहनता । मन्त्रबलेनाविद्यमानवस्तुप्रकाशनं माया । छद्म वञ्चनामात्रम् । चलोऽनवस्थितश्चण्डो रौद्रः स्वगुणशंसी विक- स्थनो धीरोद्धतो भवति । यथा जामदग्य:-कैलामोझारसारत्रिभवनवि- जय-' इत्यादि । यथा च रावणः—'त्रैलोक्यैश्चर्यचक्ष्मीहठहरणसहा बा- हवो रावणस्य । धीरललितादिशब्दाश्च यथोक्तगुणसमारोपितावस्थाभिधायिनो वत्सवृषभ- महोक्षादिवन्न जात्या कश्चिदवस्थितरूपो ललितादिरस्ति । तदा हि महाक- विप्रबन्धेषु विरुद्धानेकरूपाभिधानमसंगतमेव स्यात्, जातेरनपायित्वात् । नथा च भवभूतिनैक एव जामदग्य:दशरूपके 'ब्राह्मणातिक्रमत्यागो भवतामेव भूतये । . जामदग्यश्च वो मित्रमन्यथा दुर्मनायते ॥ इत्यादिना रावणं प्रति धीरोदात्तत्वेन कैलासोद्धारसार-' इत्यादिभिश्च रामा- दीन्प्रति प्रथमं धीरोद्धतत्वेन पुनः 'पुण्या ब्राह्मणजातिः' इत्यादिभिश्च धीरशान्तत्वेनोपवर्णितः । न चावस्थान्तराभिधानमनुचितमङ्गभूतनायकानां नायकान्तरापेक्षया महासत्त्वादेरव्यवस्थितत्वादङ्गिनस्तु रामादेरेकप्रबन्धोषा- त्तान्प्रत्येकरूपत्वादारम्भोपात्तावस्थातोऽवस्थान्तरोपादनमन्याय्यम् । यथो- दात्तत्वाभिमतस्य रामस्य छद्मना वालिवधादमहासत्त्वतया स्वावस्थापरित्याग इति । वक्ष्यमाणानां च दक्षिणाद्यवस्थानां यूवा प्रत्यन्ययाहृत इति नित्यमा. पेनागिर्भागानुपात्तावस्थानोऽवम्यान्नगाभधानमङ्गाङ्गिनोरप्यविरुद्धम् । अथ शृङ्गारनेत्रवस्था:---- स दक्षिणः शटो धृष्टः पूर्वी प्रत्यन्यया हृतः ॥ ६ ॥ नायकप्रकरणात्पूर्वी नायिका प्रपन्ययापूर्वनायिकयापहृतचित्तख्यवम्यो वक्ष्यमाणभेदेन स चतुरवस्थः । तदेवं पूर्वोक्तानां चतुर्णा प्रत्येकं चनुरवम्य- खेन षोडशवा नायकः । तत्र- दक्षिणोऽस्यां सहृदयः योऽस्या ज्येष्ठायां हृदयेन सह व्यवहरति स दक्षिणः । यथा ममैव-. "प्रसीदत्यालोके किमपि किमपि प्रेमगुरवो रतिक्रीडाः कोऽपि प्रतिदिनमपूर्वोऽस्य विनयः । सविश्रम्भः कश्चित्कथयति च किंचित्परिजनो न चाहं प्रत्येमि प्रियसखि किमप्यस्य विकृतिम् ॥' यथा वा--- 'उचितः प्रणयो वरं विहन्तुं बहवः खण्डनहेतवो हि दृष्टाः । उपचारविधिर्मनस्विनीनां ननु पूर्वाभ्यधिकोऽपि भावशून्यः ।। अथ शठ:---- गूढविप्रियकृच्छतः । द्वितीयः प्रकाशः। दक्षिणस्यापि नायिकान्तरापहृतचित्ततया विप्रियकारिवाविशेषेऽपि स- हृदयत्वेन शाद्विशेषः । यथा- 'शठोऽन्यस्याः काञ्चीमणिरणितमाकये सहसा यदाश्लिष्यन्नेव प्रशिथिलभुजग्रन्थिरभवः । तदेतत्वाचक्षे घृतमधुमयत्वबहुवचो- विषणाघूर्णन्ती किमपि न सखी मे गणयति ॥' अथ धृष्ट:---- व्यक्ताङ्गकृतो धृष्टो यथामरुशतके- 'लाक्षालक्ष्म ललाटपट्टमभितः केयूरमुद्रा गले के कजलकालिमा नयनयोस्ताम्बलरागोऽपरः । दृष्ट्वा को पवियाविमा डनमिदं प्रातश्चिरं प्रेयमो लीलातामरसोदरे मुगदृशः श्वासाः समाप्ति गताः ॥' भेदान्तरमाह- ऽनुकूलस्त्वेकनायिकः ॥ ७ ॥ यथा--- 'अद्वैतं सुखदुःखयोरनुगतं सर्वास्ववस्थासु य- द्विश्रामो हृदयस्य यत्र जरसा यस्मिन्नहार्यो रसः । कालेनावरणात्ययात्परिणते यत्स्नेहसारे स्थितं । ___ भद्रं तस्य सुमानुषस्य कथमध्येकं हि तत्प्राप्यते ॥' किमवस्था पुनरेषां वत्सरामादिनाटिकानायकः स्यादित्युच्यते । पूर्वम- नुपजातनायिकान्तरानुरागोऽनुकूलः । परतम्तु दक्षिणः । ननु च गूढविधि- यकारित्वाद्वयक्ततरविप्रियत्वाञ्च शाट्यशाप्ये ऽपि कस्मान्न भवतः । न तथा- विधविप्रियत्वेऽपि वत्सराजादेराप्रबन्धसमाप्तेज्येष्ठ नायिका प्रति सहृदयत्वा- दक्षिणतैव । न चोभयोज्येष्ठाकनिष्ठयो यकस्य स्नेहेन न भवितव्यमिति वाच्यमविरोधात् । महाकविप्रबन्धेषु च- 'साता तिष्ठति कुन्तलेश्वरसुता वारोऽअराजस्वसु- ते रात्रिरियं जिता कमलया देवी प्रसाद्याद्य च । दशरूपके इत्यन्तःपुरसुन्दरी प्रति मया विज्ञाय विज्ञापिने देवेनाप्रतिपत्तिमूदमनसा द्वित्राः स्थितं नाडिकाः ।" इत्यादावपक्षपातेन सर्वनायिकासु प्रतिपत्त्युपनिबन्धनान् । नथा च भरतः-- 'मधुरस्त्यागी रागं न याति मदनस्य नापि वशमेति । अवमानितश्च नायों विरज्यते स तु भवेज्येष्ठः ।।' इत्यत्र न रागं याति न मदनस्य वशमेतीत्यनेनासाधारण एकस्यां स्नेहो निपिद्धो दक्षिणस्येति । अतो वत्सराजादेगी 14 गामि स्थितं दाक्षिण्य- मिति । पोडशानामपि प्रत्येकं गएम ममना', शालागा। भवन्ति । सहायानाह--- पताकानायकस्त्वन्यः पीटमर्दो विचक्षणः । तस्यवानुचरो भक्तः किंचिदूनश्च तद्गुणः ।। ८ ॥ प्रागुतप्रामजि तिवृनविशेषः पताका तन्नायक: पीठमईः प्रधानेतिवृ- तनायकस्य सहायः । यथा मालतीमा श्वे मकरन्दः, रामायणे मुग्रीवः । सहायान्तरमाह-- एकविद्यो विटश्चान्यो हास्यकृच्च विदपकः । गीतादिविद्यानां नायकोपयोगिनीनामेकम्या विद्याया वेदिता विटः । हाम्यकारी विदूषकः । अम्य विकृताकारचेपादित्वं हास्यकारित्वेनैव लभ्यते। यथा शेखरको नागानन्दे विटः । विदूषकः प्रसिद्ध एव । अथ प्रतिनायकः- लुब्धो धीरोद्धतः स्तब्धः पापकद्वयसनी रिपुः ।।९।। तम्य नायकम्येत्थंभूतः प्रतिमानायको भवति । यथा रामयुधिष्ठिरयो गवणदुधिनौ । अथ सात्त्विका नायकगुणा:- शोभा विलासो माधुर्यं गाम्भीर्य स्थर्यनेनसी । ललितौदार्यमित्यष्टी सच्चजाः पौरुषा गुणाः ॥ १० ॥ नीचे घृणाधिक स्पर्धा शोभायां शार्यदक्षते । १. "पर्य' इति पाटः. २. 'मास्विकाः' इति पाटः. तत्रद्वितीयः प्रकाशः । नीचे वृणा । यथा वीरचरिते--- 'उत्तालताडकोत्पातदर्शनेऽप्यप्रकम्पितः।। नियुगमनमा वैगेन विनिकित्सति ।।' गुणाधिकैः स्पर्धा यथा— 'एतां पश्य पुरःस्थलीमिह किल क्रीडाकिरातो हरः कोदण्डेन किरीटिना सरभमं चूडान्तरे ताडितः । इत्याकायं कथाद्भुतं हिमनिधावद्रौ सुभद्रापते. • मन्दं मन्दमकारि येन निजयोर्दोर्दण्डयोभण्डलम् ।।' शौर्यशोभा । यथा ममैत्र–. 'अन्त्रैः स्वैरपि संयताग्रचरणो मृच्छ विरामक्षण स्वाधीनब्रणिताङ्गशस्त्रनिचितो रोमोद्गमं वर्मयन् । भग्नानुदन्ट्यन्निजान्परभान्सतर्नयन्निएर धन्यो धाम जयश्रियः पृथुरणस्तम्भे पायो ।' दक्षशोभा । यथा वीरचरिते- 'स्फर्मद्वासहनिर्मितमिव प्रादुर्भवत्यग्रतो ___ रामस्य त्रिपुरान्तकृदिविषदों ने नोमिरिहं धनुः । शुण्डारः कलभेन यद्वदचले वत्सेन दोदण्डक- स्तम्मिन्नाहिन एन गणितगुणं कृष्टं च भग्नं च तन ।' अथ विलासः- गतिः सधैर्या दृष्टिश्च विलासे सस्मितं वचः ॥ ११ ॥ यथा- 'दृष्टिम्तणीकृतजगत्रयसत्वसारा . धीरोद्धता नमयतीव गतिधरित्रीम् । कौमारकेऽपि गिरिवद्गुरुतां दधानी वीरो रसः किमयमेत्युत दर्प एव ॥' अथ माधुर्यम् - लक्ष्णो विकारो माधुर्य संक्षोभे सुमहत्यपि । महत्यपि विकारहेतौ मधुरो विकारो माधुर्यम् । यथा--- 'कपोले जानक्याः करिकलभदन्तद्युतिमपि स्मरम्मेरं गण्डोहमरपुलक वऋकमलम् । ___ दशरूपके मुहुः पश्यशृण्वरजनिचरसेनाकलकलं जटाजूटप्रन्थि द्रढयति रघूणां परिवृतः ।।' अथ गाम्भीर्यम् -- गाम्भीर्य यत्प्रभावेन विकारो नोपलक्ष्यते ॥ १२ ॥ मृदुविकारोपलम्भाद्विकारानुपलब्धिरन्येति माधुर्यादन्यदाम्भीर्यम् । यथा- 'आहूतस्याभिषेकाय विसृष्टस्य वनाय च । न मया लक्षितम्तस्य स्वल्पोऽप्याकारविभ्रमः ।।" अथ स्थैर्यम् ---- ___ व्यवसायादचलनं स्थैर्य विघ्नकुलादपि । यथा वीरचरिते- 'प्रायश्चित्तं चरिष्यामि पूज्यानां वो व्यनिकमात् । न त्वेवं दृपयिष्यामि शस्त्रग्रहमहानतम् ।।' अथ तेजः- __ अधिक्षेपाद्यमहनं तेजः प्राणात्ययेष्वपि ॥ १३ ॥ यथा- 'ब्रूत नृतनकृ मारफन्टानां के भवन्त्यमी ! अङ्गुलीदर्शनायेन न जीवन्ति मनम्विनः ।।" अथ ललितम् -- शृङ्गाराकारचेष्टाख सहज ललितं मृदु । स्वाभाविकः शृङ्गारो मृदुः । तथाविधा शृङ्गारचेष्टा च ललितम् । यशा ममैव- 'लावण्यमन्मथविलासविम्भितेन म्वाभाविक न सुकुमारमनोहरेण । किंवा ममेव सखि योऽपि ममोपदेष्टा तस्यैव किं न विषमं विदधीत तापम ।' अथौदार्यम्- पियोत्याजीवितादानमौदार्य सदुपग्रहः ॥ १४ ॥ द्वितीयः प्रकाशः। प्रियवचनेनसहानीवितावधेर्दानमौदार्य सतामुपग्रहश्च। यथा नागानन्दे- 'शिरामुखैः स्यन्दत एव रक्तमद्यापि देहे मम मांसमस्ति । तृप्तिं न पश्यामि तवैव ताकि भक्षणात्त्वं विरतो गरुत्मन् ॥' सदुपग्रहो यथा- . 'एते वयममी दाराः कन्येयं कुलजीवितम् । ब्रूत येनात्र कः कार्यमनास्था बाचवस्तुषु ।' अध नायिका- स्वान्या साधारणस्त्रीति तद्गुणा नायिका त्रिधा । तद्गुणेति यथोक्तसंभवे यामागुणगोगिनी नायिकेति । स्वस्त्री परस्त्री साधारणस्त्रीत्यनेन विभागेन त्रिधा । तत्र खीयाया विभागमभ गाना-मार- मुग्धा मध्या प्रगल्भेति स्वीया शीलार्जवादियुक् ॥ १५ ॥ शीलं सुवृत्तम् । पहिला लज्जावती गुरुपोगवानिपुणा स्त्रीया नायिका । तत्र शीलवती यथा--- “कुन्दशान्टिआए पेच्छह जोवणला अण्णविममविलासा । पवसन्ति व पत्रमिए एन्ति ब पिये घरं एत्ते ।।" नादिगोगिनी यथा--- 'हेसि अमविआरमद्धं भमि विरहि विन्टामसुन्द्रामम् । भणि महातम धण्णाण घरे कलत्ताणम् ॥ लज्जावती यथा । 'लजापज्जत्तामाहणाः परतित्तिणिप्पिवासाई । अविणअदुम्मेहाई धणगाण बरे कलत्ताई ॥ १. 'स्त्रापि' इति पाटः. २. 'कुलबालिकाया: प्रेक्षध्वं यौवनलावण्पवित्रमविलासाः । प्रवसन्तीव प्रवसिते आगच्छन्तीव प्रिये गृहमागते ॥ इति च्छाया. ३. 'हसितमविचारमुग्धं भ्रमितं विरहितविलासमुच्छायम् । भणित स्वभावसरलं धन्यानां गृहे कलयाणाम् ॥ इति च्छाया. ४. 'लजापर्याप्तग्नसावनानि परतृप्तिनिपिपासानि । अविनयदुधांसि धन्यानां गृहे कलत्राणि ॥' इसि च्छाया 30 दशरूपके सा नैवंविधा स्वीया मुग्धा-मध्या-प्रगल्भाभेदात्रिविधा । नत्र-- मुग्धा नववयःकामा स्तौ वामा मृदुः क्रुधि । प्रथमावतीर्णतारुण्यमन्मथा रमणे वामशीला सुखोपायप्रसादना मुग्ध- नायिका। नत्र वयोमुग्धा यथा- 'विस्तारी स्तनभार एष गमितो न स्वोचितामुन्नति रेखोभासिकृतं वलित्रयमिदं न स्पष्टनिम्नो नतम् । मन्येऽस्या अजुरायतार्धकपिशा रोमावली निर्मिता रम्यं यौवनशैशवन्यतिकरोन्मिश्रं वयो वर्तते ।। यथा च ममैव- 'उच्छसन्मण्डलप्रान्तरेखमावद्धकुमलम् । अपयर्यातमुरोवृद्धेः शंसत्यस्याः स्तनद्वयम् ॥' काममुग्धा यथा--- 'दृष्टिः सालसतां विमति न शिशुक्रीडासु बद्धादरा श्रोत्रे प्रेषयति प्रवर्तितसखीसंभोगवातस्विपि । पुंसामङ्कमपेतशङ्कमधुना नारोहति प्राग्यथा बाला नूतनयौवनव्यतिकरावष्टभ्यमाना शनैः ।।' रतत्रामा यथा- "व्याहृता प्रतिवचो न संदधे गन्तुमैच्छदवलम्बितांशुका । सेवने म्म शयनं पराङ्मुखी सा तथापि रतये पिनाकिनः ॥' मृदः कोपे यथा--..-. 'प्रथमजनिते बाला मन्यौ विकारमजानती कितवचरिते नासज्याङ्के विनम्रभुजैव सा । चिबुकमलिकं चोन्नम्योचैरकृत्रिमविभ्रमा नयनसलिलम्यन्दिन्योष्ठै रुदन्त्यपि चुम्बिता ॥' एवमन्येऽपि लज्जासंवृतानुरागनिबन्धना मुग्धा व्यवहारा निबन्धनीयाः । यथा- 'न मन्ये संस्कारं कुसुममपि बाला विषहते न निःश्वासैः सुभ्रूजनयति तरङ्गव्यतिकरम् । द्वितीयः प्रकाशः। नवोदा पश्यन्ती लिखितमिव भर्तुः प्रतिमुखं प्ररोहद्रोमाञ्चा न पिबति न पात्रं चलयति ॥' अथ मध्या--- मध्योद्यद्यावनानगा मोहान्तसुरतक्षमा ।। १६ ।। संप्राप्ततारुण्यकामा मोहान्तरनयोग्या मन्या । नत्र यौवनवती यथा--- 'आलापान्भ्रूविलासो विरलयति लसद्वाहुविक्षिप्तियात नीवीग्रन्थि प्रथिम्ना प्रतनयति मनाङ्मध्यनिम्नो नितम्यः । उत्पुप्पत्पामूच्छेत्कुचशिखरमुरो नूनमन्तः स्मरण स्पृष्टा कोदण्डकोट्या हरिणशिशुशो दृश्यते यौवनश्रीः ।।' कामवती यथा--- ‘म्मरनवनदीपूरणोढाः पुनगुरुसेतुभि- येदपि विधृतास्तिष्ठन्न्यारादपूर्णमनोरथाः । नदपि लिगिरतम्यन्तैः परम्परमन्मखा नयननलिनीनालाकृष्टं पिबन्ति रम प्रियाः ।।' 4 बीगो यथा-- 'ताव चिअरइसमए महिलाण विभमा विराअन्ति । जाव ण कुवलयदलमच्छहाइ मरलेन्ति अणाई॥' एवं धीरायामधीरायां धीराधीरायामप्युदाहायम् । अधास्या मानवृत्तिः--- धीरा सोत्पासवक्रोक्त्या मध्या साश्रु कृतागसम् । खदायद्दयितं कोपादधीरा परुषाक्षरम् ।। १७ ।। मयाचीरा कृतापराधं प्रियं सोत्प्रासवक्रोक्त्या वेदयेत् । यथा माये-- 'न खलु वयममुष्य दानयोग्याः पिवति च पाति च यासकौरहस्त्वाम् । उज विटपममुं ददख तस्यै भवत यतः सदृशोश्चिराय योगः ॥' १. 'तानदेव रतिसमये महिलानां वित्रमा विराजन्ते । यावन्न कुवलयदलम्वच्छमानि मुकुलयनि नयनानि ॥ इति छाया. दशरूपके धीराधीरा साश्रु सोत्प्रसवक्रोक्त्या खेदयेत् । यथामरुशतके- वाले नाथ विमुञ्च मानिनि रुषं रोषान्मया कि कृतं खेदोऽस्मासु न मेऽपराध्यति भवान्सर्वेऽपराधा मयि । तल्कि रोदिषि गद्गदेन वचसा कस्याग्रतो रुद्यते नन्वेतन्मम का तवास्मि दयिता नास्मीत्यतो रुद्यते ।।' अधीरा साश्रु परुषाक्षरम् । यथा- 'यातु यातु किमनेन तिष्ठता मुश्च मुच्छ सखि मादरं कृथाः । खण्डिताधरकलङ्कितं प्रियं शक्नुमो न नयनैर्निरीक्षितुम् ।।" एवमपरेऽपि त्रीडानुपहिताः स्वयमनभियोगकारिणो मध्यान्यवहारा भव- न्ति । यथा--- 'स्पेशाम्भ कणिकाधिते पि वदने जातेऽपि रोमोद्गमे विश्रम्भेऽपि गुरौ पयोधरभरोत्कम्पऽपि वृद्धि गते । दुर्षारस्मरनिभरेऽपि हृदये नैवाभियुक्तः प्रिय स्तन्वङ्गया हठकेशकर्षणवना संपामृते लुब्धया ॥' स्वतोऽनभियोजकत्वं हठकेशकर्षणघनाश्लेषामने टुब्धयेवेत्युत्प्रेक्षाप्रतीतः। अथ प्रगल्भा- यौवनान्धा स्मरोन्मत्ता प्रगल्भा दयिताके । विलीयमानेवानन्दाद्रतारम्भेऽप्यचेतना ॥ १८ ॥ माढयौवना । यथा ममैव- 'अभ्युन्नतस्तनमुरो नयने च दीर्व वक्रे ध्रुवावतितरां वचनं ततोऽपि । मध्योऽधिकं तनुरतीवगुरुनितम्बो मन्दा गतिः किमपि चाद्भुतयौवनायाः ॥' यथा च-- 'स्तनतटमिदमुत्तुङ्गं निन्नो मध्यः समुन्नतं जघनम् । विषमे मृगशावाक्ष्या वपुषि नवे क इव न सवलति ।।' भावप्रगल्भा यथा----- 'न जाने संमुखायाते प्रियाणि वदति प्रिये । सर्वाण्यङ्गानि किं यान्ति नेत्रतामुत कर्णताम् ॥' द्वितीयः प्रकाशः। रतप्रगल्भा यथा- 'कान्ते तल्पमुपागने विगलिता नीवी स्वयं बन्धना- द्वासः प्रथमेग्वन्टागुणधनं किंचिन्नितम्बे स्थितम् । एतावत्सखि वेमि केवलमहं तस्याङ्गसङ्गे पुनः कोऽसौ कास्मि रतं नु किं कथमिति स्वल्पापि मे न स्मृतिः ।।" एवमन्येऽपि परित्यक्तहीयन्त्रणावैदग्भ्यप्रायाः प्रगल्भा व्यवहारा वेदि- तल्याः । यथा- 'क्वचित्ताम्बूलाक्तः क्वचिदगरुपङ्काङ्कमलिनः निगों द्वारी क्वचिदपि च सालक्तकपदः । वलीभङ्गाभोगैरलकपतितैः शीर्णकुसुमैः स्त्रियाः सर्वावस्थं कथयति रतं प्रच्छदपटः ।।' अधाम्याः कोपचेष्ट:- सावहित्थादरोदास्ते रतो धीरेतरा क्रुधा। संतय ताडयेन्मध्या मध्याधीरव तं वदेत् ।। १९ ॥ महावहित्थेनाकारसंचरणेनादरेण चोपचाराधिक्येन बर्तते सा सावहि- स्थादरा । रतावुदासीना क्रुधा कोपेन भवति । मावहित्थादरा । यथामरुशतके- 'एकत्रासनसंस्थितिः परिहृता प्रत्युद्गमाद्दरत- स्ताम्बूलाहरणच्छलेन रभसाश्लेषोऽपि संविनितः । आलापोऽपि न मिश्रितः परिजनं व्यापारयन्त्यानिके कान्तं प्रत्युपचारतश्चतुरया कोपः कृतार्थीकृतः ॥' स्नायुदामीना यथा-- 'आयस्ता कलहं पुरेव कुरुते न खंसने वाससो भन्नभूगतिखण्ड्यमानमधरं धत्ते न केशग्रहे । अङ्गान्यर्पयति स्वयं भवति नो वामा हठालिङ्गने तन्व्या शिक्षित एष संप्रति कुतः कोपप्रकारोऽपरः ।। इतरा त्वधीरप्रगल्भा कुपिता सति संतय॑ ताडयति । यथामरुशतके- 'कोपात्कोमललोलबाहुलतिकापाशेन बद्धा दृढं नीत्वा केलिनिकेतनं दयितया सायं सखीनां पुरः । १. 'कान्तम्' इति पाठः. - -

---

दशरूपके भूयोऽप्येवमिति सवलत्कलगिरा संसूच्य दुश्चेष्टितं धन्यो हन्यत एष निङ्गतिपरः प्रेयान्रदन्त्या हसन् ।' धाराधीरप्रगल्भा मध्याधीरेव तं वदति सोत्प्रासवक्रोक्त्या। यथा तत्रैव- 'कोपो यत्र भ्रुकुटिरचना निग्रहो यत्र मौनं यत्रान्योन्यस्मितमनुनयो दृष्टिपातः प्रसादः । तस्य प्रेम्णस्तदिदमधुना वैशसं पश्य जातं त्वं पादान्ते लुठसि न च मे मन्युमोक्षः स्खलागाः ।। पुनश्च- देवा ज्येष्ठा कनिष्ठा चेत्यमुग्धा द्वादशोदिताः । मध्याग्रगलमाभेदानां प्रत्येकं ज्येष्ठाकनिष्ठात्यभेदेन द्वादश भेदा भवन्ति ! भुः त्वेकरू पैत्र । ज्येष्ठाकनिछे । यथामम्शतके... 'दृष्ट्वैकासनसंस्थिते प्रियतम पश्चादुपेत्यादरा- देकस्या नयने निमील्य विहितक्री डानुबन्धच्छन्दः । ईपद्वक्रितकन्धरः सपुलकः प्रेमोलसन्मानसा- तहासलसकपोलफलको धूनोऽपरां चुम्बति ।' न बानगोलिगण्यप्रेमभ्यामेव व्यवहारः । अपि तु प्रेम्णापि । यथा तत्तथोक्तं द1ि1रे । एषां च धीरमध्या-अधीरमध्या-धीराधीरम- ध्या-धीरप्रगल्भा अधीरप्रगल्भा-धीराधीरप्रगल्भाभेदानां प्रत्येकं ज्येष्ठायनि- छाभदाहादशानां वासवदत्ता-रत्नावलीवाबन्धनायिकानामुदाहरणानि महान विप्रबन्धेवनुसर्तव्यानि । अथान्यत्री- अन्यस्त्री कन्यकोढा च नान्योढाङ्गिरसे कचित् ॥ २० ॥ कन्यानुरागमिच्छातः कुर्यादङ्गाङ्गिसंश्रयम् । नायकान्तरसंबन्धिन्यन्योढा । यथा- 'दृष्टिं हे प्रतिवेशिनि क्षणमिहाप्यस्मिन्गृहे दास्यति प्रायेणास्य शिशोः पिता न विरमाः कौपीरपः पाम्यति । एकाकिन्यपि यामि तद्वरमितः स्रोतस्तमालाकुल नीरन्ध्रास्तनुमालिखन्तु जरटच्छेदानलग्रन्थयः ॥' १. 'अन्विच्छन्' इति पाठः. द्वितीयः प्रकाशः। इयं त्वगिनि प्रधान रसे न क्वचिन्निबन्धनयिनि न प्राचिना । कागका तु पित्राद्यायत्तत्वादपरिणीताप्यन्यस्त्रीत्युच्यते । तस्यां पित्रादिभ्योऽभ्य. मानायां मुन्दयायामपि परोपरोधस्वकान्ताभयात्प्रच्छन्नं कामित्वं प्रवतते । यथा मादत्यां माधवस्य सागरिकायां च वत्सराजस्येति । तदनुरागश्च स्वे- टया प्रधानाप्रधानरससमाश्रयो निवन्धनीयः । यथा रत्नावली-नागान- दयोः सागरिका-मलयक्त्यनुराग इति । साधारणस्वी गणिका कलापागल्भ्यधीत्ययुक् ॥ २१ ॥ तयवहारो विस्तरतः शास्त्रान्तरे निदर्शितः । दिमात्रं तु~-- छन्नकाममुखार्थाज्ञस्वतन्त्रायुषण्डकान् । रक्तव रञ्जयेदाव्यानिःस्वान्मात्रा विवासयेन् ।॥ २२ ॥ छन्नं ये कामयन्ते ते छन्नकामाः श्रोत्रियाणिग्निशिप्रभृतयः, सुखार्थी- ऽप्रयासावाप्तधनः सुखप्रयोजनो वा, अज्ञो मूर्खः, स्वतन्त्रो निरङ्कशः, अहंघुरहंकृतः, पण्डको वातपण्डादिः, एतान्बहुवित्तान्रक्तेव रञ्जयेदों- थम् । तत्प्रधानत्वात्तगुत्तेः । गृहीतार्थान्कुट्टन्यादिना निष्कासयेत्पुनः प्रति- संधानाय । इदं तासामौत्सगिक रुपम् । रूपकेषु तु- रक्तव खग्रहसने नैषा दिव्यनृपाश्रये । प्रहसनवजिते प्रकरणादी रक्तवैषा विधया । यथा मृच्छकटिकायां वस- नसेना चारुदत्तम्य । ग्रहसने त्वरक्तापि हास्यहेतुत्वात् । नाटकादी तु दि- व्यनृपनायके नैव विधया । अथ भेदान्तराणि- __ आसामष्टाववस्थाः स्युः स्वाधीनपतिकादिकाः ॥२३॥ वाधीनपतिका वासकसज्जा विरहोत्कण्ठिता खण्डिता कलहान्तरिता वि- प्रलब्धा प्रोपितप्रिया अभिसारिकेत्यष्टौ स्वस्त्रीप्रभृतीनामवस्थाः । नायिकाप्र- भृतीनामप्यवस्थारूपत्वे सत्यवाथान्तराभिधानं पूर्वासां घर्मित्वप्रतिपादना- साष्टाविनि न्यूनाधिकव्यवच्छेदः । न च वासकसज्जादेः खाधीनपतिकादा- वन्तर्भावः । अनासन्नप्रियत्वाद्वासकसजाया न स्वाधीनपतिकात्वम् । यदि चैप्यत्प्रियापि खाधीनपतिका प्रोषितप्रियापि न पृथग्वाच्या। न चेयता ५. 'रूपवनुरक्तैव कार्या प्रहमनेतरे' इति पार:. ... .............. दशरूपके व्यवधानेनासत्तिरिति नियन्तुं शक्यम् । न चाविदितप्रियव्यलीकायाः ख - ण्डितात्वं नापि प्रवृत्तरतिभोगेच्छायाः प्रोषितप्रियात्वं स्वयमगमनानायकं प्रत्यायोजकत्वान्नाभिसारिकात्वम् । एवमुत्कण्ठिताप्यन्यैव पूर्वाभ्यः । औचित्यप्राप्तप्रियागमनसमयातिवृत्तिविधुरा न वासकसज्जा । तथा विप्रल- धापि वासकसज्जावदन्यैव पूर्वाभ्यः । उक्त्वा नायात इति प्रतारणानि- क्याच वासकसजोत्कण्ठितयोः पृथक् । कलहान्तरिता तु यद्यपि विदित- व्यलीका तथाप्यगृहीतप्रियानुनया पश्चात्तापप्रकाशितप्रसादा पृथगेव ख- ण्डितायाः । तस्थितमेतदष्टाववस्था इति । तत्र-- आसन्नायत्तरमणा हृष्टा स्वाधीनभरीका। यथा--- 'मा गर्वमुबह कपोलतले चकास्ति कान्तस्वहस्तलिखिता मम मञ्जरीति । अन्यापि किं न सखि माजनमीशानां वैरी न चेद्भवति वेपथुरन्तरायः ।। अथ वासकसज्जा-- मुदा वासकसज्जा स्वं मण्डयत्येष्यति प्रिये ॥ २४ ॥ स्वमात्मानं वेश्म च हर्षेण भूषयत्येप्यति प्रिये । वासकसजा यथा- 'निजपाणिपल्लवतटसवलनादभिनासिकाविवरमुत्पतितैः । अपरा परीक्ष्य शनकैर्मुमुदे सुग्ववासमास्यकमलश्वसनैः ।।" अथ विरहोत्कण्ठिता- चिरयत्यव्यलीके तु विरहोत्कण्ठितोन्मनाः । यथा- 'सखि स विजितो वीणावाद्यैः कथाप्यपरस्त्रिया पणितममननाभ्यां तत्र क्षपाललितं ध्रुवम् । कथमितग्था सेफालीषु स्खलत्कुसुमास्वपि प्रसरति नभोमध्येऽपीन्दौ प्रियेण विलम्ब्यते ।।' १. 'विरहोत्कण्ठिता मता' इति पाटः, द्वितीयः प्रकाशः। अथ खण्डिता- ज्ञातेऽन्यासङ्गविकृते खण्डिताकषायिता ॥ २५ ॥ यथा- 'नवनखपदमङ्गं गोपयस्यंशुकेन स्थगयसि पुनरोष्ठं पाणिना दन्तदष्टम् । प्रतिदिशमपरखीसङ्गशंसी विसर्प- नवपरिमलगन्धः केन शक्यो वरीतुम् ॥' अथ कलहान्तरिता-- ___ कलहान्तरितामद्विधूतेऽनुशयातियुक् । यथा-- 'निःश्वासा वदनं दहन्ति हृदयं निर्मूलसुन्मथ्यते निद्रा नैति न दृश्यते ग्रियमुखं नक्तंदिवं रुद्यते । अङ्गं शोषमुपैति पादपतितः प्रेयांस्तथोपेक्षितः सख्यः के गुणमाकलय्य दयिते मान वयं कारिताः ॥' अथ विप्रलब्धा--- विमलब्धोक्तसमयमप्राप्तेऽतिविमानिता ॥ २६ ॥ यथा-- 'उत्तिष्ठ दूति यामो यामो यातस्तथापि नायातः । यातः परमपि जीवेज्जीवितनाथो भवेत्तस्याः ॥' अथ प्रोषितप्रिया-- दूरदेशान्तरस्थे तु कार्यतः प्रोषितप्रिया । यथामरुशतके- 'आदृष्टिप्रसरात्प्रियस्य पदवीमुद्रीक्ष्य निर्विष्णया विश्रान्तेषु पथिष्वहःपरिणतौ वान्ते समुत्सर्पति । दत्वैकं सशुचा गृहं प्रति पदं पान्धस्त्रियास्मिन्क्षणे माभूदागत इत्यमन्दवलितग्रीवं पुनीक्षितम् ॥' अथाभिसारिका- कामार्ताभिसरेत्कान्तं सारयेद्वाभिसारिका ॥ २७ ॥ १. विधूते' इति पाठः, दशरूपके यथामरुशतके- 'उरसि निहितस्तारो हारः कृता जघने घने कलकलवती काञ्ची पादौ रणन्मणिनपुरौ । प्रियमभिसरस्येवं मुग्धे त्वमाहतडिण्डिमा यदि किमधिकत्रासोत्कम्पं दिशः समुदीक्षसे ॥' 'न च मेऽवगच्छति यथा लघुतां करुणां यथा च कुरुते स मयि । निपुणं तथैनमुपगम्य वदे- रभिदूति काचिदिति संदिदिशे |' तत्र-- चिन्तानिःश्वासखेदाचैवैवर्ण्यग्लान्यभूषणैः। युक्ताः पडत्या द्वे चाद्ये क्रीडाज्ज्वल्यमहषितः ।। २८ ॥ परस्त्रियौ तु कन्यकोढे । संकेतात्पूर्व विरहोत्कण्ठिते पश्वाद्विदूषकादिना सहाभिसरन्त्यावभिसारिके। कुतोऽपि संकेतस्थानमप्राप्ते नायके विप्रलब्धे इति व्यवस्थितैवानयोरिति । अस्वाधीनप्रिययोरवस्थान्तरायोगात् । यत्तु मालवि. काग्निमित्रादौ 'योऽप्येवं धीरः सोऽपि दृष्टो देव्याः पुरतः' इति मालविकाच- चनानन्तरम्.-.--'राजा- दाक्षिण्यं नाम बिम्बोष्ठि नायकानां कुलव्रतम् । तन्मे दीघोक्षि ये प्राणास्ते त्वदाशानिवन्धनाः ।।' इत्यादि, तन्न । खण्टिनानुनयाभिप्रायेण । अपि तु सर्वथा मम देव्यधीनन्धमा- शङ्कय निराशा मा भूदिति कन्याविनम्भणायेति । तथानुपसंजातनायक- समागमाया देशान्तरव्यवधानेऽप्युत्कण्ठितात्वमेवेति न प्रोषितप्रियात्वमनाय- त्तनियत्वादेवेति । अथासां सहायिन्यः- दूत्यो दासी सखी कार्धात्रेयी प्रतिवेशिका । लिङ्गिनी शिल्पिनी स्वं च नेतृमित्रगुणान्विताः ॥ २९ ॥ दासी परिचारिका । सखी स्नेहनिबद्धा । कारू रनकीप्रभृतिः । धात्रेद्वितीयः प्रकाशः। य्युपमातृसुता । प्रतिवेशिका प्रतिगृहिणी । लिङ्गिनी भिक्षुक्यादिका । शिल्पिनी चित्रकारादिस्त्री । स्वयं चेति दूतीविशेषा नायकमित्राणां पी- ठमर्दादीनां निसृष्टार्थत्वादिना गुणेन युक्ताः । तथा च मालतीमाधवे काम- न्दकी प्रति- 'शास्त्रेषु निष्ठा सहनश्च बोधः प्रागल्भ्यमभ्यस्तगुणा च वाणी । कालानुरोधः प्रतिभानवत्त्वमेते गुणाः कामदुधाः क्रियासु ।' तत्र सखी । यथा- 'मृगशिशुशस्तस्यास्तायं कथं कथयामि ते दहनपतिता दृष्टा मूर्तिमेया न हि वैधवी । इति तु विदितं नारीरूपः स लोकशां सुधा ___ तब शठतया शिल्पोत्कर्षों विधेविघटिष्यते ॥' यथा च- 'संञ्चं जाणइ दहुँ सरिसम्मि जणम्मि जुज्जए राओ। मरउ ण तुम भणिस्म मरणं पि सलाहणिज से ॥' वयं दूती । यथा--- 'मैहु एहि किं णिवालअ हरसि णिअं वाउ नइ वि मे सिचभम् । साहेमि कस्स सुन्दर दूरे गामो अहं एक्का ॥ इत्यागृह्यम् । अथ योषिदलंकाराः- __ यौवने सत्त्वजाः स्त्रीणामलंकारास्तु विंशतिः । यौवने सत्त्वोद्भूता विंशतिरलंकाराः खीणां भवन्ति । तत्र- भावो हावश्च हेला च त्रयस्तत्र शरीरजाः ॥ ३० ॥ शोभा कान्तिश्च दी तिश्च माधुर्य च प्रगल्भता । औदार्य धैर्यमित्येते सप्त भावा अयनजाः ॥ ३१ ॥ १. 'सत्यं जानाति द्रष्टुं सदृशे जने युज्यते रागः । नियता न त्वां भणिष्यामि मरगमपि श्लाघनीयमस्याः ॥ इति छाया. 'मुहुरेहि किं निवारक हरसि निजं वायो यद्यपि मे सिचयम् । साधयामि कस्य सुन्दर दूरे ग्रामोऽहमेका ॥ इति च्छाया. दशरूपके तत्र भावहावहेलास्त्रयोऽङ्गजाः । शोभा कान्तिदीप्तिर्माधुर्य प्रागल्भ्यमौ- दार्य धैर्यमित्ययत्न नाः सप्त । लीला विलासी विच्छित्तिविभ्रमः किलकिश्चितम् । मोहायितं कुट्टमितं विब्बोको ललितं तथा ॥ ३२ ॥ विहृतं चेति विज्ञेया दश भावाः खभावजाः । तानेर निर्दिशति- निर्विकारात्मकात्सवाद्भावस्तत्राद्यविक्रिया ॥३३॥ तत्र विकारहेतौ सत्यप्यविकारकं सत्त्वम् । यथा कुमारसंभवे- 'श्रुताप्सरोगीतिरपि क्षणेऽस्मिन्हरः प्रसंख्यानपरो बभूव । आत्मेश्वराणां न हि जातु विघ्नाः समाधिभेदप्रभवो भवन्ति ।' तस्मादविकाररूपात्सत्त्वाद्यः प्रथमो विकारोऽन्तर्विपरिवर्ती बीजस्योच्छ- नतेव स भावः । यथा- 'दृष्टि: सालसतां बिभर्ति न शिशुक्रीडासु बद्धादरा श्रोत्रे प्रेषयति प्रवर्तितसखीसंभोगवातास्वपि । पुंसामङ्कमपेतशङ्कमधुना नारोहति प्राग्यथा बाला नूतनयौवनव्यतिकरावष्टम्यमाना शनैः ॥' यथा वा कुमारसंभवे- 'हरस्तु किंचित्परिलुप्तधैर्यश्चन्द्रोदयारम्भ इवाम्बुराशिः । उमामुखे बिम्बफलाधरोष्ठे व्यापारयामास विलोचनानि ॥" यथा वा ममैव- "तं चिअ वअणं ते चेअ लोअणे नोव्वणं पि तं वेज। अण्णा अणङ्गालच्छी अण्णं चिअ कि पि साहेइ ॥' अथ हाव:- होकसस्तु शृङ्गारो हावोऽतिविकारकृत् । प्रतिनियताङ्गविकारकारी शृङ्गारः स्वभावविशेषो हावः । यथा ममैव- १. 'तदेव वचनं ते बंद लोचने पौवनमपि तदेव । अन्यानलक्ष्मीरन्यदेव किमपि साधयति ।।' इति च्छाया. २. 'अल्पालाप:' इति पाठ:. ६ द्वितीयः प्रकाशः। 'ज' किं पि पेच्छमाणं भणमाणं रे जहा तह चेन। णिज्झा णेहमुद्धं अस्स मुद्धं णिअच्छेहि ॥' अथ हेला----- स एव हेला सुव्यक्तशृङ्गाररससूचिका ॥ ३४॥ हाव एव स्पष्टभूयोविकारत्वात्सुव्यक्तशृङ्गाररससूचको हेला । यथा ममैव--- 'तेह झत्ति से पअत्ता सव्वङ्गं विन्भमा थणुभेए । संसइअबालभावा होइ चिरं जह सहीणं पि ॥ अधायनजाः सप्त । तत्र शोभा-- रूपोपभोगतारुण्यैः शोभाङ्गानां विभूषणम् । यथा कुमारसंभवे- 'नां प्राङ्मुखीं तत्र निवेश्य बाला क्षणं व्यलम्बन्त पुरो निषण्णाः । भूनार्थशोभाहियमाणनेत्राः प्रसाधने संनिहिलेऽपि नार्यः ॥' इत्यादि । यथा च शाकुन्तले-- 'अनाघ्रात पुष्पं किसलयमलूनं कररुहै- रनाविद्धं रत्नं मधु नवमनास्वादितरसम् । अखण्डं पुण्यानां फलमिव च तद्रूपमनचं न जाने भोक्तारं कमिह समुपस्थास्यति विधिः ।।' अथ कान्तिः -- मन्मथावापितच्छाया सैच कान्तिरिति स्मृता ॥ ३५ ॥ शोभैव रागावतारघनीकृता कान्तिः । यथा- 'उन्मीलद्वदनेन्दुदीप्तिविसरैटूरे समुत्सारितं भिन्नं पीनकुचस्थलस्य च रुचा हस्तप्रभाभिर्हतम् । १. 'यक्किमपि प्रेक्षमाणां भणमानां रे यथा तथैव । निर्धाय खेहमुग्धां वयस्य मुग्धां पश्य ॥ इति च्छाया. २. 'तथा झटित्यस्याः प्रवृत्ताः सर्वाङ्ग विभ्रमाः स्तनो दे। संशयितबालभावा भवति चिरं यथा सखीनामपि ।। इति छाया. ३. 'मन्मथाध्यासित' इति पाठः. दशरूपके एतस्याः कलविङ्ककण्ठकदलीकल्पं मिलत्कौतुका- दप्राप्ताङ्गसुखं रुषेव सहसा केशेषु लग्नं तमः ।।' यथा हि महानापर्णनावमरे भट्टयाणस्य । अध माधुर्यम्---- ___ अनुल्वणत्वं माधुर्य यथा शाकुन्तले---- 'सरमिनमनुविद्धं शैवलेनापि रम्य ___ मलिनमपि हिमांशोलेक्ष्म लक्ष्मी तनोति । इयमधिकमनोज्ञा वल्कलेनापि तन्वी किमिव हि मधुराणां मण्डनं नाकृतीनाम् ॥' अथ दीप्तिः- दीप्तिः कान्तेस्तु विस्तरः। 'देआ पसिअ णिअन्तसुमुहससिमोण्हाविलुत्ततमणिबहे । अहिपारिभाण विग्धं करेमि अण्णाण विहआसे ॥' अथ प्रागल्भ्यम्-- निःसाध्वसत्वं प्रागल्भ्यं मनःक्षोभपूर्वकोऽङ्गसादः साध्वसम्, तदभावः प्रागल्भ्यम् । यथा ममैव- 'तथा ब्रीडाविधेयापि तथा मुग्धापि सुन्दरी । कलाप्रयोगचातुर्ये सभास्त्राचार्यकं गता ॥" अयौदार्यम्- औदार्य प्रश्रयः सदा ॥३६॥ यथा- 'दिअहं खु दुक्खिआए सअलं काउण गेहवावारम् । गरुएवि मण्णुदुक्खे भरिमो पाअन्तयुत्तम्स ॥' १. 'दैवादृष्ट्वा नितान्तसुमुखशशिज्योत्नाविलुमतमोनिवहे । अभिसारिकाणां विन करोष्यन्यास विहताशे ॥ इति च्छाया. 'दिवस खर दुःखितायाः सकलं कृत्वा गृहव्यापारम् । गुरुण्यपि मन्युदुःखे भरिमा पादान्ते सुप्तस्य ॥ इति च्छाया. द्वितीयः प्रकाशः। यथा वा---'भ्रूभङ्गे सहसोद्गता' इत्यादि । अथ धैर्यम्- चापलाविहता धैर्य चित्तिरविकत्थना । चापलानुपहता मनोवृत्तिरात्मगुणानामनाख्यायिका धैर्यमिति । यथा मालतीमाधवे-- 'ज्वलनु गगने रात्रौ रात्रावखण्डकलः शशी दहतु मदनः किंवा मृत्योः परेण विधास्पति । मम तु दयितः श्लाव्यस्तातो जनन्यमलान्वया कुलममलिनं न त्वेवायं मनो न च जीवितम् ॥ अथ स्वाभाविका दश । तत्र- मियानुकरणं लीला मधुरामविचेष्टितैः ॥ ३७ ।। प्रियकृतानां वाग्वेषवेष्टानां शृङ्गारिणीनामङ्गनाभिरनुकरणं लीला । यथा ममैव- 'तह दिदं तह भणि ताए णिअदं तहा तहा सीणम् । अवलोइभं सइण्हं सविब्ममं जह सवत्तीहिं ।' यथा वा-'तेनोदितं वदति याति तथा यथामौ' इत्यादि । अथ विलास:----- तात्कालिको विशेषस्तु विलासोऽङ्गक्रियादिषु । दयितावलोकनादिकालेऽङ्गे क्रियायां वचने च सातिशयविशेषोत्पत्ति- विलासः । यथा मालतीमाधवे---- 'अत्रान्तरे किमपि वाग्विभवातिवृत्त- वैचित्र्यमुल्लसितविभ्रममायताक्ष्याः । तद्भरिसात्विकविकारविशेषरम्य- माचार्य विजयि मान्मथमाविरासीत् ॥ १. 'तथा दृष्टे तथा भणितं तया नियतं तथा तथा शीणम् । . अवलोकितं सतृष्णं सविभ्रमं यथा सपनीभिः ।' इति च्छाया. २. 'कियोक्तिषु' इति पाठः. दशरूपके यथा ममैव-- 'सभ्रूभङ्गं करकिसलयावर्तनरालपन्ती सा पश्यन्ती ललितललितं लोचनस्याश्चलेन । विन्यस्यन्ती चरणकमले लीलया स्वैरयात- निःसंगीतं प्रथमवयसा नर्तिता पङ्कनाक्षी ॥' अथ विहृतम्--- पातकालं न यस्याद्रीडया विहृतं हि तत् । प्राप्तावसरस्यापि वाक्यस्य लज्जया यदवचनं तद्विहृतम् । यथा--- 'पादाङ्गुष्ठेन भूमि किसलयरुचिना सापदेशं लिखन्ती भूयो भूयः क्षिपन्ती मयि सितशबले लोचने लोलतारे । वक्रं हीनम्रमीपत्स्फुरदधरपुटं वाक्यगर्भ दधाना यन्मां नोवाच किंचित्स्थितमपि हृदये मानसं तहुनोति ॥' अथ नेतुः कार्यान्तरसहायानाह- मत्री वं वोभयं वापि सखा तस्यार्थचिन्तने ॥ ४२ ॥ तस्य नेतुरर्थचिन्तायां तन्त्रावापादिलक्षणायां मन्त्री वात्मा वोभयं वा सहायः । तत्र विभागमाह-- मविणा ललितः शेषा मत्रिस्वायत्तसिद्धयः। उक्तलक्षणो ललितो नेता मच्यायत्तसिद्धिः । शेषा धीरोदात्तादयः । अनियमेन मन्त्रिणा खेन वोभयेन वाङ्गीकृतसिद्धय इति । धर्मसहायास्तु-- ऋत्विक्पुरोहितौ धर्मे तपस्विब्रह्मवादिनः ॥ ४३ ॥ ब्रह्म वेदस्तं वदन्ति व्याचक्षते वा तच्छीला ब्रह्मवादिनः । आत्मज्ञा- निनो वा। शेषाः प्रतीताः । दुष्टदमनं दण्डः । तत्सहायास्तु- __ मुहत्कुमाराटविका दण्डे सामन्तसैनिकाः । स्पष्टम् । एवं तत्तत्कार्यान्तरेषु सहायान्तराणि योज्यानि । यदाहद्वितीयः प्रकाशः । अन्तःपुरे वर्षवराः किराता मकवामनाः ॥ ४४ ॥ म्लेच्छाभीरशकाराद्याः स्वस्खकार्योपयोगिनः । शकारो राज्ञः श्यालो हीनजातिः । विशेषान्तरमाह- ज्येष्ठमध्याधमत्वेन सर्वेषां च त्रिरूपता ॥ ४५ ॥ तारतम्याद्यथोक्तानां गुणानां चोत्तमादिता । एवं प्रागुनानां नायकनायिकादूतदूतीमन्त्रिपुरोहितादीनामुत्तममध्यमा- धमभावेन त्रिरूपता। उत्तमादिभावन न गुणसंख्योपचयापचयेन किं त- हि गुणातिशयतारतम्येन । एवं नाट्ये विधातव्यो नायकः सपरिच्छदः ॥ ४६॥ उक्तो नायकः । तद्वयापारम्तून्यते-- तद्वन्यापारामिका वृत्तिश्चतुर्धा तत्र कैशिकी । __ गीतनृत्यविलासाधैम॒दुः शृङ्गारचेष्टितैः ॥ ४७ ॥ प्रवृत्तिरूपो नेतृव्यापारस्वभावो वृत्तिः । सा च कैशिकी-सात्वती-आर- घटी-भारतीभेदाच्चतुर्विधा। तासां गीतनृत्यविलासकामोपभोगायपलक्ष्यमाणो मृदुः शृङ्गारी कामफलावच्छिन्नो व्यापारः कैशिकी । सा तु-- नर्मतस्फिञ्जतत्स्फोटतद्गर्भश्चतुरङ्गिका । तदित्यनेन सर्वत्र नर्म परामृश्यते । तत्र- वैदग्भ्यक्रीडितं नर्म मियोपच्छन्दनात्मकम् ॥४८॥ हास्येनैव सशृङ्गारभयेन विहितं त्रिया । आत्मोपक्षेपसंभोगमानैः शृङ्गार्यपि त्रिधा ॥ ४९ ॥ शुद्धमङ्गं भयं द्वेषा त्रेधा वाग्वेषचेष्टितैः । सर्व सहास्यमित्येवं नाष्टादशधोदितम् ॥ ५० ॥ अग्राम्य इष्टजनावर्जनरूपः परिहासो नर्म । तच्च शुद्धहास्येन सशृङ्गार- १. 'सपरिप्रहः' इति पाठः. २. 'स्फ' इति पाठः, ७२ दशरूपके हास्येन सभयहास्येन च रचितं त्रिविधम् । शृङ्गारवदपि स्वानुरागनिवेदनसं- भोगेच्छाप्रकाशन-सापराधप्रियप्रतिभेदनैत्रिविधमेव । भयनापि शुद्ध रसा- न्तराङ्गभावाविविधम् । एवं षड्डिधस्य प्रत्येकं वाग्वेषचेष्टाव्यतिकरेणाष्टाद- शविधत्वम् । तत्र वचोहास्यनर्म यथा- 'पत्युः शिरश्चन्द्रकलामनेन स्पृशेति सख्या परिहासपूर्वम् । सा रजयित्वा चरणौ कृताशीर्माल्येन तां निर्वचनं जघान । वेषनर्म यथा नागानन्दे विदूषकशेखरकव्यतिकरे। क्रियानमै यथा मः विकाग्निमित्र उत्स्वप्नायमानस्य विदूषकस्योपरि निपुणिका सर्पभ्रमकारणं दण्डकाष्ठं पातयति । एवं वक्ष्यमाणेष्वपि वाग्वेषचेष्टापरत्वमुदाहार्यम् । शृङ्गारवदात्मोपलेपनर्म यथा- 'मध्याहं गमय त्यज श्रमजलं स्थित्वा पयः पीयतां ___ मा शून्येति विमुञ्च पान्थ विवशः शीतः प्रपामण्डपः । तामेव स्मर घम्मरम्मरशस्त्रस्तां निजप्रेयसी त्वचित्तं तु न रञ्जयन्ति पथिक प्रायः प्रपापालिकाः॥' संभोगनर्म यथा- 'सालोए चिअ सूरे घरिणी घरसामिअम्स घेतूण । णेच्छन्तस्स वि पाए धुअइ हसन्ती हसन्तम्स ॥' माननर्म यथा--- 'तदवितथमवादीर्यन्मम त्वं प्रियेति प्रियजनपरिभुक्तं यहुकूलं दधानः । मदधिवसति मागाः कामिनां मण्डनश्री- बेजति हि सफलत्वं वल्लभालोकनेन ।' भयनर्म यथा रत्नावल्यामालेल्यदर्शनावसरे- 'सुसंगता-जाणिदो मए एसो सवो वुत्तन्तो समं चित्तफलहएण । ता देवीए णिवेदइस्सम् ।' इत्यादि। १. 'मालोके एव सूर्य गृहिणी गृहस्वामिकस्य गृहीत्वा। अनिच्छतोऽपि पादौ धुनोति हसन्ती हसतः ।। इति च्छाया. २. 'ज्ञातो मर्यष सर्वो वृत्तान्तः सह चित्रफलकेन । तद्देव्यै निवेदयिष्यामि।' इति रछाया. ७३ द्वितीयः प्रकाशः। शृङ्गाराङ्ग भयनम । यथा ममैव- 'अभिव्यक्तालीकः सकलविफलोपायविभव- श्चिरं ध्यात्वा सद्यः कृतकृतकसंरम्भनिपुणम् । इतः पृष्ठे पृष्ठे किमिदमिति संत्रास्य सहसा कृताश्लेषं धूतः म्मितमधुरमालिङ्गति वधूम् ॥' अथ नर्मम्फिञ्जः- नर्मस्फिञ्जः सुखारम्भो भयान्तो नवसंगमे। यथा मा दिगिरे संकेते नायकमभिसृतायां नायिकायां नायकः-- 'विसृज सुन्दरि संगमसाध्वसं ननु चिरात्प्रभृति प्रणयोन्मुखे । परिगृहाण गते सहकारतां त्वमतिमुक्तलताचरितं मयि ।' मालविका-भेट्टा, देवीए भयेण अत्तणो वि पिअं काउं र पारेमि' इत्यादि। अथ नर्मम्फोटः-- नमस्फोटस्तु भावानां सूचितोऽल्परसो लवैः ॥ ५१ ॥ यथा मालतीमाधवे--'मकरन्द:--- गमनमलसं शून्या दृष्टिः शरीरमसौष्ठवं श्वसितमधिक किं वेतत्स्यात्किमन्यदतोऽथ वा। भ्रमति भुवने कन्दर्षाज्ञा विकारि च यौवनं ललितमधुरास्ते ते भावाः क्षिपन्ति च धीरताम् ॥' इत्यत्र गमनादिभिर्भावलेशर्माधवस्य मालल्यामनुरागः स्तोकः प्रकाश्यते । अथ नर्मगर्भ:--- छन्ननेत्रप्रतीचारो नर्मगर्भोऽर्थहेतवे । अझैः सहास्यनिहाँस्यैरेभिरेषात्र कैशिकी ॥ ५२ ॥ यथामरुशतके- 'दृष्ट्रकासनसंस्थिते प्रियतमे पश्चादुपेत्यादरा- देकस्या नयने निमील्य विहितक्रीडानुबन्धच्छलः । ५. 'नमस्फङ्गः' इति पाटः. २. 'भतः, देव्या भयेनात्मनोऽपि प्रिये कतु न पारयाम् । इति छाया. दशरूपके ईपद्वक्रितकन्धरः सपुलकः प्रेमोल्लसन्मानसा- मन्तहाँसलसत्कपोलफलकां धूर्तोऽपरां चुम्बति ॥" यथा प्रियदर्शिकायां गर्भाके वत्सराजवेषसुसंगतास्थाने साक्षाद्वत्सराज- प्रवेशः। अथ सात्वती-~- विशोका सात्वती सत्त्वशौर्यत्यागदयाजवैः । संलापोत्थापकावस्यां साक्षात्यः परिवर्तकः ॥ ५३॥ शोकहीनः सत्त्वशीयेत्यागदयाहषोदिभावोत्तरो नायकव्यापारः सात्वती। तदङ्गानि च संलापोत्थापकसाङ्घात्यपरिवर्तकारख्यानि । तंत्र- संलापको गभीरोक्तिर्नानाभावरसा मिथः । यथा वीरचरिते–'रामः-अयं स यः किल सपरिवारकात्तिकेयविज- यावजितेन भगवता नीललोहितेन परिवत्सरसहस्रान्तेवासिने तुभ्यं प्रसादी- कृतः परशुः । परशुरामः-राम राम दाशरथे, स एवायमाचार्यपादानां प्रियः परशुः । शस्त्रप्रयोगखुरलीकलहे गणानां सैन्यैवतो विजित एव मया कुमारः । एतावतापि परिरभ्य कृतप्रसादः प्रादादमुं प्रियगुणो भगवान्गुरुर्मे ।' इत्यादिनानाप्रकारभावरसेन रामपरशुरामयोरन्योन्यगभीरवचसा संलाप इति । अयोधापक:-- उत्थापकस्तु यत्रादौ युद्धायोत्थापयेत्परम् ॥ ५४॥ यथा वीरचरिते- 'आनन्दाय च विम्मयाय च मया दृष्टोऽसि दुःखाय वा वैतृष्ण्यं नु कुतोऽद्य संप्रति मम त्वदर्शने चक्षुषः । त्वत्सांगत्यसुखस्य नास्मि विषयः किं वा बहुव्याहृते. रस्मिन्विश्रुतजामदग्यविजये बाहौ धनुर्जम्भताम् ॥' अथ साङ्घात्यः-- मन्त्रार्थदेवशक्त्यादेः साङ्घात्यः सङ्घभेदनम् । १. 'रसात्मकः' इति पाठः. द्वितीयः प्रकाशः। मन्त्रशक्त्या । यथा मुद्राराक्षसे राक्षससहायादीनां चाणक्येन खबुद्धया भेदनम् । अर्थशक्त्या तत्रैव । यथा पर्वतकामरणस्य राक्षसहस्तगमनेन मलय- केतुसहोत्थायिभेदनम्। दैवशत्तया तु। यथा रामायणे रामस्य दैवशक्तया रा- वणाद्विभीपणस्य भेद इत्यादि। अथ परिवर्तकः-- पारब्धोत्थानकार्यान्यकरणात्परिवर्तकः ॥ ५५ ॥ प्रस्तुतस्योद्योगकार्यस्य परित्यागेन कार्यान्तरकरणे परिवर्तकः । यथा वीरचरिते- 'हेरम्बदन्तमुसलोल्लिखितैकभित्ति वक्षो विशाखविशिखत्रणलाञ्छनं मे । रोमाञ्चक कितमद्भुतवीरलाभा- यत्सत्यमद्य परिरब्धुमिवेच्छति त्वाम् ॥ रामः---भगवन्, परिरम्भणमिति प्रस्तुतप्रतीपमेतत् ।' इत्यादि । सात्वतीमुपसंहरन्नारभटीलक्षणमाह-- एभिरङ्गश्चतुर्धेयं सात्वत्यारभटी पुनः! मायेन्द्रजालसङ्घामक्रोधोद्धान्तादिचेष्टितैः ॥ ५६ ।। संक्षिप्तिका स्यात्संफेटो वस्तूत्थानावपातने । मायामन्त्रवलेनाविद्यमानवस्तुप्रकाशनम् । तन्त्रबलादिन्द्रजालम् । तत्र- संक्षिप्तवस्तुरचना संक्षिप्तिः शिल्पयोगतः ।। ५७ ।। पूर्वनेतृनिवृत्त्यान्ये नेत्रन्तरपरिग्रहः । मृदंशदलचर्मादिद्रव्ययोगेन वस्तूत्यापनं संक्षिप्तिः । यथोदयन चरिते किलिञ्जहस्तिप्रयोगः । पूर्वनायकावस्थानिवृत्त्यावस्थान्तरपरिग्रहमन्ये संक्षि- प्तिका मन्यन्ते । यथा वालिनिवृत्या सुग्रीवः । यथा च परशुरामस्यौद्धत्य- निवृत्त्या शान्तत्वापादनं 'पुण्या ब्राह्मणजाति:-' इत्यादिना । अथ संफेट:--- संफेटस्तु समाघातः क्रुद्धसंरब्धयोयोः ॥ ५८ ॥ यथा माधवाघोरघण्टयोर्मालतीमाधवे । इन्द्रजिलक्ष्मणयोश्च रामायणप्र- तिबद्धवस्तुषु । दशरूपके अथ वस्तूत्थापनम्- मायाद्युत्थापितं वस्तु वस्तूत्थापनमिष्यते । यथोदात्तराघवे-- 'जीयन्ते जयिनोऽपि सान्द्रतिमिरवातैवियद्वयापिभि- स्विन्तः सकला रवेरपि रुचः कस्माद्कस्मादमी। एताश्चोग्रकबन्धरन्ध्ररुधिरैराध्मायमानोदरा मुश्चन्त्याननकन्दरानलमुचस्तीवा रवाः केरवाः ।।" इत्यादि। अथावपात:---- अवपातस्तु निष्कामप्रवेशत्रासविद्रवैः ॥ ५९॥ यथा रत्नावल्याम्- 'कण्टे कृत्वावशेष कनकमयमधः शृङ्खलादाम कर्ष- कान्त्वा द्वाराणि हेलावलचरणवलत्किङ्किणीचक्रवान्टः । दत्तातङ्को गजानामनुसृतमरणिः संभ्रमादश्चपालैः प्रभ्रष्टोऽयं प्लवङ्गः प्रविशति नृपतेमेन्दिरं मन्दुरातः ॥' नष्टं वर्षवरैर्मनुष्यगणनाभावादकृत्वा त्रपा- ___ मन्तः कञ्चुकिक कस्य विशति त्रासादयं वामनः । पर्वन्तायिभिर्निजस्य सदृशं नाम्नः किरातैः कृतं कुल्ला नीचतयैव यान्ति शनकैरात्मक्षणाशङ्किनः ॥' यथा च प्रियदर्शनायां प्रथमेऽङ्के विन्ध्यकत्ववस्कन्दे । उपसंहरति- एभिरङ्गश्चतुर्धेयं नार्थवृत्तिरतः परा । चतुर्थी भारती सापि वाच्या नाटकलक्षणे ॥ ६० ॥ कैशिकी सात्वती चार्थवृत्तिमारभटीमिति ।। पठन्तः पञ्चमी वृत्तिमोद्भटाः प्रतिजानते ।। ६१ ॥ ___सा तु लक्ष्ये कचिदपि न दृश्यते न चोपपद्यते रसेपु हास्यादीनां भार- त्यात्मकत्वात् । नीरसस्य च काव्यार्थस्य चाभावात् । तिस्त्र एवैता अर्थवृ- त्तयः । भारती तु शब्दवृत्तिरामुखसङ्गत्वात्तत्रैव वाच्या । द्वितीयः प्रकाशः। ७७ वृत्तिनियममाह- शृङ्गारे कैशिकी वीरे सावत्यारभटी पुनः । रसे रौद्रे च बीभत्से वृत्तिः सर्वत्र भारती ॥ ६२॥ देशभेदभिन्नवेषादिस्तु नायकादिव्यापारः प्रवृत्तिरित्याह-- देशभाषाक्रियावेषलक्षणाः स्युः प्रवृत्तयः। ___ लोकादेवावगम्यता यौचित्यं प्रयोजयेत् ॥ ६३ ।। नत्र पाठ्यं प्रति विशेषः- पाठ्यं तु संस्कृतं नृणामनीचानां कृतात्मनाम् । लिङ्गिनीनां महादेव्या मत्रिजावेश्ययोः कचित् ।। ६४ ।। कचिदिति देवीप्रभृतीनां संवन्धः । स्त्रीणां तु प्राकृनं प्रायः सौरसेन्यधमेषु च । प्रकृतेरागतं प्राकृतम् । प्रकृतिः संस्कृतं तद्भवं तत्सम देशीत्यनेकप्रका- रम् । सौरसेनी मागधी न स्वशास्त्रनियते । पिशाचात्यन्तनीचादी पैशाचं मागधं तथा ॥६५॥ यद्देशं नीचपात्रं यत्तद्देशं तस्य भाषितम् । कार्यतश्चोत्तमादीनां कार्यो भाषाव्यतिक्रमः ॥ ६६ ॥ स्पष्टार्थमेतत् । आमन्यामन्त्रकौचित्येनामन्त्रणमाह---- भगवन्तो वरैर्वाच्या विद्वद्देवर्षि लिङ्गिनः । विप्रामात्याग्रजाचार्या नटीमूत्रभृतौ मिथः ॥ ६७ ।। आर्याविति संबन्धः । रथी सूतेन चायुष्मान्पूज्यैः शिष्यात्मजानुजाः। वत्सेति तातः पूज्योऽपि सुगृहीताभिषस्तु तैः ॥ ६८ ॥ अपिशब्दात्पूज्येन शिष्यात्मजानुनास्तातेति वाच्याः । सोऽपि तैस्ताते- ति सुगृहीतनामा चेति ।

---

...-..-.........

-- --- . ....-.-. -- --..- - १. 'अधिगम्य "उपगम्य 'अनुगम्य' इति पाठा:. २. 'शूरसेनी' 'शौरसेनी' इति पाठी. ... भावोऽनुगेन सूत्री च मारेत्येतेन सोऽपि च । सूत्रधारः पारिपार्श्वकेन भाव इति वक्तव्यः । स च सूत्रिणा मार्ष इति । देवः खामीति नृपतिर्भूत्यैर्भद्देति चाधमः ॥ ६९।। आमन्त्रणीयाः पतिवज्येष्ठमध्याधः स्त्रियः। विद्वद्देवादिस्त्रियो भर्तृवदेव देवरादिभिर्वाच्याः । तत्र स्त्रियं प्रति विशेषः । समा हलेति प्रेष्या च हज्जे वेश्याज्जुका तथा ॥ ७० ॥ कुदिन्यम्बेत्यनुगतैः पूज्या वा जरती जनः । विपकेण भवती राझी चेटीति शब्दयते ॥ ७ ॥ न्या जरती अम्बेति । स्पष्टमन्यत् ।। चेष्टागु गोदाहतिसचभावानशेषतो नेतृदशाविभिन्नान् । को वक्तुमीशो भरतो न यो वा यो वान देवः शशिखण्डमौलिः ॥७२॥ दिङ्मानं दर्शितमित्यर्थः । चेष्टा लीलाद्याः, गुणा विनयाद्याः, उदाहृतयः संस्कृतप्राकृताद्या उक्तयः, सत्त्वं निर्विकारात्मक मनोभावः सत्त्वस्य प्रथमो विकारस्तेन हावादयो उपलक्षिताः ॥ इति श्रीविष्णुसूनोनिकस्य कृतौ दशरूपावलोके नेतृप्रकाशो नाम द्वितीयः प्रकाश: समाप्तः। ५. 'अर्जका' इति पाठ:. २. 'कुहिन्यनुगतैः पूजा अम्बेति युवतीजनः' इति पाठः, ३. 'राज्ञा' इति पाठः, तृतीयः प्रकाशः। ७९ तृतीयः प्रकाशः । बहुवक्तव्यतया रसविचारातिलङ्घनेन वस्तुनेतृरसानां विभज्य नाटका- दिपयोगः प्रतिपाद्यने --- प्रकृतिवादथान्येषां भूयो रमपग्ग्रिहान् । संपूर्णलक्षणलाच पूर्व नाटकमुच्यते ॥ १॥ उद्दिष्टधर्मकं हि नाटकमनुद्दिष्टधर्माणां प्रकरणादीनां प्रकृतिः । शेष अतीतम् । तत्र- पूर्वरङ्गं विधायादौ मूत्रधारे विनिर्गते । प्रविश्य तद्वदपरः काव्यमास्थापयेनटः ॥२॥ पूर्व रयतेऽस्मिन्निनि पूर्वरङ्गो नाट्यशाला । तत्स्थप्रथमप्रयोगव्युत्था- पनादौ पूर्वरङ्गता । तं विधाय विनिर्गते प्रथमं सूत्रधारे तद्वदेव वैष्णवस्था- नकादिना प्रविश्यान्यो नटः काव्यार्थ स्थापयेत् । स च काच्यार्थधापना. चनाम्यापकः । दिव्यमये स तद्पो मिश्रमन्यनरस्तयोः । मूचयेद्वस्तु बीजं वा मुखं पात्रमथापि वा ॥३॥ स स्थापको दिव्यं वस्तु दिव्यो भूत्वा मत्यं च मर्त्यरूपो भूत्वा मिधं च दिव्यमत्येयोरन्यतरो भूत्वा सूचयेत् । वस्तु बीनं मुग्वं पात्रं वा । यस्तु यथोदात्तराधवे- 'रामो मूर्ध्नि निधाय काननमगान्मालामिवाज्ञां गुरो- ___ सद्भक्त्या भरतेन राज्यमखिलं मात्रा सहैवोज्झिनम् । तो मुग्रीवविभीपणावनुगनी नीतौ परां संपदं प्रोद्त्ता दशकन्धरप्रभृतयो ध्वस्ताः समस्ता द्विषः ॥' बीजं यथा रनावल्याम्- 'द्वीपादन्यस्मादपि मध्यादपि जलनिधेर्दिशोऽप्यन्तात् । आनीय झरिति घटयति विधिरभिमतमभिमुखीभूतः ।।' मुखं यथा-- 'आसादितप्रकटनिर्मलचन्द्रहासः प्राप्तः शरत्समय एष विशुद्धकान्तः । दशरूपके उत्खाय गाढतमसं घनकालमुग्रं रामो दशास्यमिव संभृतबन्धुजीवः ॥' पात्रं यथा शाकुन्तले---- 'तवास्मि गीतरागेण हारिणा प्रसभ हृतः । एष राजेव दुष्यन्तः सारङ्गेणातिरंहसा ॥ रङ्गं प्रसाद्य मधुरैः श्लोकैः काव्यार्थसूचकैः । ऋतुं कचिदुपादाय भारती वृत्तिमाश्रयेत् ॥ ४ ॥ रङ्गस्य प्रशस्ति काव्यार्थानुगतार्थैः श्लोकैः कृत्वा- 'औत्सुक्येन कृतत्त्वरा सहभुवा व्यावर्तमाना हिया तैस्तैर्बन्धुवधूजनस्य वचनैनीताभिमुख्यं पुनः । दृष्ट्वाने वरमात्तसाध्वसरसा मौरी नवे संगमे ___ संरोहत्पुलका हरेण हसता लिष्टा शिवा पातु वः ।।' इत्यादिभिरेव भारती वृत्तिमाश्रयेत् । सा तु- भारती संस्कृतप्रायो वाग्व्यापारो नटाश्रयः । भेदैः प्ररोचनायुक्तैर्वीथीमहसनामुखैः ॥५॥ पुरुषविशेषप्रयोज्यः संस्कृतबहुलो वाक्प्रधानो नटाश्रयो व्यापारो भारती। प्ररोचना वीथीप्रहसनामुखानि चाम्यामङ्गानि । यथोद्देशं लक्षणमाह- उन्मुखीकरणं तत्र प्रशंसातः प्ररोचना। प्रस्तुतार्थप्रशंसनेन श्रोतृणां प्रवृत्त्युन्मुखीकरणं प्ररोचना । यथा रत्ना- वल्याम्--- 'श्रीहर्षों निपुणः कविः परिषदप्येषा गुणग्राहिणी लोके हारि च वत्सराजचरितं नाट्ये च दक्षा वयम् । बम्त्वेकैकमपीह वाञ्छितफलप्राप्तेः पदं किं पुन- ___मद्भाग्योपचयादयं समुदितः सर्वो गुणानां गणः ॥' वीधी प्रहसनं चापि स्वसङ्गेऽभिधास्यते ॥ ६ ॥ वीथ्यङ्गान्यामुखागलादुच्यन्तेऽत्रैव तत्पुनः। तृतीयः प्रकाशः । सूत्रधारो नटी ब्रूते मार्ष वाथ विदूषकम् ॥ ७ ॥ स्वकार्य प्रस्तुताक्षेपि चित्रोक्त्या यत्तदासुखम् । प्रस्तावना वा तत्र स्युः कथोडातः प्रवृत्तकम् ॥ ८॥ प्रयोगातिशयथाथ वीथ्यङ्गानि त्रयोदश । तत्र कथोद्धातः- खेतिहत्तसमं वाक्यमर्थं वा यत्र मृत्रिणः ॥९॥ गृहीत्वा प्रविशेत्पात्रं कथोद्धातो द्विधैव सः। वाक्यं यथा रत्नावल्याम्----'योगधरायणः-द्वीपाइन्य मादपि -' इति । वाक्यार्थं यथा वेणीसंहारे----'भीमः- 'निर्वाणवैरिदहनाः प्रशमादरीणां नन्दन्तु पाण्डुननयाः सह केशवेन । रक्तप्रसाधितभुवः सतविग्रहाश्च स्वम्या भवन्तु कुरुराजमुताः सभृत्याः । ततोऽर्थनाह---'भीमः- लाक्षागृहानलविषानसभाप्रवेशैः प्राणेषु वित्तनिचयेषु च नः प्रहृत्यं । आकृष्टपाण्डववधूपरिधानकेशाः स्वस्था भवन्तु मयि जीवति धार्तराष्ट्राः ।।' अथ प्रवृत्तकम् - कालसाम्यसमाक्षिप्तमवेशः स्यात्प्रवृत्तकम् ॥ १० ॥ प्रवृत्तकालसमानगुणवर्णनया सूचितपात्रप्रवेशः प्रवृत्तकम् । यथा--- 'आसादितप्रकटनिमलचन्द्रहासः प्राप्तः शरत्समय एष विशुद्धकान्तः । उत्स्वाय गाढतमसं घनकालमुग्रं रामो दशास्यमित्र संभृतबन्धुनीवः ॥ (ततः प्रविशति अथानिर्दिष्टो रामः ।) ...- -..... ... १. 'वाक्यं वाक्यार्थमथवा प्रस्तुतं यत्र सूत्रिणः' इति पाठः, दशरूपके अथ प्रयोगातिशयः- एपोऽयमित्युपक्षेपात्सूत्रधारप्रयोगतः । पात्रमवेशो यत्रैष प्रयोगातिशयो मतः ॥ ११ ॥ यथा—'एष राजेव दुष्यन्तः' इति । अथ वीथ्यकानि--- उदात्यकावलगिते प्रपञ्चत्रिगते छलम् । वाकेल्यधिबले गण्डमवस्यन्दितनालिके ॥ १२ ॥ असत्प्रलापव्याहारमृदवानि त्रयोदश । तत्र--- गूढार्थपदपर्यायमाला प्रश्नोत्तरस्य वा ॥ १३ ॥ यत्रान्योन्यं समालापो धोद्धात्यं तदुच्यते । गूढार्थं पदं तत्पर्यायश्वेत्येवं माला । प्रश्नोत्तरं चेत्येवं वा माला । द्वयो. रुक्तिप्रत्युक्तौ तद्विविधमुद्धात्यकम् । तत्राद्यं विक्रमोर्वश्यां यथा-'विद पक:- भो वअस्स, को एसो कामो नेण तुम पि दृमिजले । सो कि पुरिमो आदु इस्थिअ ति । राजा सखे, मनोजातिरनाधीना सुखेप्वेव प्रवर्तते । स्नेहस्य ललितो मार्गः काम इत्यभिधीयते ॥ विदपक:---ऐवं पिण जाणे । राजा-वयस्य, इच्छाप्रभवः स इति । विदूपकः---किं जो जं इच्छदि सो तं कामेदित्ति । राजा-अथ किम् । विपक:---ताँ जाणिदं जह अहं सूअआरसालाए भोअणं इच्छामि ।' द्वितीयं यथा पाण्डवानन्दे -- 'का श्लाघ्या गुणिनां क्षमा परिभवः को यः स्वकुल्यैः कृतः ___किं दुःखं परसंश्रयो जगति का लायो य आश्रीयते । १. “भो वयस्य, क एप कामो येन त्वमपि दृयसे । स किं पुरुषोऽथवा स्त्रीनि ।' ति छाया. २. 'एवमपि न जानामि ।' इति छाया. ३. "कि यो यदिच्छति मीनि ।' इति च्छाया. ४. 'तज्ज्ञातं बथाह सूपकारशालायां भोजन- मिच्छामि ।' इति क्छाया. स तृतीयः प्रकाशः। को मृत्युर्व्यसनं शुचं जहति के यैनिर्जिताः शत्रवः कैर्विज्ञातमिदं विराटनगरे छन्नस्थितैः पाण्डवैः ॥' अथावलगितम् - यत्रैकत्र समावेशात्कार्यमन्यत्प्रसाध्यते ॥ १४ ॥ प्रस्तुतेऽन्यत्र वान्यत्स्यात्तच्चावलगितं द्विधा । तत्राद्य यथोत्तरचरिते समुत्पन्नवनविहारगर्भदोहदायाः सीताया दोह- दकार्ये ऽनुप्रविश्य जनापवादादरण्ये त्यागः । द्वितीयं यथा छलितरामे-- 'राम लक्ष्मण, तात वियुक्तामयोध्यां विमानस्थो नाहं प्रवेष्टुं शक्नोमि । नदवतीयं गच्छामि। कोऽपि निहागन म्याधः स्थितः पादुकयोः पुरः । जटावानक्षमाली च चामरी च विराजते ॥' इति भरतदर्शनकार्यसिद्धिः। अथ प्रपश्च:- असद्भूतं मिथःस्तोत्रं प्रपञ्चो हास्यकृन्मतः ॥ १५ ॥ असतेनार्थेन पारदायर्यादिनैपुण्यादिना यान्योन्यस्तुतिः स प्रपञ्चः । यथा कपूरमञ्जयाम्--'भैरवानन्द:- रेण्डा नण्डा दिक्खिदा धम्मदारा मजं मंसं पिज्जए खजए अ। भिक्खा भोज चम्मखण्डं च सेज्जा कोलो धम्मो कम्स णो होइ रम्मो ॥' अथ त्रिगतम्--- श्रुतिसाम्यादनेकार्थयोजन त्रिगतं बिह। नदादित्रितयालापः पूर्वरङ्गे तदिष्यते ॥ १६ ॥ यथा विक्रमोर्वश्याम् - 'मत्तानां कुसुमरसेन षट्पदानां __ शब्दोऽयं परभृतनाद एष धीरः । कैलासे सुरगणसेविते समन्ता- किन्नयः कलमधुराक्षरं प्रगीताः ॥' ५. 'असद्धतमिथः स्तोत्रं' इति पाठः. २, रण्डा चण्हा दीक्षिता धर्मदारा मा मांस पीयते खाद्यते च । ___ भिक्षा भोज्य चमखण्ड च शल्या कोलो धर्मः कस्य न भवति रम्यः ॥' इति छाया. दशरूपके अथ छलनम्- प्रियाभैरप्रियाक्यविलोभ्य छलनाच्छलम् । यथा वेणीसंहारे—'भीमार्जुनौ-- कर्ता द्यूतच्छलानां जतुमयशरणोद्दीपनः सोऽभिमानी राजा दुःशासनादेगुरुरनुजशतस्याङ्गराजस्य मित्रम् । कृष्णाकेशोत्तरीयव्यपनयनपटुः पाण्डवा यस्य दासाः वास्ते दुर्योधनोऽसौ कथयत पुरुषा द्रष्टुमभ्यागतौ स्वः ॥' अथ वाक्कली-- विनिवृत्यास्य वाकेली द्वित्रिः प्रत्युक्तितोपि वा ।। १७ ।। अस्येति वाक्यस्य प्रक्रान्तस्य साकाङ्क्षस्य विनिवर्तनं वाकेली। द्वित्रिी उक्तिप्रत्युक्तयः । तत्राया यथोत्तर चरिते-'वासन्ती- लं जीवितं त्वमसि मे हृदयं द्वितीयं त्वं कौमुदी नयनयोरमृतं त्वमङ्गे। इत्यादिभिः नियशतैरनुरुध्य मुग्धां तामेव शान्तमथवा किमतः परेण ॥ उक्तिप्रत्युक्तितो यथा रत्नावल्याम्–'विदुषकः---- भोदि मअगिए, मं पि एदं चच्चरिं सिक्खावेहि । मदनिका-हैदास, ण क्खु एसा चच्चरी। दुवदिखण्डअं नखु एदम् । विदृषक:-भोदि, कि एदिणा खण्डेण मोदआ करीअन्ति । मदनिका--णहि । पटीअदि क्खु एदम् । इत्यादि। अथाधिबलम्- अन्योन्यवाक्याधिक्योक्तिः स्पर्षयाधिबलं भवेत् । यथा वेणीसंहारे—'अर्जुन:-- सकलरिपुजयाशा यत्र बद्धा मुतस्ते __ तृणमिव परिभूतो यस्य गण लोकः । रणशिरसि निहन्ता तस्य राधासुतस्य प्रणमति पितरौ वां मध्यमः पाण्डुपुत्रः ॥' 1. 'छलना' इति पाद:. २. "भवनि मदनिके, मामप्येतां चर्चरी शिक्षय ।' दति च्छाया. ३. हताश, न खग्वेषा वर्चरी । द्विपदीखण्डक खल्वेतात । इनि छाया. ४. 'भवति, किमेतेन खण्डन मोदका: क्रियन्तं ।' इति छाया. ५ 'नहि । पठ्यते सल्वैतत् ।' इति च्छाया. तृतीयः प्रकाशः। इत्युपक्रमे 'राजा-अरे, नाहं भवानिव विकत्थनाप्रगल्भः । किंतु । द्रक्ष्यन्ति न चिराल्सुप्तं बान्धवास्त्वां रणाङ्गणे । मद्गदाभिन्नवक्षोऽस्थिवेणिकाभङ्गभीषणम् ॥' इत्यन्तेन भीमदुर्योधनयोरन्योन्यवाक्यस्याधिक्योक्तिरधिबलम् । अथ गण्ड:---- गण्डः प्रस्तुतसंबन्धिभिन्नार्थ सहसोदितम् ॥ १८ ॥ यथोत्तरचरिते--'रामः-- इयं गेहे लक्ष्मीरियममृतवर्तिनेयनयो- रसावस्याः पशों वपुषि बहलश्चन्दनरसः । अयं बाहुः कण्ठे शिशिरमसृणो मौक्तिकसरः किमस्या न प्रेयो यदि परमसह्यम्तु विरहः ।। (प्रविश्य ।) प्रतीहारी-देव, उअस्थिदो । रामः—अयि, कः । प्रती- हारी-देवस्स आसग्णपरिचारओ दुम्मुहो ।' इति । अथावम्यन्दितम्- रसोक्तस्यान्यथा व्याख्या यत्रावस्यन्दितं हि तत् । यथा ललितरामे–'सीता-जाद, कलं क्खु तुझेहि अजुज्झाए ग- न्तव्यम् । तहिं सो राआ विगएण णमिदयो । लव:--अम्ब, किमावाभ्यां गजोपनीविभ्यां भवितव्यम् । सीता-जाद, सो क्खु तुम्हाणं पिदा । लवः किमावयो रघुपतिः पिना । सीता-(साशङ्कम् ।) जाद, ण क्खु परं तुह्माणम् । सअलाए जेब पुहवीए ।' इति । अथ नालिका- सोपहासा निगूढार्था नालिकैव प्रहेलिका ॥ १९ ॥ यथा मुद्राराक्षसे—'चर:- हो ब्रह्मण, मा कुप्प । किं पि तुह १. 'देव, उपस्थितः । इति छाया. २. 'देवस्यासनपरिचारको दुर्मुखः । इति च्छाया. ३. 'जात, कल्यं खलु युवाभ्यामयोध्यायां गन्तव्यम् । तर्हि स राजा वि- नयन नमितव्यः ।' इति च्छाया. ४. 'जात, स खलु युवयो: पिता।' इति च्छाया. ५. 'जात, न खलु परं युवयोः । सकलाया व पृथिव्याः । इति च्छाया. ६. “हेहो ब्राह्मण, मा कुप्य । किमपि तत्रोपाध्यायो जानाति । क्रिमप्यम्मादृशा जना जानन्ति ।' इति च्छाया. -- -दशरूपके उअज्झाओ जाणादि । किं पि अत्याग्मिा नणा जाणन्ति । शिष्यः- किमस्मदुपाध्यायस्य सर्वज्ञत्वमपहर्तुमिच्छसि । चर:-यदि दे उवज्झाओ सव्वं जाणादि ता जाणादु दाव कस्स चन्दो अणभिप्पेदो त्ति । शिष्यः-- किमनेन ज्ञातेन भवति । इत्युपक्रमे 'चाणक्यः--चन्द्रगुप्तादपरक्तान्पुरु- पाञानामि ।' इत्युक्तं भवति । अथासत्प्रलाप:--- असंबद्धकथामायोऽसत्सलापो यथोत्तरः । ननु चासंबद्धार्थत्वेऽसंगति म वाक्यदोष उक्तः । तन्न । उत्स्वप्ना- यितमदोन्मादशैशवादीनामसंवद्धप्रलापितैव विभावः । यथा-- 'अर्चिष्मन्ति विदार्य वऋकुहराण्यासुकतो वासुके- रङ्गुल्या विषकQरान्गणयतः संस्पृश्य दन्ताङ्कुरान् । एकं त्रीणि नवाष्ट सप्त षडिति प्रनम्नमम्याक्रमा वाचः क्रौञ्चरिपोः शिशुत्वविकलाः श्रेयांसि पुष्णन्तु वः ।" यथा च- 'हंस प्रयच्छ मे कान्तां गतिस्तस्यास्त्वया हृता । विभाविनैकदेशेन देयं यदभियुज्यते ।।' यथा वा- "भुक्ता हि मया गिरयः स्नातोऽहं वह्निना पिबामि वियत् । हरिहरहिरण्यगौ मत्पुत्रास्तेन नृत्यामि ॥' अथ व्याहारः-- ___ अन्यार्थमेव व्याहारो हास्यलोभकरं वचः ॥२०॥ यथा मालविकाग्निमित्रे लास्यप्रयोगावसाने-'(मालविका निगन्तुमिच्छति ।) विदूषकः- मादाव। उवएससुद्धा गमिस्ससि।' इत्युपक्रमे 'गणदास:- (विदूषक प्रति ।) आर्य, उच्यतां यस्त्वया क्रमभेदो लक्षितः । विपक:---- पंढमं पचूसे बह्मणस्स पूआ भोदि । सा तए लविदा । (मालविका स्मयते । 1. 'बदित उपाध्यायः सर्व जानाति तज्ञानातु तावत्कस्य चन्द्रोऽनभिप्रेत इति ।' इनि च्छाया. २. 'यथोत्तरम्' इति पाठः. ३. 'मा तावत् । उपदेशशुद्धा गमिष्यसि ।' इति छाया. ४. 'प्रश्रमं प्रत्यूषे ब्राह्मणस्य पूजा भवति । सा तया ललिता ।' इति च्छाया. तृतीयः प्रकाशः । इत्यादिना नायकस्य विश्रब्धनायिकादर्शनप्रयुक्तेन हास्यलोभकारिणा वच- नेन व्याहारः। अथ मृदवम्--- दोपा गुणा गुणा दोषा यत्र स्युर्मेदवं हि तत् । यथा शाकुन्तले- 'मेदश्छेदकृशोदरं लघु भवत्युत्थानयोग्यं वपुः सत्त्यानामुपलक्ष्यते विकृतिमच्चित्तं भयक्रोधयोः । उत्कर्षः स च धन्विनां यदिषवः सिध्यन्ति लक्ष्ये चले मिथ्यैव व्यसनं वदन्ति मृगयामीग्विनोदः कुतः ॥' इति मृगयादोषस्य गुणीकारः । यथा च---- 'सततमनिर्वतमानसमायाससहनसंकुलक्लिष्टम् । गतनिद्रमविश्वास जीवति राजा जिगीषुरयम् ।' इति राज्यगुणस्य दोषीभावः । उभय वा--- 'सन्तः सच्चरितोदयव्यसनिनः प्रादुर्भवद्यन्त्रणाः सर्वत्रैव जनापवादचकिता जीवन्ति दुःख सदा । अव्युत्पन्नमतिः कृतेन न सता नैवासता व्याकुलो युक्तायुक्तविवेकशून्यहृदयो धन्यो जनः प्राकृतः ॥' इति प्रस्तावनाङ्गानि । एपामन्यतमेनार्थ पात्रं चाक्षिप्य सूत्रभृत् ॥ २१ ॥ प्रस्तावनान्ते निर्गच्छेत्ततो वस्तु प्रपश्चयेत् । तत्र- अभिगम्यगुणैर्युक्तो धीरोदात्तः प्रतापवान् ।। २२ ॥ कीर्तिकामो महोत्साहवय्यास्त्राता महीपतिः । प्रख्यातवंशो राजर्षिदिव्यो वा यत्र नायकः ॥२३॥ तत्प्रख्यातं विधातव्यं वृत्तपत्राधिकारिकम् । १. अभिगामि', 'अधिगम्य' इति पाटी. दशरूपके योतिवृत्ते सत्यवागसंवादकारिनीतिशास्त्रप्रसिद्धाभिगामिकादिगुणयुक्तो रामायणमहाभाग्नादिप्रमिद्धो धीरोदात्तो रानपिर्दिन्यो वा नायकस्तत्प्रख्या- तमेवात्र नाटक आधिकारिकं वस्तु विधेयमिति । यत्तत्रानुचितं किंचिनायकस्य रसस्य वा ॥ २४ ॥ विरुद्धं तत्परित्याज्यमन्यथा वा प्रकल्पयेत् ।। यथा छद्मना वालिवधो मायुगनेनोदात्तराघवे परित्यक्तः । वीरचरिते तु रावणसौहृदेन वाली रामपामागनो रामेण हत इत्य- न्यथा कृतः । आद्यन्तमेवं निश्चित्य पञ्चधा तद्विभज्य च ॥ २५ ॥ खण्डशः संधिसंज्ञाश्च विभागानपि खण्डयेत् । अनौचित्यरसविरोधपरिहारपरिशुद्धीकृतसूचनीयदर्शनीयवस्तुविभागफ. लानुसारेणोपकप्तबीजबिन्दुपताकाप्रकरीकार्यलक्षणार्थप्रकृतिकं पञ्चावस्थानु- गुण्येन पञ्चधा विभजेत् । पुनरपि चैकैकस्य भागस्य द्वादश त्रयोदश च- तुर्दशेत्येत्रमङ्गसंज्ञानां संधीनां विभागान्कुर्यात् । चतुःषष्टिस्तु तानि स्युरङ्गानीत्यपरं तथा ॥ २६ ॥ पताकावृत्तमप्यूनमेकाबैरनुसंधिभिः । अङ्गान्यत्र यथालाभमसंधि प्रकरौं न्यसेत् ॥ २७ ॥ अपरमपि प्रासङ्गिकमितिवृत्तमेकाद्यैरनुसंधिभि नमिति प्रधानेतिवृत्ता- देकद्वित्रिचतुर्भिरनुसंधिभिनूनं पताकेतिवृत्तं न्यसनीयम् । अङ्गानि च प्र. धानाविरोधे यथालाभं न्यसनीयानि । प्रकरीतिवृत्तं त्वपरिपूर्णसंधि विधेयम् । तत्रैवं विभक्ते-- आदौ विष्कम्भकं कुर्यादङ्क वा कार्ययुक्तितः । इयमत्र कार्ययुक्तिः । अपेक्षितं परित्यज्य नीरसं वस्तुविस्तरम् ॥ २८॥ यदा संदर्शयेच्छेपं कुर्याद्विष्कम्भकं तदा । यदा नु सरसं वस्तु मूलादेव प्रवर्तते ॥ २९ ॥ आदावेव तदाङ्कः स्यादामुखाक्षेपसंश्रयः । तृतीयः प्रकाशः। स च- प्रत्यक्षनेतृचरितो बिन्दुव्याप्तिपुरस्कृतः ॥ ३० ॥ अङ्को नानाप्रकारार्थसंविधानरसाश्रयः । रङ्गप्रवेशे साक्षानिर्दिश्यमाननायकव्यापारो बिन्दपक्षेपार्थपरिमितोऽनेक- प्रयोजनसंविधानरसाधिकरण उत्सङ्ग इवाङ्कः । तत्र च-- अनुभावविभावाभ्यां स्थायिना व्यभिचारिभिः ॥३१॥ गृहीतमुक्तेः कर्तव्यमङ्गिनः परिपोषणम् । अङ्गिन एवाङ्गिरसम्थायिनः संग्रहात्स्थायिनेति रमान्तरस्थायिनो ग्रह. शम् । गृहीतमुक्तैः परस्परब्यतिकीर्णैरित्यर्थः । न चातिरसतो वस्तु दूरं विच्छिन्नतां नयेत् ॥ ३२ ॥ रसं वा न तिरोदध्याद्वस्वलंकारलक्षणैः । कथासंध्यङ्गोपमादिलक्षणैर्भूपणादिभिः । एको रसोऽङ्गीकर्तव्यो चीरः शृङ्गार एव का ॥ ३३ ॥ अङ्गमन्ये रसाः सर्वे कुर्यान्निवहणेऽद्भुतम् । ननु न रमान्तरस्थायिनेत्यनेनैव रसान्तराणामङ्गत्वमुक्तम् । तन्न । यत्र रसान्तरस्थायी खानुभावविभाकव्यभिचारियुक्तो भूयसोपनिबध्यते तत्र रसा- तराणामङ्गत्वम् । केवलस्थाय्युपनिबन्धे तु स्थायिनो व्यभिचारितैव । दूरावानं वधं युद्ध राज्यदेशादिविप्लवम् ॥ ३४ ॥ संरोधं भोजनं स्नानं सुरतं चानुलेपनम् । अम्बरग्रहणादीनि प्रत्यक्षाणि न निर्दिशेत् ॥ ३५॥ अङ्कनैवोपनिवनीत प्रवेशकादिभिरेव सूचयेदित्यर्थः । नाधिकारिवधं कापि त्याज्यमावश्यकं न च । अधिकृतनायकवधं प्रवेशकादिनापि न सूचयेत् । आवश्यकं तु देवपि- तृकार्याद्यवश्यमेव क्वचित्कुर्यात् ।। एकाहाचरितकार्थमित्थमासननायकम् ।। ३६ ॥ पात्रत्रिचतुरैर तेषामन्तेऽस्य निर्गमः । १. 'अस्त्रम्य' इति पाठः, २. 'तैः कार्यम्' इति पाठ:. दशरूपके एकदिवसप्रवृत्तकप्रयोजनसंबद्धमासन्ननायकमबहुपात्रप्रवेशमकं कुर्यात् । तेषां पात्राणामवश्यमङ्कस्यान्ते निर्गमः कार्यः । पताकास्थानकान्यत्र विन्दुरन्ते च बीजवत् ।। ३७ ॥ एवमङ्काः प्रकर्तव्याः प्रवेशादिपुरस्कृताः । पञ्चाङ्कमेतदवरं दशाङ्क नाटकं परम् ॥ ३८॥ इत्युक्तं नाटकलक्षणम् । अथ प्रकरणे वृत्तमुत्पाद्यं लोकसंश्रयम् । अमात्यविश्वणिजामेकं कुर्याच नायकम् ।। ३१ ॥ धीरप्रशान्तं सापायं धर्मकामार्थतत्परम् । शेपं नाटकवत्संधिप्रवेशकरसादिकम् ।। ४० ॥ कविबुद्धिविरचितमितिवृत्तम् । लोकसंश्रयमनुदात्तममात्यावन्यनम- वीरप्रशान्तनायकं विपदन्तरितार्थसिद्धि कुर्यात् । प्रकरणे मन्त्री अमात्य एव । सार्थवाहो वणिविशेष एवेति । स्पष्टमन्यत् । नायिका तु द्विधा नेतुः कुलखी गणिका तथा । कचिदेव कुलजा वेश्या कापि द्वयं कचित् ॥ ४१ ।। कुलजाभ्यन्तरा बाह्या वेश्या नातिक्रमोऽनयोः । आभिः प्रकरणं त्रेधा संकीर्ण धूर्तसंकुलम् ॥ ४२ ॥ वेशो भृतिः सोऽस्या जीवनमिति वेश्या । तद्विशेषो गणिका | य. 'आभिरभ्यर्थिना वेश्या रूपशीलगुणान्त्रिता । लभते गणिकाशब्दं स्थानं च जनसंसदि ॥ एवं च कुलजा वेश्या उभयमिति त्रेधा प्रकरणे नायिका । यथा वेश्यैव तरङ्गदत्ते कुलनैव पुष्पदृषितके । ते द्वेऽपि मृच्छकटिकायामिति । कितव- द्यूतकारादिधूर्तसंकुलं तु मृच्छकटिकादिवत्संकीर्णप्रकरणमिति । अथ नाटिका- लक्ष्यते नाटिकाप्यत्र संकीर्णान्यनिवृत्तये । १, 'सोपायं' इति पाटः. तृतीयः प्रकाशः। अत्र केचित्- 'अनयोश्च बन्धयोगादेको भेदः प्रयोक्तभिर्जेयः । प्रख्यातस्त्वितरो वा नाटीसंज्ञाश्रिते काव्ये ॥' इत्यमुं भरतीयं श्लोकमेको भेदः पख्यातो नाटिकाय इतरस्त्वप्रख्यातः प्रकरणिकासंज्ञो नाटीसंज्ञया हे काव्ये आश्रिते इतिच्या नक्षाणा: प्रकर- णिकामपि मन्यन्ते । तदसत् । उद्देशलक्षणयोरनभिधानात्ममानलक्षणन्वे वा भेदाभावात । वस्तुरसनायकानां प्रकरणाभेदात्मकरणिकायाः । अतो- ऽनुद्दिष्टाया नाटिकाया यन्मुनिना लक्षणं कृतं नत्रायमभिवामः । शुद्धल- क्षणमंकरादेव तल्लक्षणे सिद्धे लक्षणकरणं संकीर्णानां नाटिकैव कर्तव्येति नियमार्थ विज्ञायते । तमेव संकरं दर्शयति- नत्र वस्तु प्रकरणान्नाटकानायको नृपः॥ ४३ ॥ प्रख्यातो धीरललितः शृङ्गारोऽङ्गी सलक्षणः । उत्पायेतिवृत्तत्वं प्रकरणधर्मः प्रख्यातनृपनायकादित्वं तु नाटक धर्म इति । एवं च नाटकाकरणनाटिकातिरेकेण वरत्वादेः प्रकरणिकायामभावा- दङ्कपात्रभेदादि भेदः । तत्र- स्रीपायचतुरङ्कादिभेदकं यदि चेष्यते ॥ ४४ ।। एकद्विव्यङ्कपात्रादिभेदेनानन्तरूपता । तत्र नाटिकेति स्त्रीसमाख्ययौचित्यप्राप्तं स्त्रीप्रधानत्वम् । कैशिकीवृत्त्या- श्रयत्वाच्च तदङ्गसंन्ययाल्पावमर्शत्वेन चतुरङ्कत्वमप्यौचित्यप्राप्तमेव । विशेषस्तु- देवी तत्र भनेज्येष्ठा प्रगल्भा नृपवंशजा ॥ ४५ ॥ गम्भीरा मानिनी कृच्छ्रात्तद्वशान्नेतसंगमः । प्राप्या तु- नायिका तादृशी मुग्धा दिव्या चातिमनोहरा ॥ ४६ ।। तादृशीति नृपवंशजत्वादिधर्मातिदेशः । अन्तःपुरादिसंबन्धादासना श्रुतिदर्शनैः। १. 'संगमे' इनि पाठः. २. 'प्राप्यान्या इति पाठः. दशरूपके अनुरागो नवावस्थो नेतुस्तस्यां यथोत्तरम् ॥ ४७ ।। नेता तत्र मवर्तेत देवीत्रासेन शङ्कितः । तस्यां मुग्धनायिकायामन्तःपुरसंबन्धसंगीतकसंबन्धादिना प्रत्यासन्नायां नायकस्य देवीप्रतिबन्धान्तरित उत्तरोत्तरो नवावस्थानुरागो निबन्धनीयः । कैशिक्यङ्गश्चतुर्भिश्च युक्ताङ्करिव नाटिका ॥ ४८ ॥ प्रत्यकोपनिषदाभिहितलक्षणकैशिक्यङ्गचतुष्ट यवती नाटिकेति । अथ भाण:-...- भागस्तु धूर्तचरितं स्वानुभूतं परेण वा। यत्रोपवर्णयदेको निपुणः पण्डितो विटः ॥ ४९ ॥ संबोधनोक्तिप्रत्युक्ती कुर्यादाकाशभापितः। मूचयेद्वीरशृङ्गारौ शोयसौभाग्यसंस्तवः ॥ ५० ॥ भूयसा भारती वृत्तिरेकाई वस्तु कल्पितम् । मुखनिर्वहणे साङ्गे लास्याङ्गानि दशापि च ॥५१ ।। यूर्ताश्चौरबूतकारादयस्तेषां चरितं यत्रैक एवं विटः स्वकृतं परकृतं वोप- वर्णयति स भारतीवृत्तिप्रधानत्वाद्भाणः । एकस्य चोक्तिप्रत्युक्तय आकाश- भाषितैराशङ्कितोत्तरत्वेन भवन्ति । अस्पष्टत्वाच्च वीरशृङ्गारौ सौभाग्यशौर्यो- पवर्णनया सूचनीयौ । लास्याङ्गानि- गेयं पदं स्थितं पाठ्यमासीनं पुष्पगण्डिका। पच्छेदकस्विगूढं च सैन्धवाख्यं द्विगूढकम् ॥५२॥ उत्तमोत्तमकं चैव उक्तमत्युक्तमेव च । लास्ये दश विधं होतदानिर्देशकल्पनम् ।। ५३ ॥ शेषं स्पष्टमिति । अथ प्रहसनम्- तद्वत्महसनं त्रेधा शुद्धवैकृतसंकरैः। तद्वदिति भाणवद्वस्तुसंधिसंध्यङ्गलास्यादीनामतिदेशः । तत्र शुद्धं तावत्- १. 'चान्यदुक्त' इति पाट:. २. 'लक्षणम्' इति पाठः, तृतीयः प्रकाशः। पाखण्डिविषमभृतिचेटचेटीविटाकुलम् ॥ ५४॥ चेष्टितं वेषभाषाभिः शुद्ध हास्यवचोन्वितम्। . पाखण्डिनः शाक्यनिर्ग्रन्थप्रभृतयः । विप्राश्चात्यन्तमृजवः । जातिमात्रो. पजीविनो वा । प्रहसनानिहास्यविभावास्तेषां च यथावत्स्वन्यापारोपनिव- न्धनं चेटचेटीव्यवहारयुक्तं शुद्ध प्रहसनम् । विकृतं तु- कामुकादिवचोवेषैः पण्डकचकितापसैः ॥५५॥ विकृतं संकराद्वीच्या संकीर्ण धुर्तसंकुलम् । कामुकादयो भुजङ्गचारभटाद्याः । नदेगभाषादि योगिनो यत्र पाठकञ्च- कितापमद्भादयस्तद्विकृतम् । स्वस्वरूपप्रच्युतविभावत्वात् । वीथ्यङ्गैग्नु संकीर्णत्वात्मंकीर्णम् । रसस्तु भूयसा कार्यः षड्डिधो हास्य एव तु ॥ ५६ ॥ इति स्पष्टम् । अथ डिम:- डिमे वस्तु प्रसिद्ध स्यादृत्तयः कैशिकी विना । नेतारो देवगन्धर्वयक्षरक्षोमहोरगाः॥ ५७ ॥ भूतप्रेतपिशाचायाः पोडशात्यन्तमुद्धताः। रसैरहास्यशृङ्गारः षड्भिर्दीतः समन्वितः ॥ ५८ ॥ मायेन्द्रजालसंग्रामक्रोधोशान्तादिचेष्टितैः । चन्द्रमुर्योपरागैश्च न्याग्ये रौद्ररसेऽङ्गिनि ॥ ५॥ चतुरश्चतुःसंधिनिर्विमर्शो डिमः स्मृतः। डिमसंघात इति नायकसंघातव्यापारात्मकत्वाड्डिमः । नत्रेतिहामप्रसिद्ध- मितिवृत्तम् । वृत्तयश्च कैशिकीव स्तिस्रः । रसाश्च वीररौद्रबीभत्साहतक- रुणभयानकाः षट् । स्थायी तु रौद्रो न्यायप्रधानो विमर्शरहिता मुखप्रति- मुखगर्भनिवेहणाख्याश्चत्वारः संधयः साङ्गाः । मायेन्द्रजालाघनुभावसमाश्र- याः । शेषं प्रस्तावादिनाटकवत् । एतच्च- १. 'वेषभाषादि, 'देशभाषादि' इति पार्टी. 30 दशरूपके 'इदं त्रिपुरदाहे तु लक्षणं ब्रह्मणो नम् । ततत्रिपुरदाहश्च डिमसंज्ञः प्रयोजितः ।। इति भरतमुनिना स्वयमेव त्रिपुरदाहेतिवृत्तस्य तुल्यत्वं दर्शितम् । अथ व्यायोगः- ख्यातेतिवृत्तो व्यायोगः ख्यातोद्धतनराश्रयः ॥ ६०॥ हीनो गर्भविमर्शाभ्यां दीप्ताः स्युडिमवशाः । अस्त्रीनिमित्तसंग्रामो जामदग्यजये यथा ॥ ६१ ॥ एकाहाचरितैकाको व्यायोगो बहुभिर्नरैः। व्यायुज्यन्तेऽस्मिन्बहवः पुरुषा इति व्यायोगः । तत्र डिमवद्रसाः पट हास्यशृङ्गाररहिताः । वृत्त्यात्मकत्वाच रसानामवचनेऽपि कैशिकीरहिते- तरवृत्तित्वं रसवदेव लभ्यते । अस्त्रीनिमित्तश्चात्र संग्रामः । यथा परशुरा- मेण पितृवधकोपात्सहस्रार्जुनवधः कृतः । शेषं स्पष्टम् । अथ समवकारः- कार्य समवकारेऽपि आमुखं नाटकादिवत् ॥ ६२ ॥ ख्यातं देवासुरं वस्तु निविमर्शास्तु संधयः । वृत्तयो मन्दकैशिक्यो नेतारो देवदानवाः ॥ ६३ ॥ द्वादशोदात्तविख्याताः फलं तेषां पृथक्पृथक् । बहुवीररसाः सर्वे यद्वदम्भोधिमन्थने ॥ ६४ ।। अङ्कस्त्रिभिस्त्रिकपटस्त्रिशृङ्गारनिविद्रवः । द्विसंधिरङ्कः प्रथमः कार्यो द्वादशनालिकः ॥६५॥ चतुर्द्विनालिकावन्त्यो नालिका घटिकाद्वयम् । वस्तुस्वभावदैवारिकृताः स्युः कपटास्त्रयः ॥ ६६ ।। नगरोपरोधयुद्धे वाताग्यादिकविद्रवाः । धर्मार्थकामैः शृङ्गारो नात्र बिन्दुप्रवेशको ॥ ६ ॥ वीथ्यङ्गानि यथालाभं कुर्यात्महसने यथा । समवकीर्यन्तेऽस्मिन्ना इति समवकारः । तत्र नाटकादिननामुगमा १. 'नाटिकः' इति पाठः. २. 'नाडिका' इति पाठः,

---

-.. - . .-...तृतीयः प्रकाशः। समस्तरूपकाणामामुखप्रापणम् । विमर्शवाजताश्चत्वारः संधयः । देवासुग-... दयो द्वादशनायकाः । तेषां च फलानि पृथक्यामवन्ति । पपा समुद्रम .... न्थने वासुदेवादीनां लक्ष्म्यादिलाभाः । वीरश्चाती। अभूताः सर्वे रमाः । त्रयोऽङ्काः । तेषां प्रथमो द्वादशनालिकानिवृत्तेति वृत्तप्रमाणः । यथासमयं . अनुदिनालिकावन्त्यौ नालिका च वटिकाद्वयम् । प्रत्यक्षं च यथासंदणे क. पटाः । तथा नगगेपरो वयुद्धनातास्यादिविद्रवागां मध्य एकेको विद्रवः कार्यः । धर्मार्थकामशृङ्गागणामेकैक शृङ्गारः । प्रत्यमेव विधातव्यः । वीथ्यङ्गानि च यथालाभं कार्याणि । विन्दुप्रवेशको नाटकोक्तावपि न नि. बातम्यौ । इत्ययं समवकारः । अथ वीथी-- वीथी तु कैशिकीवृत्ती संध्यङ्गाकैस्तु भाणवत ।। ६८।। रसः मूच्यस्तु शृङ्गारः स्पृशेदपि रसान्तरम् ।। युक्ता प्रस्तावनाख्यातैरङ्गैरुद्धात्यकादिभिः ॥ ६९ ।। एवं वीथी विधानव्या व्येकषात्रप्रयोजिता । वीथीवद्वीथीमागोऽङ्गानां पतिवो भाणयकार्या । विशेषम्नु रसः - झारोऽपरिपूर्णत्वाद्भूयसा सूच्यः । रसान्तराण्यपि स्तोकं स्पर्शनीयानि । कैशिकी वृत्ती रसौचित्यादेवेति । शेष स्पष्टम् । अथाङ्कः-- उत्सृष्टिकाङ्के प्रख्यातं वृत्तं बुद्ध्या प्रपश्चयेत् ।। ७० ॥ रसस्तु करुणः स्थायी नेतारः प्राकृता नराः। भाणवत्संधिवृत्त्यङ्गैर्युक्तः स्त्रीपरिदेवितैः ।। ७१ ।। वाचा युद्धं विधातव्यं तथा जयपराजयौ । उत्सृष्टिकाङ्क इति नाटकान्तर्गताकव्यवच्छेदार्थम् । शेषं प्रतीतमिति । अथेहामृगः--- मिश्रमीहामृगे वृत्तं चतुरङ्क त्रिसंधिमत् ।। ७२ ॥ नरदिव्यावनियमानायकपतिनायकौ ।। ख्यातो धीरोद्धतावन्त्यो विपर्यासादयुक्तकृत् ॥ ७३ ॥ दिव्यस्त्रियमनिच्छन्तीमपहारादिनच्छतः । दशरूपके शारामासमप्यस्य किंचित्किंचित्मदर्शयेत् ॥ ७४ ॥ संरम्भं परमानीय युद्धं व्याजाभिवारयेत् । वधप्राप्तस्य कुर्वीत वधं नैव महात्मनः ।। ७५ ।। मृगवदलभ्यां नायिका नायकोऽस्मिन्नीहते इतीहामृगः । स्यातायात कम्त्वन्त्यः प्रतिनायको विपर्यासाद्विपर्ययज्ञानादयुक्तकारी विधेयः । स्प- हमन्यत् । इत्थं विचिन्त्य दशरूपकलक्ष्ममार्ग- मालोक्य बस्नु परिभाव्य कविप्रबन्धान् । कुर्यादयन्नवदलंकृतिभिः प्रबन्ध वाक्यैरुदारमधुरैः स्फुटमन्दरतः ।। ७६ ।। स्पष्टम् ॥ इति श्रीविष्णुसूनोनिकस्य कृतौ दशरूपावलोके रूपकलक्षणप्रकाशो नाम तृतीयः प्रकाशः समाप्तः । चतुर्थः प्रकाशः। चतुर्थः प्रकाशः । .: अथेदानी रसभेदः प्रदश्यते- विभावैरनुभावैध साचिकैर्व्यभिचारिभिः । आनीयमानः खाद्यत्वं स्थायी भावो रसः स्मृतः ॥१॥ वक्ष्यमाणस्वभावैर्विभावानुभावव्यभिचारिसात्त्विकैः काव्योपात्तैरभिनयोप- दर्शितैर्वा श्रोतृप्रेक्षकाणामन्तर्विपरिवर्तमानो रत्यादिक्ष्यमाणलक्षणः स्थायी स्वादगोचरतां निर्भरानन्दसंविदात्मतामानीयमानो रसः। तेन रसिकाः सा- माजिकाः । काव्यं तु तथाविधानन्दसंविदुन्मीलनहेतुभावेन रसवदायुर्घ- तमित्यादिव्यपदेशवत् । तत विभावः--- ज्ञायमानतया तत्र विभावो भावपोषकृत् । आलम्बनोद्दीपनत्वपभेदेन स च द्विधा ।। २॥ एवमयमेवमियमित्यतिशयोक्तिरूपकाव्यन्यापाराहितविशिष्टरूपतया ज्ञा- यमानो विभाव्यमानः सन्नालम्बनत्वेनोद्दीपनत्वेन वा यो नायकादिरभिमत. देशकालादिवा स विभावः । यदुक्तं विभाव इति विज्ञातार्थ इति, तांश्च यथास्वं यथावसरं च रसेषूपपादयिष्यामः । अमीपां चानपेक्षितबाह्यसत्त्वानां शब्दोपधानादेवासादिततद्भावानां सामान्यात्मनां स्वस्वसंबन्धित्वेन विभावि- तानां साक्षाद्भावकचेतसि विपरिवर्तमानानामालम्बनादिभाव इति न वस्तुशू- न्यता । तदुक्तं भर्तृहरिणा-'शब्दोपहितरूपांस्तान्बुद्धेविषयतां गतान् । प्रत्यक्षमिव कंसादीन्साधनत्वेन मन्यते ॥' इति । षट्सहस्रीकृताप्युक्तम्- 'एभ्यश्च सामान्यगुणयोगेन रसा निप्पद्यन्ते' इति । तत्रालम्बनविभावो यथा- 'अस्याः सर्गविधौ प्रनापतिरभूचन्द्रो नु कान्तिप्रदः शृङ्गारैकनिधिः स्वयं नु मदनो मासो नु पुष्पाकरः । वेदाभ्यासजडः कथं नु विषयव्यावृत्तकौतूहलो निर्मातुं प्रभवेन्मनोहरमिदं रूपं पुराणो मुनिः ॥' १. 'खादुत्वं' इति पाठ:.२. आलम्बनोद्दीपनाभ्यां कान्तोद्यानादिना द्विधा' इति पाठः, दशरूपके उद्दीपनविभावो यथा- 'अयमुदयति चन्द्रश्चन्द्रिकाधौनविश्वः · परिणतविमलिन्नि ब्योम्नि कर्पूरगौरः । कनुग्नतशलाकाम्पनिभिर्यम्य पादै- जगदमलमणान्दीप जग्म्य विभाति ।।' अनुभावो विकारस्तु भावसंमूचनात्मकः । स्थायिभावाननुभावयतः मामानिकान्म भूविलेषकटाक्षादयो रमपोपका. रिणोऽनुभावाः । एते चाभिनयकाव्ययोरप्यनुभावयतां मालादावर नुभव- कर्मतयानुभूयन्त इत्यनुभवनमिति चानुभावा रसिकेपु व्यपदिश्यन्ते । वि- कारो भावसंसूचनात्मक इति तु लौकिकरसापेक्षया इह तु तेषां कारण- त्वमेव । यथा ममैव- 'उज्जृम्भाननमुल्लसत्कुचतटं लोलभ्रमलतं स्वेदाम्भःस्मपिताङ्गायष्टिविगली सरोमाञ्चया । धन्यः कोऽपि युवा स यस्य वदने व्यापारिताः सम्यहं मुग्वे दुग्धमहाब्धिफेनपटलप्रग्याः कटाक्षच्छटाः ॥' इत्यादि यथारसमुदाहरिप्यामः । हेतुकार्यात्मनोः सिद्रिस्तयोः संव्यवहारतः ॥ ३ ॥ ___ तयोविभावानुभावयोलौकिकरसं प्रतिहेतुकार्यभूतयोः संव्यवहारादेव सि. द्धत्वान्न पृथग्लक्षणमुपयुज्यते । तदुक्तम्-~-'विभावानुभावी लोकसंसिद्धी लोकयात्रानुगामिनो लोकस्वभारोपगनावाच न पृपग्लक्षणमुच्यते' इति । अथ भावः- ___ सुखदुःखादिकैर्भावर्भावस्तद्भावभावनम् । अनुकार्याश्रयत्वेनोपनिवध्यमानैः सुखदुःखादिरूपैविस्तद्भावस्य भावक- चेतसो भावनं वासनं भावः । तदुक्तम्- 'अहो ह्यनेन रसेन गन्धेन वा सर्वमे- तद्भावितं वासितम्' इति । यत्तु रसान्भावयन्भाव इति, कवेरन्तर्गतं भावं भावयन्भाव इति च, तदभिनयकाव्ययोः प्रवर्तमानस्य भावशब्दस्य प्रवृ- त्तिनिमित्तकथनम्। ते च स्थायिनो व्यभिचारिणश्चेति वक्ष्यमाणाः । चतुर्थः प्रकाशः। पृथग्भावा भवन्त्यन्येऽनुभावत्वेऽपि साचिकाः॥४॥ सत्वादेव समुत्पतेस्तच्च तद्भावभावनम् । परगतदुःखहर्षादिमावनायामत्यन्तानुकूलान्तःकरणत्वं सत्त्वम् । य- दाह---'सत्त्वं नाम मनःप्रभवम् । तच्च समाहितमनसत्वानुत्पद्यते । एत. देवास्य सत्वं यतः खिन्नेन प्रहर्षितेन चाश्रुरोमाश्चादयो निर्वयन्ते । तेन सत्त्वेन निर्वृत्ताः मात्तिमान एव भावास्तत उत्पद्यमानत्वादश्रुप्रभृतयोऽपि भावा भावसंसूचनात्मकविकाररूपत्वाचानुभावा इति द्वैरूप्यमेषाम् । स्तम्भप्रलयरोमाञ्चाः स्वेदो वैवण्यवेपधू ॥५॥ अश्रुवैस्वर्यमित्यष्टौं स्तम्भोऽस्मिन्निक्रियाङ्गता । प्रलयो नष्टसंज्ञत्वं शेषाः सुव्यक्तलक्षणाः ॥६॥ यथा- 'वेइ सेअदवदनी रोमञ्चिअ गत्तिए ववइ । विललुल्लु तु वलअ लहु वाहोअल्लीए रणेत्ति । मुहऊ सामलि होई खणे विमुच्छइ विअग्येण । मुद्धा मुह अल्ली तुअ पेन्मेण साविण धिज्जा । अथ व्यभिचारिणः । तत्र सामान्यलक्षणम्---- विशेषादाभिमुरख्येन चरन्तो व्यभिचारिणः । स्थायिन्युन्मननिर्भग्नाः कल्लोला इव वारिधौं ।। ७ ॥ यथा वारिधी सत्येव कल्लोला उद्भवन्ति विलीयन्ते च तद्वदेव रत्यादी स्थायिनि सत्येवाविभागतिरोभावाभ्यामाभिमुस्येन पर तो वर्तमाना निबंधा- दयो व्यभिचारिणो भावाः । ते च-- निर्वेदग्लानिशङ्काश्रमधृतिजडताहर्षदैन्यौग्यचिन्ता- स्त्रासामर्षगर्वाः स्मृतिमरणमदाः सुप्तनिद्राविवोधाः । ब्रीडापस्मारमोहाः समतिरलसतावेगतर्कावहित्था व्याध्युन्मादौ विषादोत्सुकचपलयुतास्त्रिंशदेते त्रयश्च ॥ ८॥ १. 'वेपते खेदवदना रोमाचं गाने वपति । विलोलस्ततो वलयो लधु बाहुबल्लयां रणति ॥ मुखं श्यामलं भवति क्षणं विमूर्छति विदग्धेन । मुग्धा मुखवाडी तव प्रेम्णा सापि न धैर्य करोति ॥ इति च्छाया. दशरूपके तत्र निवेदः-- तत्त्वज्ञानापदीयादेनिर्वेदः स्वावमाननम् । तत्र चिन्ताश्रुनि श्वासवैवोच्छासदीनताः॥९॥ तत्त्वज्ञानान्निदो यथा-- 'प्राप्ताः श्रियः सकलकामदुधास्ततः किं दत्तं पदं शिरसि विद्विषतां ततः किम् । संप्रीणिताः प्रणयिनो विभवैस्ततः किं ।। ___ कल्पं स्थितं तनुभृतां तनुभिस्ततः किम् ॥' आपदो यथा--- 'राज्ञो विपदन्थुवियोगदुःखं देशच्युतिर्दुर्गममार्गखेदः । आस्वाद्यतेऽम्याः कटुनिष्फलायाः फलं मयैतच्चिरजीवितायाः ॥' ईर्ष्यातो यथा-- 'विग्धिक्शकजितं प्रबोधितक्ता किं कुम्भकर्णेन वा स्वर्गग्रामटिकाविलुण्टनपरैः पीनैः किमेभिर्भुनैः । न्यक्कारो ह्ययमेव मे यदरयस्तत्राप्यसौ तापसः । सोऽप्यत्रैव निहन्ति राक्षसभटाञ्जीवत्यहो रावणः ।।' वीरशृङ्गारयोय॑मिनारी निवेदो यथा- 'ये बाहवो न युधि वैरिकठोरकण्ठ- जिविराजितांसाः । नापि प्रियापृथुपयोधरपत्रभङ्ग- संक्रान्तकमरमाः खल निष्फलास्ते ।। आत्मानुरूपं रिपुं रमणीं वालभमानस्य निर्वेदादियमुक्तिः । एवं रसा- न्तराणामध्यङ्गभाव उदाहार्यः ।। रसानङ्गः स्वतन्त्रो निर्वेदो यथा- 'कस्त्वं भोः कथयामि दैवहतकं मां विद्धि शाखोटकं वैराग्यादिव वक्षि साधु विदितं कस्माद्यतः श्रूयताम् । वामेनात्र वटस्तमध्वगजनः सर्वात्मना सेवते । न च्छायापि परोपकारकरणी मार्गस्थितस्यापि मे ।' विभावानुभावरमाङ्गानङ्गभेदादनेकशाखो निर्वेदो निदर्शनीयः । चतुर्थः प्रकाशः । अथ ग्लानिः-- रत्यायायासतृक्षुद्भिग्लानिनिष्माणतेह च । वैवश्यकम्पानुत्साहक्षामाङ्गवचनक्रियाः॥१०॥ न्यासादिश्रमतृद्विमनादिभिनिष्प्राणतारूपा ग्लानिः। अस्यां व वैवर्ण्यकम्पानुत्साहादयोऽनुभावाः । यथा माघे- 'ललितनयनताराः क्षामवक्वेन्दुबिम्बा रजनय इव निद्राक्लान्तनीलोत्पलाक्ष्यः । तिमिरमिव दधानाः संसिनः केशपाशा- नवनिपतिगृहेभ्यो यान्त्यमूर्वारवध्वः ॥ शेष निवेदवह्यम् । अथ शङ्का- अनर्थप्रतिभा शङ्का परक्रौर्यात्खदुर्नयात् । कम्पशोपाभिवीक्षादिरत्र वर्णस्वरान्यता ॥ ११ ॥ तत्र परक्रौर्यायथा रत्नावल्याम्- 'हिया सर्वस्यासौ हरति विदितास्मीति वदनं द्वयोर्दृष्ट्वालापं कलयति कथामात्मविषयाम् । सखीषु स्मेरासु प्रकटयति वैलक्ष्यमधिकं प्रिया प्रायेणास्ते हृदयनिहितातविधुरा ।' खदुर्नयाद्यथा वीरचरिते-- 'दुराइवीयो धरणीधराभं यस्ताटकेयं तृणवठ्यधूनोत् । हन्ता सुबाहोरपि ताडकारिः स राजपुत्रो हृदि बाधते माम् ॥' अनया दिशान्यदनुसतेव्यम् । अथ श्रमः-- ___ श्रमः खेदोऽध्वरत्यादेः खेदोऽस्मिन्मर्दनादयः । अध्वतो यथोत्तररामचरिते--- 'अलसलुलितमुग्धान्यध्वसंजातवेदा- दशिथिलपरिरम्भैदैत्तसंवाहनानि । १. 'शोका.' इति पाठः. १०२ .. दशरूपके परिमृदितमृणालीदुर्बलान्यङ्गकानि ___ त्वमुरसि मम कृत्वा यत्र निद्रामवाप्ता ॥" रतिश्रमो यथा माघे- 'प्राप्य मन्मथरसादतिभूमि दुर्वहस्तनभराः सुरतस्य । शश्रमुः श्रमजलार्द्रललाटश्लिष्टकेशमसितायतकेश्यः ॥' इत्याद्युत्प्रेक्ष्यम् । अथ धृतिः- संतोषो ज्ञानशक्त्यादेधृतिरव्यग्रभोगकृत् ॥ १२ ॥ ज्ञानाद्यथा भर्तृहरिशतके-- 'वयमिह परितुष्टा वल्कलैम्त्वं च लक्ष्म्या सम इह परितोषो निर्विशेषो विशेषः । स तु भवनु दरिद्रो यस्य तृष्णा विशाला ___ मनसि च परितुष्टे कोऽर्थवान्को दरिद्रः ॥' शक्तितो यथा रत्नावल्याम्- 'राज्यं निर्जितशत्रु योग्यसचिवे न्यस्तः समस्तो भरः सम्यक्पालनपालिताः प्रशमिताशेषोपसर्गाः प्रजाः । प्रद्योतस्य सुता वसन्तसमयम्त्वं चेति नाम्ना धृति कामः काममुपैत्वयं मम पुनर्मन्ये महानुत्सवः ॥' इत्याबृह्यम् । अथ जडता- अप्रतिपत्तिर्जडता स्यादिष्टानिष्टदर्शनश्रुतिभिः । अनिमिषनयननिरीक्षणतूष्णीभावादयस्तत्र ॥ १३ ॥ इष्टदर्शनाद्यथा---- 'एवमालि निगृहीतसाध्वसं शंकरो रहसि सेव्यतामिति । सा सखीभिरुपदिष्टमाकुला नास्मरत्प्रमुखवर्तिनि प्रिये ॥ अनिष्टश्रवणाद्यथोदात्तराघवे-राक्षस:- तावन्तस्ते महात्मानो निहताः केन राक्षसाः । येषां नायकतां यातास्त्रिशिरःखरदूषणाः ।। चतुर्थः प्रकाशः । १०३ द्वितीयः-गृहीतधनुषा रामहतकेन । प्रथमः-किमेकाकिनैव । द्वितीयः-अदृष्ट्वा कः प्रत्येति । पश्य तावतोऽस्मद्वलस्य । सद्यश्छिन्नशिरःश्वभ्रमज्जकङ्ककुलाकुलाः। कबन्धाः केवलं जातास्तालोत्ताला रणाङ्गणे ॥ प्रथमः-सखे, यद्येवं तदाहमेवंविधः किं करवाणि ।' इति । अथ हर्ष:---- प्रसत्तिरुत्सवादिभ्यो हर्षोऽश्रुखेदगद्गदाः । प्रियागमनपुत्रजननोत्सवादित्रिभावैश्वेतःप्रसादो हर्षः । तत्र चाश्रुस्वेद- गदादयोऽनुभावाः। यथा-- 'आयाते दयिते मरुस्थलभुवामुत्प्रेक्ष्य दुर्लङ्घचतां गहिन्या परितोषबाप्पकलिलामासज्य दृष्टिं मुखे । दत्त्वा पीलुशमीकरीरकवलान्वेनाञ्चलेनादरा- दुन्पृष्टं करभस्य केसरसटाभारायलग्नं रजः ॥ निर्वेदवदितरदुन्नेयम् । अथ दैन्यम्- दौर्गत्यायैरनौजस्यं दैन्यं कााजादिमत् ॥ १४ ॥ दारिद्रयन्यक्कारादिविभावैरनौजस्कता चेतसो दैन्यम् । तत्र च कृष्ण- तामलिनवसनदर्शनादयोऽनुभावाः । यथा- 'वृद्धोऽन्धः पतिरेप मञ्चकगतः स्थूणावशेषं गृहं कालोऽभ्यर्णजलागमः कुशलिनी वत्सस्य वार्तापि नो । यत्नात्संचिततैलबिन्दुघटिका भन्नेति पर्याकुला दृष्ट्वा गर्मभरालसा सुतवणूं श्वश्रूश्चिरं रोदिति ॥' शेषं पूर्ववत् । अयोग्यम्---- दुष्टेऽपराधदौमुख्यक्रौर्यैश्चण्डलमुग्रता । डनादयः॥ १५॥ १. 'चार्यः' इति पाट:. दशरूपके यथा वीरचरिते-जामदग्यः- उत्कृत्योत्कृत्य गर्भानपि शकलयतः क्षत्रसंतानरोषा- दुद्दामस्यैकविंशत्यवधि विशसतः सर्वतो राजवंश्यान् । पित्र्यं तद्रक्तपूर्णहृदसवनमहानन्दमन्दायमान- • क्रोधाग्नेः कुर्वतो मे न खलु न विदितः सर्वभूतैः स्वभावः ॥' अथ चिन्ता- ध्यानं चिन्तेहितानाः शून्यताश्चासतापकृत् । यथा- 'पक्ष्माग्रग्रथिताश्रुबिन्दुनिकरैर्मुक्ताफलस्पर्धिमिः कुर्वन्त्या हरहासहारि हृदये हारावलीभूषणम् । बाले बालमृणालनालवलयालंकारकान्ते करे विन्यस्थाननमायताक्षि सुकृती कोऽयं त्वया म्मयते ॥' यथा वा- 'अस्तमितविक्यसङ्गा मुकुलितनयनोत्पला बहुश्वसिता । ध्यायति किमप्यलक्ष्यं बाला योगाभियुक्तेव ।।' अथ त्रास:- गर्जितादेर्मनाक्षोभस्वासोऽत्रोत्कम्पितादयः ॥ १६ ॥ यथा माघे- 'त्रस्यन्ती चलशफरीविघहितोरू.. वामोरूरतिशयमाप विभ्रमस्य । क्षुभ्यन्ति प्रसभमहो विनापि हेतो- लीलाभिः किमु सति कारणे रमण्यः ॥ अथासूया- परोत्कर्षाक्षमाम्या गर्वदौर्जन्यमन्युजा । दोषोत्यवझे भुकुटिमन्युक्रोधेङ्गितानि च ॥ १७ ॥ 'गर्वे यथा वीरचरिते- 'अर्थित्वे प्रकटीकृतेऽपि न फलप्राप्तिः प्रभोः प्रत्युत द्रुह्यन्दाशरथिविरुद्धचरितो युक्तस्तया कन्यया उत्कर्ष च परस्य मानयशसोवित्रंसनं चात्मनः स्त्रीरत्नं च जगत्पतिदेशमुखो हप्तः कथं मृष्यते ॥" दौर्जन्याद्यथा--- 'यदि परगुणा न क्षम्यन्ते यतस्य गुणार्जने नहि परयशो निन्दान्यानरलं परिमानितुम् । विरमसि न चेदिच्छाद्वेषप्रसक्तमनोरथो दिनकरकरान्पाणिच्छत्रैर्नुदश्रममेप्यसि ।' मन्युजा याममशन के- 'पुरस्तन्व्या गोत्रस्बलनचकितोऽहं नतमुखः प्रवृत्तो बैलगाकिमपि लिखितुं दैवहतकः । स्फुटो रेखान्यासः कथमपि स ताहरपरिणतो गता येन व्यक्ति पुनरवयवैः सैव तरुणी ।। ननवाभिज्ञाय स्फुरदरुणगण्डस्थलरुचा मनम्विन्या गेपणभमादगिग। अहो चित्रं चित्रं स्फुटमिति निगद्याश्रुकलुषं रुषा ब्रह्मास्त्रं मे शिरसि निहितो वामचरणः ।। अथामपं:- अधिक्षेपापमानादेरमोऽभिनिविष्टता । इनादयः ॥ १८ ॥ यथा वीरचरिते-- 'प्रायश्चित्तं चरिष्यामि पूज्यानां वो व्यतिक्रमात् । न त्वेवं दपयिप्यामि शस्त्रग्रहमहाव्रतम् ।।' यथा वा वणीसंहारे- 'यु-मच्छासनलङ्घनाम्भसि मया मग्नेन नाम स्थितं प्राप्ता नाम विगर्हणा स्थितिमतां मध्येऽनुजानामपि । क्रोधोल्लासितशोणितारुणगदस्योच्छिन्दतः कौरवा- नबैक दिवसं ममासि न गुरुनाहं विधेयस्तव ॥' अथ गर्व:- . गर्योऽभिजनलावण्यवलैश्वर्यादिभिर्मदः । कर्माण्यावर्षणावज्ञा सविलासाङ्गवीक्षणम् ॥ १९ ॥ दशरूपके यथा वीरचरिते- 'मुनिरयमय वीरस्तादृशस्तत्प्रियं मे विरमतु परिकम्पः कातरे क्षत्रियासि । तपसि विततकीर्तेदेपैकण्डूलदोष्णः परिचरणसमर्थो राघवः क्षत्रियोऽहम् ॥' यथा वा तत्रैव- ___ 'ब्राह्मणातिक्रमत्यागो भवतामेव भूतये । जामदग्न्यश्च वो मित्रमन्यथा दुर्मनायते ॥' अथ स्मृतिः- सदृशज्ञानचिन्तायैः संस्कारात्स्मृतिरत्र च । ज्ञातत्वेनार्थभासिन्यां भ्रूसमुन्नयनादयः ।। २०॥ यथा- 'मैनाकः किमयं रुणद्धि गगने मन्मार्गमव्याहतं शक्तिस्तस्य कुतः स वनपतनाद्धीतो महेन्द्रादपि । तायः सोऽपि समं निजेन विभुना जानाति मां रावण- मा ज्ञातं जटायुरेप जरसा क्लिष्टो वधं वान्छति ॥' यथा वा मालतीमाधवे.---'माधव:-मम हि प्राक्तमोपलम्भसंभावि- तात्मजन्मनः संस्कारस्यानवरतप्रबोधात्प्रतायमानस्तद्विसदृशैः प्रत्यवान्नरैर- तिरस्कृतप्रवाहः नियतमास्मृतिप्रत्ययोत्पत्तिसंतानस्तन्मयमिव करोति वृत्ति- सारूप्यतश्चैतन्यम् । 'लीनेव प्रतिबिम्बितेव लिखितेटोत्कीर्णरूपेव च प्रत्युप्तेव च वज्रसारघटितवान्तर्निखातेव च । सा नश्चेतसि कीलितेव विशिखैश्चेतोभुवः पश्चभि- चिन्तासंततितन्तुजालनिविडस्यतेव लग्ना प्रिया ।' अथ मरणम्-- मरणं सुप्रसिद्धत्वादनर्थत्वाच नोच्यते । यथा-- 'संप्राप्तेऽवधिवासरे क्षणमनु त्वद्वम॑वातायनं वारंवारमुपेत्य निष्क्रियतया निश्चित्य किनिचिन्म। चतुर्थः प्रकाशः। संप्रत्येव निवेद्य केलिकुररी सास्त्रं सखीभ्यः शिशो- माधव्याः सहकारकेण करुणः पाणिग्रहो निर्मितः ॥..' इत्यादिवच्छृङ्गाराश्रयालम्बनत्वेन मरणे व्यवसायमात्रमुपनिवन्धनीयम् । अन्यत्र कामचारः । यथा वीरचरिते---'पश्यन्तु भवन्तस्ताडकाम् । 'हमर्मभेदिपतदुत्कटकङ्कपत्र- . संवेगतत्क्षणकृतस्फुरदअभङ्गा । नासाकुटीरकुहरद्वयतुल्यनिर्य- दुहृदुदध्वनदायसरा मृतैव । अथ मदः- हर्पोत्कर्षो मदः पानात्स्वलदङ्गवचोगतिः ॥ २१ ॥ निद्रा हासोऽत्र रुदितं ज्येष्ठमध्याधमादिषु । यथा मारे- 'हावहारि हसितं वचनानां कौशलं दृशि विकारविशेषाः । चक्रिरे भृशमजोरपि वध्वाः कामिनेव तरुणेन मद्देन ।' इत्यादि। अथ सप्तम् --- मुप्तं निद्रोद्भवं तत्र श्वासोच्छासक्रियापरम् ।। २२ ।। यथा- •'लघुनि तृणकुटीरे क्षेत्रकोणे यवान नवकन्दमपलालबम्तरे सोपधाने । परिहरति सुषुप्तं हालिकद्वन्द्वमारा- कुचकलशमहोप्माबद्धरेखस्तुषारः ।। अध निद्रा--- मनःसंमीलनं निद्रा चिन्तालस्यक्लमादिभिः । ___ तत्र जृम्भाङ्गभङ्गाक्षिमीलनोत्स्वमतादयः ॥ २३ ॥ यथा--- निद्रार्धमीलितदृशो मदमन्थराणि नाप्यर्थवन्ति न च यानि निरर्थकानि । १. 'उच्सनादयः' इति पाठः, दशरूपके ..... अद्यापि मे मृगदृशो मधुराणि तस्या- स्तान्यक्षराणि हृदये किमपि ध्वनन्ति ।।' यथा च माये--- 'प्रहरकमपनीय स्वं निदिदासतोचैः प्रतिपदमुपहूतः केनचिजागृहीति । मुहुरविशदवर्णा निद्रया शून्यशून्यां दददपि गिरमन्तर्बुध्यते नो मनुष्यः ।।' अथ विबोधः- विबोधः परिणामादेस्तत्र जृम्भालिमर्दने । यथा माधे- 'चिररतिपरिखेदप्राप्तनिद्रासुखानां चरममपि शयित्वा पूर्वमेव प्रबुद्धाः । अपरिचलितगात्राः कुर्वते न प्रियाणा- मशिथिलभुजचक्राश्लेषभेदं तरुण्यः ॥' अथ श्रीडा--... दुराचारादिभित्रोंडा घााभावस्तमुन्नयेत् । साचीकृताशावरणवैवण्याधोमुखादिभिः ।। २४ ।। यथामरुशतके- 'पटालग्ने पत्यौ नमयति मुखं जातविनया हठालेपं वाञ्छत्यपहरति गात्राणि निभृतम् । न शकोल्याख्यातुं स्मितमुखसखीदत्तनयना हिया ताम्यत्यन्तः प्रथमपरिहासे नववधूः ॥' अधापामार:---- आवेशो ग्रहदुःखाद्यैरपस्मारो यथाविधिः। भूषातकम्पप्रखेदलालाफेनोगमादयः ॥ २५॥ यथा माघे- 'आश्लिष्टभूमि रसितारमुच्चैर्लोलद्भुजाकारबृहत्तरङ्गम् । फेनायमानं पतिमापगानामसावपस्मारिणमाशशङ्के ।' चतुर्थः प्रकाशः । अथ मोहः- मोहो विचित्तता भीतिदुःखावेशानुचिन्तनैः । तत्राज्ञानभ्रमाघातघूर्णनादर्शनादयः ॥ २६ ॥ यथा कुमारसंभवे- 'तीव्राभिषङ्गप्रभवेन वृत्ति मोहेन संस्तम्भयतेन्द्रियाणाम् । अज्ञातभर्तृव्यसना मुहूर्तं कृतोपकारेव रतिर्बभूव ॥' यथा चोत्तररामचरिते- 'विनिश्चेतुं शक्यो न सुखमिति वा दुःखमिति वा प्रमोहो निद्रा वा किमु विषविसर्पः किमु मदः । तव स्पर्शे स्पर्शे मम हि परिमूढेन्द्रियगणो विकारः कोऽप्यन्त डयति च तापं च कुरुते ॥' अथ मतिः--- __भान्तिच्छेदोपदेशाभ्यां शास्त्रादेस्तत्त्वधीमतिः । यथा किराते-- 'सहसा विदधीत न क्रियामविवेकः परमापदां पदम् । वृणुते हि विमृश्यकारिणं गुणलुब्धाः स्वयमेव संपदः ।।' यथा च- 'न पण्डिताः साहसिका भवन्ति श्रुत्वापि ते संतुलयन्ति तत्त्वम् । तत्त्वं समादाय समाचरन्ति स्वार्थ प्रकुर्वन्ति परस्य चार्थम् ।।" अथालस्यम्-- आलस्य श्रमगर्भादेजयजृम्भासितादिमत् ॥ २७ ॥ यथा ममैव- 'चलति कथंचित्पृष्टा यच्छति वचनं कथंचिदालीनाम् । आसितुमेव हि मनुते गुरुगर्भमरालसा सुतनुः ॥' अथावेग:--- आवेगः संभ्रमोऽस्मिन्नभिसरजनिते शस्त्रनागाभियोगो वातात्पांसूपदिग्धस्वरितपद्गतिवर्षजे पिण्डिताङ्गः । उत्पातात्स्रस्तताङ्गेष्वहितहितकृते शोकहानुभावा वधूमाकुलास्यः करिजमनु भयस्तम्भकम्पापसाराः ॥२८॥ १. 'मायाभियोगी' इति पाट:. द०१० दशरूपके अमिसरो राजविद्रवादिः । तद्धेतुरावेगः । यथा ममैव- . 'आगच्छागच्छ सज्ज कुरु वरतुरगं संनिधेहि द्रुतं मे खड्गः क्वासौ कृपाणीमुपनय धनुषा किं किमङ्गप्रविष्टम् संरम्भोन्निद्रितानां क्षितिभृति गहनेऽन्योन्यमेवं प्रतीच्छ- न्वादः स्वप्नाभिदृष्टे त्वयि चकितहशा विद्विषामाविरासीत् ।।' इत्यादि। 'तनुत्राणं तनुत्राणं शस्त्रं शस्त्रं रथो रथः । इति शुश्रुविरे विष्वगुद्भटाः सुभटोक्तयः ।। यथा वा-- 'ग्रारब्धां तरुपुत्रकेषु सहसा संत्यज्य सेकक्रिया- मेतास्तापसकन्यकाः किमिदमित्यालोकयन्त्याकुलाः । आरोहन्त्युटजद्रुमांश्च वटवो वाचंयमा अप्यमी सद्यो मुक्तसमाधयो निजवृषीष्वेवोचपादं स्थिताः ॥' वातावेगो यथा-'वाताहतं वसनमाकुलमुत्तरीयम्' इत्यादि । वर्षजो यथा--- देवे वर्षत्यशनपवनव्यामृता वहिहेतो. र्गेहाद्गुहं फलकनिचितैः सेतुभिः पङ्कभीताः । नीध्रप्रान्तानविरलजलान्पाणिभिस्ताडयित्वा शूर्पच्छत्रस्थगितशिरमो योषितः संचरन्ति ।' उत्पातनो यथा- 'पौलस्त्यपीनभुजसंपदुदस्यमान- कैलाससंभ्रमविलोलशः प्रियायाः । श्रेयांसि वो दिशतु निहुनकोपचिह्न- मालिङ्गनोत्पुलकमासितमिन्दुमालेः ।।" अहितकृतस्त्वनिष्टदर्शनश्रवणाभ्याम् । तद्यथोदात्तराघवे-'चित्र- मायः- (ससंत्रमम् ।) भगवन् कुलपते रामभद्र, परित्रायतां परित्रायताम्। (इल्याकुलता नाटयति ।) इत्यादि । पुनः 'चित्रमायः- मृगरूपं परित्यज्य विधाय विकटं वपुः । नीयते रक्षसानेन लक्ष्मणो युधि संशयम् ॥ चतुर्थः प्रकाशः । रामः- वत्सस्याभयवारिधेः प्रतिभयं मन्ये कथं राक्षसा- अस्तश्चैष मुनिर्विरौति मनसश्चास्त्येव मे संभ्रमः । माहामी नकामनामिनि मुहुः स्नेहाद्गुरुयोचते न स्थातुं न च गन्तुमाकुलमतेपेढस्य मे निश्चयः ॥' इत्यन्तेनानिष्टप्राप्तिकृतसंभ्रमः । इष्टप्राप्तिकृतो यथाव- (प्रविश्य पटाक्षेपेण संभ्रान्तो वानरः ।) वानरः- महाराअ, एवं खुपवणणन्दणागमणेण पहरिस-' इत्यादि 'देवैस्स हिअआ- गन्दनणणं विअलिदं महुवणम् ।' इत्यन्तम् । यथा वा वीरचरिते- 'एहि वत्स रघुनन्दन पूर्णचन्द्र चुम्बामि मूर्धनि चिरस्य परिष्वजे त्वाम् । आरोप्य वा हृदि दिवानिशमुबहामि वन्देऽथवा चरणपुष्करकद्धयं ते ॥' वहिजो यथामरुशतके-- 'क्षिप्तो हस्तावलग्नः प्रसभमभिहतोऽप्याददानोंऽशुकान्तं गृह्णन्केशेष्वपास्तश्चरणनिपतितो नेक्षितः संभ्रमेण । आलिङ्गन्योऽवधूतत्रिपुरयुवतिभिः साश्रुनेत्रोत्पलाभिः कामीवादोपराधः स दहतु दुरितं शांभवो वः शराग्निः ॥' यथा वा रवावल्याम्- 'विरम विरम वढे मुश्च धूमाकुलत्वं प्रसरयसि किमुच्चैरञ्षिां चक्रवालम् । विरहदत जाहं यो न दग्धः प्रियायाः प्रलयदहनभासा तस्य किं त्वं करोषि ।' करिजो यथा रघुवंशे-~- 'स च्छिन्नबन्धद्रुतयुग्यशून्यं भग्नाक्षपर्यस्तरथं क्षणेन । रामापरित्राणविहस्तयो सेनानिवेशं तुमुलं चकार ।।' १. 'महाराज, एतत्खलु पवननन्दनागमनेन प्रहर्ष-' इति च्छाया. २. "देवस्य हृदयानन्दजननं विदलितं मधुवनम्' इति च्छाया. दशवपके करिग्रहण ज्यालोपलक्षणार्थम् । तेन व्याघ्रशूकरवानरादिप्रभवा आवेगा व्याख्याताः। अथ वितर्क:- तर्को विचारः संदेहाशिरोऽङ्गुलिनर्तकः । यथा- कि लोभेन विलचितः स भरतो येनैतदेवं कृतं संघः स्त्रीलघुतां गता किमथवा मातैव मे मध्यमा । मिथ्यैतन्मम चिन्तितं द्वितयमप्यार्यानुनोऽसौ गुरु- ___ मर्माता तातकलत्रमित्यनुचितं मन्ये विधात्रा कृतम् ॥' अथवा । 'कः समुचिताभिषेकादार्य प्रच्यावयेद्गुणज्येष्ठम् । ____ मन्ये ममैष पुण्यैः सेवावसरः कृतो विधिना ॥' अथावहित्यम्-- लज्जाद्यैर्विक्रियागुप्ताववाहित्याङ्गविक्रिया। यथा कुमारसंमवे- 'एवंवादिनि देवर्षों पार्श्वे पितुरधोमुखी । लीलाकमलपत्राणि गणयामास पार्वती ॥' अथ व्याधिः- व्याधयः सनिपाताद्यास्तेषामन्यत्र विस्तरः ॥ २९ ॥ दिमानं तु यथा-- 'अच्छिन्नं नयनाम्बु बन्धुषु कृतं चिन्ता गुरुभ्योऽपिता दत्तं दैन्यमशेषतः परिजने तापः सखीष्वाहितः । अद्य श्वः परिनिर्वृति व्रजति सा श्वासैः परं खिद्यते विश्रब्धो भव विप्रयोगजनितं दुःखं विभक्तं तया ॥' अथोन्मादः--- अप्रेक्षाकारितोन्मादः सन्निपातग्रहादिभिः। अस्मिन्नवस्था रुदितगीतहासासितादयः ॥ ३०॥ यथा--'आः क्षुद्रराक्षस, तिष्ठ तिष्ठ । क मे प्रियतमामादाय गच्छसि' इत्युपक्रमे 'कथम् । १. 'स्थान' इति पाठः, चतुर्थः प्रकाशः ।।

नवजलधरः सन्नद्धोऽयं न दृप्तनिशाचरः।
सुरधनुरिदं दूरीकृष्टं न तन्य शरासनम् ।
अयमपि पटुर्धारासारो न बाणपरम्परा
कनकनिकषत्रिग्धा विद्युत्प्रिया न ममोर्वशी ।'

इत्यादि । अथ विद्यादेः---- प्रारब्धकायसिद्ध्यादेविषादः सत्त्वसंक्षयः ।। निःश्वासोच्छ्वासहृत्तापसहायान्वेषणादिकृत् ॥ ३१ ॥ यथा वीरचरिते-‘हा आर्थे ताडके, किं हि नामैतत् । अम्बुनि म- अन्त्यलावून, ग्रीवाणः प्लवन्ते ।। नन्वेष राक्षसपतेः स्खलितः प्रतापः प्राप्तोऽद्भुतः परिभवो हि मनुष्यपोतात् । दृष्टः स्थितेन च मया स्वभनप्रमाथो | दैन्यं जरा च निरुणद्धि कथं करोमि । अश्रौत्सुक्यम्- कालाक्षमणमौत्सुक्य रम्येच्छारतिसंभ्रमैः । तत्रोच्छवासखंनिःश्वासहृत्तपस्वेदविभ्रमाः ॥ ३२ ॥ यथा कुमारसंभवे- ‘अत्मानमालोक्य च शोभमानमादर्शविम्बे निमितानाक्षी । हरोपयाने त्वरिता बभूव स्त्रीणां प्रियालोकफलो हि वेषः ।। यथा वा तत्रैव--- ‘पशुपतिरपि तान्यहानि कृच्छानिनयदद्रिसुतासमागमोत्कः ।। कमपरमवशं न विप्रकुर्युर्विभुमपि तं यदमी स्पृशन्ति भावाः । अथ चापला- मात्सर्यद्वेषरागादेयापलं खनवस्थितिः ।। तत्र भत्सेनपारुष्यस्वच्छन्दाचरणादयः ॥ ३३ ॥ • - ५ = = १. 'व' इति पाठः. दशरूपके यथा विकटनितम्बायाः- 'अन्यासु तावदुपमर्दसहासु भृङ्ग लोलं विनोदय मनः सुमनोलतासु । बालामजातरजसं कलिकामकाले व्यर्थं कदर्थयसि कि नवमल्लिकायाः ॥' यथा वा- 'विनिकषणरणत्कठोरदंष्ट्राक्रकचविशङ्कटकन्दरोदराग। अहमहमिकया पतन्तु कोपात्मममधुनैव किमत्र मन्मुखानि ॥' अथवा प्रस्तुतमेव तावत्सुविहितं करिष्ये ।' इति । अन्ये च चित्तवृत्तिविशेषा एतेषामेव विभावानुभावस्वरूपानुप्रवेशान्न पृथावाच्याः । अथ स्थायी-- विरुद्धैरविरुदैर्वा भावैर्विच्छिद्यते न यः । आत्मभावं नयत्यन्यान्स स्थायी लवणाकरः ॥ ३४ ॥ सजातीयविजातीयभावान्तरैरतिरस्कृतत्वेनोपनिबध्यमानो रत्यादिः स्था- यी। यथा बृहत्कथायां नरवाहनदत्तस्य मदनमञ्जूषायामनुरागः । तत्तद्वान्त- रानेकनायिकानुरागैरतिरस्कृतः स्थायी । यथा च मानतीमानी श्मशानाङ्के बीभत्सेन मालल्यनुरागस्यातिरस्कारो मम हि प्राक्तनोपलम्भसमावितात्मजन्म- नः संस्कारस्यानवरतप्रबोधात्प्रतीयमानस्तद्विसदृशैः प्रत्ययान्तरैरतिरस्कृतप्र. वाहः प्रियतमास्मृतिप्रत्ययोत्पत्तिसंतानस्तन्मयमिव करोत्यन्तवृत्तिसारूप्यत- श्चैतन्यमित्यादिनोपनिबद्धः । तदनेन प्रकारेण विरोधिनामविरोधिनां च स- मावेशो न विरोधी । तथाहि । विरोधः सहानवस्थानं बाध्यबाधकमावो वा। उभयरूपेणापि न तावत्तादात्म्यमस्यैकरूपत्वेनैवाविर्भावात् । स्थायिनां च विभावादीनां यदि विरोधस्तत्रापि न तावत्सहानवम्थानं रत्या परत्ते चेतसि स्त्रक्सूत्रन्यायेनाविरोधिनां व्यभिचारिणां चोपनिबन्धः समस्तभावकस्वसंवे- दनसिद्धः । यथैव स्वसंवेदनसिद्धस्तथैव काव्यव्यापारसंरम्भेणानुकार्येऽप्या. वेश्यमानः स्वचेतःसंमेदेन तथाविधानन्दसंविदुन्मीलनहेतुः संपद्यते । तस्मा- न तावद्भावानां सहानवस्थानम् | MITHITIJ भावान्तरेभोवान्तरति- रस्कारः। स च व्यभिचारिणां स्थायिनामविरुद्धन्यभिचारिभिः स्थायिनोऽविचतुर्थः प्रकाशः । रुद्धास्तेषामङ्गत्वात्प्रधानविरुद्धस्य चाहन्वायोगादानन्तर्यविरोधित्वमप्यनेन प्रकारेणापास्तं भवति । तथा च मालतीमाधवे शृङ्गारानन्तरं बीमत्सोपनिब- धेऽपि न किंचिद्वैरस्यं तदेवमेव स्थिते विरुद्धरसैकावलम्बनत्वमेव विरोधे हेतुः । सत्वविरुद्धरसान्तरव्यवधानेनोपनिबध्यमानो न विरोधी । यथा- 'अण्णहुणाहुमहेलिअहुजुहुपरिमलुसुसुअन्धु ।। मुहुकन्तह अगत्थणहअङ्गण फिट्टइ गन्धु ।' इत्यत्र बीभत्सरसस्याङ्गभूतरसान्तरव्यवधानेन शृङ्गारसमावेशो न विरुद्धः प्रकारान्तरेणैकाश्रयविरोधी परिहर्तव्यः । ननु यत्रैकतात्पर्येणेतरेषां विरु. द्वानामविरुद्धानां च न्याभूतत्वेनोपादानं तत्र भवत्वङ्गत्वेनाविरोधः । यत्र तु समप्रधानत्वेनानेकस्य भावस्योपनिबन्धनं तत्र कथम् । यथा--- 'ऐकत्तो रुअइ पिआ अण्णत्तो समरतूरणिग्योसो। पेम्मेण रणरसेण अ भडस डोलाइअं हिअअम् ॥' इत्यादौ रत्युत्साहयोः । यथा वा-. 'मात्सर्यमुत्सार्य विचार्य कार्यमार्याः समर्यादमिदं वदन्तु । सेव्या नितम्बाः किमु भूधराणामुत स्मरस्मेरविलासिनीनाम् ।।" इत्यादी रतिशमयोः । यथा च--- 'इयं सा लोलाक्षी त्रिभुवनललामैकवसतिः स चायं दुष्टात्मा स्वसुरपकृतं येन मम तत् । इतस्तीवः कामो गुरुरयमितः क्रोधदहनः कृतो वेपश्चायं कथमिदमिति भ्राम्यति मनः ।।' इत्यादौ तु रतिकोधयोः । "अन्त्रैः कल्पितमङ्गलप्रतिसराः स्त्रीहस्तरक्तोल्पल- व्यक्तोत्तंसभृतः पिनद्धशिरसा हृत्पुण्डरीकस्रजः । एताः शोणितपङ्ककुङ्कुमजुषः संभूय कान्तैः पिब- न्त्यस्थिस्नेहसुरां कपालचषकैः प्रीताः पिशाचाङ्गनाः ॥' इत्यादावेकाश्रयत्वेन रतिजुगुप्सयोः । 'एक ध्याननिमीलनान्मुकुलितं चक्षुर्द्वितीयं पुनः पार्वत्या वदनाम्बुजस्तनतटे शृङ्गारभारालसम् । १. नितान्तास्फुटत्वादस्य श्लोकस्य व्याख्या न लिख्यतेऽस्माभिः. २. 'एकतो रोदिति प्रियान्यतः समरतूर्यनिर्घोषः । प्रेम्णा रणरसेन च भटस्य दोलायितं हृदयम् ॥ इति च्छाया. ११६ दशरूपके अन्यद्रविकृष्टचापमदनक्रोधानलोद्दीपितं शंभौभिन्नरसं समाधिसमये नेत्रत्रयं पातु वः ॥' इत्यादौ शमरतिक्रोधानाम् । 'एकेनाक्ष्णा प्रविततरुषा वीक्षते व्योमसंस्थ भानोबिम्ब सजललुलितेनापरेणात्मकान्तम् । अह्नश्छेदे दयितविरहाशङ्किनी चक्रवाकी द्वौ संकीर्णी रचयति रसौ नर्तकीव प्रगल्मा ॥' इत्यादौ रतिशोककोधानां समप्राधान्येनोपनिबन्धस्तत्कथं न विरोधः । अत्रोच्यते--अत्राप्येक एव स्थायी । तथाहि । 'एकत्तो रुअइ पिआ' इत्यादौ स्थायिभूतोत्साहव्यभिचारिलक्षणवितर्कभावहेतुसंदेह कारणनमा क- रुणसभामतूर्ययोरुपादानं वीरमेव पुष्णातीति भटस्येत्यनेन पदेन प्रतिपादि- तम् । न च द्वयोः समप्रधानयोरन्योन्यमुपकार्योपकारकभावरहितयोरेक- वाक्यभावो युज्यते । किंचोपक्रान्ते सङ्काने सुभटानां कार्यान्तरकरणेन प्र- स्तुतसङ्ग्रामौदासीन्येन महदनौचित्यम् । अतो भर्तुः सङ्गामैकरसिकतया शौर्यमेव प्रकाशयन्प्रियतमाकरुणो वीरमेव पुष्णाति । एवम् 'मात्सर्यम्-' इत्यादावपि चिरप्रवृत्तरतिवासनाया हेयतयोपादानाच्छमैकपरत्वम् 'आर्याः समर्यादम्' इत्यनेन प्रकाशितम् । एवम् 'इयं सा लोलाक्षी' इत्यादावपि रा- वणस्य प्रतिपक्षनायकतया निशाचरत्वेन मायाप्रधानतया च रौद्रव्यभिचा- रिविषादविभाववितर्कहेतुतया रतिक्रोधयोरुपादानं रौद्रपरमेव । 'अन्त्रैः क- ल्पितमङ्गलप्रतिसराः' इत्यादौ हास्यरसैकपरत्वमेव । “एकं ध्याननिमील. नात्' इत्यादी शंभोर्भावान्तरैरनाक्षिप्ततया शमस्थस्यापि योग्यन्तरशमाद्वैल. क्षण्यप्रतिपादनेन शमैकपरतैव 'समाधिसमये' इत्यनेन स्फुटीकृता । 'एकेना. क्ष्णा' इत्यादौ तु समस्तमपि वाक्यं भविष्यद्विप्रलम्भविषयमिति न कचि. दनेकतात्पर्यम् । यत्र तु श्लेषादिवाक्येप्वनेकतात्पर्यमपि तत्र वाक्यार्थभेदेन स्वतन्त्रतया चार्थद्वयपरतेत्यदोषः । यथा--- 'लाव्याशेषत, सुदर्शनकरः सर्वाङ्गलीलानित- त्रैलोक्यां चरणारविन्दललितेनाक्रान्तलोको हरिः । बिभ्राणां मुखमिन्दुसुन्दररुचं चन्द्रात्मचक्षुर्दध- स्थाने यां स्वतनोरपश्यदधिकां सा रुक्मिणी वोऽवतात् ।' चतुर्थः प्रकाशः । इत्यादौ । तदेवमुक्तप्रकारेण रत्यायुपनिबन्धे सर्वत्राविरोधः । यथा वा श्रूयमाणरत्यादिपदेष्वपि वाक्येषु तत्रैव तात्पर्य तथाने दर्शयिष्यामः । रत्युत्साहजुगुप्साः क्रोधो हासः स्मयो भयं शोकः । शममपि केचित्साहुः पुष्टि व्येषु नैतस्य ॥ ३५ ।। इह शान्तरसं प्रति वादिनामनेकविधा विप्रतिपत्तयः । तत्र केनिदाहुः-- नास्त्येव शान्तो रसः । तस्याचार्येण प्रिनिगादनालक्षणाकरणान् । अन्ये तु वस्तुतस्तस्यामावं वर्णयन्ति । अनादिकानप्रवाहागातरागद्वेषयो- रुच्छेत्तुमशक्यत्वात् । अन्ये तु वीरबीभत्सादावन्तभावं वर्णयन्ति । एवं वदन्तः शममपि नेच्छन्ति । यथा तथास्तु । सर्वथा नाटकादावभिनयात्मनि स्थायित्वमस्माभिः शमस्य निषिध्यते । तस्य समस्तव्यापारप्रविलयरूपस्या- भिनयायोगात् । यत्तु कैश्चिन्नागानन्दादौ शमस्य स्थायित्वमुपवर्णितम्, तत्तु मलयवत्यनुरागेणाप्रबन्धप्रवृत्तेन विद्याधरचक्रवर्तित्वप्रात्याविरुद्धम् । न घे. कानुकायेविभावालम्बनो विषयानुरागापरागावुपलब्धौ। अतो दयावीरोत्साह स्यैव तत्र स्थायित्वम् । तत्रैव शृङ्गारस्याङ्गत्वेन चक्रवर्तित्वावाप्तेश्च फल- न्वेनाविरोधादीप्सितमेव न सर्वत्र कर्तव्यमिति परोपकारप्रवृत्तस्य विनिगी- पोर्नान्तरीयकत्वेन फलं संपद्यत इत्यावेदितमेव प्राक् । अतोऽष्टावेव स्था- यिनः । ननु च रसनादसत्वमेतेषां मधुरादीनामिवोक्तमात्राः । निर्वेदा- दिप्वपि तत्प्रकाममस्तीति तेऽपि रसाः ।।' इत्यादिना रसान्तराणामप्यन्यैरभ्यु- पगतत्वात्स्थायिनोऽप्यन्ये कल्पिता इत्यवधारणानुपपत्तिः । अत्रोच्यते-- निर्वेदादिरताप्यादस्थायी स्वदते कथम् । वैरस्यायैव तत्पोषस्तेनाष्टौ स्थायिनो मताः ॥ ३६॥ विरुद्धाविरुद्धाविच्छेदित्वस्य निर्वेदादीनामभावादस्थायित्वम् । अत एव ते चिन्तादिस्वस्वव्यभिचार्यन्तरिता अपि परितोषं नीयमाना वैरस्यमावह- न्ति । न च निष्फलावसानत्वमेतेधामस्थायित्वनिबन्धनं हास्यादीनामप्य- स्थायित्वप्रसङ्गात् । पारम्पर्येण तु निर्वेदादीनामपि फलवत्त्वात् । अतो निष्फलत्वमस्थायित्वे प्रयोजकं न भवति । किंतु विरुद्धरविरुद्धैर्भावरतिर- स्कृतत्वम् । न च निर्वेदादीनामिति न ते स्थायिनः । ततो रसत्वमपि न तेषा- मुच्यते । अतोऽस्थायित्वादेवैतेषामरसता। क. पुनरेतेषां काव्येनापि संबन्धः । दशरूपके न तावद्वाच्यवाचकभावः स्वशब्दैरनावेदितत्वात् । न हि शृङ्गारादिरसेषु का- व्येषु शृङ्गारादिशब्दा पत्यादिशब्दा वा श्रूयन्ते। येन तेषां तत्परिपोषस्य वा- भिधेयत्वं स्यात् । यत्रापि च श्रूयन्ते तत्रापि विभावादिद्वारकमेव रसत्वमेतेषां न स्वशब्दाभिधेयत्वमात्रेण । नापि लक्ष्यलक्षकभावस्तत्सामान्याभिधायिनस्तु लक्षकस्य पदस्याप्रयोगात् । नापि लक्षितलक्षणया तत्प्रतिपत्तिः । यथा 'गङ्गायां घोषः' इत्यादौ । तत्र हि स्वार्थे स्रोतोलक्षणे घोषस्यावस्थानासं- भवात्स्वार्थे स्खलद्गतिर्गङ्गाशब्दः स्वार्थ विना भूनार्थोपलक्षितं तटमुपलक्षयति । अत्र तु नायकादिशब्दाः स्वार्थेऽस्खलगातयः कामिना निरगुणामागेयुः । को वा निमित्तप्रयोजनाम्यां विना मुख्ये सत्युपचरितं प्रयुञ्जीत । 'सिंहो माणवकः' इत्यादिवत् । अतएव गुणवृत्त्यापि नेयं प्रतीतिः । यदि वा- च्यत्वेन रसप्रतिपत्तिः स्यात्तदा केवलवाच्यवाचकभावमात्रव्युत्पन्नचेतसामप्य- रसिकानां रसास्वादो भवेत् । न च काल्पनिकत्वमविगानेन सर्वसहृदयानां रसास्वादोद्भतेः । अतः केचिदभिधालक्षणागौणीभ्यो वाच्यान्तरपरिकल्पि- तशक्तिभ्यो व्यतिरिक्तं व्यञ्जकत्वलक्षणं शब्दव्यापार रसालंकारवस्तुविषय- मिच्छन्ति । तथाहि । विभावानुभावव्यभिचारिमुखेन रसादिप्रतिपत्तिरुपजाय- माना कथमिव वाच्या स्यात् । यथा कुमारसंभवे-- 'विवृण्वती शैलमुतापि भावमङ्गैः स्फुरद्वालकदम्बकल्पैः । साचीकृता चारुतरेण तस्थौ मुखेन पर्यस्तविलोचनेन ॥' इत्यादावनुरागजन्यावस्थाविशेषानुभाववद्विरिजालक्षणविभावोपवर्णनादेवाश- ब्दापि शृङ्गारप्रतीतिरुदेति । रमान्तरेप्वप्ययमेव न्यायः । न केवलं रसे- प्वेव यावद्वस्तुमात्रेऽपि । यथा- 'भम धम्मिअ वीसद्धो सो सुणहो अन्ज मारिओ तेण । गोलाणइकच्छकुडङ्गवासिणा दरिअसीहेण ॥ इत्यादौ निषेधपतिपत्तिरशब्दापि व्यञ्जकशक्तिमूलैव । तथालंकारेष्वपि-- 'लावण्यकान्तिपरिपूरितदिङ्मुखेऽस्मि- स्मेरेऽधुना तव मुखे नग्लायनाति। सोमं यदेति न मनागपि तेन मन्ये सुव्यक्तमेव जलराशिरयं पयोधिः ॥' १. भ्रम धार्मिक विश्रब्धः स वाद्य मारितस्तेन । गोदावरीनदीकच्छकुटावासिना दरीसिंहेन । इति उछाया, ..- - -. -.-...-.---.-... चतुर्थः प्रकाशः । इत्यादिषु चन्द्रतुल्यं तन्वीवदनारविन्दमित्याग्रुपमाद्यलंकारप्रतिपत्तिय॑ञ्जक- त्वनिबन्धनीति । न चामावर्धापत्तिनन्या । अनुपपद्यमानार्थापेक्षाभावात् । नापि वाक्यार्थत्वं व्यङ्गयस्य तृतीयकक्षाविषयत्वात्। तथाहि-'भ्रम धार्मिक' इत्यादौ पदार्थविषयाभिधालक्षणप्रथमकक्षातिकान्तक्रियाकारकसंसर्गात्मक- विधिविषयवाक्यार्थकक्षातिक्रान्ततृतीयकक्षाकान्तो निषेधात्मा व्यङ्गचल- क्षणोऽर्थो व्यञ्जकशक्तयधीनः स्फुटमेवावभासते । अतो नासौ वाक्यार्थः । ननु च तृतीयकक्षाविषयत्वमश्रूयमाणपदार्थतात्पर्येषु 'विपं भुव' इत्यादि- वाक्येषु निषेधार्थविषयेषु प्रतीयत एव वाक्यार्थः । न चात्र व्यञ्जकत्ववादिनापि वाक्यार्थत्वं नेप्यते तात्पर्यादन्यत्वाद्धनेः । तत्र स्वार्थस्य द्वितीयकक्षायामवि- श्रान्तस्य तृतीयकक्षाभावात् । सैव निषेधकक्षा तत्र द्वितीयकक्षाविधौ कि- याकारकसंसर्गानुपपत्तेः । प्रकरणाल्पितरि वक्तरि पुत्रस्य विषभक्षणनियो. गाभायात् । रसवद्वाक्येषु च विभावप्रतिपत्तिलक्षणद्वितीयकक्षायां रसानव- गमात् । तदुक्तम्- 'अप्रतिष्ठमविश्रान्तं स्वार्थे यत्परतामिदम् । वाक्यं विगाहते तत्र न्याय्या तत्परतास्य सा ॥ यत्र तु स्वार्थविश्रान्तं प्रतिष्ठां तावदागतम् । तत्प्रसर्पति तत्र स्यात्सर्वत्र ध्वनिना स्थितिः ।।' इत्येवं सर्वत्र रसानां व्यङचत्वमेव । वस्त्वलंकारयोस्त क्वचिदाच्यत्व क्वचिब्यङ्गयत्वम् । तत्रापि यत्र व्यङ्गयस्य प्राधान्येन प्रतिपत्तिस्तत्रैव ध्वनिः, अन्यत्र गुणीभूतव्यङ्गयत्वम् । तदुक्तम्--- 'यत्रार्थः शब्दो वा यमर्थमुपसर्जनीकृतस्वार्थो । व्यक्तः काव्यविशेषः स ध्वनिरिति सूरिभिः कथितः ।। प्रधानेऽन्यत्र वाक्यार्थे यत्राङ्गं तु रसादयः । काव्ये तस्मिन्नलंकारो रसादिरिति मे मतिः ॥" यथा--'उपोढरागेण' इत्यादि । तस्य च ध्वनर्विवक्षितवाच्याविवक्षि- तवाच्यत्वेन द्वैविध्यम् । अविवक्षितवाच्योऽप्यत्यन्ततिरस्कृतस्वार्थोऽर्थान्तरसं- क्रमितवाच्यश्चेति द्विधा । विवक्षितवाच्यश्च अमंलक्षिकमः क्रमद्योत्यश्चेति द्विविधः । तत्र रसादीनामसंलक्ष्यक्रमे ध्वनित्वं प्राधान्यप्रतीतो सत्यामङ्गत्वे- न प्रतीतो रसपदलंकार इति । १२० दशरूपके अत्रोच्यते- वाच्या प्रकरणादिभ्यो बुद्धिस्था वा यथा क्रिया। वाक्यार्थः कारकैर्युक्ता स्थायी भावस्तथेतरैः ॥ ३७॥ यथा लौकिकवाक्येषु श्रूयमाणक्रियेषु 'गामभ्याज-' इत्यादिष्वश्रूयमाण- क्रियेषु च 'द्वार द्वारम्' इत्यादिषु स्वशब्दोपादानात्प्रकरणादिवशाइद्धिसं. निवेशिनी क्रियैव कारकोपचिता वाक्यार्थस्तथा कान्येप्वपि स्वशब्दोपा- दानात्कचित् 'प्रीत्यै नवोढा प्रिया' इत्येवमादौ, क्वचिच्च प्रकरणादिवशास्त्रि- यताविहितविभावाद्यविनाभावाद्वा साक्षाद्भावकचेतसि विपरिवर्तमानो रत्यादिः स्थायी स्वस्वविभावानुभावव्यभिचारिभिस्तत्तच्छब्दोपनीतैः संस्कारपरम्परया परं प्रौढिमानीयमानो रत्यादिवाक्यार्थः । न चापदार्थस्य वाक्यार्थत्वं नास्तीति वाच्यम् । कार्यपर्यवसायित्वात्तात्पर्यशक्तेः । तथाहि पौरुषेयमपौरुषेयं वाक्यं सर्व कार्यपरम् । अतत्परत्वेऽनुपादेयत्वादुन्मत्तादिवाक्यवत्काव्यशब्दानां चा- न्वयव्यतिरेकाम्यां निरतिशयसुखास्वादव्यतिरकेण प्रतिपाद्यप्रतिपादकयोः प्र- वृत्तिविषययोः प्रयोजनान्तरानुपलब्धेः स्वानन्दोद्भुतिरेव कार्यत्वेनावधार्यते । तदुभूतिनिमित्तत्वं च विभावादिसंसृष्टस्य स्थायिन एवावगम्यते । अतो वास्य- स्याभिधानशक्तिस्तेन तेन रसेनाकृष्यमाणा तत्तत्स्वार्थापेक्षितावान्तरविभावा- दिप्रतिपादनद्वारा स्वपर्यवसायितामानीयते । तत्र विभावादयः पदार्थस्थानीया. स्तत्संसृष्टो रत्यादिर्वाक्यार्थः । तदेतत्काव्यवाक्यम् । यदीयं ताविमौ पदा- र्थवाक्यार्थौ । न चैवं सति गीतादिवत्सुखजनकत्वेऽपि वाच्यवाचकमावानु- पयोगः । विशिष्टविभावादिसामग्रीविदुषामेव तथाविधरत्यादिभावनावतामेव स्वादोद्भुतेस्तदनेनातिप्रसङ्गोऽपि निरस्तः । ईदृशि च वाक्यार्थनिरूपणे परि- कल्पिताभिधादिशक्तिवशेनैव समस्तवाक्यार्थावगतेः शक्त्यन्तरपरिकल्पनं प्रयासः । यथावीचाम काव्यनिर्णये- 'तात्पर्यानतिरेकाच्च व्यञ्जकत्वस्य न ध्वनिः । किमुक्तं स्यादश्रुतार्थतात्पर्येऽन्योक्तिरूपिणि ।। विषं भक्षय पूर्वो यश्चैवं परसुतादिषु । प्रसह्यते प्रधानत्वाद्धनित्वं केन वार्यते ।। धनिश्चेत्स्वार्थविश्रान्तं वाक्यमर्थान्तराश्रयम् । तत्परत्वं त्वविधान्तौ तन्न विश्रान्त्यसंभवात् ।। चतुर्थः प्रकाशः । एतावत्येव विश्रान्तिस्तात्पर्यस्येति किं कृतम् । यावत्कार्यप्रसारित्वात्तात्पर्य न तुलाधतम् ॥ भ्रम धार्मिक विश्नब्धमिति भ्रमिकृतास्पदे । निावृत्ति कथं वाक्यं निषेधमुपसर्पति ।। प्रतिपाद्यस्य विश्रान्तिरपेक्षापूरणाद्यदि । वक्तर्विवक्षितप्राप्तेरविश्रान्तिर्न वा कथम् ॥ पौरुषेयस्य वाक्यस्य विवक्षा परतन्त्रता । वऋभिप्रेततात्पर्यमतः काव्यस्य युज्यते ॥ इति । अतो न रसादीनां काव्येन सह व्यङ्गयव्यञ्जकभावः। किं तर्हि भाव्यभा- वकसंबन्धः काव्यं हि भावकम् । भाव्या रसादयः । ते हि स्वतो भवन्त एव भावकेषु विशिष्टविभावादिमता काव्येन भाव्यन्ते न चान्यत्र शब्दा- न्तरेषु भाव्यभावकलक्षणसंबन्धाभावात्काव्यशब्देष्वपि तथा भाव्यमिति वा- व्यम् । भावनाक्रियावादिभिस्तथाङ्गीकृतत्वात् । किंच मा चान्यत्र तथा- स्त्वन्वयव्यतिरेकाम्यामिह तथावगमात् । तदुक्तम्-- 'भावाभिनयसंबन्धान्भावयन्ति रसानिमान् । यस्मात्तस्मादमी भावा विज्ञेया नाट्ययोक्तृभिः ॥' इति । कथं पुनरगृहीतसंबन्धेभ्यः पदेभ्यः स्थाय्यादिप्रतिपत्तिरिति चेलोके तथाविधचेष्टायुक्तस्त्रीपुंसादिषु रत्याद्यविनाभावदर्शनादिहापि तथोपनिबन्धे सति रत्याद्यविनाभूतचेष्टादिप्रतिपादकशब्दश्रवणादभिधेया विनाभावेन ला- क्षणिकी रत्यादिप्रतीतिः । यथा च काव्यार्थस्य रसभावकत्वं तथाग्रे वक्ष्यामः । रसः स एव स्वायत्वादसिकस्यैव वर्तनात् । नानुकार्यस्य वृत्तत्वाकाव्यस्यातत्परत्वतः ॥ ३८॥ द्रष्टुः प्रतीतिवी डेयारागद्वेषप्रसङ्गतः। लौकिकस्य स्वरमणीसंयुक्तस्येव दर्शनात् ॥ ३९ ॥ काव्यार्थोपप्लावितो रसिकवर्ती रत्यादिः स्थायीभावः स इति प्रतिनि- दिश्यते । स च खाद्यतां निर्भरानन्दसंविदात्मतामापाद्यमानो रसो रसिक- वर्तीति वर्तमानत्वान्नानुकायरामादिवर्ती वृत्तत्वात्तस्य । अथ शब्दोपहित- रूपत्वेनावर्तमानस्यापि वर्तमानववभासनमिष्यत एव । तथापि तदवभास- द. ११ १२२ - दशरूपके स्यास्मदादिभिरनुभूयमानत्वादसत्समतैकास्वादं प्रति विभावत्वेन तु रामा- देर्वर्तमानवदवभासनमिष्यत एव । किंच न काव्यं रामादीनां रसोपजननाय कविभिः प्रवर्त्यते । अपि तु सहृदयानानन्दयितुम् । स च समस्तभावक- स्वसंवेद्य एव । यदि चानुकार्यस्य रामादेः शृङ्गारः स्यात्ततो नाटकादौ त- दर्शने लौकिक इव नायके शृङ्गारिणि स्वकान्तासंयुक्ते दृश्यमाने शृङ्गार- वानयमिति प्रेक्षकाणां प्रतीतिमात्रं भवेन्न रसानां स्वादः सत्पुरुषाणां च लज्जेतरेषां त्वसूयानुरागापहारेच्छादयः प्रसज्येरन् । एवं च सति रसा- दीनां व्यङ्गचत्वमपास्तम् । अन्यतो लब्धसत्ताकं वस्त्वन्येनापि व्यज्यते । प्रदीपेनेव घटादि । न तु तदानीमेवाभिव्यञ्जकत्वाभिमतैरापाद्य स्वभावम् । भाव्यन्ते च विभावादिभिः प्रेक्षकेषु रसा इत्यावेदितमेव । ननु च सामाजिकाश्रयेषु रसेपु को विभावः । कथं च सीतादीनां त्र देवीनां विभावत्वेनाविरोध उच्यते । धीरोदात्ताधवस्थानां रामादिः प्रतिपादकः। विभावयति रत्यादीन्स्वदन्ते रसिकस्य ते ॥ ४०॥ न हि कवयो योगिन इव ध्यानचक्षुषा ध्यात्वा प्रातिस्विकी रामादी- नामवस्या इतिहासवदुपनिवनन्ति । किं तर्हि सर्वलोकमाधारणाः खोत्प्रे- क्षाकृतसन्निधयो धीरोदात्ताद्यवस्थाः क्वचिदाश्रयमात्रदायिन्यो दधति । ता एव च परित्यक्तविशेपा रसहेतवः ।। तत्र सीतादिशब्दाः परित्यक्तजनकतनयादिविशेषाः स्त्रीमात्रवाचिनः किमिवानिष्टं कुर्युः । किमर्थं तर्युपादीयन्त इति चेदुच्यते-- क्रीडतां मृण्मयैर्यवालानां द्विरदादिभिः ॥ ४१ ॥ स्वोत्साहः स्वदते तद्वच्छ्रोतॄणामर्जुनादिभिः । एतदुक्तं भवति । नात्र लौकिकशृङ्गारादिवल्यादिविभावादीनामुपं. योगः । किं तर्हि प्रतिदिनप्रकारेण लौकिकरसविलक्षणत्वं नाट्यरसानाम् । यदाह---'अष्टौ नाट्यरसाः स्मृताः' इति ।। काव्यार्थभावनास्वादो नर्तकस्य न वार्यते ॥ ४२ ॥ नर्तकोऽपि न लौकिकरसेन रसवान्भवति । तदानीं भोग्यत्वेन स्वमहि- लादेरग्रहणात्कायार्थभावनया न्यम्मदादिव काव्यग्माम्पादोऽस्यापि न वार्यते । चतुर्थः प्रकाशः। कथं च काव्यात्स्वादोद्भूतिः किमात्मा चासाविति व्युत्पाद्यते-- स्वादः काव्यार्थसंभेदादात्मानन्दसमुद्भवः । विकाशविस्तरक्षोभविक्षेपैः स चतुर्विधः ।। ४३ ।। शृङ्गारवीरचीभत्सरौद्रेषु मनसः क्रमात् । हास्याद्भुतभयोत्कर्षकरुणानां त एवं हि ॥ ४४ ॥ अतस्तजन्यता तेषामत एवावधारणम् । काव्यार्थेन विभावादि संसृष्टस्थाय्यात्मकेन भावकचेतसः संभेदेऽन्योन्य- संचलने प्रत्यस्तमितस्वपरविभागे सति प्रबलतरस्वानन्दोद्भतिः स्वादः । तस्य च सामान्यात्मकल्लेऽपि प्रतिनियतविभावादिकारणमन्यत्वेन संभेदेन चतुर्धा चित्तभूमयो भवन्ति । तद्यथा-शृङ्गारे विकासः, वीरे विस्तरः, बीभत्से क्षोभः, रौद्रे विक्षेप इति । तदन्येषां चतुर्णा हास्याद्भुतभयानकक- रुणानां स्वसामग्रीलब्धपरिपोषाणां त एव चत्वारो विकासाद्याश्चेतसः सं. भेदाः । अत एव---- 'शृङ्गाराद्धि भवेद्धास्यो रौद्राच्च करुणो रसः । वीराचैवाद्भुतोत्पत्तिर्बीभत्साच्च भयानकः ॥' इति । हेतुहेतुमद्भाव एव संभेदापेक्षया दर्शितो न कार्यकारणभावाभिप्रायेण तेपा कारणान्तरजन्यत्वात् । 'शृङ्गारानुकृतियों तु स हास्य इति कीर्तितः।' इत्यादिना विकासादिसंभेदैकत्वस्यैव स्फुटीकरणाढवधारणमप्यत एवाटापिनि संभेदानां भावात् । ननु च युक्तं शृङ्गारवीरहास्यादिषु प्रमोदात्मकेषु वा. क्यार्थसंभेदादानन्दोद्भव इति । करुणादौ तु दुःखात्मकत्वे कथमिवासी प्रादुष्यात् । तथाहि । तत्र करुणात्मककाव्यश्रवणाहुःखाविर्भावोऽश्रुपाता- दयश्च रसिकानामपि प्रादुर्भवन्ति । न चैतदानन्दात्मकत्वे सति युज्यते । सत्यमेतत् । किंतु तादृश एवासावानन्दः सुखदुःखात्मको यथा प्रहरणादिषु संभोगावस्थायां कुट्टमिते स्त्रीणामन्यश्च लौकिकात्करुणात्काव्यकरुणः । त- थाह्यत्रोत्तरोत्तरा रसिकानां प्रवृत्तयः । यदि वा लौकिककरुणवदुःखात्म- कत्वमेवेह स्यात्तदा न कश्चित्तत्र प्रवर्तेत । ततः कारुण्यैकरसानां रामाय- णादिमहाप्रबन्धानामुच्छेद एव भवेदश्रुपातादयश्चेति वृत्तवर्णनाकर्णनेन वि- निपातितेषु लौकिकवैलव्यदर्शनादिवत्प्रेक्षकाणां प्रादुर्भवन्तो न विरुध्यन्ते । तस्माद्रसान्तरवत्करुणस्याप्यानन्दात्मकत्वमेव । दशरूपके ननु शान्तरसस्यानभिधेयत्वाद्यद्यपि नाट्येऽनुप्रवेशो नास्ति तथापि सूक्ष्मातीतादिवस्तूनां सर्वेषामपि शब्दप्रतिपाद्यताया विद्यमानत्वात्काव्यवि- षयत्वं न निवार्यते । अतस्तदुच्यते- शमप्रकर्षों निर्वाच्यो मुदितादेस्तदात्मता ॥ ४५ ॥ शान्तो हि यदि तावत् 'न यत्र दुःखं न सुखं न चिन्ता न द्वेषरागौ न च काचिदिच्छा। रसस्तु शान्तः कथितो मुनीन्द्रैः सर्वेषु भावेषु शमप्रधानः ।। इत्येवंलक्षणः, तदा तस्य मोक्षावस्थायामेवात्मस्वरूपापत्तिलक्षणायां प्रादुर्भा- वात्तस्य च स्वरूपेणानिर्वचनीयता । तथाहि श्रुतिरपि स एष नेति नेत्य- न्यापोहरूपेणाह न च तथाभूतस्य शान्तरसस्य सहृदयाः स्वादयितारः स. न्स्यथ तदुपायभूतो मुदितामैत्रीकरुणोपेक्षादिलक्षणरतस्य च विकाशवि. स्तारक्षोभविक्षेपरूपतैवेति । तदुत्त्यैव शान्तरसास्वादो निरूपितः । इदानीं विभावादिविषयावान्तरकाव्यन्यापारप्रदर्शनपूर्वकः प्रकरणेनोप- संहारः प्रतिपाद्यते-- पदार्थैरिन्दुनिर्वेदरोमाञ्चादिस्वरूपकैः। काव्याद्विभावसंचार्यनुभावप्रख्यतां गतः ।। ४६ ॥ भावितः स्वदते स्थायी रसः स परिकीर्तितः। अतिशयोक्तिरूपकाव्यव्यापाराहितविशेषैश्चन्द्राद्यैरुद्दीपनविभावैः प्रमदा- प्रभृतिभिरालम्बनविभावनिर्वेदादिभिव्यभिचारिभावै रोमाञ्चाश्रुभ्रूक्षेपकटाक्षायै- रनुमावैरवान्तरव्यापारतया पदार्थीभूतैर्वाक्यार्थः स्थायीभावो विभादितो भावरूपतामानीतः स्वदते स रस इति प्राक्प्रकरणे तात्पर्यम् ।। विशेषलक्षणान्युच्यन्ते----तत्राचार्येण स्थायिनां रत्यादीनां शृङ्गारादीनां च पृथालक्षणानि विभायादिप्रतिपादनेनोदितानि । अत्र तु- लक्षणैक्यं विभावैक्यादभेदाद्रसभावयोः॥ ४७ ॥ क्रियत इति वाक्यशेषः । तत्र तावच्छृङ्गार:--- रम्यदेशकलाकालवेषभोगादिसेवनैः । प्रमोदात्मा रतिः सैव नोरन्योन्यरक्तयोः। प्रहृष्यमाणा शृङ्गारो मधुराङ्गविचेष्टितैः ॥४८॥ चतुर्थः प्रकाशः। १२५ इत्थमुपनिबध्यमानं काव्यं शृङ्गाराखादाय प्रभवतीति । कन्युपदेशप- रमेतत् । तत्र देशविभावो यथोत्तररामचरिते---- 'स्मरसि सुतनु तस्मिन्पर्वते लक्ष्मणेन प्रतिविहितसपर्यामुस्थयोस्तान्यहानि । स्मरसि सरसतीरां तत्र गोदावरी वा स्मरसि च तदुपान्तेष्वावयोर्वर्तनानि ।' कलाविमावो यथा-- 'हस्तरन्तर्निहितवचनैः सूचितः सम्यगर्थः पादन्यासलंयमुपगतस्तन्मयत्वं रसेषु । शाखायोनिर्मदुरभिनयः षडिकल्पोऽनुवृत्तै- ___ भावे भावे नुदति विषयानरागबन्धः स एव ।' यथा च---- 'व्यक्तिय॑ञ्जनधातुना दशविधेनाप्यत्र लब्धामुना विस्पष्टो द्रुतमध्यलम्बितपरिच्छिन्नस्त्रिधाय लयः । गोपुच्छप्रमुखाः क्रमेण गतयस्तिस्रोऽपि संपादिता. स्तत्त्वौधानमताश्च वाद्यविधयः सम्यक्त्रयो दर्शिताः ।। कालविभावो यथा कुमारसंभवे- 'असूत सद्यः कुसुमान्यशोकः स्कन्धात्प्रभृत्येव सपल्लवानि । पादेन चापैक्षत सुन्दरीणां संपर्कमासिञ्जितनूपुरेण ॥' इत्युपक्रमे---- 'मधु द्विरेफः कुसुमैकपात्रे पपौ प्रियां खामनुवर्तमानः । शृङ्गेण संस्पर्शनिमीलिताक्षी मृगीमकण्डूयत कृष्णसारः ॥ वेषविभावो यथा तत्रैव-- 'अशोकनिर्भसितपद्मरागमाकृष्टहेमद्युतिकर्णिकारम् । मुक्ताकलापीकृतसिन्दुवारं वसन्तपुष्पाभरणं वहन्ति ॥' उपभोगविमाको यथा- 'चक्षुर्लप्तमपीकणं कवलितस्ताम्बूलरागोऽधरे विश्रान्ता कबरी कपोलफलके लुसेव गानद्युतिः । दशरूपके जाने संप्रति मानिनि प्रणयिना कैरप्युपायक्रम- भग्नो मानमहातरुस्तरुणि ते चेतःस्थलीवर्धितः ॥' प्रमोदात्मा रतिर्यथा मालतीमाधवे- 'जगति जयिनस्ते ते भावा नवेन्दुकलादयः प्रकृतिमधुराः सन्त्येवान्ये मनो मदयन्ति ये । मम तु यदियं याता लोके विलोचनचन्द्रिका नयनविषयं जन्मन्येकः स एव महोत्सवः ॥' युवतिविभावो यथा मालविकाग्निमित्रे- 'दीर्घाक्षं शरदिन्दुकान्ति वदनं बाहू नतावंसयोः संक्षिप्तं निविडोन्नतस्तनमुरः पार्थे प्रमृष्टे इव । मध्यः पाणिमितो नितम्ब जघनं पादावरालाङ्गुली छन्दो नर्तयितुर्यथैव मनसः स्पष्टं तथास्या वपुः । यूनोविभावो यथा मालतीमाधवे- 'भूयो भूयः सविधनगरीरथ्यया पर्यटन्तं दृष्ट्वा दृष्ट्वा भवनवलभीतुङ्गवातायनस्था । मा काम नवमिव रतिमालती माधवं य- द्गाटोत्कण्ठा लुलितललितैरङ्गकैम्ताम्यतीति ॥' अन्योन्यानुरागो यथा तत्रैव- 'यान्त्या मुहुर्वलितकन्धरमाननं त- दावृत्तवृत्तशतपत्रनिभं वहन्त्या । दिग्धोऽमृतेन च विषेण च पक्ष्मलाक्ष्या गाढं निखात इव मे हृदये कटाक्षः ॥' मधुराङ्गविचेष्टितं यथा तत्रैव- 'स्तिमितविकसितानामुल्लसद्भूलतानां मसृणमुकुलितानां प्रान्तविस्तारभाजाम् । प्रतिनयननिपाते किंचिदाकुञ्चितानां विविधमहमभूवं पात्रमालोकितानाम् ॥" ये सत्त्वजाः स्थायिन एव चाष्टौ त्रिंशत्रयो ये व्यभिचारिणश्च । चतुर्थः प्रकाशः। १२७ एकोनपञ्चाशदमी हि भावा । युक्त्या निबद्धाः परिपोषयन्ति । आलस्यमौग्यं मरणं जुगुप्सा ___ तस्याश्रयाद्वैतविरुद्धमिष्टम् ॥ ४९ ॥ त्रयस्त्रिंशद्वयभिचारिणश्चाष्टौ स्थायिन अष्टौ सात्त्विकाश्चेत्येकोनपञ्चाशत् । युक्ताङ्गत्वेनोपनिवध्यमानाः शृङ्गारं संपादयन्त्यालस्यौग्यजुगुप्सामरणादी- न्येकालम्बनविभावाश्रयत्वेन मानाङ्गत्वेन चोपनिवध्यमानानि विरुध्यन्ते । प्रकारान्तरेण चाविरोधः नामनिपाति एव । विभागस्तु- ___ अयोगो विप्रयोगश्च संभोगश्चेति स विधा । अयोगविप्रयोगविशेषत्वाद्विप्रलम्भस्यैतत्सामान्याभिधायित्वेन विप्रलम्भ शब्द उपचरितवृत्तिर्मा भूदिति न प्रयुक्तः । तथाहि । दत्त्वा संकेतम- प्राप्तेऽवध्यतिक्रमे साध्येन नायिकान्तरानुसरणाच विप्रलम्भशब्दस्य मुख्य- प्रयोगो वचनार्थत्वात् । तत्रायोगोऽनुरागेऽपि नवयोरेकचित्तयोः ॥ ५० ॥ पारतन्त्र्येण देवाद्वा विप्रकर्षादसंगमः। योगोऽन्योन्यस्वीकारस्तदभावस्त्वयोगः । पारतन्त्र्येण विप्रकर्षादेवपि- त्राद्यायत्तत्वात्सागरिकामालत्योर्वत्सराजमाधवाभ्यामिव दैवागौरीशिवयोरि- वासमागमोऽयोगः। दशावस्थः स तत्रादावभिलाषोऽथ चिन्तनम् ॥ ५१॥ स्मृतिगुणकथोद्वेगमलापोन्मादसंज्वराः। जडता मरणं चेति दुरवस्थं यथोत्तरम् ॥ ५२ ॥ अभिलाषः स्पृहा तत्र कान्ते सर्वाङ्गसुन्दरे ।। दृष्टे श्रुते वा तत्रापि विस्मयानन्दसाध्वसाः ॥५३॥ साक्षात्मतिकृतिखपच्छायामाया दर्शनम् । श्रुतिव्योजात्सखीगीतमागधादिगुणस्तुते ॥ ५४॥ १. 'काम्ये' इति पाठः. १२८ दशरूपके अभिलाषो यथा शाकुन्तले- 'असंशयं क्षत्रपरिग्रहक्षमा यदायमस्यामभिलाषि मे मनः । सतां हि संदेहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तःकरणप्रवृत्तयः ।।' विस्मयो यथा- 'स्तनावालोक्य तन्वङ्गयाः शिरः कम्पयते युवा । तयोरन्तरनिर्मग्नां दृष्टिमुत्पाटयन्निव ॥' आनन्दो यथा विद्धशालभञ्जिकायाम्- 'सुधाबद्धग्रासैरुपवनचकोरैः कवलितां किरज्योत्स्नामच्छां लवलिफलपाकप्रणयिनीम् । उपमाकाराग्रं प्रहिणु नयने तकेय मना- गनाकाशे कोऽयं गलितहरिणः शीतकिरणः ॥' साध्वसं यथा कुमारसंभवे- 'तं वीक्ष्य वेपथुमती सरसायष्टि- निक्षेपणाय पदमुद्भूतमुद्वहन्ती । मार्गाचलव्यतिकराकुलितेव सिन्धुः शैलाधिराजतनया न ययौ न तस्थौ ॥ यथा वा- 'व्याहृता प्रतिवचो न संदधे गन्तुमैच्छदवलम्बितांशुका । सेवते स्म सयनं परामुखी सा तथापि रतये पिनाकिनः ॥' सानुभावविभावास्तु चिन्ताधाः पूर्वदर्शिताः। गुणकीतेनं तु स्पष्टत्वान्न व्याख्यातम् । दशावस्थत्वमाचार्य: पायो वृत्त्या निदर्शितम् ॥ ५५ ॥ महाकविप्रवन्धेषु दृश्यते तदनन्तता। दिभात्रं तु- दृष्टे श्रुतेऽभिलाषाच किं नौत्सुक्यं प्रजायते ॥५६॥ अमाप्तौ किन निर्वेदो ग्लानिः किं नातिचिन्तनात् । शेषं प्रच्छन्नकामितादि कामसूत्रादवगन्तव्यम् । अथ विप्रयोगः- विपयोगस्तु विश्लेषो रूटविसम्भयोद्विधा ॥ ५७ ॥ १. 'प्रयोग इति पाठा. चतुर्षः प्रकाशः। १२९ मानप्रवासभेदेन मानोऽपि मणयेययोः । प्राप्तयोरप्राप्तिर्विप्रयोगः । तस्य द्वौ मेदौ-मानः प्रवासश्च । मानविप्र- योगोऽपि द्विविधः--प्रणयमान ईर्ष्यामानश्चेति । तत्र प्रणयमानः स्यात्कोपावसितयोयोः ।। ५८॥ प्रेमपूर्वको वशीकारः प्रणयः। तद्भङ्गो मानः प्रणयमानः । स च द्वयो- यिकयोभवति । तत्र नायकस्य यथोत्तररामचरिते- 'अस्मिन्नेव लतागृहे त्वमभवस्तन्मार्गदत्तेक्षणः . सा हंसैः कृतकौतुका चिरमभूगोदावरीसैकते । आयान्त्या परिदुर्मनायितमिव त्वां वीक्ष्य बद्धस्तया कातयांदरविन्दकुडुलनिभो मुग्धः प्रणामाञ्जलिः ॥ नायिकाया यथा श्रीवाक्पतिराजदेवस्य---- 'प्रणयकुपितां दृष्ट्वा देवीं ससंभ्रमविस्मित- त्रिभुवनगुरुीत्या सद्यः प्रणामपरोऽभवत् । नमितशिरसो गङ्गालोके तया चरणाहता- ___ ववतु भवतस्यक्षस्यैतद्विलक्षमवस्थितम् ॥ उभयोः प्रणयमानो यथा-- 'पेणअकुविआण दोहवि अलिअपसुत्ताण माणइन्ताणम् । णिचलणिरुद्धणीसासदिण्णअण्णाण को मल्लो ॥' स्त्रीणामीाकृतो मानः कोपोऽन्यासगिनि पिये। श्रुते वानुमिते दृष्टे श्रुतिस्तत्र सखीमुखात् ॥५९ ।। उत्स्वमायितभोगाङ्कगोत्रस्खलनकल्पितः। विधानुमानिको दृष्टः साक्षादिन्द्रियगोचरः॥६॥ ईर्ष्यामानः पुनः स्त्रीणामेव नायिकान्तरसङ्गिनि स्वकान्ते उपलब्धे सत्य. न्यासङ्गः श्रुतो वानुमितो दृष्टो वा स्यात् । तत्र श्रवणं सखीवचनात्तस्या विश्वास्यत्वात् । यथा ममैव- 'सुश्रु त्वं नवनीतकल्पहृदया केनापि दुर्मश्रिणा मिथ्यैव प्रियकारिणा मधुमुखेनास्मासु चण्डीकृता । १. 'कोपावेशित' इति पाठः, २. प्रणयकुपितयोयोरप्यलोकप्रसुप्तयोर्मानवतोः । निश्चलनिरूद्धनिश्वासदत्तकर्णयोः को मल्लः ॥' तिच्छाया. दशरूपके कि त्वेतद्विमृश क्षणं प्रणयिनामेणाक्षि कस्ते हितः किं धात्रीतनया वयं किमु सखी किंवा किमस्मत्सुहृत् ॥' उत्स्वप्नायितो यथा रुद्रस्य- 'निर्मग्नेन मयाम्भसि स्मरभरादाली समालिङ्गिता केनालीकमिदं तवाद्य कथितं राधे मुधा ताम्यसि । इत्युत्स्वप्नपरम्परासु शयने श्रुत्वा वचः शाङ्गिणः सव्याज शिथिलीकृतः कमलया कण्ठग्रहः पातु वः ॥' भोगाङ्कानुमितो यथा-- 'नवनखपदभङ्गं गोपयस्यंशुकेन स्थगयसि पुनरोष्ठ पाणिना दन्तदष्टम् । प्रतिदिशमपरस्त्रीसङ्गशंसी विसर्प- नवपरिमलगन्धः केन शक्यो वरीतुम् ।।' गोत्रम्खलनकल्पितो यथा- 'केलीगोत्तवस्खलणे विकुप्पए केअवं अआणन्ती । दुट्ट उअसु परिहासं जाआ सच्चं विअ परुण्णा ॥ दृष्टो यथा श्रीमुखस्य- 'प्रणयकुपितां दृष्ट्वा देवीं ससंभ्रमविस्मित- स्त्रिभुवनगुरुीत्या सद्यः प्रणामपरोऽभवत् । नमितशिरसो गङ्गालोके तया चरणाहता- ववतु भवतत्यक्षस्यतद्विलक्षमवस्थितम् ॥ एषाम्--- यथोत्तरं गुरुः पड्भिरुपायैस्तमुपाचरेत् । साम्ना भेदेन दानेन नत्युपेक्षारसान्तरैः ॥ ६१ ॥ तत्र प्रियवचः साम भेदस्तत्सख्युपार्जनम् । दानं व्याजेन भूषादेः पादयोः पतनं नतिः ॥ १२ ॥ सामादौ तु परिक्षीणे स्यादुपेक्षावधीरणम् । रभसत्रासहर्षादेः कोपभ्रंशो रसान्तरम् ।। ६३ ॥ कोपचेष्टाश्च नारीणां प्रागेव प्रतिपादिताः । १. 'कैलीगोत्रस्खलने विकुप्यति कैसवमजानन्ती। दुष्ट पश्य परिहास जाया सत्यमिव प्ररुदिता ॥' इति च्छाया. ।' - चतुर्थः प्रकाशः। तत्र प्रियवचः साम यषा ममैव-:.. .. 'स्मितज्योत्लामिस्ते धवलयति विश्वं मुखशशी . दृशस्ते पीयूषद्रवमिव विमुश्चन्ति परितः । वपुस्ते लावण्यं किरति मधुरं दिक्षु तदिदं । कुतस्ते पारुप्यं सुतनु हृदयेनाद्य गुणितम् ॥" यथा वा--- इन्दीवरेण नयनं मुखमम्बुजेन कुन्देन दन्तमधरं नवपलवेन । अङ्गानि चम्पकदलैः स विधाय वेधाः कान्ते कथं रचितवानुपलेन नाचिमनीममा नभेको यथा ममैव- 'कृतेऽप्याज्ञाभने कथमिव मया ते प्रणतयो धृताः स्मित्या हस्ते विमुनसि रुर्ष शुभ्र बहुशः । प्रकोपः कोऽप्यन्यः पुनरयमसीमाद्य गुणितो वृथा यत्र स्निग्धाः प्रियसहचरीणामपि गिरः । दानं व्याजेन भूपादेयथा मावे---- 'मुहुरुपहसितामिवालिनादे- वितरमि नः कलिकां किमर्थमेनाम् । अधिरजनि गतेन धान्नि तस्याः शठ कलिरेव महांस्त्वयाच दत्तः ।। पादयोः पतनं नतिर्यथा--- णेउरकोडिविलम्गं चिहुरं दइअस्म पाअपडिअम्म । हिअ मागपउत्थं उम्मोअं ति चिअ कहेइ ।' उपेक्षा तदवधीरणं यथा- 'कि गतेन न हि युक्तमुपैतुं नेश्वरे परुषता सखि साम्बी। आनयैनमननीय कथं वा विप्रियाणि जनयन्ननुनेयः ॥' रभसत्रासह दे रसान्तरात्कोपभ्रंशो यथा ममैव-- अभिव्यक्तालीकः सकलविफलोपायविभव- श्चिरं ध्यात्वा सद्यः कृतकृतकसंरम्भनिपुणम् । १. "नपुरकोटिविलनं चिकुर दायितस्य पादपतितस्य । हृदयं मानपदोत्थमुन्मुक्तमित्येव कथयति ॥ इति च्छाया. दशरूपके इतः पृष्ठे पृष्ठे किमिदमिति संत्रास्य सहसा कृताश्लेषां धूर्तः स्मितमधुरमालिङ्गति वधूम् ॥' अथ प्रवासविप्रयोगः- कार्यतः संभ्रमाच्छापात्प्रवासो भिन्नदेशता ॥ ६४ ॥ द्वयोस्तत्राश्रुनिःश्वासकार्यलम्बालकादिता । स च भावी भवन्भूतविधायो बुद्धिपूर्वकः ॥ ६५ ॥ आयः कार्यनः समुद्रगमनसेवादिकार्यवशप्रवृत्तौ बुद्धिपूर्वकत्वाद्भूतभवि- प्यद्वर्तमानतया त्रिविधः । तत्र यास्यत्प्रवासो यथा-- 'होन्तपहिअस्स नाआ आउच्छणजीअधारणरहस्सम् । पुच्छन्ती भमइ घरं घरेलु पिअविरहसहिरीआ ॥ गच्छत्प्रवासो यथामरुशतके- 'प्रहरविरतौ मध्ये वाहस्ततोऽपि परेऽथवा दिनकृति गते वास्तं नाथ त्वमद्य समेष्यसि । इति दिनरातप्राप्यं देशं प्रियस्य यियासतो। हरति गमनं बालालापैः सबाप्पगलजलैः ॥' यथा वा तत्रैव- 'देशैरन्तरिता शतैश्च सरितामुवीभृतां काननै- यनेनापि न याति लोचनपथं कान्तेति जानन्नपि। .. उद्रीवश्चरणार्धण्द्धवसुधः कृत्वाश्रुपूर्णे दशौ तामाशां पथिकस्तथापि किमपि ध्यात्वा चिरं तिष्ठति ॥ . गतप्रवासो यथा मेघदूते- 'उत्सङ्गे वा मलिनवसने सौम्य निक्षिप्य वीणां मगोत्राङ्क विरचितपदं गेयमुद्गातुकामा । तन्त्रीमाद्रों नयनसलिलैः सारयित्वा कथंचि- गयो भूयः स्वयमपि कृतां मूर्च्छनां विस्मरन्ती ॥' १. 'भविष्यत्पथिकस्य जाया आयुःक्षणजीवधारणरहस्यम् । पृच्छन्ती भ्रमति ग्रहाद्रहेणु प्रियविरहससीका ॥' इति च्छाया. चतुर्थः प्रकाशः । आगच्छदागतयोस्तु प्रवासाभावादेष्यत्प्रवासस्य च गतप्रवासाविशेषा- त्रैविध्यमेव युक्तम् । द्वितीयः सहसोत्पन्नो दिव्यमानुषविप्लवात् । उत्पातनिर्वातवातादिजन्यविप्लवात्परचक्रादिजन्यविप्लवाद्वाबुद्धिपूर्वकत्वा- देकरूप एव संभ्रमजः प्रवासः । यथोर्वशीपुरूरवसोर्विक्रमोर्वश्याम् । यथा च कपालकुण्डलापहृतायां मालत्यां मालतीमाधवयोः । खरूपान्यत्वकरणाच्छापजः सन्निधावपि ॥६६॥ यथा कादम्बयाँ वैशंपायनस्येति । मृते त्वेकत्र यत्रान्यः प्रलपेच्छोक एव सः। च्याश्रयत्वान्न शृङ्गारः प्रत्यापन्ने तु नेतरः ॥ ६७ ।। यथेन्दुमतीमरणादजस्य करुण एव रघुवंशे । कादम्बर्या तु प्रथमं क- रुण आकाशसरस्वतीवचनादूर्व प्रवासशृङ्गार एवेति । तत्र नायिका प्रति नियमः-- प्रणयायोगयोरुत्का प्रवासे प्रोपितप्रिया । कलहान्तरितेायां विपलब्धा च खण्डिता ॥ ६८ ॥ अथ संभोग:- अनुकूलौ निषेयेते यत्रान्योन्यं विलासिनौ । दर्शनस्पर्शनादीनि स संभोगो मुदान्वितः ॥ ६९ ॥ यथोत्तररामचरिते --- 'किमपि किमपि मन्दं मन्दमासत्तियोगा- दविरलितकपोलं जल्पतोरक्रमेण । सपुलकपरिरम्भव्यापृतैकैकदोष्णो- रविदितगतयामा रात्रिरेव न्यरंसीत् ॥' अथवा । 'प्रिये, किमेतत् । विनिश्चेतुं शक्यो न सुखमिति वा दुःखमिति वा प्रमोहो निद्रा वा किमु विषविसर्पः किमु मदः । १. 'निराधयात्' इति पाठः. दशरूपके तव स्पर्शे स्पर्शे मम हि परिमूढेन्द्रियगणो विकारः कोऽप्यन्त डयति च तापं च कुरुते ॥' यथा च ममैव--- 'लावण्यामृतवर्षिणि प्रतिदिशं कृष्णागरुश्यामले वर्षाणामिव ते पयोधरभरे तन्वङ्गि दूरोन्नते । नासावंशमनोज्ञकेतकतनुर्भूपत्रगर्भोल्लस- त्पुष्पश्रीस्तिलकः सहेलमलकै हॅरिवापीयते ।' चेष्टास्तत्र प्रवर्तन्ते लीलाद्या दश योपिताम् । दाक्षिण्यमार्दवप्रेम्णामनुरूपाः मियं प्रति ॥ ७० ॥ ताश्च सोदाहृतयो नायकप्रकाशे दर्शिताः । रमयेच्चाटुकृत्कान्तः कलाक्रीडादिभिश्च ताम् । न ग्राम्यमाचत्किचिनर्मभ्रंशकरं न च ॥ ७१ ॥ ग्राम्यः संभोगो रङ्गे निषिद्धोऽपि काव्येऽपि न कर्तव्य इति पुनर्निषि- ध्यते । यथा रत्नावल्याम्-~-- 'स्पृष्टस्त्वयैष दयिते स्मरपूजाव्यापृतेन हस्तेन । उद्भिन्नापरमृदुतरकिसलय इव लक्ष्यतेऽशोकः ॥' इत्यादि । नायकनायिकाकैशिकीवृत्तिनाटकनाटिकालक्षणायुक्तं कविपरम्प- रावगत स्वयमौचित्यसंभावनानुगुण्येनोत्प्रेक्षितं चानुसंदधानः सुकविः शृङ्गार- मुपनिवनीयात् । अथ वीर:---- वीरः प्रतापविनयाध्यवसायसव- मोहाविषादनयविस्मयविक्रमायैः । उत्साहभूः स च दयारणदानयोगा- ब्रेधा किलात्र मतिगर्वधृतिमहर्षाः ।। ७२ ।। प्रतापविनयादिभिर्विभावितः करुणायुद्धदानाद्यैरनुभावितो गर्वधृतिहर्षा- मर्षस्मृतिमतिवितर्कप्रभृतिभिर्भावित उत्साहः स्थायी स्वदते भावकमनोवि- स्तारानन्दाय प्रभवतीत्येष वीरः । तत्र दयावीरोः यथा नागानन्दे जीमूतचतुर्थः प्रकाशः । वाहनस्य । युद्धवीरो वीरचरिते रामस्य । दानवीरः परशुरामवलिप्रभृतीनाम् । 'त्यागः सप्तसमुद्रमुद्रितमहीनियाजदानावधिः' इति । 'खर्वग्रन्थिविमुक्तसंधि विकसदक्षःस्फुरत्कौस्तुभं निर्यन्नाभिसरोजकुङ्मलकुटीगम्भीरसामध्वनि । पात्रावाप्तिसमुत्सुकेन बलिना सानन्दमालोकितं पायाद्वः क्रमवर्धमानमहिमाश्चर्य मुरारेर्वपुः ।। ..' यथा च ममैव- 'लक्ष्मीपयोधरोत्सङ्गकुङ्कमारुणितो हरेः । बलिरेष स येनास्य भिक्षापात्रीकृतः करः ।। विनयादिषु पूर्वमुदाहृतमनुसंधेयम् । प्रतापगुणावर्जनादिना वीराणामपि भावात्रैध प्रायोवादः । प्रम्वेदरक्तवदननयनादिक्रोधानुभावरहितो युद्धवी- रोऽन्यथा रौद्रः । अथ बीभत्स:- वीभत्सः कृमिपूनिगन्धिवमथुपायर्जुगुप्सैकभू- रुद्वेगी रुधिरान्त्रकीकसवसामांसादिभिः क्षोभणः । वैराग्याजवनस्तनादिषु घृणाशुद्धोऽनुभावतो नासावऋविकूणनादिभिरिहावेगार्निशङ्कादयः ॥ ७३ ॥ अत्यन्ताहृद्यैः कृमिपूतिगन्धिप्रायविभावरुद्भूतो जुगुप्सास्थायिभावपरि- पोषणलक्षण उद्वेगी बीभत्सः । यथा मालतीमाधवे--- 'उत्कृत्योत्कृत्य कृत्ति प्रथममथ पृथूच्छोपभूयांसि मांसा- न्यसस्फिक्पृष्ठपिण्डाद्यवयवसुलभान्युग्रपूतीनि नग्ध्वा । आर्तः पर्यस्तनेत्रः प्रकटितदशनः प्रेतर करा- दङ्कस्थादस्थिसंस्थं स्यपुटगतमपि अव्यमव्यप्रमत्ति ।। रुधिरानवसाकीकसमांसादिविभावः क्षोभणो बीभत्सः । यथा वीरचरिते-- 'आत्रप्रोतबृहत्कपालनलकक्रूरक्कणत्कङ्कण- प्रायप्रेजितभूरिभूषणरवैराघोषयन्त्यम्बरम् । १. "युक्तो' इति पाठः. दशरूपके पीतोच्छदितरक्तकर्दमधनप्राग्भारधोरोल्लस- ब्यालोलस्तनभारभैरववपुर्वन्धोद्धतं धावति ।।' रम्येष्वपि रमणीयजघनस्तनादिषु वैराग्याद्धणाशुद्धो बीभत्सः । यथा--- 'लालां वासवं वेत्ति मामपिण्डौ पयोधरौ। मांमाम्बिकट जघनं जनः कामग्रहातुरः ॥' न चाय शान्त एव विरक्तो यतो बीभत्समानो विरज्यते । अथ रौद्रः- क्रोधी मत्सरवैरिचकृतमयैः पोषोऽस्य रौद्रोऽनुजः क्षोभः स्वाधरर्दशकम्पभ्रुकुटिस्वेदास्यरागेयुतः । शस्त्रोल्लासविकथनांसधरणीयातपतिज्ञाग्रहै. रत्रामपंमदी स्मृतिश्चपलताम्यौग्यवेगादयः ॥ ७४ । मात्सर्यविभावो रौद्रो यथा वीरचरिते- 'त्वं ब्रह्मवर्चसधरो यदि वर्तमानो यद्वा स्वनातिसमयेन धनुर्धरः म्याः । उग्रेण भोस्तव तपस्तपसा दहामि पक्षान्तरस्य सदृशं परशुः करोति ।' वैरिवैकृतादिर्यथा वेणीमहारे-- 'लाक्षागृहानलविषान्नसभाप्रवेशैः प्राणेषु वित्तनिचयेषु च नः प्रहत्य । आकृष्टपाण्डववधूपरिधानकेशाः स्वस्था भवन्तु मयि जीवति धार्तराष्ट्राः ।। इत्येवमादिविभावैः प्रस्वेदरक्तवदननयनाद्यनुभावैरमर्यादिव्यभिचारिभिः को- धपरिपोपो रौद्रः । परशुरामभीमसेनदुर्योधनादिव्यवहारेषु वीरचरित-वेणी- संहारादेरनुगन्तव्यः । अथ हास्यः-- विकृताकृतिवाग्वेषैरात्मनोऽथ परस्य वा । हासः स्यात्परिपोषोऽस्य हास्यस्लिमकृतिः स्मृतः ॥ ७ ॥ चतुर्थः प्रकाशः । मा-मम्माविकतनेषभापादीन्परम्पान्या विभाकानवलम्बमानो हासस्त- त्परिपोषात्मा हास्यो रसो ब्यधिष्ठानो भवति । स चोत्तममध्यमाधमप्रकृति- भेदात्षड्डिधः । आत्मस्थो यथा रावणः- 'जातं मे परुषेण भस्मरजसा तचन्दनोद्धलनं हारो वक्षसि यज्ञसूत्रमुचितं क्लिष्टा जटाः कुन्तलाः । रुद्राक्षैः सकलैः सरत्नवलयं चित्रांशुकं वल्कलं सीतालोचनहारि कल्पितमहो रम्यं वपुः कामिनः ॥' परस्थो यथा- 'भिक्षो मांसनिषेवणं प्रकुरुषे किं तेन मद्यं विना किं ते मद्यमपि प्रियं प्रियमहो वाराङ्गनाभिः सह । वेश्या द्रव्यरुचिः कुतस्तव धनं द्यूतेन चौर्येण वा चौर्यचूतपरिग्रहोऽपि भवतो दासस्य कान्या गतिः ॥' स्मितमिह विकासिनयनं किंचिल्लक्ष्यद्विजं तु हसितं स्यात् । मधुरस्वरं विहसितं सशिर कम्पमिदमुपहसितम् ।। ७६ ॥ अपहसितं सास्राक्षं विक्षिप्ताङ्गं भवत्यतिहसितम् । द्वे द्वे हसिते चैषां ज्येष्ठे मध्येऽधमे क्रमशः ।। ७७ ॥ उत्तमम्य स्वपरस्थविकारदर्शनास्मितहसिते मध्यमस्य विहसितोपह- सितेऽधमस्यापहसितातिहसिते । उदाहृतयः स्वयमुत्प्रेक्ष्याः । व्यभिचारि- पश्चास्य---- निद्रालस्यश्रमग्लानिमूर्जाश्च सहचारिणः । अथाद्भुतः- अतिलोकैः पदार्थैः स्याद्विस्मयात्मा रसोऽद्भुतः ॥ ७८ ॥ कर्मास्य साधुवादाश्रुवेपथुखेदगद्गदाः। हर्षावेगधृतिमाया भवन्ति व्यभिचारिणः ॥ ७९ ॥ लोकसीमातिवृत्तपदार्थवर्णनादिविभावितः साधुवादानुभावपरिपुष्टो वि. स्मयः स्थायिभावो हर्षावेगादिभावितो रसोऽद्भुतः । यथा- १. 'बमथु इति पाठः. - १३८

पाशरूपके -

.. 'दोर्दण्डाञ्चितचन्द्रशेखरधनुर्दण्डावभङ्गोद्धत- __ष्टङ्कारध्वनिरायेबालचरितप्रस्तावनाडिण्डिमः । द्राक्पर्याप्तकपालसंपुटमिलट्रह्माण्डमाण्डोदर- भ्राम्यत्पिण्डितचण्डिमा कथमसौ नाद्यापि विश्राम्यति ॥' इत्यादि। अथ भयानक:- विकृतस्वरसत्त्वादेर्भयभावो भयानकः । सर्वाङ्गवेपथुखेदशोषवैचित्त्यलक्षणः । दैन्यसंभ्रमसंमोहत्रासादिस्तत्सहोदरः ।। ८० ।। रौद्रशब्दश्रवणाद्रौद्रसत्त्वदर्शनाच्च भयस्थायिभावप्रभवो भयानको रसः । तत्र सर्वाङ्गवेपथुप्रभृतयोऽनुभावाः । दैन्यादयस्तु व्यभिचारिणः । भयानको यथा प्रागुदाहृतः- 'शस्त्रोतत्समुत्सृज्य कुञ्जीभूय शनैः शनैः । यथायथागतेनैव यदि शक्नोषि गम्यताम् ॥' यथा च रत्नावल्याम्--'नष्टं वर्षवरैः' इत्यादि । यथा च-- 'स्वगेहात्पन्थानं तत उपचितं काननमथो गिरि तस्मात्सान्द्रद्रुमगहनमस्मादपि गुहाम् । तदन्वङ्गान्यङ्गैरभिनिविशमानो न गणय- खरातिः कालीये तव विजययात्राचकितधीः ॥' अथ करुणः- इष्टनाशादनिष्टॉप्तौ शोकात्मा करुणोऽनु तम् । निःश्वासोच्छ्वासरुदितस्तम्भपलपितादयः ॥ ८॥ .खापापस्मारदेन्याधिमरणालस्यसंभ्रमाः। विषादजडतोन्मादचिन्ताद्या व्यभिचारिणः ।। ८२ ॥ इष्टस्य बन्धुप्रभृतेविनाशादनिष्टस्य तु बन्धनादेः प्राप्त्या शोकप्रकर्षनः १. 'वैवर्ण्य' इति पाठः. २. 'आप्नेः' इति पाठः. चतुर्थः प्रकाशः। करुणः । तमन्विति तदनुभावनिःश्वासादिकथनम् । व्यभिचारिणश्च स्वापा- पस्मारादयः । इष्टनाशात्करुणो यथा कुमारसंभवे- 'अयि जीवितनाथ जीवमीत्यभिधायोविनया तया पुरः । दहशे पुरुषाकृति क्षितौ हरकोपानलभम्म केवलम् ।। इत्यादि रतिप्रतापः । अनिष्टावाप्तेः सागरिकाया बन्धनाद्यथा रत्नावल्याम् । प्रीतिभत्त्यादयो भावा मृगयाक्षादयो रसाः। हर्षोत्साहादिषु स्पष्टमन्तर्भावान कीर्तिताः ॥ ८३ ।। स्पष्टम् । पत्रिंशद्भूषणादीनि सामादीन्येकविंशतिः। लक्ष्यसंध्यन्तराङ्गानि सालंकारेषु तेषु च ।। ८४ ॥ "विभूषणं चाक्षरसंहतिश्च शोभाभिमानौ गुणकीर्तनं च' इत्येवमादीनि पत्रिंशत्काव्यलक्षणानि । 'साम भेदः प्रदानं च' इत्येवमादीनि संध्यन्तराण्ये- कविंशतिरु मादिष्विवालंकारेषु हर्पोत्साहादिन्न भवान्न पृथगुक्तानि । रम्यं जुगुप्सितमुदारमथापि नीच- मुग्रं प्रसादि गहनं विकृतं च वस्तु । यद्वाप्यवस्तु कविभावकभाव्यमानं तन्नास्ति यन्न रसभावमुपैति लोके ॥ ८५ ॥ विष्णोः सुतेनापि धनंजयेन विद्वन्मनोरागनिबन्धहेतुः । आविष्कृतं मुञ्जमहीशगोष्ठीदग्थ्यभाजा दशरूपमेतत् ।। ८६ ॥ इति श्रीविष्णुसूनोर्धनिकस्य कृतौ दशरूपावलोके रसविचारो नाम चतुर्थः प्रकाशः समाप्तः । समापश्चायं ग्रन्थः। १. लक्ष्मसंध्यन्तराख्यानि' इति पाठ:. २. 'भावात्' इति पाठः.

}}