पृष्ठम्:चरकसंहिता (आयुर्वेददीपिकाव्याख्यासमेता).pdf/४७४

चरकसंहिता। [ चिकित्सितस्थानम् १४० मेदोमांसादीन्यत्यर्थदृश्योपदर्शनार्थ पृथगुत्तानि । यतः क्रियन्तः स्निग्धस्य योगा विविधाः प्रयोज्याः शिरसीये इत्यत्र सकलमेहवाचक्रं मधुमेहं कथयत्ता दोपत्रयप्र कल्पोपदिशा मलशोधनाय । कोपोऽयुक्तः ॥ तथाहि---'समारुतस्य पित्तस्य कफस्य च मु ऊर्य तथाधश्च मलेऽपनीते हुर्मुहुः । दर्शयत्याकृति गला क्षयमायायते पुनः' इत्युक्त तथा मेहेपु सन्तर्पणमेव कार्यम् ॥ १४ ॥ मुश्रुतोऽप्याह-वातपित्तनेदोभिरन्वितः लेप्मा मेहाल- संक्षेपेण कफजादिप्रमेहलक्षणमाह-वर्णमित्यादि । तत्र नयति । कफादीनां त्वणादिसंख्यानन्त्येन प्रमेहसंख्यान- कफजे श्वेतोयो मधुरो रसः। शीतसर्शः,आमच गंधो भवति । सक्तिनिरासार्धमाह-विंशतिरेव मेहा इति ॥ ६॥ एवं पित्तमेहेऽपि शेयाः । वायोस्तिति निर्णत्वेन प्राभाविक जलोपमं चेक्षुरसोपमं वा कायवर्णनमाह-दयावारुण इत्यादि। मजादिपाद्गुण्यं मजल- घनं वनं चोपरि विप्रसन्नम् । सीका दिसमानगुणतो याति । यद्यपि वातिको मेहोऽसाध्य एयोक शुहं सशुक्रं शिशिरं शनैर्वा स्तथापि पुनरिहासाध्यवचनेन य एव उत्पत्तितः प्रभूताकृतिः लालेव वा वालुकया युतं वा ॥ ७ ॥ स एव श्यावारुणवादिसकलं लक्षणं विभर्ति । यस्तूत्तरकालं विद्यात्प्रमेहान्कफजान्दशैता- चानुवदः स साध्यो भवति । तत्र मजादिपाड्गुण्यं नावश्यं क्षारोपमं कालमथापि नीलम् । भवतीति दर्शयति । किंयोत्तरकालमेच ये वातानुबंधाः श्या. हारिद्रमाजिप्टमथापि रक्त वारुणवर्णादय उत्ता भवन्ति तेऽप्यसाध्या भवन्तीति । तथा मेतान्प्रमेहान्पडशन्ति पित्तात् ॥ ८ ॥ कफपित्तजापि मनादियोगादसाध्या एव, उ-'सर्य एवं मजोजसा वा वसयान्वितं वा प्रमेहास्तु कालेनाप्रतिकारिणः । मधुमेहलमायांति तदासाध्या. लसीकया वा सततं विवद्धम् । भवन्ति हि' । खेदोऽगगंध इत्यादिना पूर्वरूपमाह परिदुर्वलो. चतुर्विधं मूत्रयतीह वाता. हीनयलः कृशस्य इति मांसकृशस्य, दोपवलाधिकस्य दोषेण च्छेपेषु धातुबपकर्षितेषु ।। ९ ।। यलेनाधिकस्य, क्षो धातुक्षयः ॥ १०-१४ ॥ जलापममित्यादिना दशभिः श्लेप्मगुणेः कृतान्दशप्रमेहा- गुल्मः क्षयो मेहनवस्तिशुलं नाह-एतच्च निदाने स्फुटमनुसतव्यम् । पनं चोपरि विप्रसन्न- मूत्रग्रहश्चाप्यपतर्पणेन । प्रमेहिणः स्युः परितर्पणानि मित्यनेन सान्द्रमेहमाह ॥ कातिको मजमेहः । वसया वसामेहः । लसिकया हस्तिमेह इति शेयाः। शेपेविति मेदादिपु रसादि. कार्याणि तस्मात्मसमीक्ष्य वहिम् ॥ १५ ॥ युक्तधासुव्यतिरिक्तप्वपकर्षितेषु इति क्षीणेपु क्षयस्तेषां प्रमेहा- संशोधनं नाहति यः प्रमही रंभकेण वातेनैव उपोषणादिषु कर्षणाद्वा कियते ॥७-९॥ तस्य क्रिया संशमनी प्रयोज्या । 'मन्धाः कपाया यवचूर्णलेहाः वर्ण रसं स्पर्शमथापि गन्धं प्रमेहशान्त्यै लघवश्च भक्ष्याः॥ १६ ॥ यथास्वदोपं भजते प्रमेहः । ये विकिरा ये प्रतुदा विहला- श्यावारणो वातकृतः सशूलो स्तेपो रसैर्जाङ्गलमनोज्ञैः । मज्ञादिपाड्गुण्यमुपैत्यसाध्यः ॥ १० ॥ यवौदनं रुक्षमथापि वाट्यं खेदोऽङ्गगन्धः शिथिलाङ्गता तु मद्यान्ससलूनपि चाप्यपूपान् ॥ १७ ॥ शय्यासनस्वप्नसुखं रतिश्च । हुन्नेत्रजिहाश्रवणोपदेहा मुन्नादियूपैरथ तिक्तशाकैः घनाङ्गता केशनखातिवृद्धिः॥ ११ ॥ पुराणशाल्योदनमाददीत । शीतप्रियत्वं गलतालुशोपो दन्तीमुदीतैलयुतं प्रमेही माधुर्यमास्ये करपाददाहः । तथातसीसर्पपतैलयुक्तम् ॥ १८ ॥ भविष्यतो मेहगदस्य रूपं सपष्टिकं स्यानृणधान्यमन्नं मृत्रेऽभिधावन्ति पिपीलिकाश्च ॥ १२॥ यवप्रधानस्तु भवेत्प्रमेही। स्थूलः प्रमेही वलयांनिहकः यवस्य भक्ष्यान्विविधांस्तथांद्या. कृशस्तथैकः परिदुर्वलश्च । कफप्रमेही मधुसंप्रयुक्तान् ॥ १९ ॥ संवृंहणं तत्र शस्य कार्य निशिस्थितानां त्रिफलाकपायैः संशोधनं दोपवलाधिकस्य ॥१३॥ स्युस्तर्पणाः क्षौद्रयुता यघानाम् ।