यन्त्राध्यायः १४२१
शक्यो भवति ततो गोलस्य स्पष्टार्थे संक्षिप्तं यन्त्राध्यायमहं वक्ष्य इत्याचार्योक्तिः॥ ४॥
वि. भा“यतो यन्त्रैविना ज्यौतिषिको गोलस्य परिच्छेदः (यथार्थरूपेण विचारः) कत्तुमसमर्था भवति, तस्माद्ध तोर्गालस्य स्पष्टार्थे संक्षिप्तं यन्त्राध्यायमहं वक्ष्ये ॥ सिद्धान्तशेखरे “शक्यः परिच्छेदविधिविधातु ऍन्त्रंविना नो समयस्य तनूः । तेषां स्वयंवाहक पूर्वकाणामतः प्रवक्ष्ये खलु लक्षणानि ।।” श्रीपतिनैवं यन्त्राध्यायारम्भप्रयोजनं कथ्यते । सिद्धान्त शिरोमणेगलाध्याये भास्कराचार्योऽपि श्रीपत्युक्तसदृशमेव कथयति-
- "दिनगतकालावयवा ज्ञातुमशक्या यतो विना यन्त्रैः ।
- वक्ष्ये यन्त्राणि ततः स्फुटानि संक्षेपतः कतिचित् ।”
- सर्वस्मिन् ज्यौतिषसिद्धान्तग्रन्थे यन्त्राध्यायो भवत्येवेति ॥ ४ ॥
अंब यन्त्राध्याय प्रारम्भ करने के कारण कहते हैं ।
हि- भा–यन्त्रों के बिना ज्यौतिषिक लोग गोल का विचार अच्छी तरह करने में असमर्थ होते हैं । इसलिए गोल की स्पष्टता के लिए संक्षेरूप से यन्त्राध्याय को मैं कहता हूँ। सिद्धान्त शेखर में "शक्यः परिच्छेदविधिवधातु यन्त्रैर्विना नो समयस्य तञ्चैः ' इत्यादि विज्ञानभाष्य में लिखित श्लोकोक्त अनुसार यन्त्राध्याय आरम्भ करने के कारण कहते हैं । सिद्धान्त शिरोमणि के गोलाध्याय में भास्कराचार्य भी श्रपयुक्त के सदृश ही कहते हैं । ‘दिनगत कालावयवा ज्ञातुमशक्या यतो विना यन्त्रैः’ इत्यादि । सब ज्यौतिष सिद्धान्त ग्रन्थों में यन्त्राध्याय होता ही है। इति ॥ ४ ।।
इदानीं तन्त्राणि यन्त्रोपकरणानि चाह ।
- सप्तदश कालयन्त्राण्यतो धनुस्तुएँगोलकं चक्रम् ।
- यष्टिः शङकुर्घटिका कपालकं कर्तरी पीठम् ॥५॥
- सलिलं भ्रमोऽवलम्बः कर्णश्छाया दिनार्धमर्कोऽक्षः ।
- नतकालज्ञानार्थं तेषाँ संसाधानान्यष्टौ ।।६॥
सु. भा–यतो धनुर्न्त्रम् । तुयेंगोलं तुरीयम् । चक्रयन्त्रम् । यष्टिः। शङ्कुः घटिका घटीयन्त्रम् । कपालियन्त्रम्। कर्तरी। पीठसंशं यन्त्रम् । सलिलं जलम् । भ्रमः शाणः । अवलम्बोऽवलम्बसूत्रम् । कर्णश्छायाकर्णः । छाया शङ्कुच्छाया। दिनाउँ दिनर्धमानम् । अर्कः सूर्यः। अक्षः पलांशाः । अतो नतकालज्ञानार्थं सप्त- दश कालयन्त्राणि सन्ति । तेषां यन्त्राणां मध्ये सलिलादीन्यष्टौ यन्त्रसंसाधनानि यन्त्ररचनामूलभूतानि सन्ति ।५-६।
