degree, guna degree and vrddhi degree e.g. इ, ए and ऐ or उ, ओ and औ. अ is given as a guna of अ; but regarding अ also,three degrees can be stated अ, अ and आ. In the Pratisakhya and Nirukta ए is called गुण or even गुणागम but no definiti6n is given ; cf. गुणागमादेतन- भावि चेतन R.Pr.XI.6;शेवम् इति विभीषि- तगुणः। शेवमित्यपि भवति Nir.X.17: (2) the properties of phonetic elements or letters such as श्वास,नाद etc.: cf.R. Pr. Ch.XIII : (3) secondary, sub- ordinate;cf. शेषः,अङ्गं, गुणः इति समानार्थाः Durgācārya on Nir. I.12: (4) pro- perties residing in a substance just as whiteness, etc. in a garment which are different from the sub- stance ( द्रव्य ). The word गुण is explained by quotations from ancient grammarians in the Maha bhasya as सत्वे निविशतेsपैति पृथग्जातिषु दृश्यते । अाघेयश्चाक्रियाजश्च सोSसत्त्वप्रकृतिर्गुणः ॥ अपर आह । उपैत्यन्यज्जहात्यन्यद् दृष्टो द्रव्यान्तरेष्वपि। वाचकः सर्वलिङ्गानां द्रव्यादन्यो गुणः स्मृतः ; M. Bh. on IV.1.44;cf also शब्दस्पर्श- रूपरसगन्धा गुणास्ततोन्यद् द्रव्यम् ,M.Bh.on V.1.119 (5) properties of letters like उदात्तत्व, अनुदात्तत्व, स्वरितत्व, ह्र्स्व- त्व, दीर्घत्व, प्लुतत्व, अानुनासिक्य etc.; cf. भेदकत्वाद् गुणस्य । आनुनासिक्यं नाम गुणः M. Bh. on I.1.1.. Vart, 13: (6) determinant cf भवति बहुव्रीहौ तद्गुणसंवि- ज्ञानमपि M. Bh. on P. I. 1.27; (7) technical term in Panini's grarn- mar standing for the vowels अ, ए and ओ, cf. अदेङ्गुणः P.I.1.2. For the various shades of the meaning of the word गुण, see Mahabhasya on V.1.119. " गुणशब्दोयं बह्वर्थः । अस्त्येव समेष्ववयवेषु वर्तते ।...... चर्चागुणांश्च । गुणकर्मन् a term used by the an- cient grammarians for the गौणकर्मन् or indirect object of a verb. having two objects.The word is found quoted in the Mahabha- ya; cf. कथिते लादयश्चेत्स्युः षष्टीं कुर्यात्तदा |
गुणे । गुणे गुणकर्मणि । cf. also गुणकर्मणि लादिविधि: सपरे M.Bh. on I. 4.51. गुणकीर्ति a Jain writer of the thir- teenth century who wrote a com- mentary named कातन्त्रवृत्तिटिप्पणी on दुर्गसिंहवृत्ति. गुणभाविन् a vowel, liable to take the guna substitute e. g. इ, उ, ऋ, लृ and the penultimate अ; cf. यत्र क्ङित्यनन्तरो गुणभाव्यस्ति तत्रैव स्यात् । चितम् । स्तुतम् । इह तु न स्याद्भिन्नः भिन्नवानिति । M. Bh. on I. 1.5. गुणभेद difference in properties; cf. एकोयमात्मा उदकं नाम तस्य गुणभेदादन्यत्वं भवति । अन्यदिदं शीतमन्यदिदमुष्णमिति । M. Bh. on I, 1.2. गुणवचन lit. expressing quality; words expressing quality such as शुक्ल, नील, etc.; cf. गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः कर्मणि च P.V. 1.124. See page 369 Vyāka- rana Mahabhasya Vol. VII. D.E. Society edition, Poona. गुणादि a class of words headed by the word गुण, which, when pre- ceded by the word बहु in a Bahuvrihi compound, do not have their last vowel acute; e. g. बहुगुणा रज्जुः; बह्वक्षरं पदम् , etc. This class of गुणादि words is considered as आकृतिगण; cf. Kas, on P. VI. 2.176. गुणिन् possessed of a quality ; cf इह कदाचिद् गुणो गुणिविशेपको भवति । तद्यथा पट: शुक्ल इति । कदाचिच्च गुणिना गुणो व्यपदिश्यते। पटस्य शुक्ल इति। M. Bh. on I.4.21. गुणीभूत subordinate, lit. which has become subordinated, which has become submerged, and therefore has formed an integral part of another; e. g. an augment ( अागम ) with respect to the word to which it has been added;cf.यदागमास्तद्गुणी भूतास्तद्ग्रहणेन गृह्यन्ते । M. Bh. I.1.20 Vart. 5; Par. Sek. Pari. 11. गुरु (1) possessed of a special effort as opposed to लघु; cf. तद् गुरु भवति M. Bh. Ahnika 1। (2) heavy, a |
पृष्ठम्:ADictionaryOfSanskritGrammarByMahamahopadhyayaKashinathVasudevAbhyankar.djvu/१४८
पुटमेतत् सुपुष्टितम्
गुणकर्मन्
गुरु
132
