man or object governed by a transitive verb or root, which has got the nature of being produced or brought into existence or into a new shape; cf. त्रिविधं कर्म निर्वर्त्य विकार्य प्राप्यं चेति । निर्वर्त्य तावत् कुम्भकारः नगरकारः। The word निर्वर्त्य is explained as यदसज्जन्यते यद्वा प्रकाश्यते तन्निर्वर्त्यम् । कर्तव्यः कटः । उच्चार्यः शब्दः Sr. Prakasa; cf. also Vakyapadiya III.7.78; cf. also इह हि तण्डुलानोदनं पचतीति द्व्यर्थः पचिः । तण्डुलान्पचन्नोदनं निर्वर्तयति । M. Bh. on I.4.49. For details see the word कर्मन्; also see M.Bh. on I.4.49. निर्वृत्ति production of the effect; pro- duction of the activity by the agents or instruments of activity called Karakas; cf. साधनं हि क्रियां निर्वर्तयति तामुपसर्गो विशिनष्टि M.Bh. on II. 2.19 Vart. 2. निर्हत a fault of pronunciation by which a letter is uttered harsh or rude; cf. निर्हतो रूक्षः Kaiyata on M. Bh.I.1. Ahnika 1 . निर्ह्रास (1) abridgment, diminution; cf.सर्ववचनं प्रकृतिनिह्लासार्थम् । निर्ह्लासः अपचयः अल्पत्वमित्यर्थः । Kaiyata on M.Bh. on IV.3.100; (2) being turned into a short (vowel); cf. स्पर्शान्तस्थाप्रत्ययौ निर्ह्रसेते R.Pr.IV.39. निवर्तक lit. expeller, excluding other forms which are otherwise, that is, incorrect; cf. समाने चार्थे शास्त्रान्वितः अशास्त्रान्वितस्य निवर्तको भवति । M.Bh. on I.1. Siva Sutra 2. निवर्त्य that which should not proceed to the next rule; cf. तच्चावश्यं निवर्त्यम् M.Bh. on III.2.68, V.1.16, etc. See the word निवृत्ति. निवात sometimes used for निघात or the grave accent. निवृत्ति (l) cessation of recurrence of a word or words from a rule to a subsequent rule or rules; non-appli- cation of a rule consequent upon the cessation of recurrence or 27 |
anuvrtti cf; न ज्ञायते केनाभिप्रायेण प्रसजति केन निवृत्तिं करोति M. Bh. on P. 1.1.44 Vart.8. cf. also एकयोगनिर्दिष्टानां सह वा प्रवृत्तिः सह वा निवृत्तिः Kat. Par. Vr. Pari. 9; (2) cessation or removal; cf. न च संज्ञाया निवृत्तिरुच्यते । स्वभावतः संज्ञा संज्ञिन; प्रत्याय्य निवर्तन्ते । तेन अनु- बन्धानामपि निवृत्तिर्भविष्यति M. Bh. on I. 1.1. Vart. 7; cf. also M. Bh. on I. 1. 3 etc.; cf. also the usual word उदात्तनिवृत्तिस्वरः. निवृत्तिस्थान places where the sub- stitutes गुण and वृद्धि do not apply ; weak terminations; kit or nit affixes in Panini's grammar; cf. अथाप्यस्तेर्निवृत्तिस्थानेष्वादिलेापो भवति । स्तः सन्तीति । Nir. II. 1. The word संक्रम is also used in this sense by ancient grammarians. निषेध negation; prohibition; cf निषे- धपञ्चसूत्रीयं स्वरार्था Bhasavrtti on P. II. 2.16; cf. निषेधाश्च बलीयांसः Par. Sek. Pari. 112. The word प्रतिषेध is used frequently in this sense in old grammar works such as the Mahabhasya, the word निषेध be- ing comparatively a modern one. निष्कादि a class of words headed by the word निष्क to which the affix इक ( ठक् ) is added, provided these words are not members of a compound; e. g. नैष्किकम् , पादिकम् , माषिकम् etc.; cf. Kas. on P. V.1.20. निष्कृष्ट separated; taken out from a thing; existing only in concep- tion or idea; cf. इह केचिद्गुणाः शब्देन द्रव्यान्निष्कृष्टा एव प्रत्याय्यन्ते न तु द्रव्यस्यो- परञ्जकत्वेन । यथा चन्दनस्य गन्धः इति । Kaiy. on P. II. 2. 8. निष्ठा the affixes क्त and क्तवत् in Panini's Grammar; cf. क्तक्तवत् निष्ठा P. I. 1.26. निष्ठित also निःष्ठित completed, accom- plished; used in connection with a grammatically formed word by applying affixes to the bases; cf. |
पृष्ठम्:ADictionaryOfSanskritGrammarByMahamahopadhyayaKashinathVasudevAbhyankar.djvu/२२५
पुटमेतत् सुपुष्टितम्
निर्वृत्ति
निष्ठित
209
