ed;cf. अनुप्रदानात्संसर्गात् स्थानात् करणविन्य- यात् । जायते वर्णवैशेष्यं परीमाणाञ्च पञ्चमात् ॥ T. Pr. XXIII.2. विपरिणाम change; cf. कार्यविपरिणामाद्वा सिद्धम् । कार्यस्य संप्रत्ययस्य विपरिणामः कार्य- विपरिणामः M.Bh. on I.1.56 Vart. 14. The word is very frequently used in connection with a change of the case of a word in a grammar rule which becomes necessary for interpretation; cf. विभक्तिविपरिणामाद्वा सिद्वम् as also अर्थाद्विभक्तिविपरिणामो भवति । M.Bh. on P.I.3.9,12:V.3.60, VI.1 . 4, VII.3.50. विपरीत (1) in the opposite or reverse way; cf. विपरीताच्चेति वक्तव्यम् । पारावारीणः M.Bh. on P.IV.2.93 Vart. 2; (2) change of ऋ into इ, seen sometimes in Vedic Literature when that ऋ is preceded or followed by a palatal letter; e.g. श्रृङगे into शिङ्गे (Ṛk. Saṁh. V-2.9) बिभृयात् into बिभियात् (Ṛk.Saṁh. x.x.9) विचृत into विचित्त Ṛg. Veda II.27.16; cf. अनन्तरे तद्विपरीतमाहुस्तालव्ये श्रृङगे बिभृयाद्विचृत्ताः R.Pr.XIV.17. विपर्यय change in the reverse order; reverse transposition; interversion; cf. the usual expression वर्णविपर्यय.cf. वर्णागमाद् भवेद्धंसः सिंहो वर्णविपर्ययात् । S.K. on P.VI.3.109. The word व्यत्यय is used in this sense in the Mahā- bhāṣya; cf. वर्णव्यत्यये कृतेस्तर्कः । हिंसेः सिंहः । M.Bh. on Śiva Sūtra 5 Vārt. 15; cf. also Kāś. on P.VI.3.109 and Cāndra Vyākaraṇa II.2.48. विप्रकर्ष distance, standing at a dis- tance; cf. न च कालनक्षत्रयोः संनिकर्षवि- प्रकर्षौ स्तः M.Bh. on P.IV.2.8. विप्रकृष्ट remote; at a distance,with a word or two intervening; cf. संनिकृष्टविप्रकृष्टयेाः संनिकृष्टस्य । given like a Paribhāṣā-Sūtra V.Pr.I.144. विप्रतिपन्न (1) doubtful; a matter of doubt; cf. विद्याद् विप्रतिपन्नानां पादवृत्ताक्षरै- र्ऋचाम् R.Pr.XVII.13; (2) perverted; cf. तेभ्य एवं विप्रतिपन्नबुद्धिभ्यः अध्येतृभ्यः इदं |
शास्त्रमन्वाचष्टे M.Bh. on I.1 Āhmika 1. विप्रतिषिद्ध standing in conflict; con- flicting; contradictory; cf. परस्परविरुद्धं विप्रतिषिद्धम् Kāś. on P. II.4.13. विप्रतिषेध confict, opposition; oppo- sition or conflict between two rules of equal strength, which be- come applicable simultaneously when Pāṇini's dictum विप्रतिषेधे परं कार्यम् applies and the rule mention- ed later on, or subsequently, in the Aṣṭādhyāyī is allowed to apply; cf. विप्रतिषेधे परं कार्यम् P.I.4.2: cf. also यत्र द्वौ प्रसङ्गौ अन्यार्थौ एकस्मिन्युगपत् प्राप्नुतः स तुल्यबलविरोधी विप्रतिषेधः Kāś. on P.I. 4.2: cf. also विप्रतिषेध उत्तरं बलवदलोपे V. Pr. I.159. The dictum of the application of the subsequent rule is adopted only if the conflicting rules are of equal strength; hence, rules which are either nitya, anta- raṅga or apavāda, among which each subsequent one is more power- ful than the preceding one and which are all more powerful than the पर or the subsequent rule, set aside the पर rule. There is another dictum that when by the dictum about the subsequent rule being more powerful, an earlier rule is set aside by a later rule, the earlier rule does not apply again in that instance, barring a few exceptional cases; cf. सकृद्गतौ विप्रतिषेधे यद् वाधितं तद् बाधितमेव | पुनःप्रसङ्गविज्ञानात् सिद्वम् Par. Śek. Pari. 40, 39. विप्रयोग use of a word against the warrant of experience, i.e. against what is actually seen; e. g. दृश्यते खल्वपि विप्रयोगः। तद्यथा । अक्षीणि मे दर्शनीयानि, पादा मे सुकुमारतराः M. Bh. on P.I.4.21 Vārt. 1. विप्रराजेन्द्र a grammarian who has written पाणिनिसूत्रविवरण, a gloss on the Sūtras of Pāṇini. विभक्ति lit. division, separation; sepa- |
पृष्ठम्:ADictionaryOfSanskritGrammarByMahamahopadhyayaKashinathVasudevAbhyankar.djvu/३४६
पुटमेतत् सुपुष्टितम्
विपरिणाम
विभक्ति
330
