and not by the description of characteristics; e. g. मृजेर्वृद्धिः P VII. 2.114; सृजिदृशेIर्झल्यमाकिति VI. 1. 58; cf.धातोः स्वरूपग्रहणे तत्प्रत्यये कार्यविज्ञानम् M.Bh. on P.VI.1.58. स्वरूपयोग्यता deserving by virtue of one's own form. स्वरूपविधि an operation prescribed for the verbal form of the word and not for such words as possess the meaning of the word; .cf अस्ति कश्चित्पुरुषारम्भः। कः । स्वरूपविधिर्नाम । हन्ते- रात्मनेपदमुच्यमानं हृन्तेरेत्र स्याद्वधेर्न स्यात् । M.Bh. on P.I.1.56 Vart. 1. In gra- mmar there is a general dictum that in connection with words of a Sutra, unless they are technical terms, the word-forms are to be understood, and not those shown by the sense of the word; cf. स्वं रूपं शब्दस्याशब्दसंज्ञा P. I.1.68. This rule has some exceptions; for example in the rule नदीभिश्च P.II.1.20 the various rivers are to be understood and not the word नदी. स्वस्थ lit. remaining in its own form without admitting any euphonic change for the final letter; an an- cient term for 'pragrhya' of Panini. स्वस्वामिसंबन्घ relationship of the possessor and the possessed; one of the general meanings of the type of relation, expressed by the genitive case; cf. अधिरीश्वरे। ईश्वरः स्वामी । स च स्वमपेक्षते तदर्थं स्वस्वामिसंबन्धः क्रमेप्रवचनी- यसंञो भवति । Kas. on P. I.4.97. स्वान्ग (1) one's own limb, as contrast- ed with that of another person; cf. स्वाङ्गकर्मकाच्चेति वक्तव्यम् । स्वान्गे चेह न पारि- भाषिकं गृह्यते । किं तर्हि स्वमन्गं स्वान्गम् । Kas, on P.I. 3.28; (2) forming a part, a portion; cf. स्वान्गाच्चोपसर्जनादसंयोगो- पधात् । किं स्वान्गं नाम । अद्रवं मूर्तिमत्स्वान्गे प्राणिस्थमविकारजम् । अतत्स्थं तत्र दृष्ठे च तस्य चेत्तत्तथा युतम्॥ अप्राणीनोपि स्वान्गम् ) M.Bh on P. IV.1.54. |
स्वातन्त्र्य independence, or autonomy as a characteristic of the agent ( कर्ता ); cf. कर्मकर्तरि कर्तृत्वमस्ति। कुतः। स्वातन्त्र्यस्य विवक्षितत्वात् । स्वातन्त्र्येणैवात्र कर्ता विवक्षितः । M.Bh. on P. III. 1. 87 Vart.5. स्वादि the affixes headed by सुः a general term for case-affixes; cf. स्वौजसमौट्शस्टभ्यां ... ङ्योस्सुप् P. IV.1.2. स्वाद्युत्पत्ति the addition of case-affixes which requires the designation प्रातिपदिक for the preceding base by the rule अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रतिपादिकम् or' कृत्तद्धितसमासाश्च । P.I. 2.45,46. The addition of a case-affix entitles the word, made up of the base and the case-affix, to be termed a Pada which is fit for use in language; cf. अपदं न प्रयुञ्जीत; cf. निपातस्य अनर्थकस्य प्रातिपदिकसंज्ञा वक्तव्या । किं पुनरत्र पदसंज्ञया प्रार्थ्यते । प्रातिपदिकादिति स्वाद्युत्पतिः, सुबन्तं पदमिति पदसंज्ञा, पदस्य पदादिति निघातो यथा स्यात् । M. Bh. on P.I.2.45 Vart.12. स्वाभाविक natural, unartificial; the word is used frequently in conne- ction with the capacity of denota- tion which words naturally possess; cf. अभिधानं पुनः स्वाभाविकम् P. I. 2.64 Vart. 36. स्वाभाव्य inherence; natural capacity; the word is used many times in connection with the power of denotation; cf. शब्दशक्तिस्वाभाव्यात् । Nyāsa on P. III.1. 112 or अभिधान- शक्तिस्वाभाव्यात् Nyasa on P. IV. 4.60. स्वार a term used in the Pratisakhya works for स्वरित or the circumflex accent; स्वारः स्वरितः ( Com. on T.Pr. XVII.6; cf. also T.Pr.XX.20; XXIII.24. There are seven varie- ties of स्वार given in the Pratisakhya works, viz. क्षैप्र, नित्य, प्रातिहत, अभिनिहत, प्रश्लिष्ट, पादवृत्त and तैरोव्यञ्जन, cf. T. Pr. XX.1-7. स्वार्थ ones own sense possessed by a word, such as जाति, गुण, क्रिया or सँज्ञा |
पृष्ठम्:ADictionaryOfSanskritGrammarByMahamahopadhyayaKashinathVasudevAbhyankar.djvu/४२६
पुटमेतत् सुपुष्टितम्
स्वरूपयोग्यता
स्वार्थ
410
