प्रवीणः

पृष्ठ ३/२९६

प्रवीणः, त्रि, (प्रकृष्टा संसाधिता वीणास्य । यद्वा, प्रवीणयति वीणया प्रगायतीति । प्र + वीण + णिच् + अच् । वीणया गायकस्य नैपुण्यप्रसिद्धे- स्तत्तुल्यनैपुण्यात् तथात्वम् ।) प्रकृष्टं वेत्ति यः । तत्पर्य्यायः । निपुणः २ अभिज्ञः ३ विज्ञः ४ निष्णातः ५ शिक्षितः ६ वैज्ञानिकः ७ कृत- मुखः ८ कृती ९ कुशलः १० । इत्यमरः । ३ । १ । ४ ॥ (यथा, कुमारे । १ । ४८ । “विश्वावसुप्राग्रहरैः प्रवीणैः सङ्गीयमानत्रिपुरावदानः । अध्वानमध्वान्तविकारलङ्घ्य- स्ततार ताराधिपखण्डधारी ॥”) प्रवीरः, पुं, (प्रकृष्टो वीरः ।) सुभटः । (यथा, कथासरित्सागरे । २५ । १४५ । “इति तस्या वचः श्रुत्वा स प्रवीरोऽप्युवाच ताम् ॥” भौत्यस्य मनोः पुत्त्रभेदः । यथा, हरिवंशे । ७ । ८८ । “अभिमानी प्रवीरश्च जिष्णुः संक्रन्दनस्तथा ॥” अत्र क्वचित् प्रवीणोऽपि पाठः ॥ पुरुवंशीयस्य प्रचिन्वतः पुत्त्रः । यथा, तत्रैव । ३१ । ५ । “प्रचिन्वतः प्रवीरोऽभून्मनस्युस्तस्य चात्मजः ॥” धर्म्मनेत्रस्य उपदानवीगर्भजातः पुत्त्रभेदः । यथा, तत्रैव । ३२ । ७ -- ८ । “तंसोः सुरोधो राजर्षिर्धर्म्मनेत्रः प्रतापवान् । ब्रह्मवादी पराक्रान्तस्तस्य भार्य्योपदानवी ॥ उपदानवी सुतान् लेभे चतुरस्तान् सुयोधतः । दुष्मन्तमथ सुष्मन्तं प्रवीरमनध तथा ॥” चण्डालपुरुषविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । ८ । ८६ । “चण्डालोऽहमिहाख्यातः प्रवीरेति पुरोत्तमे । विख्यातो वध्यवधको मृतकम्बलहारकः ॥”) उत्तमे, त्रि । इति धरणिः ॥ (यथा, देवी- भागवते । २ । ५ । २० । “कुरुप्रवीरं कुरु मां पतिं त्वं वृथा न गच्छेन्ननु यौवनं ते ॥”) प्रवृत्तः, त्रि, (प्रवर्त्तते स्मेति । प्र + वृत् + क्तः ।) प्रवृत्तिविशिष्टः । यथा, -- “ववृत्त एव स्वयमुज्झितश्रमः क्रमेण पेष्टुं भुवनद्विषामसि । तथापि वाचालतया युनक्ति मां मिथस्त्वदाभाषणलोलुपं मनः ॥” इति शिशुपालबधे । १ । ४० ॥ आरम्भः । यथा, -- “प्रवृत्तमन्यथा कुर्य्यात् यदि मोहात् कथञ्चन । यतस्तदन्यथा भूतं तत एव समापयेत् ॥” इति छन्दोगपरिशिष्टम् ॥ प्रकृष्टवर्त्तनविशिष्टश्च ॥ (यथा, रामायणे । ७ । ८० । १ । “अथ रात्र्यां प्रवृत्तायां शत्रुघ्नो भृगुनन्दनम् । पप्रच्छ च्यवनं विप्रं लवणस्य यथा बलम् ॥”)

प्रवृत्तिः, स्त्री, (प्रवर्त्तते इति । प्र + वृत् + क्तिन् ।) प्रवाहः । उदन्तः । (यथा, मेघदूते । ४ । “प्रत्यासन्ने नभसि दयिताजीवितालम्बनार्थां जीमूतेन स्वकुशलमयीं हारयिष्यन् प्रवृत्तिम् ॥” प्रवर्त्तनमिति । प्र + वृत् + क्तिन् ।) प्रवर्त्तनम् । (यथा, महाभारते । १२ । ३० । १६ । “ववृधे हि ततस्तस्य हृदि कामो महात्मनः । यथा शुक्लस्य पक्षस्य प्रवृत्तौ चन्द्रमाः शनैः ॥” प्रवर्त्तते व्याप्नोति प्रसिद्धत्वेनेति । प्र + वृत् + क्तिच् । यज्ञादिव्यापारः । यथा, महाभारते । १ । १ । २५५ । “असच्च सदसच्चैव यस्माद्विश्वं प्रवर्त्तते । सन्ततिश्च प्रवृत्तिश्च जन्ममृत्युपुनर्भवाः ॥” “सन्ततिर्ब्रह्मादिः । प्रवृत्तिर्यज्ञादिः ॥” इति तट्टीकायां नीलकण्ठः ॥”) अवन्त्यादिदेशः । इति मेदिनी । ते, १३० ॥ हस्तिमदः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २९० ॥ न्यायमते यत्नविशेषः । अस्याः कारणम् । चिकीर्षा । कृतिसाध्यता- ज्ञानम् । इष्टसाधनताज्ञानम् । उपादानप्रत्य- क्षम् । यथा, -- “प्रवृत्तिश्च निवृत्तिश्च तथा जीवनकारणम् । एवं प्रयत्नत्रैविध्यं तान्त्रिकैः परिदर्शितम् ॥ चिकीर्षा कृतिसाध्येष्टसाधनत्वमतिस्तथा । उपादानस्य चाध्यक्षं प्रवृत्तौ जनकं भवेत् ॥” इति भाषापरिच्छदः ॥ (यथा, पञ्चदश्याम् । ६ । १७३ । “देहादिपञ्चरं यन्त्रं तदारोहोऽभिमानिता । विहितप्रतिषिद्धेषु प्रवृत्तिर्भ्रमणं भवेत् ॥” प्रयत्नसहितादन्तःकरणात् प्रवृत्तिर्जायते । यदुक्तं कामन्दकीये नीतिसारे । १ । ३३ -- ३५ । “आत्मा मनश्च तद्विद्यैरन्तःकरणमुच्यते । आभ्यान्तु सप्रयत्नाभ्यां सङ्कल्प उपजायते ॥ आत्माबुद्धीन्द्रियाण्यर्था बहिष्करणमुच्यते । सङ्कल्पाध्यवसायाभ्यां सिद्धिरस्य प्रकीर्त्तिता ॥ उभे एते हि करणे यत्नानन्तर्य्यके स्मृते । तस्मात् प्रवृत्तिसंरोधाद्भावयेन्निर्मनस्कताम् ॥” “आत्ममनोबुद्धिकर्म्मेन्द्रियाणां लक्षणमभिधाय बुद्धेरन्तःपरिकल्पनया कारणविभागमभिधातु- माह । आत्मा मनश्चेति । अभिहितेन लक्ष- णेनेति प्रतिपाद्यते यया विद्यया साऽन्वयविद्या सा विद्यते येषां ते तद्विद्याः कणादाक्षपादा- दयः तैः तद्विद्यैः आत्मा मनश्च अन्तःकरण- मुच्यते । आभ्यां आत्ममनोभ्यां प्रयत्नसहिताभ्यां सङ्कल्पः प्रवृत्तिः । इन्द्रियप्रवर्त्तनं उपजायते । बहिःकरणमभिधातुमाह । आत्मा बुद्धीति । आत्मा उक्तलक्षणः । बुद्धिः मनः । इन्द्रियाणि बाह्यरूपाणि । अर्थाः शब्दादयः । कर्म्मे- न्द्रियाणां हि उत्सर्गादिका अर्थाः प्रयोजनानि । एतत् सर्व्वं बहिःकरणम् । सङ्कल्पः सम्यग्- भूतार्थकल्पनं अध्यवसायः प्रयत्नविशेषः ताभ्यां अस्य आत्मनः सुखानुभवलक्षणा सिद्धिः प्रकी- र्त्तिता । तदेवं अन्तःकरणप्रवृत्तिः प्रयत्नादेव

बहिःकरणप्रवृत्तिरपि अध्यवसायलक्षणात् प्रयत्नादेवेति दर्शितं भवति एतदेव समर्थ- यन्नाह । उभे एते हीति । उभे एते अनन्त- रोक्ते हि स्फुटं करणे अन्तर्बहिःकरणसंज्ञके यत्नानन्तर्यके प्रयत्नानन्तरं वर्त्तेते प्रयत्नप्रेर- णादित्यर्थः । तस्मादिति । यस्मादेवं तस्मात् प्रवृत्तिसंरोधात् उभयात्मकस्य प्रयत्नस्यैव संरोधं कृत्वा निर्म्मनस्कतां भावयेत् निर्मनस्कभावं अभ्य- स्येत् यावत् प्रयत्न एव निरुद्धो भवति ताव- दात्मा मनसा न युज्यते ततश्च विद्यमानमपि मनो नास्त्येव मनःकार्य्याकरणात् । अन्तः- करणविश्लेषात् प्रवृत्तिर्नोपपद्यते । एवमन्तः- करणप्रवृत्त्यभावात् बहिःकरणप्रवृत्तेरप्यभावः । तदभावात् इन्द्रियाणां विषयैः सम्बन्ध एव न स्यात् इति भावः ।” इति तट्टीका ॥) प्रवृत्तिज्ञः, पुं, (प्रवृत्तिं वृत्तान्तं जानातीति । ज्ञा + कः ।) चारभेदः । तत्पर्य्यायः । वार्त्तिकः २ वार्त्तायनः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रवृद्धः, त्रि, (प्रवर्द्धते स्मेति । प्र + वृध् + क्तः ।) वृद्धियुक्तः । तत्पर्य्यायः । प्रौढः २ एधितः ३ । प्रसारितः । तत्पर्य्यायः । प्रसृतः २ । इत्यमरः । ३ । १ । ७६ ॥ (यथा, देवीभागवते । ३ । ८ । २९ । “सत्त्वं समुत्कटं जातं प्रवृद्धं शास्त्रदर्शनात् । वैराग्यं तत्फलं जातं तामसार्थेषु नारद ! ॥”) प्रवेकः, त्रि, (प्रविच्यते पृथक् क्रियते इति । प्र + विच् + कर्म्मणि घञ् ।) उत्तमः । प्रधा- नम् । इत्यमरः । ३ । १ । ५७ ॥ (यथा, भाग- वते । २ । ९ । ११ । “श्यामावदाताः शतपत्रलोचनाः पिशङ्गवस्त्राः सुवचः सुपेशसः । सर्व्वे चतुर्बाहव उन्मिषन्मणि- प्रवेकनिष्काभरणा सुवर्च्चसः ॥”) प्रवेटः, पुं, (प्रवीयते खाद्यते इति । प्र + वी + बाहुलकात् टः ।) यवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रवेणिः, स्त्री, (प्रकर्षेण वीयते इति । प्र + वी गतौ + “वीज्याज्वरिभ्यो निः ।” उणा० ४ । ४८ । इति निः । णत्वम् । यद्वा, प्रवेणति सौन्दर्य्यं प्राप्नो- तीति । प्र + वेण गतौ + इन् ।) कुथः । वेणी । इति मेदिनी । णे, ६३ ॥ प्रवेणी, स्त्री, (प्रकर्षेण वीयते इति । प्र + वी गतौ + “वीज्याज्वरिभ्यो निः ।” उणा० ४ । ४८ । इति निः । णत्वम् । कृदिकारादिति पाक्षिको ङीष् ।) वेणी । (यथा, रघौ । १५ । ३० । “तत्र सौधगतः पश्यन् यमुना चक्रवाकिणीम् । हेमभक्तिमतीं भूमेः प्रवेणीमिव पिप्रिये ॥”) गजपृष्ठस्थचित्रकम्बलम् । इत्यमरः । २ । ६ । ९८ ॥ (यथा, महाभारते । १५ । २७ । १३ । “अजितानि प्रवेणीश्च स्रुक् स्रुवञ्च महीपतिः । कमण्डलूंश्च स्थालीश्च पिठराणि च भारत ! ॥ नदीविशेषः । यथा, महाभारते । ३ । ८८ । ११ । “प्रवेण्युत्तरमार्गे तु पुण्ये कण्वाश्रमे तथा । तापसानामरण्यानि कीर्त्तितानि यथाश्रुति ॥”)

पृष्ठ ३/२९७

प्रवेलः, पुं, (प्र + वेल् + अच् ।) पीतमुद्गः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २३८ ॥ प्रवेशः, पुं, (प्र + विश् + “हलश्च ।” ३ । ३ । १२१ । इति भावे घञ् ।) अन्तर्विगाहनम् । इति हेमचन्द्रः । ६ । १०६ ॥ (यथा, काम- न्दकीये नीतिसारे । ७ । ३९ । “निर्गमे च प्रवेशे च राजमार्गं समन्ततः । प्रोत्सारितजनं गच्छेत् सम्यगाविष्कृतो- न्नतिः ॥”) प्रवेशनं, क्ली, (प्रविश्यतेऽनेनेति । प्र + विश् + करणे ल्युट् ।) सिंहद्वारम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । ५९ ॥ (प्र + विश् + भावे ल्युट् ।) प्रवेशः । (यथा, हरिवंशे । १७४ । ११२ । “तव योगप्रभावेन शक्यं तत्र प्रवेशनम् । किं मे बहुविलापेन श्रूयतां सखि ! कारणम् ॥”) प्रवेष्टः, पुं, (प्रवेष्टते इति । वेष्ट् वेष्टने + अच् ।) बाहुः । इत्यमरः । २ । ६ । ८० ॥ बाहुनीच- भागः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ हस्तिदन्तमांसम् । इति हारावली । ३० ॥ गजपृष्ठतल्पनम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रव्यक्तं, त्रि, (प्रव्यज्यते स्मेति । प्र + वि + अन्ज् + क्तः ।) स्फुटम् । इत्यमरः । ३ । १ । ८१ ॥ (यथा, सुश्रुते निदानस्थाने द्वितीयाध्याये । “जातेष्वेतानि रूपाणि प्रव्यक्ततराणि भवन्ति ॥”) पव्रजितः, पुं, (प्र + व्रज् + क्तः ।) बुद्धभिक्षु- शिष्यः । तत्पर्य्यायः । चेलुकः २ श्रामणेरः ३ महापाशकः ४ गोमी ५ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ त्रि प्रव्रज्याश्रमविशिष्टः ॥ (यथा, पराशर- संहितायाम् । ४ । २६ । “नष्टे मृते प्रव्रजिते क्लीवे च पतिते पतौ । पञ्चस्वापत्सु नारीणां पतिरन्यो विधीयते ॥” प्र + व्रज् + भावे क्तः । क्ली, सन्न्यासः । यथा, महाभारते । ५ । १७६ । ५ । “अलं प्रव्रजितेनेह भद्रे ! शृणु हितं वचः । इतो गच्छस्व भद्रन्ते पितुरेव निवेशनम् ॥”) प्रव्रजिता, स्त्री, (प्रव्रजितस्य लिङ्गमिव जटादिक- मस्त्यस्या इति । अच् । टाप् ।) मांसी । मुण्डीरी । (प्रव्रजित + टाप् ।) तापसी । इति मेदिनी । ते, २१० ॥ प्रव्रज्या, स्त्री, (प्र + व्रज + “व्रजयजोर्भावे क्यप् ।” ५ । ३ । ९८ । इति भावे क्यप्प्रत्ययः ।) सन्न्यासः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १७७ । ७ । “बाणवेगं हि कस्तस्य शक्तः सोढुं महात्मनः । प्रव्रज्यायां हि मे हेतुः स एव पुरुषर्षभः ॥” यथा च कुमारे । ६ । ६ । “मुक्तायज्ञोपवीतानि विभ्रतो हैमवल्कलाः । रत्नाक्षसूत्राः प्रव्रज्यां कल्पवृक्षा इवाश्रिताः ॥” “अत्र चतुर्थाश्रमवाचिना प्रव्रज्याशब्देन वान- प्रस्थाश्रमो लक्ष्यते ‘जहुः परिग्रहव्रीडां प्राजा- पत्यास्तपस्विनः’ इति सपत्नीकत्वाभिधानात् ‘सुतविन्यस्तपत्नीकः तया वानुगतोऽपि सन्’ इति वानप्रस्थस्योभयथा स्मरणात् ॥” इति तत्र

मल्लिनाथः ॥ वृथाप्रव्रज्याश्रितानां निन्दनीयत्व- मुक्तम् । यथा, मनौ । ५ । ८९ । “वृथासङ्करजातानां प्रव्रज्यासु च तिष्ठताम् । आत्मनस्तागिनाञ्चैव निवर्त्तेतोदकक्रिया ॥” क्ली, प्रव्रजनम् । यथा, महाभारते । ४ । १७ । ११ । “कोऽहि राज्यं परित्यज्य सर्व्वस्वं चात्मना सह । प्रव्रज्यायैव दीव्येत विना दुर्द्यूतदेविनम् ॥”) प्रव्रज्यावसितः, पुं, (प्रव्रज्याया अवसितो विच्युतः ।) सन्न्यासभ्रष्टः । यथा, -- “तवाहमित्युपगतः प्रव्रज्यावसितः कृतः ॥” इति दायभागवचनव्याख्यायां क्रमसंग्रहः ॥ (यथा, कात्यायनवचनम् । “प्रव्रज्यावसिता यत्र त्रयो वर्णा द्विजोत्तमाः । निर्वासं कारयेद्विप्रं दासत्वं क्षत्त्रवैश्ययोः ॥”) प्रशंसा, स्त्री, (प्र + शन्स + भावे अः । स्त्रियां टाप् ।) प्रशंसनम् । तत्पर्य्यायः । वर्णना २ ईडा ३ स्तवः ४ स्तोत्रम् ५ स्तुतिः ६ नुतिः ७ श्लाघा ८ अर्थवादः ९ । इति हेमचन्द्रः । २ । १८४ ॥ (यथा, मनुः । १० । १२७ । “धर्म्मेप्सवस्तु धर्म्मज्ञाः सतां वृत्तिमनुष्ठिताः । मन्त्रवर्ज्जं न दुष्यन्ति प्रशंसां प्राप्नुवन्ति च ॥”) आत्मप्रशंसानिषेधो यथा, -- “न चात्मानं प्रशंसेद्वा परनिन्दाञ्च वर्जयेत् । वेदनिन्दां देवनिन्दां प्रयत्नेन विवर्ज्जयेत् ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १५ अध्यायः ॥ प्रशमः, पुं, (प्रशमनमिति । प्र + शम् + भावे घञ् ।) शमता । उपशमः । यथा, -- “एतानि दशपापानि प्रशमं यान्तु जाह्नवि ! ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (यथा च हरिवंशे । ९८ । ८१ । “स तेन वारिणा वह्निस्तत्क्षणात्प्रशमं ययौ ॥”) प्रशमनं, क्ली, (प्र + शम् + णिच् + ल्युट् ।) मार- णम् । वधः । इति हेमचन्द्रः ॥ (प्र + शम् + ल्युट् ।) शमता । प्रशान्तिः । यथा, -- “सर्व्वावाधाप्रशमनं त्रैलोक्यस्याखिलेश्वरि ! । एवमेव त्वया कार्य्यमस्मद्वैरिविनाशनम् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणम् । ९१ । ३५ ॥ (प्रतिपादनम् । दानम् । इति कुल्लूकभट्टः ॥ यथा, मनुः । ७ । ५६ । “तैः सार्द्धं चिन्तयेन्नित्यं सामान्यं सन्धिविग्रहम् । स्थानं समुदयं गुप्तिं लब्धप्रशमनानि च ॥” स्थिरीकरणम् । प्रशमनेन स्थिरीकरणेन । यथा, रघुः । ४ । १४ । “लब्धप्रशमनस्वस्थमथैनं समुपस्थिता । पार्थिवश्रीर्द्बितीयेव शरत्पङ्कजलक्षणा ॥”) इति मल्लिनाथः ॥ प्रशस्तं, त्रि, (प्रशस्यते स्मेति । प्र + शन्स + क्तः ।) क्षेमम् । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रशं- सनीयम् । अतिश्रेष्ठम् । इति मतल्लिकादि- शब्दटीकायां भरतः ॥ (यथा, रघुः । ५ । २५ । “स त्वं प्रशस्ते महिते मदीये वसंश्चतुर्थोऽग्निरिवाग्न्यगारे ॥”)

प्रशस्यः, त्रि, प्रशंसनीयः । प्रपूर्ब्बशन्सधातोः कर्म्मणि क्यप्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, काम- न्दकीयनीतिसारे । ११ । ५५ । “अपश्चात् तापकृत्सम्यगनुरक्तिफलप्रदः । अदीर्घकालोऽभीष्टश्च प्रशस्यो मन्त्र इष्यते ॥”) प्रशान्, [म्] त्रि, प्रकर्षेण शाम्यति यः । (प्र + शम् + क्विप् । “अनुनासिकस्य क्विझलोः क्ङिति ।” ६ । ४ । १५ । इति दीर्घः ।) शान्तः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (सामर्थ्ये नान्तोऽव्ययोऽयम् ॥) प्रशान्तः, त्रि, (प्रकर्षेण शान्तः ।) प्रकृष्टशमता- विशिष्टः । यथा, -- “प्रशान्तश्वापदाकीर्णं मुनिशिष्योपशोभितम् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे । ८१ । ९ । प्रशास्ता, [ऋ] त्रि, (प्रशास्तीति । प्र + शास् + तृच् । “ग्रसितस्कभितेति ।” ७ । २ । ३४ । इति निपातनादिडभावः । यद्वा, “तृन्तृचौ शंसिक्षदादिभ्यः संज्ञायाञ्चानिटौ ।” उणा० २ । ९४ । इति तृण् इट् च न ।) ऋत्विक् । मित्रम् । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ शासनकर्त्ता ॥ (यथा, कामन्दकीयनीतिसारे । १३ । ४५ । “प्रशास्त्रध्यक्षसेनानां मन्त्र्यमात्यपुरोधसाम् । सम्यक्प्रचारविज्ञानं दुष्टानाञ्चावबोधनम् ॥”) प्रश्नः, पुं, (प्रच्छनमिति । प्रच्छ + “यजयाच- यतेति ।” ३ । ३ । ९० । इति नङ् । “च्छ्वोः शूडिति ।” ६ । ४ । १९ । इति शः । “प्रश्ने चेति ।” ३ । २ । ११७ । इति ज्ञापकात् न सम्प्रसारणम् ।) जिज्ञासा । तत्पर्य्यायः । अनु- योगः २ पृच्छा ३ । इत्यमरः । १ । ६ । १० ॥ (यथा, मनुः । १ । ११५ । “साक्षिप्रश्नविधानञ्च धर्म्मं स्त्रीपुंसयोरपि ॥” “पृच्छा तन्त्रात्यथाम्नायं विधिना प्रश्न उच्यते ॥” इति चरके सूत्रस्थाने त्रिंशेऽध्याये ॥) प्रश्नदूती, स्त्री, (प्रश्नस्य दूतीव ।) प्रहेलिका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रश्नी, स्त्री, (पृश्निः पृषोदरादित्वात् रः । वा ङीष् ।) कुम्भिका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रश्रयः, पुं, (प्रश्रयणमिति । प्र + श्रि + भावे अच् ।) प्रणयः । इत्यमरः । ३ । २ । २५ ॥ (यथा, कामन्दकीयनीतिसारे । ८ । ८ । “अदीर्घसूत्रताक्षौद्रं प्रश्रयः स्वप्रधानता । प्रकृतिस्फीतता चेति विजिगीषुगुणाः स्मृताः ॥”) प्रश्रितः, त्रि, (प्र + श्रि + क्तः ।) विनीतः । इत्य- मरः । ३ । १ । २५ ॥ (यथा, रामायणे । १ । १३ । २ । “अब्रवीत् प्रश्रितं वाक्यं प्रसवार्थं द्विजोत्तमम् ॥”) प्रश्लथः, त्रि, (प्रकृष्टः श्लथः ।) शिथिलः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रष्टा, [ऋ] त्रि, (पृच्छतीति । प्रच्छ + तृच् । “व्रश्चेति ।” ८ । २ । ३६ । इति षः ।) प्रश्न- कर्त्ता । तत्पर्य्यायः । कथंकथिकः २ । इति

पृष्ठ ३/२९८

त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ७५ । २९ । “विवेश वह्रिशालां वै प्रष्टारं प्राह हव्यभुक् ॥”) प्रष्ठः, त्रि, (प्रतिष्ठते अग्रतो गच्छतीति । प्र + स्था + “सुपि स्थः ।” ३ । २ । ४ । इति कः । “प्रष्ठो- ऽग्रगामिनि ।” ८ । ३ । ९२ । इति षत्वम् ।) अग्रगामी । इत्यमरः । २ । ८ । ७२ ॥ (थथा, रघुः । १५ । १० । “आदिष्टवर्त्मा मुनिभिः स गच्छंस्तपतां वरः । विरराज रथप्रष्ठैर्बालखिल्यैरिवांशुमान् ॥”) प्रष्ठवाट्, [ह्] पुं, (प्रष्ठः अग्रगामी सन् वह- तीति । प्रष्ठ + वह् + “वहश्च ।” ३ । २ । ६४ । इति ण्विः ।) युगपार्श्वगः । इत्यमरः । २ । ९ । ६३ ॥ शिक्षार्थं युगवाहिपार्श्वयोजितः । इति भरतः ॥ योजितं युगपार्श्वे दमनार्थं यं हालिका भ्रामयन्ति सः । इति मधुः ॥ युवा गौर्दमनाय योजितः । इत्यन्ये ॥ प्रष्ठी, स्त्री, (प्रष्ठ + ङीष् ।) प्रष्ठभार्य्या । अग्र- गामिपत्नी । इति जटाधरः ॥ प्रष्ठौही, स्त्री, (प्रष्ठवाह् + “वाहः ।” ४ । १ । ६१ । इति ङीष् ।) बालगर्भिणी । प्रथमगर्भ- वती गौः । प्रष्ठं प्रथमगर्भं वहति या सा । बाला सती गर्भिणी प्रथमगर्भेत्यर्थः । इति भरतः ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ९३ । ३३ । “प्रष्ठौहीनां पीवराणाञ्च तावद् अग्र्या गृष्ठ्यो धेनवः सुव्रताश्च ॥”) प्रस, म ष ङ प्रसवे । ततौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-सक०-सेट् ।) रेफयुक्ताद्यः । म, प्रसयति । ष, प्रसा । ङ, प्रसते कीर्त्तिं विद्या । प्रसते विस्तारयति वेत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ प्रसक्तं, क्ली, (प्न + सन्ज + क्त ।) नित्यम् । इति जटाधरः ॥ (यथा, माधवकृतरुग्विनिश्चयस्य कासाधिकारे । “प्रसक्तवेगस्तु समीरणेन भिन्नस्वरः कासति शुष्कमेव ॥” “प्रसक्तवेगः स्रततकासवेगः ।” इति तट्टी- कायां विजयरक्षितः ।) तद्वति, त्रि ॥ (आसक्तः । यथा, गीतायाम् । १६ । १६ । “अनेकचित्तविभ्रान्ता मोहजालसमावृताः । प्रसक्ताः कामभोगेषु पतन्ति नरकेऽशुचौ ॥”) प्रसक्तिः, स्त्री, (प्र + सन्ज + भाबे क्तिन् ।) प्रसङ्गः । (यथा, किराते । ५ । ५० । “मा भूवन्नपथहरास्तवेन्द्रियाश्वाः सन्तापे दिशतु शिवः शिवां प्रसक्तिम् ॥”) अनुमितिः । आपत्तिः । इति सव्यभिचार- शिरोमणिः ॥ प्रसङ्गः, पुं, (प्र + सन्ज + घञ् ।) सङ्गतिविशेषः । यथा, -- “स प्रसङ्ग उपोद्धातो हेतुतावसरस्तथा । निर्व्वाहकैककार्य्यत्वे षोढासङ्गतिरिष्यते ॥” तस्य लक्षणम् । स्मृतस्योपेक्षानर्हत्वम् । तद- र्थस्तु स्मृतिविषयतापन्नत्वे सति द्वेषविषयता- नापन्नत्वम् । इत्यनुमितिग्रन्थे गदाधरभट्टा-

चार्य्यः ॥ * ॥ (“प्रकरणान्तरेण समापनं प्रसङ्गः । यथा प्रकारान्तरितो योऽर्थोऽसकृदुक्तः समा- प्यते स प्रसङ्गः । यथा । महाभूतशरीरिसम- वायः पुरुषस्तस्मिन् सोऽधिष्ठानमिति वेदोत्- पत्तावभिधाय भूतविद्यायां पुनरुक्तं यतोऽभि- हितं पञ्च महाभूतशरीरिसमवायः पुरुष इति स खल्वेवं कर्म्म पुरुषश्चिकित्सायामधिकृतः ॥” इत्युत्तरतन्त्रे पञ्चषष्टितमेऽध्याये सुश्रुतेनोक्तम् ॥) अन्योद्देशेन प्रवृत्तावन्यस्यापि सिद्धिः । यथा, -- “दृष्टा तु हरते पापं स्पृष्टा तु त्रिदिवं नयेत् । प्रसङ्गेनापि या गङ्गा मोक्षदा ह्यवगाहिता ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ * ॥ (यथा च देवीभागवते । ३ । ९ । ४२ । “अस्पष्टमपि तन्नाम प्रसङ्गेनापि भाषितम् । ददाति वाञ्छितानर्थान् दुर्ल्लभानपि सर्व्वथा ॥”) प्रसक्तिः । यथा, -- “आनीता भवता यदा पतिरता साध्वी धरत्रीसुता स्फुर्ज्जद्राक्षस्रमायया न च कथं रामाङ्गमङ्गी- कृतम् । कर्त्तुं चेतसि पुण्डरीकनयनं दूर्व्वादलश्यामलं तुच्छं ब्रह्मपदं भवेत् परबधूसङ्गप्रसङ्गः कुतः ॥” इति नाटकम् ॥ * ॥ प्रस्तावः । यथा, -- “तत्रैव गङ्गा यमुना च तत्र गीदावरी तत्र सरस्वती च । सर्व्वाणि तीर्थानि वसन्ति तत्र यत्राच्युतोदारकथाप्रसङ्गः ॥” इति पौराणिकाः ॥ * ॥ मैथुनम् । यथा । प्रसङ्गनित्यद्रुतपृष्ठयानादिति रुग्विनिश्चयवचनटीकायां विजयरक्षितः ॥ (यथा च देवीभागवते । १ । १२ । २० । “ऋषयोऽपि तयोर्वीक्ष्य प्रसङ्गं रममाणयोः । परिवृत्त्य ययुस्तूर्णं नरनारायणाश्रमम् ॥”) प्रसज्यप्रतिषेधः, पुं, (प्रसज्य प्रवृत्तिं सम्पाद्य प्रति- षेधो निषेधः ।) निषेधविशेषः । तल्लक्षणं यथा, “अप्राधान्यं विधेर्यत्र प्रतिषेधे प्रधानता । प्रसज्यप्रतिषेधोऽसौ क्रियया सह यत्र नञ् ॥” अस्योदाहरणम् । भोजराजः । “पौषे चैत्रे कृष्णपक्षे नवान्नं नाचरेद्बुधः । भवेज्जन्मान्तरे रोगी पितॄणां नोपतिष्ठते ॥” अत्र रोगीतिनिन्दाश्रवणात् प्रसज्यता । नोप- तिष्ठते इति श्रषणात् पर्य्युदासता । इति मल- मासतत्त्वम् ॥ प्रसत्तिः, स्त्री, (प्र + सद् + क्तिन् ।) प्रसन्नता । नैर्म्मल्यम् । इति जटाधरः ॥ प्रसत्वरी, स्त्री, (प्रसत्वन् + “वनो रच ।” ४ । १ । ७ । इति ङीब्रौ ।) प्रतिपत्तिः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ प्रसत्वा, [न्] पुं, (प्रसीदतीति । प्र + स्रद् + क्वनिप् ।) धर्म्मः । प्रजापतिः । इति संक्षिप्त- सारोणादिवृत्तिः ॥

प्रसन्नः, त्रि, (प्रसीदतीति । प्र + सद् + गत्यर्थेति क्तः ।) निर्म्मलः । तत्पर्य्यायः । अच्छः २ । इत्यमरः । १ । १० । १४ ॥ (यथा, महाभारते । ४ । २७ । २४ । “रसाः स्पर्शाश्च गन्धाश्च शब्दाश्चापि गुणा- न्विताः । दृश्यानि च प्रसन्नानि यत्र राजा युधिष्ठिरः ॥”) सन्तुष्टः । इति मेदिनी । ने, ८६ ॥ (यथा, रघुः । ५ । १० । “अपि प्रसन्नेन महर्षिणा त्वं सम्यग्विनीयानुमतो गृहाय ॥”) प्रसन्नता, स्त्री, (प्रसन्न + तल् ।) प्रसन्नस्य भावः । तत्पर्य्यायः । प्रसादः २ । इत्यमरः । १ । ३ । १६ ॥ (यथा, हठयोगप्रदीपिकायाम् । २ । ७८ । “वपुः कृशत्वं वदने प्रसन्नता नादस्फुटत्वं नयने सुनिर्म्मले ॥”) प्रसन्ना, स्त्री, (प्रसन्न + टाप् ।) सुरा । इत्यमरः । २ । १० । ४० ॥ मद्यविशेषः । तस्य गुणाः । “प्रसन्ना गुल्मवातार्शोविबन्धानाहनाशिनी । शूलप्रवाहिकाटोपकफवातार्शसां हिता ॥” इति राजवल्लभः ॥ प्रसादविशिष्टा । यथा, मार्कण्डेये । ८१ । ४३ । “सैषा प्रसन्ना वरदा नृणां भवति मुक्तये ॥” प्रसन्नेरा, स्त्री, (प्रसन्ना निर्म्मला इरा जलमिव । मदिरा । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । १० । ४० ॥) प्रसभः, पुं, (प्रगता सभा सभाधिकारो यस्मात् ।) बलात्कारः । इत्यमरः । २ । ८ । १०८ ॥ (यथा, श्रीकण्ठचरिते । ५ । ४२ । “यस्मिन् विनिर्म्मितवति प्रसभं प्रकोपा- दत्युग्रनिग्रहनवानुभवोपदेशम् ॥”) प्रसरः, पुं, (प्र + सृ + भावादौ यथायथं अप् ।) तन्तुव्रणविटपादेर्व्विसर्पणम् । प्रकर्षेण निकटे सरणं सर्पणम् । तत्पर्य्यायः । विसर्पः २ । इत्य- मरभरतौ । ३ । २ । २३ ॥ (यथा, रघुः । १६ । २० । “तिरस्क्रियन्ते कृमितन्तुजालै- र्विच्छिन्नधूमप्रसरा गवाक्षाः ॥”) प्रणयः । वेगः । इति मेदिनी । रे, १८२ ॥ (यथा, कलाविलासे । १ । २१ । “इति विनयनम्रशिरसा तेन घचो युक्तमुक्त- मवधार्य्य । तमुवाच मूलदेवः प्रीतिप्रसरैः प्रसारितौ- ष्ठाग्रः ॥”) समूहः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, आर्य्या- सप्तशत्याम् । ५८९ । “स्तननूतननखलेखालम्बी तव घर्म्मविन्दु- सन्दोहः । आभाति पट्टसूत्रे प्रविशन्निव मौक्तिकप्रसरः ॥” प्रकृष्टसञ्चरणम् । यथा, -- “अत ऊर्द्ध्वं प्रसरं वक्ष्यामः । तेषामेभिरातङ्क- विशेषैः प्रकुपितानां पर्य्युषितकिण्वोदकपिष्ट- समवाय इवोद्रिक्तानां प्रसरो भवति तेषां वायु- र्गतिमत्त्वात् प्रसरणहेतुः सत्यप्यचैतन्ये स हि

पृष्ठ ३/२९९

रजोभूयिष्ठो रजश्च प्रवर्त्तकं सर्व्वभावानाम् । यथा महानुदकसञ्चयोऽतिवृद्धः सेतुमवदार्य्या- परेणोदकेन व्यामिश्रः सर्व्वतः प्रधावत्येवं दोषाः कदाचिदेकशो द्विशः समस्ताः शोणितसहिता वानेकधा प्रसरन्ति ।” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने २१ अध्यायः ॥) युद्धम् । इति विश्वः । नाराचः । इति भूरिप्रयोगः ॥ प्रसरणं, क्ली, (प्र + सृ + भावे ल्युट् ।) सैन्यानां सर्व्वतो व्याप्तिः । तत्पर्य्यायः । आसारः २ । इत्यमरः । २ । ८ । ९६ ॥ प्रसरणी ३ प्रस- रणिः ४ प्रसारणी ५ । इति रामाश्रमः ॥ सैन्यानां तृणकाष्ठादिहेतवे इतस्ततो गमनम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४५५ ॥ (गमनमात्रम् । यथा, मृच्छकटिके । ३ अङ्के । “मार्ज्जारः क्रमणे मृगः प्रसरणे श्येनो गृहा- लुञ्चने सुप्तासुप्तमनुष्यवीर्य्यतुलने श्वा सर्पणे पन्नगः ॥” अभ्युत्थानादिकम् । यथा, भागवते । ५ । १ । २९ । “वर्हिष्यत्याश्चानुदिनमेधमानप्रमोदप्रसरण- यौषिण्यव्रीडाप्रमुषितहासावलोकरुचिरक्ष्वे- ल्यादिभिरिति ॥”) प्रसरणी, स्त्री, (प्र + सृ + “अर्त्तिसृघ्रित्यनिः ।” इति अनिः । कृदिकादिति वा ङीष् ।) प्रस- रणम् । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । ८ । ९६ ॥ प्रसर्पणं, क्ली, (प्र + सृप् + ल्युट् ।) गमनम् । प्रस रणम् । प्रपूर्ब्बसृपधातोर्भावेऽनट्प्रत्ययः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १२९ । ६ । “प्रसर्पणं महीपाल ! रौप्यायाममितौजसः ॥” गतिसाधने, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १० । ६० । ७ । “इद तव प्रसर्पणं सुबन्धवेहि निरिहि ॥” “वर्त्तमानेदं तव शरीरं तव प्रसर्पणं प्रकर्षेण सर्पणसाधनम् ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) प्रसवः, पुं, (प्र + सू + “ऋदोरप् ।” ३ । ३ । ५७ । इत्यप् ।) गर्भमोचनम् । तत्पर्य्यायः । प्रसूतिः २ । इत्यमरः । ३ । २ । १० ॥ (यथा, रघुः । ३ । १२ । “पतिः प्रतीतः प्रसवोन्मुखीं प्रियां ददर्श काले दिवमभ्रितामिव ॥” गर्भग्रहणम् । यथा, मनुः । ९ । ७० । “यथाविध्यभिगम्यैनां शुक्लवस्त्रां शुचिव्रताम् । मिथो भजेताप्रसवात् सकृत्सकृदृतावृतौ ॥”) उत्पादः । (जन्म । यथा, रघुः । १ । २२ । “ज्ञाने मौनं क्षमा शक्तौ त्यागे श्लाघाविपर्य्ययः । गुणागुणानुबन्धित्वात्तस्य सप्रसवा इव ॥” “सह प्रसवो जन्म येषां ते सप्रसवाः सोदरा इव ।” इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥) अप- त्यम् । (यथा, रघुः । ८ । ३० । “ऋषिदेवगणस्वधाभुजां श्रुतयागप्रसवैः स पार्थिवः । अनृनत्वमुपेयियान् बभौ परिधेर्मुक्त इवोष्णदीधितिः ॥”) फलम् । कुसुमम् । इति मेदिनी । वे, ४२ ॥ (यथा, रघुः । ४ । २३ ।

“प्रसवैः सप्तपर्णानां मदगन्धिभिराहताः । असूययेव तन्नागाः सप्तधैव प्रसुस्रुवुः ॥” आज्ञा । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । १० । २१ । “मरुतां प्रसवेन जय ।” “हे धुर्य्य मरुतां देवानां प्रसवेनाज्ञया त्वं जय शत्रूनिति शेषः ॥” इति तद्भाष्ये महीधरः ॥) प्रसवस्य मासनियमो यथा, -- “नवमे दशमे मासि नारी गर्भं प्रसूयते । एकादशे द्वादशे वा ततोऽन्यत्र विकारतः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ प्रसूतिकारकौषधादि यथा, -- “पीतन्तु काञ्जिकं रुद्र ! क्वथितं शरपुङ्खया । हिङ्गुसैन्धवसंयुक्तं शीघ्रं स्त्रीणां प्रसूतिकृत् ॥ मातुलुङ्गस्य वै मूलं कटिबद्धं प्रसूतिकृत् । अपामार्गस्य वै मूलं योनिस्थञ्च प्रसूतिकृत् ॥ अपामार्गस्य वै मूले गर्भवत्यास्तु नामतः । उत्पाट्यमाने सकले पुत्त्रः स्यादन्यथा सुता ॥ अपामार्गस्य वै मूले नारीणां शिरसि स्थिते । गर्भशूलं विनश्येत नात्र कार्य्या विचारणा ॥” इति गारुडे १९६ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “पाठालाङ्गलिसिंहास्यमयूरकजटैः पृथक् । नाभिवस्तिभगालेपात् सुखं नारी प्रसूयते ॥ पाठायास्तु शिफा योनौ या नारी संप्रधारयेत् । उषः प्रसवकाले तु सा सुखेन प्रसूयते ॥ तुषाम्बुपरिपिष्टेन मूलेन परिलेपयेत् । लाङ्गल्याश्चरणौ सूते क्षिप्रमेतेन गर्भिणी ॥ मातुलुङ्गस्य मूलानि मधुकं मधुसंयुतम् । घृतेन सह पातव्यं सुखं नारी प्रसूयते ॥” इति चक्रपाणिदत्तः ॥ * ॥ सुखप्रसवमन्त्रो यथा, -- “अस्ति गोदावरीतीरे जन्भला नाम राक्षसी । तस्याः स्मरणमात्रेण विशल्या गर्भिणी भवेत् ॥” सुखप्रसवचक्रं यथा, -- “पञ्चरेखाः समुल्लिख्य तिर्य्यगूर्द्ध्वक्रमेण हि । पदानि षड्दशापाद्य त्वेकमाद्ये मुनौ त्रयम् ॥ नवमे सप्त दद्यात्तु बाणं पञ्चदशे तथा । द्वितीयेऽष्टावष्टमे षट्दिशि द्वौ षोडशे श्रुतिः ॥ एकादिना समं ज्ञेयमिच्छाङ्कार्द्धं त्रिकोणके । तदा द्वात्रिंशदादिः स्याच्चतुष्कोष्ठेषु सर्व्वतः ॥ दर्शनाद्धारणात्तासां शुमं स्यादेषु कर्म्मसु । द्वात्रिंशत् प्रसवे नार्य्याश्चतुस्त्रिंशद्गमे नृणाम् ॥ भूताविष्टेषु पञ्चाशन्मृतापत्यासु वै शतम् । द्वासप्ततिस्तु बन्ध्यायां चतुःषष्टी रणाध्वनि ॥ विषे विंशो धान्यकीटेष्वधाविंशतिरेव च । चतुरष्टौ च बालानां रोदने परिकीर्त्तिताः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ * ॥ तस्य वैकृतं यथा, -- गर्ग उवाच । “अकालप्रसवा नार्य्यः कालातीतप्रजास्तथा । विकृतप्रसवाश्चैव युग्मप्रसवनास्तथा ॥ अमानुषा अवण्डाश्च न जातव्यञ्जनास्तथा ।

हीनाङ्गा अधिकाङ्गाश्च जायन्ते यदि वा स्त्रियः ॥ पशवः पक्षिणश्चैव तथैव च सरीसृपाः । विनाशं तस्य देशस्य कुलस्य च विनिर्द्दिशेत् ॥ निर्व्वासयेत्तां नृपतिः स्वराष्ट्रात् स्त्रियञ्च पूज्याश्च ततो द्विजेन्द्राः । किमिच्छकैर्ब्राह्मणतर्पणञ्च लोके ततः शान्तिमुपैति पापम् ॥” इति मात्स्ये अद्भुतशान्तिस्त्रीप्रसवविकृतो नाम २०९ अध्यायः ॥ * ॥ प्रसवाद्भुतत्वं यथा, -- “एको वृषस्त्रयो गावः सप्ताश्वा नवदन्तिनः । सिंहप्रसूतिकाश्चैव कथिताः स्वामिघातकाः ॥” तिस्र इति वक्तव्ये छान्दसत्वात् त्रय इत्युक्तम् । सिंहप्रसूताश्च स्त्रियो बोध्याः । “भानौ सिंहगते चैव यस्य गौः संप्रसूयते । मरणं तस्य निर्द्दिष्टं षड्भिर्मासैर्न संशयः ॥ * ॥ अत्र शान्तिं प्रवक्ष्यामि येन सम्पद्यते शुभम् । प्रसूतां तत्क्षणादेव तां गां विप्राय दापयेत् ॥ ततो होमं प्रकुर्व्वीत घृताक्तै राजसर्षपैः । आहुतीनां घृताक्तानामयुतं जुहुयात्ततः ॥” व्याहृतिभिश्चायं होमः । “सोपवासः प्रयत्नेन दद्याद्विप्राय दक्षिणाम् ॥” अपि च । “सिंहराशौ गते सूर्य्ये गोप्रसूतिर्यदा भवेत् । पौषे च महिषी सूते दिवैवाश्वतरी तथा ॥ तदानिष्टम्भवेत् किञ्चित् तच्छान्त्यै शान्तिकञ्चरेत् । अस्य वामेतिसूक्तेन तद्विष्णोरितिमन्त्रतः ॥ जुहुयाच्च तिलाज्येन शतमष्टोत्तराधिकम् । मृत्युञ्जयविधानेन जुहुयाच्च तथायुतम् । श्रीसूक्तेन ततः स्नायात् शान्तिसूक्तेन वा पुनः ॥” इत्यद्भुतसागरे नारदः ॥ प्रसवकः, पुं, (प्रसवेन पुष्पादिना कायति शोभते इति । कै + कः ।) पियालवृक्षः । इति शब्द- माला ॥ (विवृतिविशेषोऽस्य पियालशब्दे ज्ञातव्यः ॥) प्रसवबन्धनं, क्ली, (प्रसवानां पुष्पफलानां बन्धनं यत्र ।) वृन्तम् । इत्यमरः । २ । ४ । १५ ॥ प्रसवस्थली, स्त्री, (प्रसवस्य स्थलीव ।) माता । यथा, महानाटके । “इयमियं मयदानवनन्दिनी त्रिदशनाथजितः प्रसवस्थली ॥” प्रसविता, [ऋ] पुं, (प्रसूते जनयतीति । प्र + सू + तृच् ।) पिता । इति शब्दरत्नावली ॥ (अनुज्ञाकर्त्तरि, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ७ । ६३ । २ । “उद्वेति प्रसविता जनानां महान् केतुरर्णवः सूर्य्यस्य ।” “जनानां सर्व्वेषां प्रसविता सर्व्वेषु कर्म्मसु अनु- ज्ञाता ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) प्रसवित्री, स्त्री, (प्रसूते इति । प्र + सू + तृच् + ङीप् ।) जनयित्रौ । (यथा, महाभारते । १२ । २६३ । ८ ॥

पृष्ठ ३/३००

“सावित्री प्रसवित्री च बहिर्वाक् मनसी ततः ॥”) माता । प्रपूर्ब्बकसूधातोः कर्त्तरि तृण् ईप् च ॥ प्रसव्यं, त्रि, (प्रगतं सव्यादिति ।) प्रतिकूलम् । इत्यमरः । ३ । १ । ८४ ॥ (प्रदक्षिणम् । यथा, रामायणे । २ । ७३ । २० । “प्रसव्यञ्चापि तञ्चक्रुरृ त्विजोऽग्निचितं नृपम् ॥” प्र + सू + कर्म्मणि यत् । प्रसवनीये च ॥) प्रसहः, पुं, (प्रसहतीति । प्र + सह् + अच् ।) बलात्कारेण भक्षकपक्षी । स च कुरर- श्येनादिः । यथा, -- “प्रसह्य भक्षयन्त्येते प्रसहास्तेन कीर्त्तिताः ॥” अस्य मांसगुणाः । “गुरूष्णमधुराः स्निग्धा वातघ्नाः शुक्रवर्द्धनाः ।” इति राजवल्लभः । अपि च भावप्रकाशे । “काको गृध्र उलूकश्च चिल्लश्च शशघातकः । चाषो भासश्च कुरर इत्याद्याः प्रसहाः स्मृताः ॥ शशघातकः वाज इति लोके । प्रसहाः कीर्त्तिता एते प्रसह्य छिद्य भक्षणात् । प्रसहाः खलु वीर्य्योष्णास्तन्मांसं भक्षयन्ति ये ॥ ते शोषभस्मकोन्मादैः शुक्रक्षीणा भवन्ति हि ॥” प्रसहनः, पुं, (प्रगतं सहनं सह्यगुणो यस्मात् ।) हिंस्रपशुः । यथा, -- “शाद्र्दूलसिंहशरभर्क्षतरक्षुमुख्या येऽन्यान् प्रसह्य विनिहत्य निवर्त्तयन्ते । ते कीर्त्तिताः प्रसहनाः पललं तदीय- मर्शःप्रमेहजठरामयजाड्यहारि ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ आलिङ्गने, क्ली । यथा, -- “परस्परप्रसहनचुम्बनादिकाः शुचौ सुखे बहुलविधा भिदा मताः ॥” इति काव्यप्रकाशटीकाधृतकाव्यकौमुदी ॥ (प्र + सह् + भावे ल्युट् ।) सहने, क्ली । तद्वति, त्रि ॥ प्रसहा, स्त्री, (प्र + सह् + अच् । टाप् ।) बृह- तिका । इति रत्नमाला ॥ (गुणादयोऽस्या बृहतीशब्दे ज्ञातव्याः ॥) प्रसह्य, व्य, (प्रकर्षेण सोढ्वा इति । प्र + सह् + क्त्वाचो ल्यप् ।) हठार्थकम् । बलात्कारार्थम् । इत्यमरः । ३ । ४ । १० ॥ (यथा, माघे । १ । २७ । “प्रसह्य तेजोभिरसङ्ख्यताङ्गतै- रदस्त्वया नुन्नमनुत्तमं तमः ॥” प्रसोढुं शक्य इति । प्र + सह् + यत् । प्रकर्षेण सोढुं शक्ये, त्रि । यथा, रघुः । १४ । ६२ । “ममैव जन्मान्तरपातकानां विपाकविस्फूर्ज्जथुरप्रसह्यः ॥”) प्रसह्यचौरः, पुं, (प्रसह्य बलात्कारेण चौरः ।) हठात् चौर्य्यकारी । डाकाइत इति लुटेरा इति च भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । वन्दीकारः २ माचलः ३ चिल्लाभः ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रसातिका, स्त्री, (सो नाशे + भावे क्तिन् । प्रगता सातिर्नाशो यस्याः । कप् ।) अणुव्रीहिः ।

सूक्ष्मधान्यम् । इति रत्नमाला ॥ (यथा, मार्क- ण्डेये । ३२ । ९ । “श्यामाकराजश्यामाकौ तद्वच्चैव प्रसातिकाः । नीवाराः पौष्कलाश्चैव धान्यानां पितृतृप्तये ॥”) प्रसादः, पुं, (प्र + सद् + घञ् ।) प्रसन्नता । नैर्म्मल्यम् । इत्यमरः । १ । ३ । १६ ॥ (यथा, प्रबोधचन्द्रोदये प्रस्तावनायाम् । “कल्पान्तवातसंक्षोभलङ्घिताशेषभूभृतः । स्थैर्य्यप्रसादमर्य्यादास्ता एव हि महोदघेः ॥”) अनुग्रहः । (यथा, रघुः । २ । ६८ । “तस्याः प्रसन्नेन्दुमुखः प्रसादं गुरुर्नृपाणां गुरवे निवेद्य । प्रहर्षचिह्नानुमितं प्रियायै शशंस वाचा पुनरुक्तयेव ॥”) काव्यप्राणः । स्वास्थ्यम् । प्रसक्तिः । इति मेदिनी । दे, ३५ ॥ वैदर्भीरीतियुक्तकाव्यगुणः । तस्य लक्षणम् । ग्राम्यशब्दभिन्नव्यक्तार्थपद- वत्त्वम् । यथा, -- “ओजःप्रसादमाधुर्य्यगुणत्रितयभेदतः । गौडवैदर्भपाञ्चाला रीतयः परिकीर्त्तिताः । व्यक्तार्थपदमग्राम्यं प्रसादः परिकीर्त्तितः ॥” इति काव्यचन्द्रिका ॥ * ॥ (तथा च साहित्यदर्पणे ८ परिच्छेदे । “चित्तं व्याप्नोति यः क्षिप्रं शुष्केन्धनमिवानलः । स प्रसादः समस्तेषु रसेषु रचनासु च ॥”) देवनिवेदितद्रव्यं गुरूणां भुक्तावशेषश्च । यथा, “आसीद्वंशध्वजो राजा प्रजापालनतत्परः । प्रसादं सत्यदेवस्य त्यक्त्वा दुःखमवाप सः ॥” इति स्कान्दे रेवाखण्डे सत्यनारायणव्रतकथा ॥ प्रसादनं, क्ली, (प्रसादयतीति । प्र + सद् + णिच् + ल्युः ।) अन्नम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (प्र + सद् + णिच् + ल्युट् ।) प्रसन्नताकारकम् । यथा, बलवर्णप्रसादनमिति राजवल्लभः ॥ (यथा च महाभारते । ४ । ६९ । २२ । “प्रसादनं पाण्डवस्य प्राप्तकालं हि रोचये ॥”) प्रसादना, स्त्री, (प्र + सद् + णिच् + युच् + टाप् ।) सेवा । परिचर्य्या । इति हेमचन्द्रः । ३ । १६० ॥ प्रसाधनं, क्ली, (प्रसाध्यतेऽनेनेति । प्र + साध् + ल्युट् ।) वेशः । इत्यमरः । २ । ६ । ९९ ॥ (यथा, मनुः । २ । २११ । “अभ्यञ्जनं स्थापनञ्च गात्रोत्सादनमेव च । गुरुपत्न्या न कार्य्याणि केशानाञ्च प्रसाधनम् ॥”) कङ्कतिका । इति भरतधृतामरमाला ॥ प्रकृष्ट- निष्पत्तिश्च ॥ (प्र + साध् + णिच् + ल्युः । प्रसा धयितरि, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १० । ५७ । २ । “यो यज्ञस्य प्रसाधनस्तंतुर्देवेष्वाततः ॥”) प्रसाधनी, स्त्री, (प्रसाध्यतेऽनयेति । प्र + साध् + ल्युट् । ङीप् ।) सिद्धिः । इति मेदिनी । ने, १९५ ॥ कङ्कतिका । इत्यमरः । २ । ६ । १३९ ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने । २४ । “केशप्रसाधनी केश्या रजोजन्तुमलापहा ॥”) तद्युक्तिर्यथा, --

“प्रसाधनी दिङ्नवनागसप्त- सङ्ख्याभिरुक्ताङ्गुलिभिः क्रमेण । चतुर्व्विधानां पृथिवीपतीनां सम्पत्तिसौभाग्ययशःसमृद्धिदा ॥” काष्ठजा धातुजा चैव शृङ्गजा च यथाक्रमम् ॥ जाङ्गलानूपसामान्यदेशजानां महीभुजाम् ॥ छत्रदण्डवदुन्नेयः काष्ठजाया विनिश्चयः । कनकं रजतं ताम्रं पित्तलं सीसकं तथा ॥ लौहं सर्व्वञ्च सर्व्वार्द्धमादित्यादिदशाभुवाम् । राज्ञामेवोपयुज्येत कालकीर्त्तिप्रसाधनी ॥ मृगाणां महिषाणाञ्च सिंहजाता प्रसाधनी । गजदन्तसमुद्भूता राज्ञामेवोपयुज्यते ॥ अत्रापि रत्नविन्यासो ज्ञेयश्चामरदण्डवत् ॥” इति युक्तिकल्पतरुः ॥ प्रसाधिका, स्त्री, (प्रसाध्यति निष्पादयतीति । प्र + साध् + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) नीवारः । यथा, -- “प्रसाधिका तु नीवारस्तृणान्तमिति च स्मृतम् ॥” अस्या गुणाः । “नीवारः शीतलो ग्राही पित्तघ्नः कफवातकृत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (प्रसाधयति अलङ्करोर्ताति । प्र + साध् + णिच् + ण्वुल् ।) वेशकारिणी । यथा, -- “प्रसाधिकालम्बितमग्रपाद- माक्षिप्य काचित् द्रवरागमेव ॥” इति कुमारसम्भवे सप्तमः सर्गः ॥ (धान्यविशेषः यथा । “अग्रव्रीहिः प्रसा- धिका ।” इति वैद्यकरत्नमायाम् ॥) प्रसाधितः, त्रि, (प्र + साधि + क्तः । अलङ्कृतः । इत्यमरः । २ । ६ । १०० ॥ प्रकृष्टनिष्पन्नः निष्पादितः । यथा, सारसंग्रहे । “ततः प्रस्थमितं कल्कं दत्त्वा तोयचतुर्गुणे । क्षीरे प्रसाधितं तैलं ग्रहघ्नो बलवर्णकृत् ॥” प्रसारः, पुं, (प्र + सृ + घञ् ।) प्रसरणम् । इति हेमचन्द्रः ३ । ४९९ ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । २६ । प्रसाराकुञ्चनान्नूनं निःशल्यमिति निर्द्दिशेत् ॥”) प्रसारणं, क्ली, (प्र + सृ + णिच् + ल्युट् ।) पञ्च- विधकर्म्मान्तर्गतकर्म्मविशेषः । स तु विस्तार- रूपः । यथा, भाषापरिच्छेदे । “उत्क्षेपणं ततोऽवक्षेपणमाकुञ्चन्न्तथा । प्रसारणञ्च गमनं कर्म्माण्येतानि पञ्च च ॥” (परिवर्द्धनम् । यथा, कामन्दकीयनीतिसारे । १३ । ३५ । “मित्रामित्रहिरण्यानां भूमीनाञ्च प्रसारणम् ॥”) प्रसारणी, स्त्री, (प्रसार्य्यते इति । प्र + सारि + ल्युट् । ङीप् ।) लताविशेषः । गन्धभादालिया इति भाषा ॥ अस्य गुणाः । वातपित्तनाशि- त्वम् । उष्णत्वम् । बलशुक्रकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ सैन्यानां सर्व्वतो व्याप्तिः । इति प्रसरणशब्दटीकायां भरतः ॥ प्रसारिणी, स्त्री, (प्रसरतीति । प्र + सृ + णिनिः ङीप् ।) लज्जालुलता । प्रसारणी । गन्धभादा-

पृष्ठ ३/३०१

लिया इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । सुप्रसरा २ सारिणी ३ प्रसरा ४ सरा ५ चारुपर्णी ६ राजबला ७ भद्रपर्णी ८ प्रतानिका ९ प्रबला १० राजपर्णी ११ चन्द्रपर्णी १२ भद्रबला १३ चन्द्र- वल्ली १४ प्रभद्रा १५ । अस्या गुणाः । गुरु- त्वम् । उष्णत्वम् । तिक्तत्वम् । वातार्शःश्वयथु- मलविष्टम्भनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रसारी, [न्] त्रि, (प्रसरतीति । प्र + सृ + णिनिः ।) प्रसरणशीलः । तत्पर्य्यायः । विसृत्वरः २ विसृ- मरः ३ विसारी ४ । इत्यमरः । ३ । १ । ३१ ॥ (यथा, शिशुपालवधे । १७ । ४४ । “प्रसारिणी सपदि नभस्तले ततः समीरणभ्रमितपरागरूषिता ॥”) प्रसितं, क्ली, (प्र + सो + क्तः ।) पूयम् । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ आसक्ते, त्रि । इत्यमरः । ३ । १ । ९ ॥ (यथा, रघौ । ८ । २३ । “इति शत्रुषु चेन्द्रियेषु च प्रतिषिद्धप्रसरेषु जाग्रतौ । प्रसितावुदयापरवर्गयो- रुभयीं सिद्धिमुभाववापतुः ॥”) प्रसितिः, स्त्री, (प्रसिनोति बध्नात्यनयेति । प्र + सि + करणे क्तिन् ।) बन्धनसाधनरज्जुनिग- डादिः । इत्यमरः । ३ । २ । १४ ॥ (ज्वाला । यथा, ऋग्वेदे । २ । २५ । ३ । “अग्नेरिव प्रसितिर्नाह वर्त्तवे ।” “प्रसीयते बध्यतेऽनयेति । प्रसितिर्ज्वाला ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ * ॥ भावे क्तिन् । प्रबन्ध- नम् । यथा, ऋग्वेदे । ६ । ६ । ५ । “शूरस्येव प्रसितिः क्षातिरग्नेः ॥”) प्रसिद्धः, त्रि, (प्रसिध्यतीति । प्र + सिध् + गत्य- र्थेति क्तः ।) भूषितः । ख्यातः । इति मेदिनी । धे, ३४ ॥ (यथा, पञ्चदश्याम् । ४ । ५७ । “काम्यादिदोषदृष्ट्याद्याः कामादित्यागहेतवः । प्रसिद्धा मोक्षशास्त्रेषु तानन्विष्य सुखी भव ॥”) प्रसिद्धिः, स्त्री, (प्र + सिध् + क्तिन् ।) टङ्कारः । ख्यातिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, काम- न्दकीयनीतिसारे । २ । ६ । “विद्याश्चतस्र एवैता इति नो गुरुदर्शनम् । पृथक् पृथक् प्रसिद्ध्यर्थं यासु लोको व्यव- स्थितः ॥”) भूषा । इति प्रसिद्धशब्दार्थदर्शनात् ॥ प्रसूः, स्त्री, (प्रसूते इति । प्र + सू + “सत्सू- द्विषेति ।” ३ । २ । ६१ । इति क्विप् ।) माता । इत्यमरः । २ । ६ । २९ ॥ (यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते । २ । १ । १२८ । “पितॄणां मानसी कन्या मेनका साम्बिकाप्रसूः ॥”) घोटकी । इत्यमरः । ३ । ३ । २२८ ॥ कदली । वीरुत् । इति मेदिनी । से, ४ ॥ (प्रसवकर्त्ती । यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे ३८ अध्याये । “प्रस्रंसिनी स्पन्दते तु क्षोभिता दुःप्रसूश्च या ॥”) प्रसूका, स्त्री, (प्रसूरेव । प्रसू + स्वार्थे कन् ।) वाजिनी । इति राजनिर्घण्टः ॥

प्रसूतं, क्ली, (प्रसूयते इति । प्र + सू + क्त ।) कुसुमम् । इति मेदिनी । ते, १२४ ॥ प्रसूतः, त्रि, (प्र + सू + क्तः ।) सञ्जातः । (यथा, रघुः । १ । १२ । “तदन्वये शुद्धिमति प्रसूतः शुद्धिमत्तरः । द्विलीप इति राजेन्दुरिन्दुः क्षीरनिधाविव ॥”) सूतः । इति मेदिनी । ते, १२४ ॥ प्रसूता, स्त्री, (प्रसूते स्म इति । प्र + सू + कर्त्तरि क्तः ।) जातसन्ताना । तत्पर्य्यायः । जाता- पत्या २ प्रजाता ३ प्रसूतिका ४ । इत्यमरः । २ । ६ । १६ ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सित- स्थाने । ३१ । “अकाले च प्रसूता स्त्री स्नेहपानं विवर्ज्जयेत् ॥” यथा च हरिवंशे । ८४ । १०१ । “श्रूयन्ते हि स्त्रियो बह्व्यो व्यभिचारव्यतिक्रमैः । प्रसूता देवसङ्काशान् पुत्त्रानमितविक्रमान् ॥”) प्रसूतिः, स्त्री, (प्रसूयते इति । प्र + सू + क्तिन् ।) प्रसवः । इत्यमरः । ३ । २ । १० ॥ (यथा, -- “कृष्णा वचा चापि जलेन पिष्टा सैरण्डतैला खलु नाभिलेपात् । सुखं प्रसूतिं कुरुतेऽङ्गनानां निपीडितानां बहुभिः प्रमादैः ॥” इति भावप्रकाशस्य मध्यखण्ड चतुर्थे भागे ॥ प्र + सू + भावे क्तिन् ।) उद्भवः । (यथा, शकुन्तलायाम् ४ अङ्के । “आद्ये वः कुसुमप्रसूतिसमये यस्या भवत्युत्सवः सेयं याति शकुन्तला पतिगृहं सर्व्वैरनु- ज्ञायताम् ॥”) तनयः । दुहिता । इति मेदिनी । ते, १२९ ॥ (सन्ततिः । यथा, रघुः । ५ । ७ । “कच्चिन्मृगीणामनघा प्रसूतिः ॥” कारणम् । यथा, रघुः । २ । ६३ । “न केवलानां पयसां प्रसूति- मवेहि मां कामदुषां प्रसन्नाम् ॥” उत्पत्तिस्थानम् । यथा, महाभारते । १ । २३३ । १४ । “त्वं सर्व्वस्य भुवनस्य प्रसूति- स्त्वमेवाग्ने ! भवसि प्रतिष्ठा ॥” दक्षपत्नी । सा तु सतीजननी । यथा, ब्रह्म- वैवर्त्ते । २ । १ । १२८ । “देवहूतिः कर्द्दमस्य प्रसूतिदक्षकामिनी ॥”) प्रसूतिका, स्त्री, (प्रसूतः सूतोऽस्या अस्तीति । ठन् ।) प्रसूता । इत्यमरः । २ । ६ । १६ ॥ प्रसूतिजं, क्ली, (प्रसूतेरुद्भवमारभ्येत्यर्थः जायते इति । जन् + डः ।) दुःखम् । इत्यमरः । १ । ९ । ३ ॥ प्रसूनं, क्ली, (प्रसूयते स्मेति । प्र + सू + क्तः । ओदि- त्त्वात् निष्ठातस्य नः ।) पुष्पम् । (यथा, रघुः । २ । १० । “अवाकिरन् बाललताः प्रसूनै- राचारलाजैरिव पौरकन्याः ॥”) फलम् । इत्यमरः । ३ । ४ । १७ ॥ जाते, त्रि । इति मेदिनी । ने, ८७ ॥

प्रसूनेषुः, पुं, (प्रसूनं पुष्पं इषुर्वाणो यस्य ।) काम- देवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रसृतं, क्ली, (प्र + सृ + क्तः ।) पलद्बयम् । इति शब्दमाला ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने । ६ । “कृष्णतिलप्रसृतं प्रकुञ्चं वा प्रातः प्रातरनुसेवेत शीतोदकानुपानम् ॥” “पलाभ्यां प्रसृतिर्ज्ञेया प्रसृतञ्च निगद्यते ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्बितीये भागे ॥) प्रसृतः, पुं, (प्र + सृ + क्तः ।) निकुब्जपाणिः । अर्द्धाञ्जलिः । इत्यमरः । २ । ६ । ८५ ॥ (यथा, शतपथब्राह्मणे । ४ । ५ । १० । ७ । “यद्यनुलभेरन् प्रसृतमात्रं वाञ्जलिमात्रं वा ॥”) प्रसृतः, त्रि, (प्र + सृ + क्तः ।) प्रवृद्धः । प्रसा- रितः । इत्यमरः । ३ । १ । ८८ ॥ (यथा, देवी- भागवते । १ । १४ । ५ । “न शशाक नियन्तुञ्च स व्यासः प्रसृतं मनः ॥”) विनीतः । वेगितः । इति मेदिनी । ते, १२३ ॥ गतः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नियुक्तः । इति हलायुधः । २ । ३६० ॥ प्रसृता, स्त्री, (प्र + सृ + क्तः । टाप् ।) जङ्घा । इति मेदिनी । ते, १२३ ॥ (विवरणमस्या जङ्घा- शब्दे ज्ञातव्यम् ॥) प्रसृतिः, स्त्री, (प्र + सृ + क्तिन् ।) प्रसृतः । आ- कुञ्चितपाणिः । इति रायमुकुटः राज- निर्घण्टश्च ॥ (यथा, याज्ञवल्क्ये । २ । ११२ । “देवानुग्रान् समभ्यर्च्च्य तत्स्नानोदकमाहरेत् । संश्राव्य पाययेत्तस्माज्जलात्स प्रसृतित्रयम् ॥” सन्ततिः । यथा, महाभारते । ५ । १०१ । ३ । “वर्द्धितानि प्रसृत्या वै विनताकुलकर्त्तृभिः ॥” प्रसूत्या इति वा पाठः ॥ पलद्बयम् । तद्यथा, “पलाभ्यां प्रसृतिर्ज्ञेया -- ॥” इति पूर्ब्बखण्डे प्रथमेऽध्याये शार्ङ्गधरेणोक्तम् ॥) प्रसेकः, पुं, (प्रसेचनमिति । प्र + सिच् + घञ् ।) सेचनम् । च्युतिः । इति मेदिनी । के, १११ ॥ (यथा, ऋतुसंहारे । ३ । ६ । “मत्तद्बिरेफपरिपीतमधुप्रसेक- श्चित्तं विदारयति कस्य न कोविदारः ॥” रागविशेषः । यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । “श्वासकासप्रतिश्यायप्रसेकारोचकज्वरान् । हन्ति मूलकयूषस्तु कफमेदोगलामयान् ॥”) प्रसेदिका, स्त्री, क्षुद्रारामः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १७९ ॥ (प्रसीदिका इति क्वचित्पाठः ॥) प्रसेदिवान्, [स्] त्रि, प्रसन्नः । प्रपूर्ब्बसदधातोः कर्त्तरि क्वसुप्रत्ययनिष्पन्नः ॥ प्रसेवः, पुं, (प्रसीव्यते स्मेति । प्र + सिव + “अ- कर्त्तरि चेति ।” ३ । ३ । १९ । इति घञ् ।) वीणाङ्गम् । स्यूतः । इति मेदिनी । वे, ४३ ॥ प्रसेवकः, पुं, (प्र + सिव + ण्वुल् । यद्वा, प्रसेव एव । स्वार्थे कन् ।) वीणाप्रान्तवक्रकाष्ठम् । दण्डाधः शब्दगाम्भीर्य्यार्थं दारुमयं भाण्डं यच्च- र्म्मणा आच्छाद्य दीयते सः । इत्यन्ये । वीणा- स्थितालावूफलम् । इत्यपरे । इति भरतः ॥

पृष्ठ ३/३०२

तत्पर्य्यायः । ककुभः २ । इत्यमरः । १ । ७ । ७ ॥ सूत्ररचितभाण्डम् । धोकडा इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । स्यूनः २ स्योनः ३ धौतकटः ४ स्योतः ५ स्यूतः ६ । इति भरतः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ९ । “दृतिवस्तिप्रसेवकप्रभृतिषूदकपङ्कपूर्णेषु भेद्य- योग्याम् ॥”) प्रकृष्टतन्तुसन्तानकर्त्ता च ॥ प्रस्कण्वः, पुं, (प्रगतं कण्वं पापं यस्मादिति । “प्रस्कण्व- हरिश्चन्द्रावृषी ।” ६ । १ । १५३ । इति सुट् ।) ऋषिविशेषः । स च वैदिकसन्ध्यान्तर्गतसूर्य्योप- स्थानमन्त्रस्य ऋषिः । (यथा, ऋग्वेदे । १ । ४४ । ६ । “प्रस्कण्वस्य प्रतिरन्नायुर्जीवसे नमस्या दैव्यं जनम् ॥”) प्रस्कन्दनं, क्ली, (प्र + स्कन्द + ल्युट् ।) विरेकः । इति रत्नमाला ॥ (यथा, महाभारते । १ । ८४ । २६ । “अग्निप्रस्कन्दनपरस्त्वञ्चाप्येवं भविष्यसि ॥”) प्रस्कन्नः, त्रि, (प्रकर्षेण स्कन्नः ।) पतिते, त्रि । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रस्तरः, पुं, (प्रस्तृणाति आच्छादयति यः । (प्र + स्तॄ + पचाद्यच् ।) शिला । पातर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । ग्रावा २ पाषाणः ३ उपलः ४ अश्मा ५ दृशत् ६ दृषत् ७ पारारुकः ८ पारटीटः ९ मृन्मरुः १० काचकः ११ शिला १२ ॥ पल्लवादिरचितशय्या । यथा, -- “पल्लवाद्यैर्विरचिते शयनीये तु संस्तरः । प्रस्तरः प्रस्तिरश्चेति प्रस्तारोऽपि च कुत्रचित् ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मनुः । २ । २०४ । “गोऽश्वोष्ट्रयानप्रासादप्रस्तरेषु कटेषु च । आसीत गुरुणा सार्द्धं शिलाफलकनौषु च ॥”) मणिः । इति मेदिनी । रे, १८१ ॥ प्रस्तरिणी, स्त्री, (प्रस्तरस्तदाकारोऽस्त्यस्या इति । प्रस्तर + इनिः । ङीप् ।) गोलोमिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विषयोऽस्या गोलोमिकाशब्दे ज्ञेयः ॥) प्रस्तारः, पुं, (प्र + स्तॄ + घञ् ।) तृणवनम् । तत्- पर्य्यायः । तृणाटवी २ ऋषः ३ । इति हेम- चन्द्रः । ४ । १७७ ॥ पल्लवादिविरचितशय- नीयम् । इति शब्दरत्नावली ॥ शय्या । इति हारावली ॥ छन्दःप्रभृतीनां प्रभेदज्ञापकसङ्केत- विशेषः । यथा, -- “पादे सर्व्वगुरावाद्यात् लघु न्यस्य गुरोरधः । यथोपरि तथा शेषं भूयः कुर्य्यादमुं विधिम् ॥ ऊने दद्याद्गुरूनेव यावत् सर्व्वलघुर्भवेत् । प्रस्तारोऽयं समाख्यातश्छन्दोविचितिवेदिभिः ॥” इति वृत्तरत्नावली ॥ * ॥ अपि च । अहपत्थार । पढम गुरु हेट्ट ठाणे लहुआ परिठवौ अप्पबुद्धी ए । सरिसा सरिसा पन्ती उव्वरिआ गुरुलहू देहु ॥ अस्य टाका । एतद्भेदज्ञानं प्रस्तारज्ञानाधीनमिति

प्रस्तार दर्शयति । प्रथमं गुरोरधःस्थाने लघुकं स्थापय आत्मबुद्ध्या सदृशी सदृशी पंक्तिरुद्- वृत्तौ गुरुलघू देहि सदृशी पंक्तिर्दक्षिणे कार्य्या वामे गुरुलघुभिः पूरणं कार्य्यं इदन्तु मात्रा- प्रस्तारविषयं तत्रापि गुरोर्लिखनयोग्यत्वे गुरु- र्लेख्यः अपरत्र लघुर्देयः । वर्णप्रस्तारे तु गुरुणैव पूरणं कार्य्यं तत्रायं प्रकारः आदौ गुरुर्लेख्यः तत्र प्रथमं गुरोरधःस्थाने लघुर्लेख्यः तद्दक्षिणे चोपरिस्थितपंक्तेः सदृशी कार्य्या वामे च गुरु- लघुभिः पूरणं कार्य्यं वामे चैक एकलघुः पतति वर्णप्रस्तारे तु वामे लघुस्पर्शो नास्ति यथा त्रिकलप्रस्तारे । ६६ । प्रथमगुरोरधो लघु- र्वामतश्च कलार्द्धपूरणं गुरुणैव कार्य्यं दक्षिणे च पंक्त्यभावः ततो गुरोरधो लघुर्लेख्यः दक्षिणे च लघोरधो लघुर्लेख्यः वामे च कलापूरणं एकेन लघुना कार्य्यं एवं चतुष्कला-६६ दावपि बोध्यं यथा अक्षरच्छन्दसि ६६ एवमन्यत्रापि बोध्यम् ॥ अथ सकलप्रस्तारसंख्या । दव्वीसा सत्तस- आतैं सत्तावह सहज्जाइ वाआलिसह लक्खं तेरहकोडी समग्गाइं । अस्य टीका । अत्र चैकाक्षरमारभ्य षड्विंशत्यवधिवर्ण- वृत्तानां प्रस्तारे कियती संख्येत्यत आह । १३४, २१७, ७२६ षड्विंशतिः सप्त तानि तथा सप्तदशसहस्राणि द्विचत्वांशल्लक्षास्त्रयोदश- कोट्यः समग्राणि अङ्कस्य वामा गतिरित्यङ्काः स्थाप्याः । इति पिङ्गलः शीघ्रबोधभूषणश्च ॥ प्रस्तार्य्यर्म्म, [न्] क्ली, नेत्ररोगभेदः । तस्य लक्षणम् । “प्रस्तार्य्यर्म्म तनुस्तीर्णं श्यावं रक्तनिभं सिते ॥” इति माधवकरः ॥ अपि च । “समन्ताद्बिस्तृतः श्यावो रक्तो वा मांससञ्चयः । सन्निपातेन दोषाणां प्रस्तार्य्यर्म्म तदुच्यते ॥” इति रक्षितधृतनिमिः ॥ तस्यौषधम् । “कतकस्य फलं शङ्खं त्र्यूषणं सैन्धवान्वितम् । फेनो रसाञ्जनं क्षौद्रं विडङ्गानि मनःशिला ॥ कुक्कटाण्डकपालानि वर्त्तिरेषा व्यपोहति । तिमिरं पटलं काचमर्म्मशुक्रं तथव च ॥ कण्डूक्लेदावूदं हन्ति मलमाशु सुखावती ॥” इति चक्रपाणिदत्तः ॥ प्रस्तावः, पुं, (प्र + स्तु + “प्रे द्रुस्तुस्रुवः ।” ३ । ३ । २७ । इति घञ् ।) अवसरः । इत्यमरः । ३ । २ । २४ ॥ प्रसङ्गस्तुतिः । इति भरतः ॥ प्रसङ्गः । इति भानुदीक्षितः ॥ (यथा, मृच्छकटिके । ९ अङ्के । “प्रस्तावेनाधिकरणिकस्त्वां द्रष्टुमिच्छ- तीति ॥”) प्रकरणम् । यथा, -- “प्रस्तावदेशकालादेर्वैशिष्टात् प्रतिभाजुषाम् ॥” इत्यस्यार्थे काव्यप्रकाशः ॥ प्रस्तावना, स्त्री, (प्रस्तावयति विज्ञापयति कार्य्या- दिकमिति । प्र + स्तु + णिच् + युच् । टाप् ।) आरम्भः । इति जटाधरः ॥ सूत्रधारेण सह

नटीविदूषकादीनां परस्परविचित्रभाषणम् तस्या लक्षणम् । यथा, -- “नटी विदूषको वापि पारिपार्श्विक एव वा । सूत्रधारेण सहिताः संलापं यत्र कुर्व्वते ॥ चित्रैर्व्वाक्यैः स्वकार्य्योत्थैः प्रस्तुताक्षेपिभिर्म्मिथः । आमुखं तत्तु विज्ञेयं नाम्ना प्रस्तावनापि सा ॥” इति साहित्यदर्पणम् ॥ प्रस्तिरः, पुं, (प्रस्तरः । निपातनात् इत्वम् ।) पल्लवादिरचितशय्या । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रस्तीतः, त्रि, (प्र + स्त्यै + क्तः । “प्रस्त्योऽन्य- तरस्याम् ।” ८ । २ । ५४ । इति निष्ठातस्य मो वा ।) संहतः । ध्वनितः । प्रपूर्ब्बस्त्यैधातोः कर्म्मणि क्तप्रत्ययः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ प्रस्तीतः, त्रि, (प्र + स्त्यै + क्तः । “प्रस्त्योऽन्य- तरस्याम् ।” ८ । २ । ५४ । इति निष्ठातस्य मो वा ।) संहतः । ध्वनितः । प्रपूर्ब्बस्त्यैधातोः कर्म्मणि क्तप्रत्ययः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ प्रस्तुतः, त्रि, (प्रस्तूयते स्मेति । प्र + स्तु + क्तः ।) प्रकरणप्राप्तः । यथा, -- “अप्रस्तुतप्रशंसा सा या चैव प्रस्तुताश्रया ॥” इति काव्यप्रकाशः ॥ प्राकरणिकः । प्रासङ्गिकः । इत्यलङ्कार- कौस्तुभः ॥ निष्पन्नः । यथा । प्रस्तुतवृत्तेर्मयट् । अन्नं प्रस्तुतं अन्नमयम् । यवागूः प्रस्तुता यवागू- मयी । इति कलापतद्धितः ॥ प्रकर्षस्तुति- युक्तः । प्रपूर्ब्बस्तुधातोः कर्म्मणि क्तः । उप- स्थितः । प्रतिपन्नः । उद्युक्तः । इति लोकव्यव- हारदर्शनात् ॥ प्रस्तृतः, त्रि, (प्र + स्तृ + क्तः ।) अन्तरितः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रस्थः, पुं, (प्रकर्षेण तिष्ठतीति । प्र + स्था + “आतश्चोपसर्गे ।” ३ । १ । १३६ । इति कः । यद्बा, प्रतिष्ठतेऽस्मिन्ननेन वेति घञर्थे कः ।) परिमाणविशेषः । स तु चतुःकुडवरूपः । इत्य- मरभरतौ ॥ आढकचतुर्थांशः । इति लीला- वती ॥ द्बिशरावपरिमाणम् । इति वैद्यक परिभाषा ॥ (यथा, सुश्रुते शारीरस्थाने । ८ । अध्याये । “बलिनो बहुदोषश्च वयःस्थस्य शरीरिणः । परं प्रमाणमिच्छन्ति प्रस्थं शोणितमोक्षणे ॥”) प्रस्थः, पुं, क्ली, (प्र + स्था + कः ।) अद्रेः सम- भूभागः । अद्रेरेकदेशः । इति भरतः ॥ तत्- पर्य्यायः । स्नुः २ सानुः ३ । इत्यमरः । २ । ३ । ५ ॥ (यथा, कुमारे । १ । ५४ । “प्रस्थं हिमाद्रेर्मृगणाभिगन्धि किञ्चित् क्वणत्किन्नरमध्युवास ॥”) उन्मितवस्तु । इति मेदिनी ॥ विस्तारः । यथा, “दीर्घे प्रस्थे समानञ्च न कुर्य्यान्मन्दिरं बुधः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते जन्मखण्डे १०३ अध्यायः ॥ प्रकृष्टस्थितिविशिष्टे, त्रि ॥ प्रस्थपुष्पः, पुं, (प्रस्थमितं पुष्पमस्य ।) मरुवक इत्यमरः । २ । ४ । ७९ ॥ (तत्पर्य्यायो यथा, -- भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “मारुतोऽसौ मरुवको मरुन्मरुरपि स्मृतः । फणी फणिज्झकश्चापि प्रस्थपुष्पः समीरणः ॥”)

पृष्ठ ३/३०३

स्वल्पपत्रतुलसी । जम्बीरभेदः । इति केचित् ॥ जम्बीरसामान्यम् । इति केचित् । इति तट्टी- कायां भरतः ॥ प्रस्थानं, क्ली, (प्र + स्था + ल्युट् ।) विजिगीषोः प्रयाणम् । इत्यमरः । २ । ८ । ९५ ॥ (यथा, देवीभागवते । ५ । ४ । १२ । “सेनाभियोगं प्रस्थानं बलसंख्या यथार्थतः । धीराणाञ्च परिज्ञानं कृत्वा यान्तु त्वरान्वितः ॥”) गमनमात्रम् । यथा, पदाङ्कदूते । “प्रस्थानन्ते कुलिशकलनान्निश्चितं पण्डिताग्र्यैः ॥” प्रस्थानविघ्नः, पुं, (प्रस्थानस्य विघ्नः ।) गमन- व्याघातः । यथा । यः पुनर्व्विवाहावसरे मङ्गलवति वासरे प्रतिष्ठमानस्य तत्प्रस्थानौप- यिकं कर्म्म प्रागङ्गीकृत्य तदानीं न करिष्या- मीति प्रस्थानविघ्नमाचरति तदासौ द्विगुणां भृतिं दाप्यः । इति मिताक्षरा ॥ प्रस्थापितः, त्रि, (प्र + स्था + णिच् + क्तः ।) प्रेषितः । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रकर्षेण स्थापितश्च ॥ प्रस्थिका, स्त्री, (प्रस्थस्तदाकारोऽस्त्यस्या इति । प्रस्थ + ठन् ।) अम्बष्ठा । इति भावप्रकाशः ॥ प्रस्फुटः, त्रि, (प्रस्फुटति विकशतीति । प्र + स्फुट् + कः ।) प्रफुल्लः । इति शब्दरत्नावली ॥ (सुस्पष्टः । यथा, मार्कण्डेये । २७ । २१ । “निष्कृष्य शासनं तस्माद्ददृशे प्रस्फुटाक्षरम् ॥”) प्रस्फोटनं, क्ली, (प्रस्फोट्यतेऽनेनेति । प्र + स्फुट् + णिच् + करणे ल्युट् ।) सूर्पम् । इत्यमरः । २ । ९ । २६ ॥ (प्र + स्फुट् + भावे ल्युट् ।) ताडनम् । विकाशनम् । इति मेदिनी । ने, १९२ ॥ पवनम् । तुषादिशोधनम् । इति हेम- चन्द्रः । ४ । ८३ ॥ प्रस्रवणं, क्ली, (प्रस्रवति जलमस्मादस्मिन्नितिवा । प्र + स्रु + अपादाने अधिकरणे वा ल्युट् ।) यत्र स्थाने स्रुत्वा जलं गलति तत् । इति भरतः ॥ अविच्छेदेन स्रवज्जलं यत्र स्थाने पतति यत्र निपत्य च बहुलीभवति तत् । इति स्वाम्या- दयः ॥ गिरेरुपरि निर्झरादिप्रभवजलसंघातः । इवि साञ्जः ॥ (यथा, हरिवंशे । ९ । ५४ । ११ । “पुण्यं तीर्थवरं दृष्ट्वा विस्मयं परमं गतः । प्रभावञ्च सरस्वत्याः प्लक्षप्रस्रवणं बलः ॥”) अजस्रं मन्दवेगेन स्रवज्जलम् । इति कोक्कटः ॥ तत्पर्य्यायः । उत्सः २ । इत्यमरः । २ । ३ । ५ ॥ जलप्रस्रावः ३ । (यथा, मनुः । ४ । २०३ । “स्नानं समाचरेन्नित्यं गर्त्तप्रस्रवणेषु च ॥”) अस्य गुणाः । प्रस्रवणजलं स्वच्छं लघु मधुरं रोचनञ्च दीपनकृत् ॥ इति राजनिर्घण्टः ॥ (प्र + स्रु + भावे ल्युट् ।) प्रकर्षेण क्षरणम् ॥ प्रस्रवणः, पुं, (प्रस्रवति जलमस्मादिति । प्र + स्रु + अपादाने ल्युट् ।) माल्यवत्पर्व्वतः । इति हेम- चन्द्रः । ४ । ९५ ॥ स्वेदः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रस्रावः, पुं, (प्रस्रूयते इति । प्र + स्रु + “प्रेद्रुस्तु- स्रुवः ।” ३ । ३ । २७ । इति घञ् ।) मूत्रम् । इत्यमरः । २ । ६ । ६७ ॥ गोप्रस्रावमाहात्म्यं

यथा, वराहपुराणे । “प्रस्रावेण तु यः स्नायात् रोहिण्यां मानवो द्विज ! । सर्व्वपापकृतान्दोषान् दहत्याशु न संशयः ॥” (गुणादयोऽस्य मूत्रशब्दे ज्ञातव्याः ॥) प्रस्वानः, पुं, उच्चैःशब्दः । प्रपूर्ब्बस्वनधातोर्घञ्- प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ प्रस्वेदः, पुं, (प्र + स्विद् घर्म्मच्युतौ + घञ् ।) अति- शयघर्म्मः । (यथा, मार्कण्डेये । १२४ । १३ । “नरेन्द्रपुत्त्राः प्रस्वेदजलक्लिन्नाननाः समम् ॥”) तस्यौषधं यथा, -- “चन्दनं कुङ्कुमं मांसी कर्पूरो जातिपत्रिका । जातीकक्कोलपूगानां लवङ्गस्य फलानि च ॥ अगुरूशीरकाश्मर्य्यः कुष्ठं तगरनालिका । गोरोचना प्रियङ्गुश्च चोलं मदनकं नखम् ॥ सरलः सप्तपर्णश्च लाक्षा चामलकी तथा । कर्व्वूरकः पद्मकञ्च एतैस्तैलं प्रसाधितम् ॥ प्रस्वेदमलदौर्गन्ध्यकण्डूकुष्ठहरं परम् । पुमान् युवा स्यात् शुक्राढ्यः स्त्रीणाञ्चात्यन्त- वल्लभः ॥ स्त्रीशतं गच्छते रुद्र ! बन्ध्यापि लभते सुतम् ॥” इति गारुडे १९८ अध्यायः ॥ (विषयोऽस्य यथा, -- “स्तैमित्यं मधुरास्यता च जडता निद्रा च तन्द्रा भृशं गात्राणां गुरुताऽरुचिर्विरमता रोमोद्गमः शीतता । प्रस्वेदः श्रुतिबाधनञ्च कुरुते नेत्रे च पाण्डुच्छवि- र्विष्टब्धामलवृत्तिका च वमनं श्लेष्मज्वरे वै विदुः ॥” इति हारीते चिकित्सितस्थाने द्बितीयेऽध्याये ॥) प्रहतं, त्रि, (प्रहन्यते स्मेति । प्र + हन् + त्त ।) विततम् । क्षुण्णम् । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रक- र्षेण हिंसितम् । (यथा, महाभारते । ८ । ३० । ६ । “प्रहतरथनराश्वकुञ्जरं प्रतिभयदर्शनमुल्वणव्रणम् । तदहितहतमावभौ बलं पितृपतिराष्ट्रमिव प्रजाक्षये ॥”) प्रकर्षेण गतञ्च ॥ (विताडितम् । यथा, भाग- वते । १० । ७२ । ३८ । “इत्थं तयोः प्रहतयोर्गदयोर्नृवीरौ क्रुद्धौ स्वमुष्टिभिरयःस्पर्शैरपिष्टाम् ॥” वादितम् । यथा, रघुः । १९ । १४ । “स स्वयं प्रहतपुष्करः कृती लोलमाल्यबलयो हरन् मनः । नर्त्तकीरभिनयातिलङ्घिनीः पार्श्ववर्त्तिषु गुरुष्वलज्जयत् ॥”) प्रहनेमिः, पुं, (ग्रहाणां नेमिरिव । निपातनात् ग्रस्य प्रः ।) चन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (ग्रहनेमिरिति वा पाठः ॥) प्रहरः, पुं, (प्रह्रियते ढक्कादिरस्मिन्निति । प्र + हृ + घः । अप् वा ।) वासरस्याष्टभागैक- भागः । पहर इति हिन्दीभाषा । तत्पर्य्यायः ।

यामः २ । इत्यमरः । १ । ४ । ६ ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ४ । ३७ । “सङ्केतकं द्वितीयेऽस्मिन् प्रहरे पर्य्यकल्प्यत ॥”) प्रहरकुटुवी, स्त्री, (प्रहरस्य कुटुवी कुटुम्बिनीव ।) कुटुम्बिनीक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रहरणं, क्ली, (प्रह्रियतेऽनेनेति । प्र + हृ + करणे ल्युट् ।) अस्त्रम् । इत्यमरः । २ । ८ । ८२ ॥ (यथा, महाभारते । १२ । १६६ । २ । “धनुः प्रहरणं श्रेष्ठमतीवात्र पितामह ! ॥”) कर्णीरथः । इति तट्टीकासारसुन्दरी ॥ (यथा, भागवते । ४ । २६ । २ । “पञ्चप्रहरणं सप्रवरूथं पञ्चविक्रमम् ॥” प्रह्रियतेऽस्मिन्निति ।) युद्धम् । इति हलायुधः । २ । २९८ ॥ (प्र + हृ + भावे ल्युट् ।) प्रहारः ॥ (यथा, महाभारते । ४ । ४ । ७ । “याने प्रहरणे चेव तथैवाग्निषु भारत ! ॥”) प्रहरी, [न्] त्रि, यामिकः । प्रहरो विद्यते अस्येतिप्रहरशब्दादस्त्यर्थे इन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ प्रहर्षणः, पुं, (प्रहर्षयतीति । प्र + हृष् + णिच् + ल्युः ।) बुधग्रहः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हर्ष- विशिष्टे, हर्षकारके च, त्रि ॥ (यथा, महा- भारते । १ । २७ । ९ । “नानापक्षिरुतं रम्यं कद्रुपुत्त्रप्रहर्षणम् ॥” प्र + हृष + भावे ल्युट् । आनन्दे, क्ली । यथा, महाभारते । १२ । ३३६ । २५ । “अथ व्रतस्यावभृते वागुवाचाशरीरिणी । स्निग्धगम्भीरया वाचा प्रहर्षणकरी विभो ! ॥”) प्रहर्षणी, स्त्री, (प्रहर्षयतीति । प्र + हृष् + णिच् + ल्युः । ङीष् ।) हरिद्रा । इति हारावली । त्रयोदशाक्षरपादच्छन्दोभेदः । तस्या लक्षणं यथा । छन्दोमञ्जर्य्याम् । “त्र्याशाभिर्मनजरगाः प्रहर्षणीयम् ।” तस्या उदाहरणं यथा, -- “गोपीनामधरसुधारसस्य पानै- रुत्तुङ्गस्तनकलसोपगूहनैश्च । आश्चर्य्यैरपि रतिविभ्रमैर्मुरारेः संसारे मतिरभवत् प्रहर्षणीह ॥” प्रहसनं, क्ली, (प्र + हस् + भावे ल्युट् ।) प्रहासः । (प्रहसत्यत्रानेन वा । प्र + हस् + आधारे करणे वा ल्युट् ।) रूपकभेदः । परिहासः । इति मेदिनी । ने, १९० ॥ आक्षेपः । इति हेमचन्द्रः ॥ रूपकभेदस्य लक्षणं यथा, -- “भाणवत्सन्धिसन्ध्यङ्गलास्याङ्गाङ्कैर्विनिर्म्मिते । भवेत् प्रहसने वृत्तं निन्द्यानां कविकल्पितम् ॥ तत्र नारभटीनापि विस्कम्भकप्रवेशकौ । अङ्गी हास्यरसस्तत्र वीथ्यङ्गानां स्थितिर्न वा ॥ तपस्विभगवद्बिप्रप्रभृतिष्वत्र नायकः । एको यत्र भवेद्दृष्टो हास्यं तच्छद्धमुच्यते ॥” इति साहित्यदर्पणम् ॥ प्रहसन्ती, स्त्री, (प्रहसति प्रकर्षेण विकशतीति । प्र + हस् + शतृ + ङीप् ।) यूथी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वासन्ती । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रकृष्टाङ्गारधानी च ॥

पृष्ठ ३/३०४

प्रहस्तः, पुं, (प्रततः प्रसृतो वा हस्तो यत्र ।) विस्तृताङ्गुलिपाणिः । चपेटः । इत्यमरः । २ । ६ । ८४ ॥ रावणसेनापतिविशेषः । यथा, -- “ततो नीलाम्बुदप्रख्यं प्रहस्तो नाम राक्षसः । अब्रवीत् प्राञ्जलिर्व्वाक्यं शूरः सेनापतिस्तदा ॥” इति रामायणे लङ्काकाण्डे ८ सर्गः ॥ प्रहारः, पुं, (प्रहरणमिति । प्र + हृ + घञ् ।) आघातः । यथा, मार्कण्डेये । “करप्रहारेण शिरश्चामरस्य पृथक् कृतम् ॥” प्रहारणं, क्ली, (प्र + हृ + णिच् + ल्युट् ।) काम्य- दानम् । इति प्रवारणशब्दटीकायां सार- सुन्दरी ॥ प्रहारवल्ली, स्त्री, (प्रहारोपशमा आघातजन्य- वेदनादिनाशिका वल्ली लता । शाकपार्थिवादि- त्वात् मध्यपदलोपः ।) मांसरोहिणी । इति भावप्रकाशः ॥ (पर्य्यायोऽस्या यथा, -- “मांसरोहिण्यतिरुहा वृत्ता चर्म्मकरी कृशा । प्रहारवल्ली विकशा वीरवत्यपि कथ्यते ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) प्रहासः, पुं, (प्रकृष्टो हासो यस्य ।) शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (कार्त्तिकेयस्य अनुचर- विशेषः । यथा, महाभारते । ९ । ४५ । ६६ । “रणोत्कटः प्रहासश्च श्वेतसिद्धश्च नन्दकः ॥” नागविशेषः । यथा, तत्रैव । १ । ५७ । १५ । “पूर्णाङ्गदः पूर्णमुखः प्रहासः शकुनिर्दरिः ॥” प्रकृष्टो हासो यस्मात् ।) नटः । इति धरणिः ॥ (प्रकृष्टो हासः प्रकाशो यस्य ।) सोमतीर्थम् । इति जटाधरः ॥ (प्रकृष्टो हास इति ।) अट्ट- हासः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, कामन्दकीये । ५ । २० । “न नर्म्मसचिवैः सार्द्धं किञ्चिदप्यप्रियं वदेत् । ते हि मर्म्माण्यभिघ्नन्ति प्रहासेनापि संसदि ॥”) प्रहासी, [न्] पुं, प्रकृष्टं हासयति हसति च पः । (प्र + हस् + णिच् वा + णिनिः ।) हासकारकः । भाँड इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वासन्तिकः २ केलिकिलः ३ वैहासिकः ४ विदूषकः ५ प्रीतिदः ६ । इति हेमचन्द्रः । २ । २४५ ॥ (हास- कारिणि, त्रि । यथा, अथर्व्ववेदे । ८ । ६ । १४ । “आपाकेस्थाः प्रहासिनस्तम्बे ये कुर्व्वते ॥”) प्रहिः, पुं, (प्रकर्षेण ह्रियतेऽत्रेति । प्र + हृ + “प्रहरतेः कूपे ।” उणा० ४ । १३४ । इति इण् । स च डित् ।) कूपः । इत्यमरः । १ । १० । २६ ॥ प्रहितं, क्ली, (प्रधीयते स्मेति । प्र + धा + क्तः ।) मृपः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ६१ ॥ (प्र + हि प्रेरणे + क्त ।) क्षिप्ते, त्रि । इति निरस्तशब्द- टीकायां भरतः ॥ प्रहीणः, त्रि, (प्र + ओ हा त्यागे + क्त । “घुमा- स्थागेति ।” ६ । ४ । ६६ । इति आत ईत् । “ओदितश्च ।” ८ । २ । ४५ । इति निष्ठातस्य नः । ततो णत्वम् ।) परित्यक्तः । प्रपूर्ब्बहा- धातोः कर्म्मणि क्तः । इति मुग्धबोधव्याक- रणम् ॥ यथा, --

“प्रहीणपूर्ब्बध्वनिनाधिरूढ- स्तुलामधारेण शरद्घनेन ॥” इति रघुकाव्यम् ॥ प्रहुतं, क्ली, (प्रहूयते स्मेति । प्र + हु + क्तः ।) भूतयज्ञः । इति जटाधरः ॥ (यथा, मनुः । ३ । ७३ -- ७४ । “अहुतञ्च हुतञ्चैव तथा प्रहुतमेव च । ब्राह्म्यं हुतं प्राशितञ्च पञ्च यज्ञान् प्रचक्षते ॥ जपोऽहुतो हुतो होमः प्रहुतो भौतिको वलिः । ब्राह्म्यं हुतं द्बिजाग्र्यार्च्चा प्राशितं पितृतर्प- णम् ॥”) प्रहेणकं, क्ली, (प्रहेलकम् । पृषोदरादित्वात् लस्य णः ।) पिष्टकविशेषः । तत्पर्य्यायः । वाचनम् २ व्रतोपायनम् ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रहे- लकम् ४ वाचनकम् ५ । इति हारावली । १५२ ॥ प्रहेलकं, क्ली, (प्रहिलति स्वादादिना अभिप्रायं सूचयतीव । प्र + हिल भावसूचने + ण्वुल् । प्रहेलति वेष्टयतीति । प्र + हेल + ण्वुल् वा ।) प्रहेणकम् । इति हारावली । १५२ ॥ प्रहेलिका, स्त्री, (प्रहिलति अभिप्रायं सूचय- तीति । प्र + हिल अभिप्रायसूचने + क्वुन् । टापि अत इत्वम् ।) दुर्विज्ञानार्थप्रश्नः । कूटार्थ- भाषिता कथा । हेयालि इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । प्रवल्हिका २ । इत्यमरः । १ । ६ । ६ ॥ प्रवह्लिका ३ प्रवह्लिः ४ प्रवह्ली ५ प्रहेलिः ६ । इति भरतः ॥ प्रश्नदूती ७ प्रवह्लीका ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ तस्य लक्षणम् । “व्यक्तीकृत्य कमप्यर्थं स्वरूपार्थस्य गोपनात् । यत्र बाह्यान्तरावर्थौ कथ्येते सा प्रहेलिका ॥ सा द्विधार्थी च शाब्दी च विख्याता प्रश्नशासने । आर्थी स्यादर्थविज्ञानात् शाब्दी शब्दस्य भङ्गतः ॥” आर्थी । यथा, -- “तरुण्यालिङ्गितः कण्ठे नितम्बस्थलमाश्रितः । गुरूणां सन्निधानेऽपि कः कूजति मुहुर्मुहुः ॥” पानीयकुम्भ इति ॥ शाब्दी यथा, -- “सदारिमध्यापि न वैरियुक्ता नितान्तरक्ताप्यसितैव नित्यम् । यथोक्तवादिन्यपि नैव दूती का नाम कान्तेति निवेदयन्ति ॥” सारिका । इति विदग्धमुखमण्डनम् ॥ प्रह्रादः, पुं, (प्रह्रादते इति । प्र + ह्राद शब्दे + अच् । यद्बा, प्रह्लादयतीति । प्र + ह्लाद + णिच् + अच् । रलयोरैक्यम् ।) प्रह्लादः । स च हिरण्यकशिपोः पुत्त्रः परमवैष्णवः । (यथा, हरिवंशे । ३ । ७१ । “हिरण्यकशिपोः पुत्त्राश्चत्वारः प्रथितौजसः । अनुह्रादश्च ह्रादश्च प्रह्रादश्चैव वीर्य्यवान् ॥”) तस्य चरित्रादिकं प्रह्लादशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ (जनपदविशेषः । यथा, महाभारते । ६ । ९ । ४६ । “मल्लाः सुदेष्णाः प्रह्रादा माहिषाः शशिका- स्तथा ॥”)

प्रह्लत्तिः, स्त्री, (प्र + ह्लाद् + क्तिन् । ह्रस्वः ।) प्रीतिः । (“ह्लादेः स्वः क्तौ च ।”) इति मुग्ध- बोधव्याकरणम् ॥ प्रह्लन्नः, त्रि, (प्र + ह्लाद + क्त । “ह्लादो निष्ठा- याम् ।” ६ । ४ । ९५ । इति ह्रस्वः ।) प्रीतः । इत्यमरः । ३ । १ । १०३ ॥ प्रह्लादः, पुं, (प्रह्लादयतीति । प्र + ह्लाद् + णिच् + अच् ।) प्रह्रादः । स च पूर्ब्बजन्मनि शिव- शर्म्मणः पुत्त्रः सोमशर्म्मनामाभूत् ततो दैत्य- भावनया मृतः अनन्तरं कमलायां हिरण्य- कशिपोः सकाशाद्दैत्यभावेन जातः । यथा, सूत उवाच । “स लोष्टेन समं मेने काञ्चनं भूषणं पुनः । जिताहारः स धर्म्मात्मा निद्रया परिवर्जितः ॥ विषयान् स परित्यज्य एकान्तमपि सेवते । योगासनसमारूढो निराशो निष्परिग्रहः ॥ तस्य वेलां सुसंप्राप्य मृत्युकालः समागतः । आगतान् दानवान् विप्रः सोमशर्म्मा व्यलो- कयत् ॥ मृत्युकाले तु संप्राप्ते प्राणयात्राप्रवर्त्तके । शालग्रामे महाक्षेत्रे ऋषीणामेव सन्निधौ ॥ केचिद्बदन्ति वै दैत्याः केचिद्बदन्ति दानवाः । एवंविधो महाशब्दः कर्णरन्ध्रगतस्तदा ॥ तस्यैव विप्रवर्य्यस्य सुविप्राः सोमशर्म्मणः । ज्ञानध्यानात् प्रचलतः प्रविष्टं दैत्यजं भयम् ॥ तेन ध्यानेन तस्यापि दैत्यभूतेन वै तदा । सत्वरं तस्य वै प्राणा गतास्तस्य महात्मनः ॥ दैत्यभावेन संयुक्तः स हि मृत्युवशं गतः । तस्माद्दैत्यगृहे जातो हिरण्यकशिपोस्तदा ॥ देवासुरे महायुद्धे निहतश्चक्रपाणिना । युध्यमानेन तेनापि प्रह्रादेन महात्मना ॥ सुभृशं वासुदेवं तद्बिश्वरूपं विचिन्तितम् । योगाभ्यासेन पूर्ब्बेण ज्ञानमासीन्महात्मनः ॥ सस्मार पौर्ब्बिकं सर्व्वं चरित्रं शिवशर्म्मणः । सोऽप्यहं सोमशर्म्मा वै प्रविष्टो दानवीं तनुम् ॥ कस्य कायं कदा पुण्यं केवलं ध्यानमुत्तमम् । प्रयामि च महापुण्यैर्ज्ञानाख्यैर्मोक्षदायिभिः ॥ समरे प्रीयमाणेन प्रह्रादेन महात्मना । एवं चिन्ता कृता पूर्ब्बं श्रूयतां द्विजसत्तम ! ॥ एतत्ते सर्व्वमाख्यातं सर्व्वसन्देहनाशनम् ॥” सूत उवाच । “प्रह्रादे तु हते संख्ये देवदेवेन चक्रिणा । संह्रादे च महावीर्य्ये तस्मिंश्च कालनेमिनि ॥ प्रह्रादस्य तु या माता हिरण्यकशिपोः प्रिया । प्रह्रादस्य महाशोकैर्दिवा रात्रौ प्रशोचति ॥ पतिव्रता महाभागा कमला नाम दुःखिता । खिद्यमाना दिवा रात्रौ नारदस्तामुवाच ह ॥ मा शुचस्त्वं महाभागे पुत्त्रार्थं पुण्यभागिनि ! । निहतो वासुदेवेन तव पुत्त्रः समेष्यति ॥ तद्रूपलक्षणोपेतस्तवोदरे महामतिः । प्रह्रादेति च वै नाम पुनरस्य भविष्यति ॥ विहीन आसुरैर्भावैर्वैष्णवेन समन्वितः

पृष्ठ ३/३०५

इन्द्रत्वं भोक्ष्यते भद्रे ! सर्व्वदेवैर्नमस्कृतः ॥ सुखीभव महाभागे ! पुत्त्रेण तेन वै सदा । न प्रकाश्या त्वया देवि ! स्ववार्त्तेयञ्च कस्यचित् ॥ कर्त्तव्यमज्ञानभावैः सुगोप्यं त्वं सदा कुरु । एवमुक्त्वा गतो विप्र नारदो मुनिसत्तमः ॥ कमलायाश्चोदरे वै आसीत् तज्जन्म चोत्तमम् । पुनः प्रह्लादो वै नाम तस्यां जातो महात्मनः ॥ बाल्यभावं गतो विप्र कृष्ण एवं विचिन्त्य च । नरसिंहप्रसादेन देवराजोऽप्यभूत् स हि ॥” इति पाद्मे भूमिखण्डे ५ अध्यायः ॥ * ॥ (अनेन सह नरनारायणयोर्युद्धमासीत् । एतद्- विवरणन्तु देवीभागवते चतुर्थस्कन्धे नवमा- ध्याये द्रष्टव्यम् ॥) प्रमोदः । इति विश्वः ॥ (यथा, महाभारते । १ । ७० । ३ । “मनःप्रह्लादजननं दृष्टिकान्तमतीव च ॥”) शब्दः । इति धरणिः ॥ (नागविशेषः । यथा, महाभारते । २ । ९ । १० । “प्रह्लादो मूषिकादश्च तथैव जनमेजयः ॥”) प्रह्वः, त्रि, (प्रहूयते इति । प्र + ह्वे + “सर्व्वनि- घृष्वरिष्वेति ।” उणा० १ । १५३ । इति वन् । आलोपश्च ।) नम्रः । इत्युणादिकोषः ॥ (यथा, रघुः । १६ । ८० । “विभूषणप्रत्युपहारहस्त- मुपस्थितं वीक्ष्य विशाम्पतिस्तम् । सौपर्णमस्त्रं प्रतिसञ्जहार प्रह्वेष्वनिर्बन्धरुषो हि सन्तः ॥”) आसक्तिः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४९ ॥ प्रा, ल पूर्त्तौ । (अदा०-पर०-सक०-अनिट् ।) ल, प्राति घटं जलेन लोकः । इति दुर्गा- दासः ॥ प्राक्, व्य, पूर्ब्बदिग्देशकालाः । इत्यमरः । ३ । ४ । २३ ॥ प्राची दिक् प्राङ् देशः काली वा प्राक् । एवं प्राच्या दिशः प्राचो देशात् कालाद्बा आगतः प्रागागतः । एवं प्राच्यां दिशि प्राचि देशे वा वसति प्राग्वसति । दिक्- शब्दाद्दिग्देशकाले इति प्रथमापञ्चमीसप्तमीनां स्तात् अचो लुगिति स्तातो लुक् । इति तट्टी- कायां भरतः ॥ (“दिक्छब्देभ्यः सप्तमीपञ्चमी- प्रथमाभ्यो दिक्देशकालेष्वस्तातिः ।” ५ । ३ । २७ । इति अस्तातिः । “अञ्चेर्लुक् ।” ५ । ३ । ३० । अस्तातेर्लुक् । “लुक् तद्धितलुकि ।” १ । २ । ४९ । इति स्त्रीप्रत्ययस्य लुक् ।) पूर्ब्बम् । (यथा, मनुः । २ । २९ । “प्राक् नाभिवर्द्धनात् पुंसो जातकर्म्म विधीयते ॥”) प्रभातम् । अवान्तरम् । अतीतम् । अग्रम् । इति हेमचन्द्रः मेदिनी च । चे, ७ ॥ क्रम- प्राप्तिः । इति शब्दरत्नावली ॥ प्राकषिकः, पुं, (प्राकषति हिनस्तीति । प्र + आ + कष हिंसायाम् + “प्राङि पनिकषः ।” उणा० २ । १४ । इति किकन् ।) षिड्गः । मायानर्त्तकः । इत्युणादिकोषः ॥ (परदारोप- जीवी । इत्युज्ज्वलदत्तः ॥)

प्राकाम्यं, क्ली, (प्रकामस्य भावः । प्रकाम + ष्यञ् ।) शिवस्याष्टविधैश्वर्य्यान्तर्गतैश्वर्य्यविशेषः । तच्च इच्छानभिघातः । इत्यमरटीकायां भरतो हेमचन्द्रश्च । २ । ११६ ॥ (यथा, तत्त्वकौमुद्याम् । “अणिमा लघिमा प्राप्तिः प्राकाम्यं महिमा तथा । ईशित्वञ्च वशित्वञ्च तथा कामावसायिता ॥”) स्वाच्छन्द्यानुमतिः । तत्पर्य्यायः । अवसर्गः २ स्वाच्छन्द्यानुमननम् ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, कुमारे । २ । ११ । “व्यक्तो व्यक्तेतरश्चासि प्राकाम्यं ते विभूतिषु ॥”) प्राकारः, पुं, (प्रक्रियते इति । प्र + कृ + घञ् । उपसर्गस्य घञीति दीर्घः ।) वप्रोपरि अन्यत्र वा इष्टकादिरचितवेष्टनम् । (यथा, महा- भारते । १ । २०८ । २९ । “प्राकारेण च सम्पन्नं दिवमावृत्य तिष्ठता ॥”) तत्पर्य्यायः । वरणः २ सालः ३ । इत्यमरः । २ । २ । ३ ॥ शालः ४ । इति भरतः ॥ वप्रः ५ । यथा, -- “प्राकाररोधसोर्व्वप्रः पितृकेदारयोरपि ॥” इति रत्नकोषः ॥ तस्य परिमाणं यथा, -- “ऊर्द्ध्वं षोडशहस्तेभ्यो नैव कुर्य्याद्गृहं गृही । ऊर्द्ध्वं विंशतिहस्तेभ्यः प्राकारं न शुभप्रदम् ॥” तस्य द्बारमानम् । “प्रस्थे हस्तद्बयात् पूर्ब्बं दीर्घे हस्तत्रयन्तथा । गृहिणां शुभदं द्वारं प्राकारस्य गृहस्य च ॥ न मध्यदेशे कर्त्तव्यं किञ्चिन्न्यूनाधिके शुभम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १०३ अध्यायः ॥ प्राकृतः, त्रि, (प्रकृष्टमकृतमकार्य्यं यस्य ।) नीचः । इत्यमरः ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । १५ । ३१ । “अश्रुपातं करोत्यद्य विवशः प्राकृतो यथा ॥” अविकारकः । यथा, भावप्रकाशे अजीर्ण- रोगाधिकारे । “वदन्ति षष्ठं चाजीर्णं प्राकृतं प्रतिवासरम् ॥ प्राकृतं अविकारकम् ॥” * ॥) प्रकृतिसम्बन्धी । यथा, -- “इत्युक्त्वासीद्धरिस्तूष्णीं भगवानात्ममायया । पित्रोः संपश्यतोः सद्यो बभूव प्राकृतः शिशुः ॥” इति श्रीभागवते दशमस्कन्धे ३ अध्यायः ॥ (यथाच मार्कण्डेये । ४५ । ७३ । “इत्येष प्राकृतः सर्गः क्षेत्रज्ञाधिष्ठितस्तु सः ॥” यथा च मनौ । ११ । १५९ । “स कृत्वा प्राकृतं कृच्छ्रं व्रतशेषं समापयेत् ॥” “प्राकृतं प्राजापत्यं प्रकृतौ भवं प्राकृतं सर्व्व- कृच्छ्राणां प्रकृतित्वादेवमुच्यते ।” इति तद्भाष्ये मेधातिथिः ॥ * ॥ प्रकृतौ भवस्तत आगतो वा । प्रकृति + “तत्र भवः ।” ४ । ३ । ५३ । “तत आगतः ।” ४ । ३ । ७४ । इति वा अण् ।) भाषाभेदे, क्ली । स च संस्कृतप्रकृतिकः । यथा । अथ प्राकृतम् । अथशब्द आनन्तर्य्यार्थोऽधि- कारार्थश्च । प्रकृतिः संस्कृतं तत्र भवं तत

आगतं वा प्राकृतम् । संस्कृतानन्तरं प्राकृत- मधिक्रियते । संस्कृतानन्तरं प्राकृतस्यानुशास- नम् । सिद्धसाध्यमानभेदसंस्कृतयोनेरेव तस्य लक्षणं न देश्यस्य इति ज्ञापनार्थम् । संस्कृत- समन्तु संस्कृतलक्षणेनैव गतार्थम् । प्राकृते प्रकृतिप्रत्ययलिङ्गकारकसमाससं ज्ञादयः संस्कृत- वद्वेदितव्याः । लोकादिति च वर्त्तते । तेन ऋ ॠ ऌ ॡ ऐ औ ङ ञ श ष विसर्ज्जनीयप्लुतवर्जो वर्णसमाम्नायो लोकादवगन्तव्यः । ङञौ स्ववर्ग्य- संयुक्तौ भवत एव । ऐदौ तौ च केषाञ्चित् । कैतवं कैअवम् । सौदर्य्यं सौअरिअम् । कौरवाः कौअवा । तथा स्वरव्यञ्जनं द्विवचनं चतुर्थी- बहुवचनञ्च न तु भवति । अबहुलं बहुल- मित्यधिकृतं वेदितव्यमाशास्त्रपरिसमाप्तेः । ततश्च क्वचित् प्रवृत्तिः क्वचिदप्रवृत्तिः क्वचिद्- विभाषा क्वचिदन्यदेव भवति । इति हेमचन्द्र- कृतशब्दानुशासनवृत्तौ अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥ * ॥ (यथा च प्राकृतचन्द्रिकायाम् । “प्रकृतिः संस्कृतं तत्र भवत्वात् प्राकृतं स्मृतम् । तद्भवं तत्समं देशीत्येवमेतत् त्रिधा मतम् ॥” चण्डाचार्य्यादयस्तु आर्षप्राकृतभेदेन प्राकृतं द्विविधं कल्पयन्ति । जैनबौद्धानां शास्त्रेषु प्राचीनतमनाटकादिषु च आर्षप्राकृतप्रयोगः प्रायशो दृश्यते ॥ कानिचित् विशेषलक्ष्याणि प्राकृतचन्द्रिकायामुक्तानि । यथा, -- “तच्चार्षं मागधी शौरसेनी पैशाचिकी तथा । चूलिका पैशाचिकञ्चापभ्रंशश्चेति षड्विधम् ॥ महाराष्ट्रोद्भवां भाषां प्रकृष्टं प्राकृतं विदुः । आकरः सूक्तिरत्नानां सेतुबन्धादि यन्मयम् ॥” नाटकादौ उत्तमस्यापि नायकादेः कदाचितु मत्तादिदोषोपहतस्य प्राकृतकथनं नैव दोषाय । यदुक्तं तत्रैव । “ऐश्वर्य्यादिप्रमत्तस्य दारिद्रोपप्लुतस्य च । उत्तमस्यापि पठतः प्राकृतं नैव दूष्यति ॥ क्रीडार्थं नृपतेरिष्टं प्राकृतञ्च द्बिजन्मनाम् । भरतेनोदितं प्राज्यमबाधितमिदं वचः ॥” नाटकादौ बालस्त्रीवृद्धादीनामगुणान्वितानां प्राकृतकथनमेव युक्ततरम् । यथाह भरद्वाजः । “गाथासु तु महाराष्ट्र्या अन्या नाट्याश्रया मताः । बालस्त्रीवृद्धभिक्षूणां श्रावकव्याजलिङ्गिनाम् । ग्रहोपसृष्टमत्तानां प्राकृतं षण्डरूपिणाम् ॥” * ॥ प्रलयविशेषे, पुं । यथा, विष्णुपुराणे । १ । ७ । ३८ -- ३९ । “नैमित्तिकः प्राकृतिकस्तथैवात्यन्तिकी द्विज ! । नित्यश्च सर्व्वभूतानां प्रलयोऽयं चतुर्व्विधः ॥ ब्राह्मो नैमित्तिकस्तत्र यच्छेते जगतः पतिः । प्रयाति प्राकृते चैव ब्रह्माण्डं प्रकृतौ लयम् ॥”) प्राकृतज्वरः, पुं, (प्राकृतः प्रकृतिसम्बन्धी ज्वरः ।) वर्षाशरद्बसन्तेषु त्रिषु ऋतुषु क्रमेण वातपित्त- कफज्वरः । यथा, माधवकरः । “वर्षाशरद्वसन्तेषु वाताद्यैः प्राकृतः क्रमात् ॥”

पृष्ठ ३/३०६

प्राकृतदोषः, पुं, (प्राकृतो दोषः ।) वर्षाशरद्- वसन्तेषु क्रमेण कुपितो वातः पित्तं कफश्च । यथा, रक्षितः । “चयप्रकोपप्रशमाः पित्तस्य प्रावृडादिषु । श्लेष्मणः शिशिराद्येषु वायोर्घर्म्मादिषु त्रिषु ॥” प्राकृतप्रलयः, पुं, (प्राकृतः प्रकृतिसम्बन्धी प्रलयः ।) प्रकृतेर्लयः । तस्य विवरणम् । यथा, -- “निर्गुणस्य च नित्यस्य चाद्यन्तरहितस्य च । निमेषाणां सहस्रेण प्रकृतेर्द्दण्ड उच्यते ॥ षष्टिदण्डात्मकस्तस्य वासरश्च प्रकीर्त्तितः । मासस्त्रिंशद्दिवारात्रैर्व्वर्षं द्वादशमासकैः ॥ एवं गते शताब्दे च श्रीकृष्णे प्रकृतेर्लयः । प्रकृत्याञ्च प्रलीनायां तदैवं प्राकृतो लयः ॥ सर्व्वाः संहृत्य सा चैका महाविष्णोः प्रसूश्च या । कृष्णवक्षसि लीना च मूलप्रकृतिरीश्वरी ॥ शाक्ता वदन्ति तां दुर्गां विष्णुमायां सनातनीम् । सर्व्वशक्तिस्वरूपाञ्च परां नारायणीं सतीम् ॥ बुद्ध्यधिष्ठातृदेवीञ्च कृष्णस्य त्रिगुणात्मिकाम् । यन्मायया मोहिताश्च ब्रह्मविष्णुशिवादयः ॥ वैष्णवास्तां महालक्ष्मीं परां राधां वदन्ति ते । यदर्द्धाङ्गा महालक्ष्मीः प्रिया नारायणस्य च ॥ प्राणाधिष्ठातृदेवीञ्च प्रेम्णा प्राणाधिकां वराम् । शश्वत् प्रेममयीं शक्तिं निर्गुणां निर्गुणस्य च ॥ नारायणश्च शम्भुश्च संहृत्य स्वगणान् बहून् । शुद्धसत्त्वस्वरूपी च कृष्णे लीनश्च निर्गुणे ॥ गोपा गोप्यश्च गावश्च सुरभ्यश्च नराधिप ! । सर्व्वे लीनाः प्रकृत्याञ्च प्रकृतिः प्रकृतीश्वरे ! ॥ महाविष्णौ विलीनाश्च सर्व्वे ते क्षुद्रविष्णवः । महाविष्णुः प्रकृत्याञ्च सा चैवं परमात्मनि ॥ प्रकृतिर्योगनिद्रा च श्रीकृष्णनेत्रपद्मयोः । अधिष्ठानं चकारैवं मायया चेश्वरेच्छया ॥ प्रकृतेर्व्वासरं यावन्मितं कालं प्रकीर्त्तितम् । तावद्वृन्दावने निद्रा कृष्णस्य परमात्मनः ॥ अमूल्यरत्नतल्पे च वह्निशुद्धांशुकार्च्चिते । गन्धचन्दनमाल्याढ्ये वायुना सुरभीकृते ॥ पुनः प्रजागरे तस्य सर्व्वसृष्टिर्भवेत् पुनः । एवं सर्व्वे प्राकृतिकाः श्रीकृष्णं निर्गुणं विना ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ५१ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “प्रकृतौ संस्थितो यस्मात् सर्व्वस्तन्मात्रसञ्चयः । अहङ्कारमहत्तत्त्वगतो यत् प्राकृतो लयः ॥ प्रकृतौ संस्थितो व्यक्तमतीतप्रलयस्तु यत् । तस्मात् प्राकृतसंज्ञोऽयमुच्यते प्रतिसञ्चरः ॥ अयं यः कथितो विप्राः प्राकृताख्यो महालयः ॥” इति कालिकापुराणे २४ अध्यायः ॥ प्राकृतमानुषः, पुं, (प्राकृतः सामान्यो मानुषः ।) सामान्यमनुष्यः । यथा, महाभारते गदापर्व्वणि । “एकादशचमूनाथं भीम ! पादेन मा स्पृश । पञ्चानामपि यो भर्त्ता नासौ प्राकृतमानुषः ॥” प्राकृतमित्रं, क्ली, (प्राकृतं स्वाभाविकं मित्रं सुहृत् ।) स्वदेशव्यवहितदेशावस्थितराजादिः । यथा, माघे । २ । ३६ ।

“सखा गरोयान् शत्रुश्च कृत्रिमस्तौ हि कार्य्यतः । स्याताममित्रौ मित्रे च सहजप्राकृतावपि ॥” अस्य टीका । “ननु क्षुद्रोऽयं चैद्यः किं नः करिष्यतीत्याशङ्क्य तस्य बलवत्तां वक्तुं मित्रा- मित्रबलाबलविवेकं तावत् करोति । सखेति । क्रियया उपकारापकारान्यतररूपया निर्वृत्तः कृत्रिमः सखा सुहृत् गरीयान् बलवान् एवं शत्रुश्च कृत्रिमो गरीयान् कुतः हि यस्मात्तौ कृत्रिममित्रशत्रू च कार्य्यतः उपकारापकार- रूपकार्य्यवशात् निर्वृत्ताविति शेषः । उक्तकार्य्यो- पाधेर्यावज्जीवमनपायादनयोर्म्मित्रामित्रभावो- ऽपि अनपायीति गरीयस्त्वमिति भावः । सहज- प्राकृतौ तु नैवमित्याह । स्यातामिति । सह- जातः सहजः एकशरीरावयवत्वात् तत्र सहजं मित्रं मातृष्वसेयपितृष्वसेयादि सहजशत्रुस्तु पितृव्यतत्पुत्त्रादिः प्रकृत्या सिद्धः प्राकृतः पूर्ब्बोक्तसहजकृत्रिमलक्षणरहित इत्यर्थः । तत्र विषयान्तरः प्राकृतः शत्रुः तदनन्तरः प्राकृतं मित्रं अपि त्वर्थे तौ सहजप्राकृतौ शत्रुमित्रे च स्यातां न त्वात्मकार्य्यवशादनियमेनोभयरूपता- मापद्येते न कृत्रिमशत्रुमित्रे कृत्रिमशत्रुः शत्रु- रेव मित्रञ्च मित्रमेवेति कृत्रिमावेव मित्रामित्रौ गरीयांसौ न तु सहजौ नापि प्राकृतावित्यर्थः । अनेन कृत्रिमत्वं सर्व्वापवादीति सिद्धम् ।” इति मल्लिनाथः ॥ प्राकृतशत्रुः, पुं, (प्राकृतः स्वाभाविकः शत्रुः ।) स्वदेशाव्यवहितदेशावस्थितराजादिः । यथा । “विषयान्तरः प्राकृतः शत्रुः ।” इति माघ- टीकायां मल्लिनाथः ॥ प्राकृतिकः, त्रि, (प्रकृति + ठञ् ।) प्रकृति- विकारः । प्रकृतिसम्बन्धी । यथा, -- “एवं सर्व्वे प्राकृतिकाः श्रीकृष्णं निर्गुणं विना ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ५१ अध्यायः ॥ (प्रलयविशेषे, पुं । यथा, विष्णुपुराणे । १ । ७ । ३८ । “नैमित्तिकः प्राकृतिकस्तथैवात्यन्तिको द्बिज ! । नित्यश्च सर्व्वभूतानां प्रलयोऽयं चतुर्व्विधः ॥”) प्राक्तनः, त्रि, (प्राक् प्राचि काले देशे प्राच्यां दिशि वा भवः । प्राक् + कालवाचिनोऽ- व्ययात् ट्युट्युलौ ।) प्राग्भवः । यथा । “प्रपेदिरे प्राक्तनजन्मविद्याः ॥” इति कुमारसम्भवम् ॥ अन्यच्च । “प्राक्तनेन शुभं सर्व्वं सुखञ्च विभवश्चिरम् । दुःखं शोकः प्राक्तनेन विपत् सम्पच्च साम्प्रतम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १४ अध्यायः ॥ अपि च । तत्रैव १२९ अध्याये । “विधाता लिखितं कर्म्म प्राक्तनं केन वार्य्यते । मा भुक्तं क्षीयते कर्म्म कल्पकोटिशतैरपि ॥” प्राक्तनकर्म्म, क्ली, (प्राक्तनं पुराभवं कर्म्म अत्रास्य तज्जनकत्वादपि तज्जन्यत्वारोपः ।) भाम्यम् । अदृष्टम् । इति जटाधरः ॥ पुराकृतकार्य्यञ्च ॥ प्राक्फलः, पुं, (प्राक् फलं यस्य ।) पनसः । इति जटाधरः ॥

प्राक्फल्गुनी, स्त्री, (प्राची फल्गुनी ।) पूर्ब्ब- फल्गुनी । यथा । प्राक्फल्गुन्यश्चेज्जन्मकाले च यस्य । इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ प्राक्फल्गुनीभवः, पुं, (प्राक्फल्गुन्यां भव उत्- पत्तिर्यस्य ।) बृहस्पतिः । इति हारावली । ३६ ॥ पूर्ब्बफल्गुन्यां जाते, त्रि ॥ प्राक्फाल्गुनः, पुं, (प्राक्फल्गुन्यां भव इति । प्राक्फल्गुन + अण् ।) बृहस्पतिः । इति शब्द- रत्नावली ॥ प्राक्फाल्गुनेयः, पुं, (प्राक्फल्गुन्यां भव इति । प्राक्फल्गुन + ढञ् ।) बृहस्पतिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्राखर्य्यं, (प्रखरस्य भावः । प्रखर + ष्यञ् ।) प्रखर- त्वम् । तीक्ष्णता । प्रखरशब्दात् भावार्थे ष्ण्यप्र- त्ययः ॥ प्रागभावः, पुं, (प्राग्वर्त्ती अभावः ।) संसर्गा- भावविशेषः ॥ (यथा, भाषापरिच्छेदे । १२ -- १३ । “अभावस्तु द्विधा संसर्गान्योन्याभावभेदतः । प्रागभावस्तथाध्वंसोऽप्यत्यन्ताभाव एव च ॥ एवं त्रैविध्यमापन्नः संसर्गाभाव इष्यते ॥”) तस्य लक्षणम् । विनाश्यभावत्वम् । इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ प्रागल्भ्यं, क्ली, (प्रगल्भस्य भावः । प्रगल्म + ष्यञ् ।) प्रगल्भता । यथा, -- “प्रागल्भ्यहीनस्य नरस्य विद्या शस्त्रं यथा कापुरुषस्य हस्ते । न तृप्तिमुत्पादयते शरीरे वृद्धस्य दारा इव दर्शनीयाः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ स्त्रीणामयत्नजभावविशेषः । यथा, -- “प्रागल्भ्यौदार्य्यमाधुर्य्यशोभाधीरत्वकान्तयः । दीप्तिश्चायत्नजा भावहावहेलास्त्रयोऽङ्गजाः ॥” इति हेमचन्द्रः । ३ । १७३ ॥ (यथा च साहित्यदर्पणे । ३ । १०२ । “निःसाध्वसत्वं प्रागल्भ्यम् ॥” यथा, -- “समाश्लिष्टाः समाश्लेषैश्चुम्बिताश्चुम्बनैरपि । दष्टाश्च दंशनैः कान्तं दासीकुर्व्वन्ति योषितः ॥”) प्रागुदीची, स्त्री, (प्राची उदीची च दिगिति कर्म्म- धारयः ।) पूर्ब्बोत्तरदिक् । ईशानकोणः । यथा, “तत्रोत्कीर्णमृत्तिकाः प्रागुदीच्यां दिशि क्षिपेत् ॥” इति भवदेवभट्टः ॥ प्राग्ज्योतिषः, पुं, (प्राक् ज्योतिषं नक्षत्रं यत्र । तदुक्तं कालिकापुराणे । “अत्रैव हि स्थितो ब्रह्मा प्राङ् नक्षत्रं ससर्ज ह । ततः प्राग्ज्योतिषाख्येयं पुरी शक्रपुरीसमा ॥”) कामरूपदेशः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २२ ॥ स तु नरकराजपुरम् । यथा, -- श्रीभगवानुवाच । “करतोया सत्यगङ्गा पूर्ब्बभागावधिश्रिता । यावल्ललितकान्तास्ति तावद्देशं पुरं तदा ॥ तत्र देवी महामाया योगनिद्रा जगत्प्रसूः । कामाख्यारूपमादाय सदा तिष्ठति शोभना ॥

पृष्ठ ३/३०७

अत्रास्ति नदराजोऽयं लौहित्यो ब्रह्मणः सुतः । अत्रैव दशदिक्पालाः स्वे स्वे पीठे व्यवस्थिताः ॥ अत्र स्वयं महादेवो ब्रह्मा चाहञ्च सर्व्वदा । चन्द्रः सूर्य्यश्च सततं वसतेऽत्रैव पुत्त्रक ! ॥ सर्व्वे क्रीडार्थमायाता रहस्यदेशमुत्तमम् । अत्र श्रीः सर्व्वतो भद्रा भोग्यमत्र सदा बहु ॥ अत्रैव हि स्थितो ब्रह्मा प्राङ्नक्षत्रं ससर्ज्ज ह । ततः प्राग्ज्योतिषाख्येयं पुरी शक्रपुरीसमा ॥ अत्र त्वं वस भद्रन्ते ह्यभिषिक्तो मया स्वयम् । ततो विदर्भराजस्य पुत्त्रीं मायाह्वयां हरिः । पुत्त्रार्थे वरयामास नरकस्य समां गुणैः ॥” इति कालिकापुराणे ३७ अध्यायः ॥ (इदानीं प्रसिद्धमासामप्रदेशकियदंशकुचविहार- कामरूपं पुरा प्राग्ज्योतिषाख्ययाभिहितम् ॥”) प्राग्भारः, पुं, (प्रकृष्टो भारो यत्र ।) पर्व्वताग्र- भागः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुत्रचित् प्राग्- भाव इति च पाठः ॥ प्राग्रहरः, त्रि, (प्राग्रं प्रकृष्टमग्रं ह्रियतेऽनेनेति । हृ + अप् ।) श्रेष्ठः । इत्यमरः । ३ । १ । ५८ ॥ (यथा, रघौ । १६ । २३ । “तथेति तस्याः प्रणयं प्रतीतः प्रत्यग्रहीत्प्राग्रहरो रघूणाम् । पूरप्यभिव्यक्तमुखप्रसादा शरीरबन्धेन तिरोबभूव ॥”) प्राग्राटं, क्ली, (प्राग्रे अटतीति । अट् + अच् ।) अघनदधि । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्राग्र्यं, त्रि, (प्रकर्षेणाग्रे भव इति । प्राग्र + यत् ।) श्रेष्ठः । इत्यमरः । ३ । १ । ५८ ॥ (यथा, महाभारते । ९ । ५८ । ११ । “कृत्वा हि सुमहत् कर्म्म हत्वा भीष्ममुखान् कुरून् । जयः प्राप्तो यशःप्राग्र्यं वैरञ्च प्रतियाचितम् ॥”) प्राग्वंशः, पुं, (प्राञ्चतीति । प्र + अञ्च + क्विन् । प्राक् । प्राक् वंशः सपत्नीकयजमानादिसमूहोऽत्र ।) हविषां होतव्यानां आधारो यद्गृहं ततः प्राक् पूर्ब्बदेशे यजमानसदस्यादिस्थित्यर्थं गृहम् । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, हरिवंशे । ४१ । ७ । “यूपं समित्कुशं दर्व्वी चमसोलूखलानि च । प्राग्वंशं यज्ञभूमिञ्च होतारं चयनञ्च यत् ॥” प्राक्चासौ वंशश्चेति कर्म्मधारयः ॥) पूर्ब्ब- कुलञ्च ॥ प्राघातः, पुं, (प्रकृष्ट आघातोऽस्मिन् । यद्बा, प्राह- न्यतेऽस्मिन्निति । प्र + आ + हन् + आधारे घञ् ।) युद्धम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४६१ ॥ प्राघारः, पुं, (प्राघरणमिति । प्र + घृ प्रस्रवणे + घञ् । “उपसर्गस्य घञ्यमनुष्ये बहुलम् ।” ६ । ३ । १२२ । इत्युपसर्गस्य दीर्घः ।) घृतादि- क्षरणम् । तत्पर्य्यायः । श्च्योतः २ । इत्यमरः । ३ । २ । १० ॥ प्राघुणः, पुं, (प्राघोणते भ्राम्यतीति । प्र + आ + घुण + कः ।) अतिथिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (प्राघुण + स्वार्थे कन् । प्राघुणकस्तत्रार्थे ।

यथा, पञ्चतन्त्रे चतुर्थतन्त्रे । “तदागच्छ प्राघुणकन्यायेनास्मदावासम् ॥”) प्राघुणिकः, पुं, (प्राघुण + स्वार्थे ठक् ।) अतिथिः । यथा, नैषधे । २ । ५६ । “अमितं मधु तत्कथा मम श्रवणप्राघुणिकीकृता जनैः । मदनानलबोधनेऽभवत् खग धाय्या धिगधैर्य्यधारिणः ॥” प्राघूर्णिकः, पुं, (प्र + आ + घूर्ण + भावे घञ् । प्रार्घूणो भ्रमणम् । तत्र साधु इति ठञ् ।) अतिथिः । इति हेमचन्द्रः । २ । ३३४ ॥ प्राङ्, त्रि, (प्रकर्षेण अञ्चतीति । प्र + अन्च् + “ऋत्विग्दधृक्स्रगिति ।” ३ । २ । ६९ । इति क्विन् । “अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति ।” ६ । ४ । २४ । इति नलोपः । “उगिदचाम् ।” इति नुम् । संयोगान्तस्य लोपः । नुमो नका- रस्य । “क्विन् प्रत्ययस्य कुः ।” ८ । २ । ६२ । इति कुत्वेन ङकारः ।) पूर्ब्बदिक । पूर्ब्बदेशः । पूर्ब्बकालः । इति मेदिनी । चे, ७ ॥ प्राङ्गः, पुं, (प्रकृष्टमङ्गं यस्य ।) पणववाद्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ प्राङ्गणं, क्ली, (प्रकृष्टमङ्गनमङ्गं यस्य ।) पणव- वाद्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (प्रकर्षेण अङ्गनं गमनं यत्र । णत्वम् ।) गृहभूमिः । आङ्गिना इति उठान इति च भाषा । तत्- पर्य्यायः । अजिरम् २ चत्वरम् ३ अङ्गनम् ४ । इति हेमचन्द्रः । ४ । ७० ॥ (यथा, भविष्यो- त्तरे । “प्रदोषसमये स्त्रीभिः पूज्यो जीमूतवाहनः । पुष्करिणीं विधायाथ प्राङ्गणे चतुरस्रिकाम् ॥”) सूर्य्यविद्धस्य तस्य दोषो यथा, -- “अभद्रदं सूर्य्यवेधं प्राङ्गणञ्च तथैव च ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १०३ अः ॥ प्राङ्न्यायः, पुं, (प्राक् न्यायः ।) चतुर्धोत्तरान्त- र्गतोत्तरविशेषः । यत्राभियुक्त एवं ब्रूयादस्मि- न्नर्थे अनेनाहमभियुक्तस्तु तत्र चायं व्यवहार- मार्गेण पराजित इति । उक्तञ्च कात्यायनेन । “आचारेणावसन्नोऽपि पुनर्लेखयते यदि । सोऽभिधेयो जितः पूर्ब्बं प्राङ्न्यायश्च स उच्यते ॥” इति मिताक्षरा ॥ प्राचिका, स्त्री, (प्राञ्चतीति । प्र + अञ्च + क्वुन् । टापि अत इत्वञ्च ।) वनमक्षिका । इत्यमर- भरतौ । ३ । ५ । ८ ॥ डाश इति भाषा ॥ प्राची, स्त्री, (प्रथमं अञ्चति सूर्य्यं प्राप्नोतीति । प्र + अञ्च + “ऋत्विग्दधृक् स्रगिति ।” ३ । २ । ५९ । इत्यादिना क्विन् । “उगितश्च ।” ४ । १ । ६ । इति ङीप् ।) पूर्ब्बा दिक् । इत्यमरः । १ । ३ । १ ॥ (यथा, महाभारते । १ । ९५ । १२ । “जनमेजयः खल्बनन्तां नामोपयेमे माधवीं तस्यामस्य जज्ञे प्राचिन्वान् । यः प्राचीं दिशं जिगाय यावत् सूर्य्योदयात् ततस्तस्य प्राचि- न्वत्त्वम् ॥”) पूजकपूज्ययोरग्रम् । यथा, --

“देवाग्रे स्वस्य चाप्यग्रे प्राची प्रोक्ता गुरुक्रमैः ॥” इति । “यत्रैव भानुस्तु वियत्युदेति प्राचीति तां वेदविदो धदन्ति । तथा पुरः पूजकपूज्ययोश्च सदागमज्ञाः प्रवदन्ति तन्त्रे ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ प्राचीनः, त्रि, (प्रागेवेति । प्राक् + “विभाषाञ्चेर- दिक् स्त्रियाम् ।” ५ । ४ । ८ । इति खः खस्ये- नादेशः ।) पूर्ब्बदिग्देशकालभवः । तत्पर्य्यायः । प्राक् २ । (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३५१ । “प्राचीनाचलमौलेर्यथा शशी गगनमध्यमधि- वसति । त्वां सखि ! पश्यामि तथा छायामिव संकुचन्मा- नाम् ॥” यथा च भागवते । ४ । २४ । १० । “प्राचीनाग्रैः कुशैरासीदास्तृतं वसुधातलम् ॥” प्रागग्रम् । यथा, ऋग्वेदे । १ । १८८ । ४ । “प्राचीनं वर्हिरोजसा सहस्रवीरमस्तृणन् ॥” “प्राचीनं प्रागग्रम् ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ प्रकृष्टगन्ता । अपराङ्मुखः । यथा, ऋग्वेदे । १ । ५४ । ५ । “प्राचीनेन मनसा बर्हणावता ।” “प्राचीनेन प्रकर्षेण गन्त्रा अपराङ्मुखेनेत्यर्थः ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) पुं, प्राचीरम् । तत्पर्य्यायः । आवेष्टकः २ वृतिः ३ । इति हेमचन्द्रः । ४ । ४८ ॥ प्राचीनपनसः, पुं, (प्राचीनः पनस इति नित्यकर्म्म- धारयः ।) विल्वम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्राचीनवर्हिः, [स्] पुं, इन्द्रः । इति हेमचन्द्रः । २ । ८५ ॥ (यथा, रघौ । ४ । २८ । “स ययौ प्रथमं प्राचीं तुल्यः प्राचीनवर्हिषा । अहिताननिलोद्धूतैस्तर्ज्जयन्निव केतुभिः ॥”) राजविशेषः । (यथा, महाभारते । १२ । २०८ । ६ । “अत्रिवंशे समुत्पन्नो ब्रह्मयोनिः सनातनः । प्राचीनवर्हिर्भगवांस्तस्मात् प्रचेतसो दश ॥”) यथा च । “हविर्द्धानात् षडाग्नेयी पुत्त्रानजनयद्व्रतम् । प्राचीनवर्हिषं शुक्रं गयं कृष्णं प्रजाजिनौ ॥ प्राचीनवर्हिर्भगवान् महानासीत् प्रजापतिः । हविर्द्धानात् द्विजश्रेष्ठ ! येन संवर्द्धिताः प्रजाः ॥ प्राचीनाग्राः कुशास्तस्य पृथिव्यां विश्रुता मुने ! । प्राचीनवर्हिर्भगवान् ख्यातो भुवि महाबलः ॥ समुद्रतनयायान्तु कृतदारो महीपतिः । महतस्तपसः पारे सुवर्णायां महीपतिः ॥ सुषुवे दश पुत्त्रांश्च शुष्मिणां वै प्रचेतसः । दशवर्षसहस्राणि समुद्रसलिलेशयाः ॥” इति वह्निपुराणे वरसर्गो नामाध्यायः ॥ प्राचीना, स्त्री, (प्राचीन + टाप् ।) वनतिक्तिका । इत्यमरः । २ । ४ । ८५ ॥ आकनादि इति भाषा ॥ रास्ना । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (प्राचि भवेति । प्राच् + खः । टाप् ।) प्राग्भवा च ॥ (पाठा ।

पृष्ठ ३/३०८

तत्पर्य्यायो यथा, -- “पाठाम्बष्ठावष्ठकी च प्राचीना पाचचेलिका । एकष्ठीला रसा प्रोक्ता पाठिका वरतिक्तिका ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) प्राचीनामलकं, क्ली, (प्राचीनमामलकमिति नित्य- कर्म्मधारयः ।) पानीयामलकम् । पानी आमला इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वारिवदरम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महाभारते । १ । २०८ । ४१ । “प्राचीनामलकैर्लोध्रैरङ्कोलैश्च सुपुष्पितैः ॥”) अस्य गुणः । दोषत्रयगरनाशित्वम् । इति भाव- प्रकाशः ॥ (यथा च । “गरदोषहरं नीपं प्राचीनामलकन्तथा ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्यायः ॥) प्राचीनावीतं, क्ली, (प्राचीनं प्रदक्षिणं आवीयते स्मेति । आ + वी गत्यादौ + क्तः । यद्बा, प्राचीनं आवेतीति । “गत्यर्थेति ।” क्तः ।) श्राद्धादौ वामकरे बहिष्कृते सति दक्षिणस्कन्धा- र्पितयज्ञसूत्रम् । इत्यमरभरतौ । २ । ७ । ५० ॥ तथाहि कौर्म्मे उपविभागे १० अध्याये । “सव्यं बाहुं समुद्धृत्य दक्षिणे तु धृतं द्बिजाः । प्राचीनावीतमित्युक्तं पित्रे कर्म्मणि योजयेत् ॥” प्राचीनावीती, [न्] पुं, (प्राचीनावीतमस्त्यस्येति । प्राचीनावीत + इनिः ।) प्राचीनावीतविशिष्टः । यथा । सव्यं बाहुमुद्धृत्य शिरोऽवधाय दक्षिणे- ऽशे प्रतिष्ठापयति सव्यं कक्षमवलम्बं भवति एवं प्राचीनावीती भवतीति । इति गोभिलः ॥ प्रतिष्ठापयति यज्ञोपवीतमिति शेषः । इत्या- ह्निकतत्त्वम् ॥ प्राचीपतिः, पुं, (प्राच्याः पूर्ब्बस्या दिशः पतिः ।) इन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्राचीरं, क्ली, (प्राचीयते इति । प्र + आ + चि ञ्न चयने + “शुसिचिमिञां दीर्घश्च ।” उणा० २ । २५ । इति क्रन् दीर्घश्च ।) प्रान्ततोवृतिः । इत्यमरः । २ । २ । ३ ॥ पाँचील इति भाषा ॥ दुर्गार्थं नगरादेः प्रान्तभागे वेणुकण्टकवेत्रादि- मयी वृतिर्वेष्टनिका । इति भरतः ॥ मृण्मय्या- मपि वृतौ प्राचीरमुपचारादिति स्वाम्यादयः ॥ तत्पर्य्यायः । वृतिः २ । इति भट्टः ॥ प्राची- नम् ३ । इति मुकुटः ॥ “प्राचीरं प्रावरोऽपि ४ स्यात् प्रावृतिः ५ प्रान्ततो- वृतिः ६ । इष्टकामृत्तिकाद्यैश्च गृहवाट्यादिवेष्टने ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ अथ प्राचीरनिर्णयः । “गजैरभेद्या मनुजैरलङ्घ्याः प्राचीरखण्डा नृपतेर्भवन्ति ॥ राजदण्डोन्नताः सर्व्वे प्राचीराः पृथिवीभुजः । विशतिस्ते तु पञ्चाग्रे पार्श्वयोः पञ्च पञ्च च ॥ पञ्चात् पञ्च च विज्ञेयाः प्राचीराः पृथिवीभुजः । सर्व्वप्रान्ते त्वावरणो नाम प्राचीर उच्यते ॥ प्रतिप्राकारनं स्थानं द्वारं नाभिमुखस्थितम् ॥ * ॥

तत्र जयाख्यस्य दीर्घस्य वास्तुखण्डस्य निर्णयः । तद्यथा, -- “राजच्छत्रान्तरे पञ्च राजद्बारे महीपतेः । राजदण्डत्रये सार्द्धे जयद्वारे प्रतिष्ठिताः ॥ अद्वारे राजदण्डार्द्धे प्राचीराः पृथिवीपतेः । एवं व्यवस्थिते स्थाने मध्यमे तद्धि तिष्ठति ॥ राजच्छत्रद्वयं सार्द्धमायामे जयवास्तुनि । परिणाहे पञ्च राजदण्डास्तिष्ठन्ति मध्यतः ॥ राजपट्टाभिधानेन स्थानमेतन्निगद्यते । अस्मिन् गृहं नृपः कृत्वा सुचिरं सुखमश्नुते ॥ अज्ञानाद्दम्भतो राजा योऽन्यत्र गृहमारभेत् । सोऽचिरान्मृत्युमाप्नोति रोगं शोकं भयन्तथा ॥ यमदण्डोदयदण्डौ कोणाहतिरुपप्लवः ॥ ये चान्ये वास्तुदोषाः स्युः स्थाने दोषाश्च ये पुनः ॥ न स्पृश्यते राजपट्टस्तैः सर्पैर्गरुडो यथा । द्विगुणादिरतोऽपि स्यात् क्रमाद्भङ्गादिवास्तुषु ॥ राजच्छत्रमितेऽप्येवं प्राचीरे गुणदोषकौ ॥” इति युक्तिकल्पतरुः ॥ प्राचेतसः, पुं, (प्रत्तेतसोऽपत्यमिति । प्रचेतस् + अण् ।) वाल्मीकिमुनिः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५१० ॥ (यथा, रघुः । १५ । ६३ । “अथ प्राचेतसोपज्ञं रामायणमितस्ततः । मैथिलेयौ कुशलवौ जगतुर्गुरुचोदितौ ॥” प्रचेतसोऽपत्यमात्रम् । विष्णुः । यथा, हरिवंशे । २०३ । १४ । “प्रज्ञया तेजसा योगात्तस्मात् प्राचेतसः प्रभुः । विष्णुरेव महायोगी कर्म्मणामन्तरङ्गतः ॥” दक्षः । यथा, महाभारते । १ । ७५ । ५ । “वीरिण्या सह सङ्गम्य दक्षः प्राचेतसो मुनिः । आत्मतुल्यानजनयत् सहस्रं संशितव्रतान् ॥”) प्राचेतसः, [स्] पुं, प्राचीनवर्हीराजपुत्त्राः । सान्तनित्यबहुवचनान्तोऽयम् । यथा, -- “एवमुक्तास्तु ते पुत्त्रास्ततः प्राचेतसो दश । पयोधिसलिले मग्नास्तपस्तेपे सुदारुणम् ॥ पतत्रिराजमारूढं नीलोत्पलदलच्छविम् । दृष्ट्वा प्राचेतसः सर्व्वे शिरोभिरवनीं गताः ॥” इति वह्निपुराणम् ॥ प्राच्यः, पुं, (प्राचि भवः । प्राच् + “द्युप्रागपागु- दक्प्रतीचो यत् ।” ४ । २ । १०१ । इति यत् ।) शरावत्याः प्राग्दक्षिणदेशः । इत्यमरः । २ । १ । ७ ॥ (पूर्ब्बदिग्भवे, त्रि । यथा मार्कण्देये । ५७ । ४२ -- ४४ । “--प्राच्यान् देशान् निबोध मे । अध्रारका सुदकरा अन्तर्गिर्य्या वहिर्गिराः ॥ यथा प्रवङ्गा वङ्गेया मालदा मालवर्त्तिकाः । ब्राह्मोत्तराः प्रविजया भार्गवा ज्ञेयमल्लकाः ॥ प्राग्ज्योतिषाश्च मद्राश्च विदेहास्ताम्रलिप्तकाः । मल्ला मगधगीमन्ताः प्राच्या जनपदाः स्मृताः ॥”) पूर्ब्बदेशीये च, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । ८ । ४५ । २८ । “प्राच्या दासा वृषला दाक्षिणात्याः स्तेना वाहीकाः सङ्करा वै सुराष्ट्राः ॥”)

प्राजकः, पुं, (प्राजयति प्रकर्षेण गमयति घोट- कादीनिति । प्र + अज् + णिच् + ण्वुल् ।) सारथिः । यथा, मनुवचने । ८ । २९३ । “यत्रापवर्त्तते युग्यं वैगुण्यात् प्राजकस्य च । तत्र स्वामी भवेद्दण्ड्यो हिंसायां द्बिशतं दमम् ॥” “यत्र सारथेरकौशल्याद्यानमन्यथा गच्छति तत्र हिंसायां अशिक्षितसारथिनियोगात् स्वामी द्विशतं दण्डं दण्ड्यः स्यादिति कुल्लूक- भट्टः ।” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ प्राजनं, क्ली, (प्रवीयतेऽनेनेति । प्र + अज् + ल्युट् । “वा यौ ।” २ । ४ । ५७ । इति पक्षे व्यभावः ।) तोदनम् । इत्यमरः । २ । ९ । १२ ॥ पाचनीवाडी इति भाषा ॥ प्राजापत्यं, क्ली, (प्रजापतिर्देवतास्येति । प्रजापति + “दित्यदित्यादित्यपत्युत्तरपदात् ण्यः ।” ४ । १ । ८५ । इति ण्यः ।) द्बादशाहसाध्यव्रतविशेषः । तत्र दिवसत्रयं रात्रिमात्रभोजनम् २२ ग्रासाः । दिवसत्रयं दिवामात्रभोजनम् २६ ग्रासाः । दिवसत्रयं अयाचितभोजनम् २४ ग्रासाः । दिवसत्रयं उपवासः । यथा, -- “त्र्यहं सायं त्र्यहं प्रातस्त्र्यहमद्यादयाचि- तम् । त्र्यहं परन्तु नाश्नीयात् प्राजापत्यं चरन् द्विजः ॥” ग्राससंख्या पराशरेणोक्ता । “सायं द्वाविंशतिर्ग्रासाः प्रातः षड्विंशतिस्तथा अयाचिते चतुर्व्विंशः परञ्चानशनं स्मृतम् ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ * ॥ तत्तु अगम्यागमनादिप्रायश्चित्तम् । यथा, -- “अगम्यागमनं कृत्वा मद्यगोमांसभक्षणम् । शुध्येच्चान्द्रायणाद्विप्रः प्राजापत्येन भूमिपः । वैश्यः शान्तपनाच्छूद्रः पञ्चाहोभिर्व्विशुध्यति ॥ प्रायश्चित्ते कृते दद्याद्गवां ब्राह्मणभोजनम् ॥” इति गारुडे २२६ अध्यायः ॥ * ॥ रोहिणीनक्षत्रम् । यथा, -- “ऐन्द्रे गुरुः शशी चैव प्राजापत्ये रविस्तथा । पूर्णिमा गुरुवारेण महाज्यैष्ठी प्रकीर्त्तिता ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ (प्रजापतेरपत्यमिति । ण्यः । प्रजपतिपुत्त्रः । यथा, कुमारे । ६ । ३४ । “तस्मिन् संयमिनामाद्ये जाते परिणयोन्मुखे । जहुः परिग्रहव्रीडां प्राजापत्यास्तपस्विनः ॥” प्रजापतेरिदमिति । प्रजापतिसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, मार्कण्डेये । ४९ । ७७ । “प्राजापत्यं ब्राह्मणानां स्मृतं स्थानं क्रिया- वताम् । स्थानमैन्द्रं क्षत्त्रियाणां संग्रामेष्वपलायिनाम् ॥”) प्राजापत्यः, पुं, (प्रजापतेरयमिति । प्रजापति + ण्यः । “प्रजापतेर्यज्ञ आसीत् प्रयागे ।” इति महाभारतीय-। १ । ५५ । १ । वचनात् तथा- त्त्वम् ।) प्रयागः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जैन- राजभेदः । तत्पर्य्यायः । त्रिपृष्ठः २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५९ ॥ कायनामकविवाहः ।

पृष्ठ ३/३०९

सह धर्म्मं चरतां इति नियमं कृत्वा कन्या- दानम् । यथा, -- “इत्युक्त्वा चरतां धर्म्मं सहजा दीयतेऽर्थिने । स कायः पावयेत्तज्जः षट् षड्वंश्यान् सहा- त्मना ॥” इति मिताक्षरा ॥ कायः कः प्रजापतिर्देवता अस्येति प्राजापत्य इत्यर्थः । इत्युद्बाहतत्त्वम् ॥ (तथा च मनुः । ३ । ३० । “सहोभौ चरतां धर्म्ममिति वाचानुभाष्य च । कन्याप्रदानमभ्यर्च्च्य प्राजापत्यो विधिः स्मृतः ॥”) प्राजापत्या, स्त्री, (प्रजापतिर्देवतास्या इति । प्राजापति + ण्यः । स्त्रियां टाप् ।) प्रव्रज्या- श्रमपूर्ब्बकर्त्तव्यप्रजापतिदेवताकसर्व्वस्वदक्षिणा इष्टिः । यथा, मानवे ६ अध्याये । “प्राजापत्यां निरूप्येष्टिं सर्व्ववेदसदक्षिणाम् । आत्मन्यग्नीन् समारोप्य ब्राह्मणः प्रव्रजेद्- गृहात् ॥” प्राजिता, [ऋ] पुं, (प्राजतीति । प्र + अज् + तृच् । वीभावाभावः ।) सारथिः । इत्यमरः । २ । ८ । ५९ ॥ प्रकृष्टगन्तरि, त्रि ॥ प्राज्ञः, पुं, (प्रकर्षेण जानातीति । प्र + ज्ञा + कः । ततः प्रज्ञ एव स्वार्थे अण् ।) कल्कि- देवस्य ज्येष्ठभ्राता । यथा, -- “कल्किं द्रष्टुं हरेरंशमाविर्भूतञ्च शम्भले । कविं प्राज्ञं सुमन्तञ्च पुरस्कृत्य महाप्रभम् ॥” इति कल्किपुराणे २ अध्यायः ॥ पण्डितः । इत्यमरः । २ । ७ । ५ ॥ (यथा, -- “पण्डिते च गुणाः सर्व्वे मूर्खे दोषा हि केवलम् । तस्मान्मूर्खसहस्रेषु प्राज्ञ एको विशिष्यते ॥” इत्युद्भटः ॥) राजशुकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (प्रकर्षेण अज्ञः इति विग्रहे मूर्खोऽपि ॥) प्राज्ञः, त्रि, (प्रज्ञ + स्वार्थे अण् । यद्बा, प्रज्ञा- स्त्यस्येति । अच् ।) पण्डितः । (यथा, महा- भारते । १ । १४६ । १९ । “पौरेषु विनिवृत्तेषु विदुरः सर्व्वधर्म्मवित् । बोधयन् पाण्डवश्रेष्ठमिदं वचनमब्रवीत् ॥ प्राज्ञः प्राज्ञं प्रलापज्ञः प्रलापज्ञमिदं वचः ॥”) दक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ (विज्ञः । यथा, मनुः । २ । १२३ । “नामधेयस्य ये केचिदभिवादं न जानते । तान् प्राज्ञोऽहमिति ब्रूयात् स्त्रियः सर्व्वास्तथैव च ॥”) प्राज्ञमानी, [न्] त्रि, (आत्मानं प्राज्ञं मन्यते इति । प्राज्ञ + मन् + णिनिः ।) पण्डिताभि मानी । यथा, चरके । “दुःखिताय शयानाय श्रद्दधानाय रोगिणे । यो भेषजमविज्ञाय प्राज्ञमानी प्रयच्छति ॥” प्राज्ञा, स्त्री, (प्रज्ञास्त्यस्या इति । अच् । टाप् ।) बुद्धिमती । तत्पर्य्यायः । धीमती २ । इत्य- मरः । २ । ६ । १२ ॥ बुद्धिः । यथा, --

“प्रज्ञा प्राज्ञा धरा ज्ञप्तिः पण्डा संवेदनं विदा ॥” इति रायमुकुटघृतशब्दार्णवः ॥ प्राज्ञी, स्त्री, (प्रज्ञ + स्वार्थे अण् । ङीप् ।) स्वयं ज्ञात्री । तत्पर्य्यायः । पज्ञा २ । इत्यमरः । २ । ६ । १२ ॥ पण्डितपत्नी । इति प्राज्ञशब्दटीकायां भानुदीक्षितः ॥ प्राज्यं, त्रि, (प्रवीयते इति । प्र + अज् + ण्यत् । वीभावाभावः ।) प्रचुरम् । इत्यमरः । ३ । १ । ६३ ॥ (यथा, कुमारे । २ । १८ । “स्वागतं स्वानधीकारान् प्रभावैरवलम्ब्य वः । युगपद्युगबाहुभ्यः प्राप्तेभ्यः प्राज्यविक्रमाः ॥” प्रभूतं आज्यं घृतं यस्येति विग्रहे प्रचुरघृत- सम्पन्नः । प्रकृष्टमाज्यमिति विग्रहे प्रकृष्ट- घृते, क्ली ॥) प्राञ्जलः, त्रि, (प्र + अञ्ज + बाहुलकात् अलच् ।) सरलः । यथा, -- “ऋजावजिह्मप्रगुणौ प्राञ्जलः सरलोऽपि च । इति जटाधरः ॥ प्राट्, [छ्] पुं, पृच्छति यः । (प्रच्छ + “क्विप् वचिप्रच्छीति ।” उणा० २ । ५७ । इति क्विप् दीर्घः सम्प्रसारणाभावश्च ।) प्रश्नकर्त्ता । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ प्राड्विवाकः, पुं, (पृच्छतीति प्राट् विविच्य वक्तीति विवाकः । ततः कर्म्मधारयः ।) व्यवहारद्रष्टा । जज् इति इङ्गरेजी भाषा । तत्पर्य्यायः । अक्ष- दर्शकः २ । इत्यमरः । २ । ८ । ५ ॥ व्यवहार- दर्शी ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ द्वे व्यव- हाराणां ऋणादानादिविवादानां द्रष्टरि निर्णे- तरि धर्म्माध्यक्षे इत्यर्थः । पृच्छति वादिप्रति- वादिवाक्यं प्राट् ददृज्जुहूवाक् प्राडिति निपातः । विविच्य वक्ति विवाकः कभावेऽमी इति घञ् प्राट् चासौ विवाकश्चेति प्राड्विवाकः । “विवादानुगतं पृष्ट्वा पूर्ब्बवाक्यं प्रयत्नतः । विचारयति येनासौ प्राड्विवाकस्ततः स्मृतः ॥” इति स्मृतिः । इति भरतः ॥ अपि च । अर्थिप्रत्यर्थिनौ पृच्छतीति प्राट् तयोर्व्वचनं विरुद्धाविरुद्धञ्च सभ्यैः सह विवि- नक्ति विवेचयति वेति विवाकः प्राट् चासौ विवाकश्चेति प्राड्विवाकः । उक्तञ्च । “विवादानुगतं पृष्ट्वा ससभ्यस्तत् प्रयत्नतः । विचारयति येनासौ प्राड्विवाकस्ततः स्मृतः ॥” इति मिताक्षरा ॥ प्राणः, पुं, (प्राणिति जीवति बहुकालमिति । प्र + अन + अच् । प्राणित्यनेनेति करणे घञ् वा ।) ब्रह्मा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हृन्मा- रुतः । (यदुक्तम् । “हृदिप्राणो गुदेऽपानः समानो नाभिसंस्थितः ॥”) वोलः । काव्यजीवः । अनिलः । बलम् । (यथा, हरिवंशे । ८६ । ३६ । “बाहुप्राणेन शूराणां समाजोत्सवसन्निधौ ॥”) पूरिते, त्रि । इति मेदिनी ॥ सूक्ष्मशरीरसम- ष्ट्युपहितचैतन्यम् ॥ प्राग्गमनवान् नासाग्रस्थान

वर्त्ती वायुः । इति वेदान्तसारः ॥ तस्य कर्म्मबहिर्गमनम् । इति श्रीधरस्वामी ॥ तस्य रूपं स्थानानि च यथा, -- “इन्द्रनीलप्रतीकाशं प्राणरूपं प्रकीर्त्तितम् । आस्यनासिकयोर्म्मध्ये हृन्मध्ये नाभिमध्यगे ॥ प्राणालय इति प्राहुः पादाङ्गुष्ठेऽपि केचन ॥” इति योगार्णवः ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ३२८ । ३५ । “प्राणिनां सर्व्वतो वायुश्चेष्टां वर्त्तयते पृथक् । प्राणनाच्चैव भूतानां प्राण इत्यभिधीयते ॥”) पञ्चप्राणविवरणं बहुवचनान्तप्राणशब्दे द्रष्ट व्यम् ॥ धातुः पुत्त्रः । यथा, -- “आयतिर्नियतिश्चैव मेरोः कन्ये महात्मनः । भार्य्ये धातृविधात्रोस्ते तयोर्जातौ सुतावुभौ ॥ प्राणश्चैव मृकण्डुश्च पिता मम महायशाः ॥” इति मार्कण्डेये रुद्रसर्गाध्यायः ॥ (धरपुत्त्रविशेषः । यथा, मत्स्यपुराणे । ५ । २३-२४ । “द्रविणो हव्यवाहश्च नरपुत्त्रावुभौ स्मृतौ । कल्यानिन्यां ततः प्राणो रमणः शिशिरोऽपि च ॥ मनोहरा धरात् पुत्त्रानवापाथ हरेः सुता ॥”) प्राणकः, पुं, (प्राणैः प्राणेन वा कायतीति । कै + कः ।) सत्त्वजातीयः । प्राणिमात्रम् । जीवक- द्रुमः । चोलः । इति मेदिनी । के, ११५ ॥ प्राणथः, पुं, (प्राणित्यनेनेति । प्र + अन प्राणने + “शीङ्शपिरुगमीति ।” उणा० ३ । ११३ । इति अथः ।) वायुः । (प्राणितीति । कर्त्तरि अथः ।) बलवान् । इत्युणादिकोषः ॥ प्रजा- पतिः । तीर्थम् । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ प्राणदं, क्ली, (प्राणं प्राणनं बलं वा ददातीति । प्राण + दा + “आतोऽनुपेति ।” ३ । २ । ३ । इति कः ।) जलम् । रक्तम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । १३६ ॥ (प्राणदातरि, त्रि । यथा, कथा- सरित्सागरे । २८ । ९ । “अर्थप्रदानमेवाहुः संसारे सुमहत् तपः । अर्थदः प्राणदः प्रोक्तः प्राणा ह्यर्थेषु कीलिताः ॥”) प्राणदः, पुं, (प्राणं ददातीति । दा + कः ।) जीवकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्राणदा, स्त्री, (प्राणं जीवनं बलं वा ददातीति । दा कः । टाप् ।) ऋद्धिबृक्षः । हरीतकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (प्राणदात्री । यदुक्तम् । “यशोहरे किमाश्चर्य्यं प्राणदा यमदूतिका ॥”) प्राणनं, क्ली, (प्र + अन प्राणने + ल्युट् ।) जीव- नम् । इति जटाधरः ॥ (यथा, भागवते । ३ । २६ । ४१ । “क्लेदनं पिण्डनं तृप्तिः प्राणनाप्यायनोन्दनम् । तापापनोदो भूयस्त्वमम्भसो वृत्तयस्त्विमाः ॥” चेष्टनम् । यथा, ऋग्वेदे । १ । ४८ । १० । “विश्वस्य हि प्राणनं जीवनं त्वे वियदुच्छसि सूनरि ॥” “हे सूनरि उषोदेवि विश्वस्य सर्व्वस्य प्राणि- जातस्य प्राणनं चेष्टनं जीवनं प्राणधारणञ्च ।”

पृष्ठ ३/३१०

इति तद्भाष्ये सायनः ॥ प्राणित्यनेनेति । करणे ल्युट् ।) गले, पुं । इति शब्दचन्द्रिका ॥ प्राणनाथः, पुं, (प्राणानां नाथः ।) पतिः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे ३ परिच्छेदे । “चाटुकारमपि प्राणनाथं रोषादपास्य या । पश्चात्तापमवाप्नोति कलहान्तरिता तु सा ॥” स्त्रियां टाप् । पत्नी । यथा, विष्णुस्तोत्रे । ९ । “धात्रीं स्थात्रीं जनित्रीं प्रकृतिमविकृतिं विश्व- शक्तिं विधात्रीं विष्णोर्विश्वात्मनस्तां विपुलगुणमयीं प्राणनाथां प्रणौमि ॥”) प्राणन्तः, पुं, (प्राणित्यनेनेति । प्र + अन + “रुहि- नन्दिजीविप्राणिभ्यः षिदाशिषि ।” उणा ० ३ । १२७ । इति झच् ।) वायुः । इति सिद्धान्त- कौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ रसाञ्जनम् । इत्युणादि- कोषः ॥ प्राणन्ती, स्त्री, (प्र + अन् झच् । स च षित् । षित्त्वात् ङीष् ।) क्षुत् । हिक्का । इत्युणादि- कोषः ॥ प्राणप्रदा, स्त्री, (प्राणं प्रददातीति । प्र + दा + कः ।) ऋद्धिनामकौषधम् । इति रत्नमाला ॥ (प्राण- दातरि, त्रि । यथा, कथासरित्सागरे । २२ । ८९ । “त्वाञ्च दृष्ट्वाधुनात्मीयो देवि ! प्राणप्रदः सुहृत् । सार्थवाहसुतः श्रीमान् वसुदत्तो मया स्मृतः ॥”) प्राणभास्वान्, [त्] पुं, (प्राणेन वायुना जलेन वा भास्वान् उद्दीप्तः ।) समुद्रः । इति शब्द- रत्नावली ॥ प्राणमयकोषः, पुं, (प्राणमयः कोषः आच्छादकः ।) कर्म्मेन्द्रियसहितप्राणादिपञ्चकम् । इति वेदान्त- सारः ॥ प्राणसंयमः, पुं, (प्राणानां संयमः ।) प्राणा- यामः । यथा, “तदशक्तौ तच्चतुर्थमेवं प्राणस्य संयमः ॥” इति तन्त्रसारः ॥ प्राणसद्म, [न्] क्ली, (प्राणानां सद्म गृहम् ।) शरीरम् । इति केचित् ॥ प्राणसमा, स्त्री, (प्राणानां समा ।) पत्नी । इति हेमचन्द्रः । ३ । १८० ॥ (यथा, गीतगोविन्दे । १ । ३८ । “नीयन्ते पथिकैः कथं कथमपि ध्यानावधानक्षण- प्राप्तपाणसमासमागमरसोल्लासैरमी वासराः ॥” प्राणतुल्ये, त्रि । यथा, रामायणे । १ । १ । २६ । “रामस्य दयिता भार्य्या नित्यं पाणसमा हिता ॥” तथा च तत्रैव । २ । ३१ । १० । “प्रियः प्राणसमो वश्यो विधेयश्च सखा च मे ॥” पत्यौ, पुं । इति हेमचन्द्रः । ३ । १८० ॥) प्राणहारकं, क्ली, (प्राणान् हरतीति । हृ + ण्वुल् ।) वत्मनाभः । इति राजनिर्घण्टः ॥ असुनाशके, त्रि ॥ प्राणाः, पुं, (प्राणित्येभिरिति । प्र + अन + करणे घञ् ।) असवः । इत्यमरः । २ । ९ । ११९ ॥

“द्वे अङ्गसन्निहितेषु पञ्चवायुषु । अस्यन्ते असवः नाम्नीति उः । प्राणिति एभिः प्राणाः घञ् । एवमिति असुवत् प्राणा अपि पुं बहुत्वे इत्यर्थः । असुप्राणशब्दाभ्यां बहुवचनान्ताभ्यां पञ्चप्राणा- दय उच्यन्ते न पुनरेकैकाभिधाने बहुवचनम् अतएव प्राणोऽपान इत्युक्तं हृदि प्राणो गुदे- ऽपान इत्यादि च दृश्यते ।” इति तट्टीकायां भरतः ॥ (यथा हितोपदेशे । १ । ७३ । “प्राणा यथात्मनोऽभीष्टा भूतानामपि ते तथा । आत्मौपम्येन भूतानां दयां कुर्व्वन्ति साधवः ॥” शरीरस्थपञ्चप्राणा यथा, -- “प्राणोऽपानः समानश्चोदानव्यानौ च वायवः ॥” शरीरस्था इमे -- ॥” इत्यमरः । १ । १ । ६७ ॥ “इमे प्राणादयः पञ्च वायवः शरीरे तिष्ठन्ति ते च नियतस्थानस्थाः ॥ यदाहुः । ‘हृदि प्राणो गुदेऽपानः समानो नाभि- संस्थितः । उदानः कण्ठदेशे च व्यानः सर्व्वशरीरगः ॥’ एवं तद्व्यापाराश्च यथा, -- अन्नप्रवेशनं मूत्राद्युत्सर्गोऽन्नविपाचनम् । भाषणादिनिमेषादितद्ब्यापाराः क्रमादमी ॥” इति च भरतः ॥ प्राणकराणि यथा, -- “सद्योमांसं नवान्नञ्च बालास्त्री क्षीरभोजनम् । घृतमुष्णोदकञ्चैव सद्यः प्राणकराणि षट् ॥” प्राणहराणि यथा, -- “शुष्कं मांसं स्त्रियो वृद्धा बालार्कस्तरुणं दधि । प्रभाते मैथुनं निद्रा सद्यःप्राणहराणि षट् ॥” इति चाणक्यकर्म्मलोचने ॥ प्राणवियोगकालकर्त्तव्यं यथा, -- “कण्ठस्थानं गते जीवे भीतिविभ्रान्तमानसः । ज्ञात्वा च विह्वलं तत्र शीघ्रं निःसारयेद्गृहात् ॥ कुशास्तरणशायी च दिशः सर्व्वा न पश्यति । लब्धस्मृतिर्मुहूर्त्तात्तु यावज्जीवो न नश्यति ॥ वाचयेत् स्नेहभावेन भूमे देवा द्विजातयः । सुवर्णञ्च हिरण्यञ्च यथोत्पन्नेन माधवि ॥ परलोकहितार्थाय गोप्रदानं विशिष्यते । सर्व्वदेवमया गाव ईश्वरेणावतारिताः ॥ अमृतं क्षरयन्त्यश्च प्रचरन्ति महीतले । एतासाञ्चैव दानेन शीघ्रं मुच्येत किल्विषात् ॥ पश्चात् श्रुतिपथं दिव्यमुत्कर्णेन च श्रावयेत् ॥ यावत्प्राणान् प्रमुच्येत कृत्वा कर्म्म सुदुष्करम् ॥ दृष्ट्वा सुविह्वलं ह्येनं मम मार्गानुसारिणम् । प्रयाणकाले तु नरो मन्त्रेण विधिपूर्ब्बकम् ॥ मन्त्रेणानेन कर्त्तव्यं सर्व्वसंसारमोक्षणम् । मधुपर्कं त्वरन् गृह्य इदं मन्त्रमुदाहरेत् ॥” मन्त्रः । “गृहाण चेमं मधुपर्कमाद्यं संसारनाशनकरं त्वमृतेन तुल्यम् । नारायणेन रचितं भगवत्-प्रियाणां दाहे च शान्तिकरणं सुरलोकपूज्यम् ॥

तत एतेन मन्त्रेण दद्याद्बै मधुपर्ककम् । पुरुषो मृत्युकाले तु परलोकसुखावहम् ॥ एवं विनिःसृतात् प्राणात् संसारञ्च न गच्छति । नष्टसंज्ञं समुद्दिश्य ज्ञात्वा मृत्युवशं गतम् ॥ महावनस्पतिं गत्वा गन्धांश्च विविधानपि ॥ घृततैलसमायुक्तं कृत्वा वै देहशोधनम् ॥ तेजोव्ययकरं वास्य तत्सर्व्वं परिकल्प्य च । दक्षिणायां शिरः कृत्वा सलिले तं निधाय च ॥ तीर्थाद्यावाहनं कृत्वा स्नापनं तस्य कारयेत् ॥ गयादीनि च तीर्थानि ये च पुण्याः शिलो- च्चयाः । कुरुक्षेत्रञ्च गङ्गा च यमुना च सरिद्बरा ॥ कौशिकी च पयोष्णी च सर्व्वपापप्रणाशिनी । गण्डकी भद्रनामा च सरयूर्बलदा तथा ॥ वनानि नववाराहं तीर्थं पिण्डारकं तथा । पृथिव्यां यानि तीर्थानि चत्वारः सागरास्तथा । सर्व्वाणि मनसा ध्यात्वा स्नानमेवन्तु कारयेत् ॥ प्राणाद्गतन्तु तं ज्ञात्वा चितां कृत्वा विधानतः । तस्या उपरि तं स्थाप्य दक्षिणाग्रं शिरस्तथा ॥ देवानग्निमुखान् ध्यात्वा गृह्य हस्ते हुताशनम् । प्रज्वाल्य विधिवत्तत्र मन्त्रमेतदुदाहरेत् ॥” मन्त्रः । “कृत्वा तु दुष्करं कर्म्म जानता वाप्यजानता । मृत्युकालवशं प्राप्य नरः पञ्चत्वमागतः ॥ धर्म्माधर्म्मसमायुक्तो लोभमोहसमावृतः । दहेयं तस्य गात्राणि दैवलोकाय गच्छतु ॥ एवमुक्त्वा ततः शीघ्रं कृत्वा चैव प्रदक्षिणम् । ज्वलमानं तदा वह्निं शिरःस्थाने प्रदापयेत् ॥ चातुर्व्वर्ण्येषु संस्कारमेवम्भवति पुत्त्रक ! । गात्राणि वाससी चैव प्रक्षाल्य विनिवर्त्तयेत् ॥ मृतनाम तथोद्दिश्य दद्यात् पिण्डं महीतले । तदाप्रभृति चाशौचं दैवकर्म्म न कारयेत् ॥” इति वराहपुराणे श्राद्धोत्पत्तिनामाध्यायः ॥ प्राणा, स्त्री, (प्राणिति बहुकालमिति । प्र + अन + अच् । टाप् ।) पक्षिणीविशेषः । सा चारुणगरुडयोः श्वश्रूः । यथा, -- “पुलहस्त्यात्मजः सर्गः प्राणायास्तु निबोधत । कन्याः षडिति विख्याताः प्राणाया वै विजज्ञिरे ॥ श्येनी भासी तथा क्रौञ्ची धृतराष्ट्री शुनी शुकी । अरुणस्य भार्य्या श्येनी वीर्य्यवन्तौ महाबलौ ॥ सम्पातिश्च जटायुश्च प्रसूतौ पक्षिसत्तमौ । सम्पातिर्जनयन् गृध्रान् काकाः पुत्त्रा जटायुषः ॥ भार्य्या गरुत्मतश्चापि भासी क्रौञ्ची शुनी शुकी ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥ प्राणाधिनाथः, पुं, (प्राणानामधिनाथः ।) पतिः । इति हलायुधः । २ । ३४२ ॥ प्राणापानौ, पुं, (प्राणश्च अपानश्च तौ । तदा- ख्यकौ वायू । यथा, विष्णुपुराणे । ६ । ७ । ४१ । “परस्परेणाभिभवं प्राणापानौ यदानिलौ ॥”) अश्विनीकुमारौ । यथा, -- “प्राणापानौ कथं देवावश्विनौ संबभूवतुः ॥” इति प्रजापालप्रश्ने ।

पृष्ठ ३/३११

महातपा उवाच । “तस्यां त्वाष्ट्र्यामश्वरूप्यां मार्त्तण्डस्तीव्रतेजसा । बीजं निर्व्वापयामास तज्जलं तद्द्विधापतत् ॥ तत्र प्राणस्त्वपानश्च योनौ चात्मजितौ पुरा । वरदानेन च पुनर्मूर्त्तिमन्तौ बभूवतुः ॥ तौ त्वाष्ट्र्यामश्वरूपिण्यां जातौ येन नरोत्तमौ । ततस्तावश्विनौ देवौ कीर्त्त्येते रविनन्दनौ ॥” इति वाराहे अश्विनोत्पत्तिनामाध्यायः ॥ प्राणायामः, पुं, (प्राणस्य वायुविशेषस्य आयामो रोधः । यद्वा, प्राण आयम्यतेऽनेनेति । आ + यम् + करणे घञ् ।) योगाङ्गविशेषः । (यथा, भागवते । ३ । २८ । ११ । “प्राणायामैर्दहेद्दोषान् धारणाभिश्च किल्वि- षान् । प्रत्याहारेण संसर्गान् ध्यानेनानीश्वरान् गुणान् ॥”) तत्राङ्गुलिनियमो ज्ञानार्णवे । “कनिष्ठानामिकाङ्गुष्ठैर्यन्नासापुटधारणम् । प्राणायामः स विज्ञेयस्तर्जनीमध्यमे विना ॥” स द्बिविधः । सगर्भो निर्गर्भश्च । तथा च । सगर्भो मन्त्रजापेन निर्गर्भो मात्रया भवेदिति । मात्रा च । “वामजानुनि तद्धस्तभ्रामणं यावता भवेत् । कालेन मात्रा सा ज्ञेया मुनिभिर्व्वेदपारगैः ॥” अथ प्राणायामः । मूलमन्त्रस्य बीजस्य प्रणवस्य वा षोडशवारजपेन वामनासापुटे वायुं पूरयेत् । तस्य चतुःषष्टिवारजपेन वायुं कुम्भयेत् । तस्य द्बात्रिंशद्वारजपेन वायुं रेचयेत् । पुनर्द्दक्षिणे- नापूर्य्य उभाभ्यां कुम्भयित्वा वामेन रेचयेत् । पुनर्वामेनापूर्य्य उभाभ्यां कुम्भयित्वा दक्षिणेन रेचयेत् । तथा च कालीहृदये । “प्राणायामत्रयं कुर्य्यान्मूलेन प्रणवेन वा । अथवा मन्त्रबीजेन यथोक्तविधिना सुधीरिति ॥” सारसमुच्चयेऽपि । “विपरीतमतो विदधीत बुधः पुनरेव तु तद्बिपरीतकमिति ॥” यौगिके पुनर्मात्रानियमः । तथा च गौतमीये । “मन्त्रः प्राणायामः प्रोक्तो यौगिकं कथयामि ते । पूरयेद्वामया विद्वान् मात्राषोडशसंख्ययेति ॥” यद्बा, चतुःषोडशाष्टवारजपेन पूरकादिकं कुर्य्यात् । अथवा एकचतुर्द्विवारेण । तथा च तन्त्रान्तरे । “पूरयेत् षोडशभिर्व्वायुं धारयेत्तच्चतुर्गुणैः । रेचयेत् कुम्भकार्द्धेन अशक्त्या तत्तुरीयकैः ॥” तदशक्तौ तच्चतुर्थमेव प्राणस्य संयमः । अस्य नित्यत्वमाह तत्रैव । “प्राणायामं विना मन्त्रपूजने नहि योग्यता ॥” गोपाले तु विशेषो यथा, -- कामबीजस्यैकवारजपेन दक्षिणनासया वायुं रेचयेत् । पुनः सप्तवारजपेन वामनासया वायुं पूरयेत् । नासापुटौ धृत्वा विंशतिवारजपेन वायुं कुम्भयेत् । पुनर्वामेन रेचयेत् । दक्षि-

णेन पूरयेत् । उभाभ्यां कुम्भयेत् । पुनर्द्दक्षिणेन रेचयेत् । वामेनापूर्य्य उभाभ्यां कुम्भयेत् । तथा च । “एकेन रेचयेत् कामबीजेनैव पृथक् पृथक् । पूरयेत् सप्तजप्तेन विंशत्या तेन धारयेत् ॥ सर्व्वेषु कृष्णमन्त्रेषु बीजेनानेन रेचयेत् ॥” यद्वा मूलमन्त्रेणैव प्राणायामः । तथा च । “पवनसंयमनन्त्वमुनाचरेत् यमिह जप्तुमसौ मनुमिच्छति ।” यदि दशाक्षरं जपति तदा दशाक्षरेण चेत्तत्र चाष्टाविंशतिवारं रेचयेत् । “पूरयेद्बामया तद्वद्धारयेत्तत्प्रमाणतः । प्राणायामो भवेदेको रेचपूरककुम्भकैः ॥ अष्टादशाक्षरेण चेत् द्वादशैवं समाचरेत् ॥” अन्यमनुभिर्वर्णानुरूपमित्युक्तत्वात् । तत्तन्मन्त्रवर्णसंख्याकै रेचकादित्रयं कुर्य्यात् । क्रमदीपिकायाम् । रेचयेन्मारुतं दक्षया दक्षिणः । पूरयेद्बामया मध्यनाड्या पुनर्धारये- दित्यादि । एतत्तु श्रीकृष्णमन्त्रविषयं नान्यत्र । इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ अपि च । “आसनं पद्मकाद्युक्तं प्राणायामो मरुज्जयः । मन्त्रध्यानयुतो गर्भो विपरीतो ह्यगर्भकः ॥ अगर्भात्तु सगर्भस्थः प्राणायामस्ततोऽधिकः । एवं द्विधा त्रिधाप्युक्तः पूरणात् पूरकः स च ॥ कुम्भको निश्चलत्वात् स रेचनाद्रेचकस्त्रिधा । लघुर्द्वादशमात्रः स्याच्चतुर्व्विंशतिकः परः ॥ षट्त्रिंशन्मात्रिकः श्रेष्ठः प्रत्याहारश्च रोधनम् ॥” इति गारुडे ४९ अध्यायः ॥ * ॥ तस्य फलं यथा, -- “प्रथमे जनयेत् स्वप्नं मध्यमेन च वेपथुम् । विपाकं हि तृतीयेन जयेद्दोषाननुक्रमात् ॥” इति तत्रैव २३० अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । “यथा पर्व्वतधातूनां ध्मातानां दह्यते मलम् । तथेन्द्रियकृता दोषा दह्यन्ते प्राणनिग्रहात् ॥ प्रथमं साधनं कुर्य्यात् प्राणायामस्य योगवित् । प्राणापाननिरोधस्तु प्राणायाम उदाहृतः ॥ लघुमध्योत्तरीयाख्यः प्राणायामस्त्रिधोदितः । तस्य प्रमाणं वक्ष्यामि तदलर्क ! शृणुष्व मे ॥ लघुर्द्वादशमात्रस्तु द्विगुणः स तु मध्यमः । त्रिगुणाभिश्च मात्राभिरुत्तरीय उदाहृतः ॥ निमेषोन्मेषणे मात्रा तालो लघ्वक्षरो मतः । प्राणायामस्य संख्यार्थं स्मृतो द्वादशमात्रकः ॥ प्रथमे जनयेत् स्वेदं मध्यमेन तु वेपथुम् । विषादं हि तृतीयेन जयेद्दोषाननुक्रमात् ॥ मृदुत्वं सेव्यमानास्तु सिंहशाद्र्दूलकुञ्जराः । यथा यान्ति तथा प्राणो वश्यो भवति योगिनः ॥ वश्यं सन्तं यथेच्छातो नागं नयति हस्तिपः । तथैव योगी छन्देन प्राणं नयति साधितम् ॥ यथा हि साधितः सिंहो मृगान् हन्ति न मानुषान् । तद्वन्निषिद्धः पवनः किल्विषं न नृणां तनुम् ॥

तस्माद्युक्तः सदा योगी प्राणायामपरो भवेत् । श्रूयतां मुक्तिफलदं तस्यावस्थाचतुष्टयम् ॥ ध्वस्तिः प्राप्तिस्तथा सम्बित्प्रसादश्च महीपते ! । स्वरूपं शृणु चैतेषां कथ्यमानमनुक्रमात् ॥ कर्म्मणामिष्टदुष्टानां जायते फलसंक्षयः । चेतसो विकषायत्वं यत्र सा ध्वस्तिरुच्यते ॥” इष्टदुष्टानां पुण्यपापानाम् । “ऐहिकामुष्मिकान् कामान् लोभमोहात्मकांश्च यान् । निरुध्यास्ते सदा योगी प्राप्तिः सा सार्व्व- कामिकी ॥ अतीतानागतानर्थान् विप्रकृष्टतिरोहितान् । विजानन्तीन्दुसूर्य्यर्क्षग्रहाणां ज्ञानसम्पदा ॥ तुल्यप्रभावस्तु यदा योगी प्राप्नोति सम्बिदम् । तदा सम्बिदिति ख्याता प्राणायामस्य सा स्थितिः ॥ यान्ति प्रसादं येनास्य मनः पञ्च च वायवः । इन्द्रियाणीन्द्रियार्थाश्च स प्रसाद इति स्मृतः ॥ शृणुष्व च महीपाल ! प्राणायामस्य लक्षणम् । युञ्जतश्च यथायोगं यादृग्विहितमानसम् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे योगिचिकित्सानामा- ध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । “प्राणाख्यमनिलं वश्यमभ्यासात् कुरुते तु यत् । प्राणायामः स विज्ञेयः सबीजोऽबीज एव च ॥ परस्परेणाभिभवं प्राणापानौ यदानिलौ । कुरुतः सद्विधानेन तृतीयः संयमात् तयोः ॥ तस्य चालम्बनवतः स्थूलरूपं द्बिजोत्तम ! । आलम्बनमनन्तस्य योगिनोऽभ्यसतः स्मृतम् ॥” एतेषां टीका । प्राणायाममाह प्राणाख्यमिति । सबीजः सालम्बनो भगवन्मूर्त्तिध्यानमन्त्रजप- सहितः । द्विविधस्यापि तस्य पुनस्त्रैविध्यमाह परस्परेणेति । उच्छ्वासेन मुखनासिकाभ्यां बहिर्निर्गच्छति वायुः स प्राणः । निश्वासेनान्तः प्रविशति यः सोऽपानः । तत्र प्राणवृत्त्यापान- वृत्तेरभिभवो निरोधो रेचकाख्यः प्राणायामः । एवमपानवृत्त्या प्राणवृत्तेरभिभवः पूरकाख्यः । एवमनेन परस्पराभिभवप्रकारद्वयेन स प्राणा- यामो द्विधा । तयोर्युगपत्संयमात् कुम्भकाख्य- स्तृतीयः प्राणायामः । यद्बा । सद्बिधानेनेत्येक- मेव पदम् । तत्र चायमर्थः । सद्विधानेन सद्- गुरूपदिष्टमार्गेण रेचकपूरकाभ्यां यत् पर- स्पराभिभूतं द्बयं यश्च कुम्भकेनोभयोः सहाभि- भवः । एवमभिभवत्रयेणैव प्राणायाम इति । सबीजस्यालम्बनमाह । तस्य चेति । स्थूलं वक्ष्यमाणं हिरण्यगर्भादिरूपम् ।” इति विष्णु- पुराणे ६ अंशे ७ अध्यायः ॥ * ॥ गायत्त्री- प्राणायामो यथा, -- “सव्याहृतिं सप्रणवां गायत्त्रीं शिरसा सह । त्रिः पठेदायतप्राणः प्राणायामः स उच्यते ॥ प्राणायामत्रयं कृत्वा प्राणायामैस्त्रिभिस्त्रिभिः । अहोरात्रकृतात् पापान्मुच्यते नात्र संशयः ॥ सर्व्वपापहरं प्रोक्तं प्राणायामं द्विजन्मनाम् ।

पृष्ठ ३/३१२

ततस्त्वभ्यधिकं नास्ति तपः परमपावनम् ॥ प्राणसंधारणं मासं कुशाग्रच्युतबिन्दुना । यः कुर्य्यात् प्रयतो नित्यं प्राणायामस्तु तत्समः ॥ निरोधाज्जायते वायुस्तस्मादग्निस्ततो जलम् । त्रिभिः शरीरं सकलं प्राणायामेन शुद्ध्यति ॥ आकेशादानखाग्राच्च तपस्तप्येत् सुदारुणम् । आत्मानं शोधयेद्यस्तु प्राणायामैः पुनः पुनः ॥ श्रावण्यां पौर्णमास्याञ्च सोपवासो जितेन्द्रियः । प्राणायामशतं कृत्वा मुच्यते सर्व्वकिल्विषैः ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥ प्राणिद्यूतं, क्ली, (प्राणिभिर्मेषादिभिः कृतं द्यूत- मिति मध्यपदलोपी समासः ।) पणपूर्ब्बकमेष- कुक्कुटादियुद्धम् । तत्पर्य्यायः । समाह्वयः २ । इत्यमरः । २ । १० । ४६ ॥ साह्वयः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ प्राणिमाता, स्त्री, (प्राणिनां मातेव गर्भदातृ- त्वात् ।) गर्भदात्रीक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्राणिहिता, स्त्री, (प्राणिनां हिता ।) पादुका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ लोकहितकारिणी च ॥ प्राणी, [न्] त्रि, (प्राणाः सन्त्यस्येति । प्राण + “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति इनिः ।) प्राणविशिष्टः । मनुष्यादिः । तत्पर्य्यायः । चेतनः २ जन्मी ३ जन्तुः ४ जन्युः ५ शरीरी ६ । इत्य- मरः । १ । ४ । ३० ॥ (यथा, मनौ । १ । २२ । “कर्म्मात्मनाञ्च देवानां सोऽसृजत् प्राणिनां प्रभुः । साध्यानाञ्च गणं सूक्ष्मं यज्ञञ्चैव सनातनम् ॥”) प्राणीत्यं, क्ली, (प्रणीतस्य प्रयोजितस्य भावः । प्रणीत + ष्यञ् ।) ऋणम् । यथा, त्रिकाण्डशेषः । “प्राणीत्यमृणमर्थानां प्रयोगः स्यात् कला- म्बिका ॥” प्राणेशः, पुं, (प्राणानामीशः ।) पतिः । इति जटाधरः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे ३ परिच्छेदे । “स्वामिन् ! भङ्गुरयालकं सतिलकं भालं विला- सिन् ! कुरु प्राणेश ! त्रुटितं पयोधरतटे हारं पुन- र्योजय ॥”) प्राणेशा, स्त्री, (प्राणानामीशा ।) भार्य्या । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रातः, [र्] व्य, (प्राततीति । प्र + अत् + “प्रातते ररन् ।” उणा० ५ । ५९ । इति अरन् ।) प्रभातम् । तत्पर्य्यायः । प्रगे २ । इत्यमरः । ३ । ४ । १९ ॥ सूर्य्योदयावधित्रिमुहूर्त्तकालः । यथा, -- “प्रातःकालो मुहूर्त्तांस्त्रीन् सङ्गवस्तावदेव तु ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (यथा, रघौ । १ । ९० । “प्रयता प्रातरन्वे तु सायं प्रत्युद्व्रजेदपि ॥”) प्रातःकृत्यं, क्ली, (प्रातः प्रभातकालस्य कृत्यं कर्त्तव्या क्रिया ।) प्रभातकर्त्तव्यकर्म्म । तदनुष्ठानं यथा, “ब्राह्मे मुहूर्त्ते उत्थाय धर्म्ममर्थञ्च चिन्तयेत् । कायक्लेशन्तदुद्भूतं ध्यायेत्तु मनसेश्वरम् ॥

उषःकालेऽथ संप्राप्ते कृत्वा चावश्यकं बुधः । स्नायान्नदीषु शुद्धासु शौचं कृत्वा यथाविधि ॥ प्रातःस्नानेन शुध्यन्ति येऽपि पापकृतो जनाः । तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन प्रातःस्नानं समाचरेत् ॥ प्रातःस्नानं प्रशंसन्ति दृष्टादृष्टकरं शुभम् । ऋषीणां शुचिता नित्यं प्रातःस्नानान्नं संशयः ॥ मुखे सुप्तस्य सततं लालाद्याः प्रस्रवन्ति हि । ततो नैवाचरेत् कर्म्माण्यकृत्वा स्नानमादितः ॥ अलक्ष्मीः कालकर्णी च दुःस्वप्नं दुर्विचिन्तितम् । प्रातःस्नानेन पापानि पूयन्ते नात्र संशयः ॥ न च स्नानं विना पुंसां पावनं प्रत्यहं स्मृतम् । होमे जप्ये विशेषेण तस्मात् स्नानं समाचरेत् ॥ अशक्तावशिरस्कं वा स्नानमस्य विधीयते । आर्द्रेण वाससा चाथ मार्जनं कायिकं स्मृतम् ॥ अप्रायत्ये समुत्पन्ने स्नानमेव समाचरेत् । ब्राह्मादीनि यथाशक्तौ स्नानान्याहुर्म्मनीषिणः ॥ ब्राह्ममाग्नेयमुद्दिष्टं वायव्यं दिव्यमेव च । वारुणं यौगिकं तद्वत षोढास्नानं प्रकीर्त्तितम् ॥ ब्राह्मन्तु मार्ज्जनं मन्त्रैः कुशैः सोदकबिन्दुभिः । आग्नेयं भस्मना पादमस्तकादिविधूननम् ॥ गवां हि रजसा प्रोक्तं वायव्यं स्नानमुत्तमम् । यत्तु सातपवर्षेण स्नानन्तद्दिव्यमुच्यते ॥ वारुणञ्चावगाह्यन्तु मानसन्त्वात्मवेदनम् । यौगिकं स्नानमाख्यातं योगो विष्णुविचिन्तनम् ॥ आत्मतीर्थमिति ख्यातं सेवितं ब्रह्मवादिभिः ॥ मनःशुचिकरं पुंसां नित्यन्तत्स्नानमाचरेत् । शक्तश्चेव्वारुणं विद्वान् प्राजापत्यन्तथैव च ॥ * ॥ प्रक्षाल्य दन्तकाष्ठं वै भक्षयित्वा विधानतः । आचम्य प्रयतो नित्यं स्नानं प्रातः समाचरेत् ॥ मध्याङ्गुलसमस्थौल्यं द्वादशाङ्गुलसम्मितम् । सत्वचं दन्तकाष्टं स्यात्तस्याग्रेण च धावयेत् ॥ क्षीरिवृक्षसमुद्भूतं मालतीसम्भवं शुभम् । अपामार्गञ्च विल्वञ्च करवीरं विशेषतः ॥ वर्ज्जयित्वा निन्दितानि गृहीत्बैनं यथोदितम् । परिहृत्य दिनं पापं भक्षयित्वा विधानतः ॥ नोत्पाटयेद्दन्तकाष्ठं नाङ्गुल्या धावयेत् क्वचित् । प्रक्षाल्य भुक्त्वा तज्जह्याच्छुचौ देशे समाहितः ॥ स्नात्वा सन्तर्पयेद्देवानृषीन् पितृगणांस्तथा । सम्मार्ज्य मन्त्रै रात्मानं कुशैः सोदकबिन्दुभिः ॥ आपोहिष्ठाव्याहृतिभिः सावित्र्या वारुणैः शुभैः । ॐकारयाहृतियुतां गायत्त्रीं देवमातरम् । जप्त्वा जलाञ्जलिं दद्याद्भास्करं प्रति तन्मनाः ॥ प्राक्कूलेषु समासीनो दर्भेषु सुसमाहितः । प्राणायामत्रयं कृत्वा ध्यायेत् सन्ध्यामिति स्मृतिः ॥ या सन्ध्या सा जगत्सूतिर्मायातीता च निष्कला । ऐश्वरी तु परा शक्तिस्तत्तन्मन्त्रसमुद्भवा ॥ ध्यात्वार्कमण्डलगतां सावित्रीं वै जपन् बुधः । प्राङ्मुखः सततं विप्रः सन्ध्योपासनमाचरेत् ॥ सन्ध्याहीनोऽशुचिर्नित्यमनर्हः सर्व्वकर्म्मसु । यदन्यत् कुरुते किञ्चित् न तस्य फलमाप्नुयात् ॥

अनन्यचेतसः शान्ता ब्राह्मणा वेदपारगाः । उपास्य विधिषत् सन्ध्यां प्राप्ताश्च परमां गतिम् ॥ योऽन्यत्र कुरुते यत्नाद्धर्म्मकार्य्यं द्विजोत्तमः । विहाय सन्ध्याप्रणतिं स याति नरकायुतम् ॥ तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन सन्ध्योपासनमाचरेत् । उपासितो भवेत्तेन देवो योगतनुः परः ॥ सहस्रपरमां नित्यं शतमध्यां दशावराम् । सावित्रीं वै जपेद्बिद्बान् प्राङ्मुखः प्रयतः स्थितः ॥ अथोपतिष्ठेदादित्यमुदयन्तं समाहितः । मन्त्रैस्तु विविधैः सौरैरृग्यजुःसामसम्भवैः ॥ उपस्थाय महायोगं देवदेवं दिवाकरम् । कुर्व्वीत प्रणतिं भूमौ मूर्द्ध्ना नित्यञ्च मन्त्रतः ॥ * ॥ ॐ खं खखोल्काय शान्ताय कारणत्रयहेतवे । निवेदयामि चात्मानं नमस्ते ज्ञानरूपिणे ॥ नमस्ते घृणये तुभ्यं सूर्य्याय ब्रह्मरूपिणे । त्वमेव ब्रह्म परममापो ज्योती रसोऽमृतम् ॥ भूर्भुवः स्वस्त्वमोङ्कारः सर्व्वे रुद्राः सनातनाः । पुरुषः सन्महोऽतस्त्वां प्रणमामि कपर्द्दिनम् ॥ त्वमेव विश्वं बहुधा सदसत् सूयसे च यत् । नमो रुद्राय सूर्य्याय त्वामहं शरणं गतः ॥ प्राचेतसे नमस्तुभ्यमुमायाः पतये नमः । नमोऽस्तु नीलग्रीवाय नमस्तुभ्यं पिनाकिने ॥ विलोहिताय भर्गाय सहस्राक्षाय ते नमः । नम उमापतये तुभ्यमादित्याय नमोऽस्तु ते ॥ नमस्ते बहुहस्ताय त्र्यम्बकाय नमोऽस्तु ते । प्रपद्ये त्वां विरूपाक्ष ! महान्तं परमेश्वरम् ॥ हिरण्मये गृहे गुप्तमात्मानं सर्व्वदेहिनाम् । नमस्यामि परं ज्योतिर्ब्रह्माणं त्वां परामृतम् ॥ विश्वं पशुपतिं भीमं नरनारीशरीरिणम् । नमः सूर्य्याय रुद्राय भास्वते परमेष्ठिने । उग्राय सर्व्वभक्ष्याय त्वां प्रपद्ये सदैव हि ॥ * ॥ एतद्वै सूर्य्यहृदयं जप्त्वा स्तवमनुत्तमम् । प्रातःकालेऽथ मध्याह्ने नमस्कुर्य्याद्दिवाकरम् ॥ इदं पुत्त्राय शिष्याय धार्म्मिकाय द्बिजातये । प्रदेयं सूर्य्यहृदयं ब्रह्मणा तु प्रदर्शितम् ॥ सर्व्वपापप्रशमनं वेदसारं समुद्धृतम् । ब्राह्मणानां हितं पुण्यं ऋषिसंघैर्निषेवितम् ॥ यस्तु नित्यं पठेद्धीमान् प्रेक्षन्नादित्यमण्डलम् । महापातकयुक्तोऽपि पूयते नात्र संशयः ॥ क्षयापस्मारकुष्ठाद्यैर्व्याधिभिः पीडितोऽपि सन् । जप्त्वा शतगुणं स्तोत्रं स श्लाघ्यो भवति द्रुतम् ॥ भूतग्रहपिशाचातिबीजव्यसनकर्षिभिः । स्तुवन् ध्यात्वा हरिं विप्रो मुच्यते महतो भयात् ॥ अथागत्य गृहं विप्रः समाचम्य यथाविधि । प्रज्वाल्य वह्निं विधिवज्जुहुयाज्जातवेदसम् ॥ ऋत्विक्पुत्त्रोऽथ पत्नी वा शिष्यो वापि सहो- दरः । प्राप्यानुज्ञां विशेषेण जुहुयुर्व्वा यथाविधि ॥ पवित्रपाणिः पूतात्मा शुक्लाम्बरधरोत्तरः । अनन्यमानसो भूत्वा जुहुयात् संयतेन्द्रियः ॥ विना दर्भेण यत् कर्म्म विना मन्त्रेण वा पुनः । राक्षसं तद्भवेत् सर्व्वं नामुत्रेह फलप्रदम् ॥ * ॥

पृष्ठ ३/३१३

दवतानि नमस्कुर्य्याद्देयमारान्निवेदयेत् । दद्यात् पुष्पादिकं तेषां वृद्धांश्चैवाभिवादयेत् ॥ गुरुञ्चैवाभ्युपासीत हितञ्चास्य समाचरेत् । वेदाभ्यासं ततः कुर्य्यात् प्रयत्नाद्भक्तितो द्विजः ॥ जपेदध्यापयेच्छिष्यान् श्रावयेच्च विधारयेत् । अवेक्षेत च शास्त्राणि धर्म्मादीनि द्विजोत्तमः ॥ वैदिकांश्चैव नियमान् वेदाङ्गानि विशेषतः । उपेयादीश्वरञ्चाथ योगक्षेमप्रसिद्धये ॥ साधयेद्विविधानर्थान् कुटम्बार्थे ततो द्बिजः ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १७ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “प्रातः शिरसि शुक्लाब्जे द्विनेत्रं द्बिभुजं गुरुम् । प्रसन्नवदनं शान्तं स्मरेत्तन्नामपूर्ब्बकम् ॥” ॐ नमो गुरवे तस्मा इष्टदेवस्वरूपिणे । यस्य वाक्यामृतं हन्ति विषं संसारसंज्ञकम् ॥” इति पठेत् ॥ “अहं देवो न चान्योऽस्मि ब्रह्मैवास्मि न शोक- भाक् । सच्चिदानन्दरूपोऽहं नित्यमुक्तस्वभाववान् ॥” इति भावयेत् । “लोकेश ! चैतन्यमयादिदेव श्रीकान्त विष्णो भवदाज्ञयैव । प्रातः समुत्थाय तव प्रियार्थं संसारयात्रामनुवर्त्तयिष्ये ॥ जानामि धर्म्मं न च मे प्रवृत्ति- र्जानाम्यधर्म्मं न च मे निवृत्तिः । त्वया हृषीकेश ! हृदि स्थितेन यथा नियुक्तोऽस्मि तथा करोमि ॥” विष्णुपुराणे । “प्रबुद्धश्चिन्तयेद्धर्म्ममर्थञ्चास्याविरोधिनम् । अपीडया तयोः काममुभयोरपि चिन्तयेत् ॥” धर्म्मलक्षणन्तु भविष्ये । “धर्म्मः श्रेयः समुद्दिष्टं श्रेयोऽभ्युदयसाधनम् ॥” अतएव जैमिनिः । चोदनालक्षणोऽर्थो धर्म्म इति । तेन वैदिकलिङ्प्रतिपाद्योऽर्थो धर्म्मः । कोऽर्थो योऽभ्युदयाय इति तु भविष्ये ॥ * ॥ ततः ॐ प्रियदत्तायै भुवे नमः । इति नमस्कृत्य दक्षिणं चरणं न्यसेत् । छन्दोगपरिशिष्टम् । “श्रोत्रियं सुभगामग्निं गाञ्चैवाग्निचितं तथा । प्रातरुत्थाय यः पश्येदापद्भ्यः स विमुच्यते ॥ पापिष्ठं दुर्भगां मद्यं नग्नमुत्कृत्तनासिकम् । प्रातरुत्थाय यः पश्येत्तत् कलेरुपलक्षणम् ॥” अतएव व्यासः । “धनिनः श्रोत्रियो राजा नदी वैद्यस्तु पञ्चमः । पञ्च यत्र न विद्यन्ते तत्र वासं न कारयेत् ॥” महाभारते । “कर्कोटकस्य नागस्य दमयन्त्या नलस्य च । ऋतुपर्णस्य राजर्षेः कीर्त्तनं कलिनाशनम् ॥” मात्स्ये । “कार्त्तवीर्य्यार्ज्जुनो नाम राजा बाहुसहस्रभृत् । योऽस्य संकीर्त्तयेन्नाम कल्यमुत्थाय मानवः ॥ न तस्य वित्तनाशः स्यान्नष्टञ्च लभते पुनः ॥”

कल्यं प्रातः ॥ * ॥ अथ विण्मूत्रोत्सर्गः । विष्णुधर्म्मोत्तरे । “निद्रां जह्याद्गृही राम ! नित्यमेवारुणोदये । वेगोत्सर्गं ततः कृत्वा दन्तधावनपूर्ब्बकम् ॥ स्नानं समाचरेत् प्रातः सर्व्वकल्मषनाशनम् ॥” अरुणोदयकालमाह स्कन्दपुराणम् । “उदयात् प्राक् चतस्रस्तु नाडिका अरुणोदयः । तत्र स्नानं प्रशस्तं स्यात्तद्धि पुण्यतमं स्मृतम् ॥” नाडिका दण्डः । विष्णुधर्म्मोत्तरे । “वेगरोधं न कर्त्तव्यमन्यत्र क्रोधवेगतः ।” आयुर्व्वेदीयेऽपि । न वेगितोऽन्यकार्य्यसिद्धिः स्यान्नाजित्वा साध्यमामयम् । अङ्गिराः । “उत्थाय पश्चिमे रात्रेस्तत आचम्य चोदकम् । अन्तर्द्धाय तृणैर्भूमिं शिरः प्रावृत्य वाससा ॥ वाचं नियम्य यत्नेन ष्ठीवनोच्छासवर्ज्जितः ॥ कुर्य्यान्मूत्रपुरीषे तु शुचौ देशे समाहितः ॥” विष्णुपुराणम् । “ततः कल्यं समुत्थाय कुर्य्यान्मैत्रं नरेश्वर ! । नैरृत्यामिषुविक्षेपमतीत्याभ्यधिकं भुवः ॥ तिष्ठेन्नातिचिरं तत्र नैव किञ्चिदुदीरयेत् ॥” कल्यमुषःकालम् । मैत्रं मित्रदेवताकपायुसम्ब- न्धात् पुरीषोत्सर्गः । नैरृत्यामुत्थानदेशमारभ्य उत्थायेत्यनेन उपस्थितेः इषुप्रक्षेपयोग्यदेशा- द्बहिः । तद्देशपरिमाणमाह पितामहः । “मध्यमेन तु चापेन प्रक्षिपेत्तु शरत्रयम् । हस्तानाञ्च शते सार्द्धे लक्ष्यं कृत्वा विचक्षणः ॥” आपस्तम्बः । “मूत्रपुरीषोत्सर्गं कुर्य्याद्दक्षिणां दिशं दक्षिणा- परां वेति ।” दक्षिणापरां नैरृतीम् । मनुः । “मूत्रोच्चारसमुत्सर्गं दिवा कुर्य्यादुदङ्मुखः । दक्षिणाभिमुखो रात्रौ सन्ध्ययोश्च यथा दिवा ॥” यत्तु यमवचनम् । “प्रत्यङ्मुखश्च पूर्ब्बाह्णे त्वपराह्णे च प्राङ्मुखः । उदङ्मुखस्तु मध्याह्ने निशायां दक्षिणामुखः ॥” इति तदिच्छाविकल्पार्थं सूर्य्याभिमुखनिरा- सार्थञ्च न तु नियमार्थं देवलवचनविरोधात् । तथा च देवलः । “सदैवोदङ् मुखः प्रातः सायाह्ने दक्षिणामुखः । विण्मूत्रमाचरेन्नित्यं सन्ध्यायां परिवर्ज्जयेदिति ॥” अत्र प्रातःसायाह्नशब्दौ दिवारात्रिपरौ पूर्ब्बोक्तमनुवचनैकवाक्यत्वात् । सन्ध्यायां परि- वर्ज्जयेदिति तु पीडितेतरपरम् ॥ * ॥ यमः । “कृत्वा यज्ञोपवीतन्तु पृष्ठतः कण्ठलम्बितम् । विण्मूत्रे च गृही कुर्य्याद्यद्वा कर्णे समाहितः ॥” पृष्ठतः पृष्ठे कण्ठलम्बितं निवीतं तत् पृष्ठ- लम्बितं निवीतमापृष्ठदेशावलम्बं ग्राम्यधर्म्मेष्विति निगमपरिशिष्टवचनात् । “नियम्य प्रयतो वाचं संवीताङ्गोऽवगुण्ठितः ॥” इति मनुवचनाच्च ॥ अत्र संवीतं निवीतं संवीतं मानुष इति तैत्ति- रीयश्रुतेः । मानुषे सनकादिकृत्ये । पृष्ठलम्बितं निवीती वेति वौधायनीयाच्च । ततश्च हारवत्

कृत्वा पृष्ठलम्बितं स्कन्धे इत्यर्थः । एकवस्त्रता- पक्षे व्यवस्थामाह सांख्यायनः । यद्येकवस्त्रो यज्ञोपवीतं कर्णे कृत्वा अवगुण्ठित इति । कर्णे दक्षिणे । पवित्रं दक्षिणे कर्णे विण्मूत्रमाचरे- दिति स्मृतौ तथा दर्शनात् । अवगुण्ठितः कृत- शिरोऽवगुण्ठनः । मनुः । “छायायामन्धकारे वा रात्रावहनि वा द्बिजः । यथासुखमुखः कुर्य्यात् प्राणवाधभयेषु च ॥” महाभारते । “प्रत्यादित्यं प्रतिजलं प्रति गाञ्च प्रति द्विजम् । मेहन्ति ये च पथिषु ते भवन्ति गतायुषः ॥” प्रतिः सांमुख्ये ॥ * ॥ मनुः । “न मूत्रं पथि कुर्व्वीत न भस्मनि न गोव्रजे । न फालकृष्टे न जले न चित्यां न च पर्व्वते ॥ न जीर्णदेवायतने न वल्मीके कदाचन । न ससत्त्वेषु गर्त्तेषु न गच्छन्नापि संस्थितः ॥ न नदीतीरमासाद्य न च पर्व्वतमस्तके । गवाग्निविप्रानादित्यमपः पश्यंस्तथैव च ॥ न कदाचन कुर्व्वीत विण्मूत्रस्य विसर्ज्जनम् । ससत्त्वेषु प्राणिमत्सु । संस्थित उत्थितः पर्व्वतनिषेधादेव मस्तकनिषेधे सिद्धे पुनर्निषेधं यत्र पर्व्वतोऽशक्यपरीहारस्तत्रापि मस्तकवर्ज्ज नार्थः । अथवा । पर्व्वतमस्तकनिषेधोऽधिक दोषाय ॥ * ॥ वशिष्ठः । “आहारनिर्हारविहारयोगाः सुसंवृता धर्म्मविदा तु कार्य्याः । वाग्बुद्धिगुप्ती च तपस्तथैव धनायुषी गुप्ततमे तु कार्य्ये ॥” निर्हारो मूत्रपुरीषोत्सगः । विहारः स्त्रीसं- भोगः । योगः समाधिः । वाग्गुप्तिरशुभालाप- त्यागः । बुद्धिगुप्तिरनिष्टचिन्तात्यागः । हारीतः । “आहारन्तु रहः कुर्य्यान्निर्हारञ्चैव सर्व्वदा । गुप्ताभ्यां लक्ष्म्यपेतः स्यात् प्रकाशे हीयते तथा ॥” विष्णुपुराणम् “सोमाग्न्यर्काम्बुवायूनां पूज्यानाञ्च न संमुखम् । कुर्य्यात् ष्ठीवनविण्मूत्रसमुत्सर्गञ्च पण्डितः ॥” आपस्तम्बः । “न च सोपानत्को मूत्रपुरीषे कुर्य्यादिति ।” बृहन्मनुः । “करगृहीतपात्रेण कृत्वा मूत्रपुरीषके । मूत्रतुल्यन्तु पानीयं पीत्वा चान्द्रायणञ्चरेत् ॥” भरद्वाजः । “अथावकृष्यविण्मूत्रं लोष्टकाष्ठतृणाद्विना । उदस्तवासा उत्तिष्ठेद्दृढं विधृतमेहनः ॥” * ॥ उदस्तवासाः कटिदेशादूर्द्ध्वक्षिप्तवस्त्रः । अथ शौचम् । देवलः । “धर्म्मविद्दक्षिणं हस्तमधःशौचे न योजयेत् । तथैव वामहस्तेन नाभेरुर्द्ध्वं न शोधयेत् । प्रकृतिस्थितिरेषा स्यात् कारणादुभयक्रिया ॥” कारणाद्रोगादेः । ब्रह्माण्डपुराणम् । “उद्धृतोदकमादाय मृत्तिकाञ्चैव वाग्यतः । उदङ्मुखो दिवा कुर्य्याद्रात्रौ चेद्दक्षिणारुखः ॥ सुनिर्निक्ते मृदं दद्यान्मृदन्ते त्वप एव च ॥”

पृष्ठ ३/३१४

कुर्य्याच्छौचमिति शेषः । सुनिर्निक्ते भरद्वाजोक्त- लोष्टादिप्रमृष्टे गुदे । उदकपात्राभावे करेण जलाशयात् उदकग्रहणमाह आदित्यपुराणम् । “रत्निमात्रं जलं-त्यक्त्वा कुर्य्याच्छौचमनुद्धृते । पश्चाच्च शोधयेत्तीर्थमन्यथा न शुचिर्भवेत् ॥” तस्मिन् देशे शौचं कर्त्तव्यं यस्माद्रत्निमात्रव्यव- हितं जलं तत्स्थलमेव तीर्थं जलसमीपत्वात् ॥ * ॥ विष्णुपुराणम् । “वल्मीकमूषिकोत्खातां मृदमन्तर्जलान्तथा । शौचावशिष्टां गेहाच्च नादद्याल्लेपसम्भवाम् ॥ अन्तःप्राण्यवपन्नाञ्च हलोत्खातां सकर्द्दमाम् ॥” मनुदक्षौ । “एका लिङ्गे गुदे तिस्रस्तथा वामकरे दश । उभयोः सप्त दातव्या मृदः शुद्धिमभीप्सता ॥” उभयोः करयोः । वामहस्ते दशदानानन्तरं तत्पृष्ठे षड्दानमाह हारीतः । दशमध्ये च षट् पृष्ठे इति । शङ्खदक्षौ । “तिस्रस्तु मृत्तिका देयाः कृत्वा तु नखशोधनम् । तिस्रस्तु पादयोर्देयाः शुद्धिकामेन नित्यशः ॥” नखशोधनं तृणादिना नखान्तर्मलशोधनम् । तिस्र इति हस्तयोरिति शेषः ॥ * ॥ पादप्रक्षालनं न कांस्ये कर्त्तव्यमित्याह विष्णु- धर्म्मोत्तरम् । “दर्भैर्न मार्ज्जयेत् पादौ न च कांस्ये प्रधावयेत् ॥” दक्षः । “लिङ्गे तत्र समाख्याता त्रिपर्व्वी पूर्य्यते यया । अर्द्धप्रसृतिमात्रा तु प्रथमा मृत्तिका स्मृता ॥ द्बितीया च तृतीया च तदर्द्धं परिकीर्त्तितम् ॥” यदा तु उक्तप्रमाणया मृदा गन्धलेपक्षयो न भवति तदा अधिकयापि कर्त्तव्यम् । “गन्धलेपक्षयकरं शौचं कुर्य्यादतन्द्रितः ॥” इति याज्ञवल्क्यवचनात् ॥ गुदादन्यत्र परिमाणमाह यमः । “मृत्तिका तु समुद्दिष्टा त्रिपर्व्वी पूर्य्यते यया ।” त्रिपर्व्वी तर्ज्जनीमध्यमानामिकानामग्रपर्व्व- त्रयम् ॥ * ॥ मूत्रमात्रे तु स्मृतिः । “एकां लिङ्गे मृदं दद्यात् वामहस्ते तु मृत्त्रयम् । उभयोर्हस्तयोर्द्वे तु मूत्रशौचं प्रकीर्त्तितम् ॥” ब्रह्मपुराणे । “पादयोर्द्वे गृहीत्वा च सुप्रक्षालितपाणिमान् । द्विराचम्य ततः शुद्धः स्मृत्वा विष्णुं सनातनम् ॥” पादयोर्द्वे एकैका । इदं मूत्रे पुरीषोत्सर्गे तिसृणां विधानात् ॥ * ॥ दक्षः । “यथोदितं दिवा शौचमर्द्धं रात्रौ विधीयते । आतुरे च तदर्द्धं स्यात् तदर्द्धन्तु पथि स्मृतम् ॥” यथोक्तकरणाशक्तावेवेदं न तु निशादिपुरस्कारे- णैव वाक्यस्यादृष्टार्थतापत्तेः ॥ * ॥ आपस्तम्बः । “पथि पादस्तु विज्ञेय आर्त्तः कुर्य्याद्यथाबलम् ।” एतयोर्व्विरोधस्तु आर्त्तानार्त्ताभ्यां परिहर- णीयः । दक्षः । “देशं कालं तथात्मानं द्रव्यं द्रव्यप्रयोजनम् । उपपत्तिमवत्थाञ्च ज्ञात्वा शौचं प्रकल्पयेत् ॥”

ब्रह्मपुराणे । “न यावदुपनीयेत द्विजः शूद्रस्तथाङ्गना । गन्धलेपक्षयकरं शौचं तेषां विधीयते ॥ प्रमाणं शौचसंख्या वा न शिष्टैरुपदिश्यते । यावच्च शुद्धिं मन्येत तावत शौचं समाचरेत् ॥” दक्षः । “न्यूनाधिकं न कर्त्तव्यं शौचं शुद्धिमभीप्सता । प्रायश्चित्तं प्रसज्जेत विहितातिक्रमे कृते ॥ शौचाचारविहीनस्य समस्ता निष्फलाः क्रियाः ॥” गन्धलेपक्षये सत्यधिकं न कर्त्तव्यं पूर्ब्बोक्तयाज्ञ- वल्क्यविरोधात् । गन्धलेपाक्षये त्वधिकसंख्य- यापि । याज्ञवल्क्यवचनमनुपनीतादिपरं वा पूर्ब्बोक्तब्रह्मपुराणैकवाक्यत्वात् ॥ * ॥ “एतच्छौचं गृहस्थानां द्विगुणं ब्रह्मचारिणाम् । त्रिगुणन्तु वनस्थानां यतीनाञ्च चतुर्गुणम् ॥” इदन्तु द्बैमुण्यादिकं संख्यामात्रे तदनन्तराभि- धानात् । व्याघ्रपादः । “शौचन्तु द्विविधं प्रोक्तं बाह्यमाभ्यन्तरं तथा । मृज्जलाभ्यां स्मृतं बाह्यं भावशुद्धिस्तथापरम् ॥ गङ्गातोयेन कृत्स्नेन मृद्भारैश्च नगोपमैः । आमृत्योः स्नातकश्चैव भावदुष्टो न शुध्यति ॥” स्मृतिः । “धावन्तञ्च प्रमत्तञ्च मूत्रोच्चारकृतन्तथा । भुञ्जानमाचमानञ्च नास्तिकं नाभिवादयेत् ॥ जन्मप्रभृति यत्किञ्चित् चेतसा धर्म्ममाचरेत् । सर्व्वं तन्निष्फलं याति एकहस्ताभिवादनात् ॥” ऋष्यशृङ्गः । “यस्मिन् स्थाने कृतं शौचं वारिणा तद्विशो- धयेत् । न शुद्धिस्तु भवेत्तस्य मृत्तिकां यो न शोधयेत् ॥” शौचानन्तरं हारीतः । गोमयेन मृदा वा कमण्डलुं प्रमृज्य पूर्ब्बवदुपस्पृश्य आदित्यं सोम- मग्निं वा वीक्षेतेति । अत्र मार्जनानन्तरं क्षलनं अन्यत्र तथादर्शनात् । आचमनान- न्तरं आदित्यादिदर्शनं यथासम्भवम् । शौचं कृत्वा मूत्रोच्चारं न पश्येत् दृष्ट्वादित्यमग्निं सोमं वा पश्येदिति ॥ * ॥ अथाचमनविधिः । दक्षः । “प्रक्षाल्य पाणी पादौ च त्रिः पिबेदम्बु वीक्षि- तम् । संवृत्याङ्गुष्ठमूलेन द्विः प्रमृज्यात्ततो मुखम् ॥ संहत्य तिसृभिः पूर्ब्बमास्यमेवमुपस्पृशेत् । अङ्गुष्ठेन प्रदेशिन्या घ्राणं पश्चादनन्तरम् ॥ अङ्गुष्ठानामिकाभ्याञ्च चक्षुःश्रोत्रे पुनः पुनः । नाभिं कनिष्ठाङ्गुष्ठेन हृदयन्तु तलेन वै ॥ सर्व्वाभिस्तु शिरः पश्चाद्बाहू चाग्रेण संस्पृशेत् ॥” पादप्रक्षालनं विशेषयति देवलः । “प्रथमं प्राङ्मुखः स्थित्वा पादौ प्रक्षालयेत् शनैः । उदङ्मुखो वा दैवत्ये पैतृके दक्षिणामुखः ॥” शनैरत्वरः । दैवपैतृकेतरत्रापस्तम्बः । प्रत्यक्- पादावसेचनमिति । प्रत्यक् पश्चिमाभिमुखः । क्रममाह गोभिलः । सव्यं पादमवनेनिज इति

सव्यं पादं प्रक्षालयेत् । दक्षिणं पादमवनेनिज इति दक्षिणं पादं प्रक्षालयेदिति अर्हणीये तथादर्शनात् सर्व्वत्र तथा कल्प्यते । पारस्करः । सव्यं पादं प्रक्षाल्य दक्षिणं प्रक्षालयतीति सूत्रेण प्राक् सव्यपादप्रक्षालने सिद्धे सव्यं प्रक्षाल्य दक्षिणं प्रक्षालयतीत्यत्र सव्यग्रहणं सामान्यार्थं तेनान्यस्यापि पादप्रक्षालने सव्यस्यैव प्राथम्यम् अन्यार्थं पुनर्व्वचनमिति न्यायात् । अन्यार्थमधि- कार्थम् । ब्राह्मणश्चेद्दक्षिणं प्रथममिति सूत्रं तस्य पादौ यदि ब्राह्मणः प्रक्षालयति तदा दक्षिणं प्रथममिति न सव्यम् । यथा प्रक्षाल- यतीत्यनुवृत्तौ आश्वलायनः । दक्षिणमग्रे ब्राह्म- णाय प्रयच्छेत् सव्यं शूद्रायेति । स्वयं प्रक्षालने सव्यस्यैव प्राथम्यमिति एवं हरिशर्म्मापि । आचमने पाणिपादप्रक्षालनं मूत्राद्यत्मर्गे । यथा वृद्धपराशरः । “कृत्वाथ शौचं प्रक्षाल्य हस्तौ पादौ च मृज्जलैः । निबद्धशिख आसीनो द्विज आचमनञ्चरेत् ॥ कृत्वोपवीतं सव्यांशे वाङ्मनःकायसंयतः ॥” आपस्तम्बः । “इत्येवमद्भिराजानु प्रक्षाल्य चरणौ पृथक् । हस्तौ चामणिबन्धाभ्यां पश्चादासीत संयतः ॥” आजानु आमणिबन्धाभ्यामित्यवध्युपादानं तत्- पर्य्यन्ताशुचित्वशङ्कायां अध्वश्रमापनोदनाय अतिशयशौचाय वा । अतएवोक्तं अङ्गप्रकर्षात् फलप्रकर्ष इति ॥ * ॥ शिखाबन्धने विशेषमाह ब्रह्मपुराणम् । “गायत्त्र्या तु शिखां बद्ध्वा नैरृत्यां ब्रह्मरन्ध्रतः । जुटिकाञ्च ततो बद्ध्वा ततः कर्म्म समाचरेत् ॥” * ॥ पिबेदित्यत्रान्तर्जान्वाह याज्ञवल्क्यः । “अन्तर्जानु शुचौ देशे उपविष्ट उदड्मुखः । प्राग्वा ब्राह्मेण तीर्थेन द्विजो नित्यमुपस्पृशेत् ॥” अन्तर्जानु जानुनोर्म्मध्ये हस्तौ कृत्वेति शेषः । वाशब्दादीशानाभिमुखः । “ईशानाभिमुखो भूत्वोपस्पृशेत्तु यथाविथि ॥” इति मरीच्युक्तेः ॥ ब्राह्मेण तीर्थेन अङ्गुष्ठमूलेन । “कनिष्ठदेशिन्यङ्गुष्ठमूलान्यग्रं करस्य च । प्रजापतिपितृब्रह्मदेवतीर्थान्यनुक्रमात् ॥” इति याज्ञवल्क्यात् ॥ देशिनी तर्ज्जनी । करस्य दक्षिणस्य । यथा मार्कण्डेयपुराणम् । “अङ्गुष्ठोत्तरतो रेखा या पाणेर्दक्षिणस्य च । एतद्ब्राह्ममिति ख्यातं तीर्थमाचमनाय वै ॥” अत्र द्विजो न स्त्रीशूद्राविति मिताक्षरा ॥ अतएव । “स्त्रियास्त्रैदशिकं तीर्थं शूद्रजातेस्तथैव च । सकृदाचमनाच्छुद्धिरेतयोरेव चोभयोः ॥” ब्राह्मतीर्थावरोधे तु मनुः । “कायत्रैदशिकाभ्यां वा न पैत्र्येण कदाचन ।” उक्ततीर्थत्रयस्य ब्रणादिनावरोधे करमध्यात्म-

पृष्ठ ३/३१५

काग्नेयेनापि । एवञ्च सर्व्वाविरोधे सुवर्णादि- पात्रेणाप्याचमनं कार्य्यं स्वयमसामर्थेऽन्येनाच- मनं कारयितव्यम् । याज्ञवल्क्यः । “अद्भिस्तु प्रकृतिस्थाभिर्हीनाभिः फेनवुद्वुदः । हृत्कण्ठतालुगाभिस्तु यथासंख्यं द्बिजातयः ॥ शुध्येरन् स्त्री च शूद्रश्च सकृत् स्पृष्ठाभिरन्ततः ॥” अन्ततः ओष्ठोपान्ते । उत्तरोत्तरमुपकर्षात् । अतएव स्पृष्टाभिरित्युक्तं न तु भक्षिताभिरिति । स्त्री शूद्रो वाथ नित्याम्भः क्षालनाच्च करोष्ठयो- रिति ब्रह्मपुराणाच्च । आचमनार्थे पाणिपाद- प्रक्षालनमेवेत्येके । इति शूद्राधिकारे गोतमो- क्तेश्च । आचमनार्हजलाभावे इदमित्याचारा- ध्यायः । मनुः । “हृद्गाभिः पूयते विप्रः कण्ठगाभिश्च भूमिपः । वैश्योऽद्भिः प्राशिताभिश्च शूद्रः स्पृष्टाभिर- न्ततः ॥” अत्र वश्यावधिप्राशनमुक्तम् । अनुपनीतानान्तु स्त्रीशूद्रवदाचमनं न यावदुपनीयेत । इति प्रागुक्तशौचे तथादर्शनात् मिताक्षरादयो- ऽप्येवम् । अम्बु विशेषयति वौधायनः । पाद- प्रक्षालनाच्छेषेण नाचामेत यद्याचामेत् भूमौ स्रावयित्वाचामेदिति । उशनाः । “कांस्यायसेन पात्रेण त्रपुसीसकपित्तलः । आचान्तः शतकृत्वोऽपि न कदाचिच्छुचि- र्भवेत् ॥” कांस्यादिपात्रकरणकाचमनं कांस्यायसेनेत्या- दिना निषिद्बमिति केचित् । हस्तेनाचमनेऽपि कांस्यादिपात्रावर्ज्जितं तन्निषिद्धमित्यपरे । आचमनजलनिषेधे शङ्खलिखितौ । न शूद्रा शुच्येकपाण्या वर्ज्जितेनेति अत्राशुचिपदम् आचमनकर्त्तृभिन्नपरम् । शूद्रसाहचर्य्यात् एक पाणिपदमपि आचमनकर्त्तृभिन्नपाणिपरम् । तेन स्वीयवामपाण्यावर्ज्जितमनिषिद्धम् । तथा च कमण्डल्वधिकारे बौधायनः । मूत्रपुरीषे कुर्व्वन् दक्षिणहस्तेन गृह्णाति सव्येनाचमनीय- मिति । गृह्णाति जलपात्रमिति शेषः । आचा- मेदित्यनुवृत्तौ देवलः । “शिखां बद्धा वसित्वा द्वे निर्निक्ते वाससी शुभे । तूष्णीं भूत्वा समादाय नोद्गच्छन्नविलोकयन् ॥” एकवस्त्राः प्राचीनावीतिन इत्यादिपारस्कर- दर्शनात् यत्र प्रेतस्नानतर्पणादौ एकवस्त्रत्वं विहितं तत्र तदङ्गत्वादेकवासा एवाचमनं कुर्य्यात् । प्रचेताः । “अनुष्णाभिरफेनाभिः पूताभिर्वीक्ष्य चक्षुषा । हृद्गताभिरशब्दाभिस्त्रिश्चतुर्व्वाद्भिराचमेत् ॥” चतुर्व्वेति भावशुद्ध्यपेक्षया विकल्पः । न तु फलभूयस्त्वार्थं कल्पनागौरवापत्तेः । वीक्षणा- नुष्णयोर्भट्टभाष्यमाधवाचार्य्यकृतपराशरभाष्य- योरपवादमाह यमः । “रात्राववीक्षितेनापि शुद्धिरुक्ता मनीषिभिः । उदके नातुराणाञ्च तथोष्णेनोष्णपायिनाम् ॥” आचामेदित्यनुवृत्तौ वशिष्ठः । प्रदरादपि या

गोस्तर्पणाय स्युर्न वर्णरसदुष्टाभिर्याश्च स्युरशु- भागमा इति । प्रदरो विदीर्णभूभागः । अशु- भागमाः अशुचिदेशादागताः । यस्मिन् देशे वर्णादिदुष्टमेव तोयं तत्र तदपि ग्राह्यम् । तथा च मरीचिः । “येषु स्थानेषु यच्छौचं धर्म्माचारश्च यादृशः । तत्र तन्नावमन्येत धर्म्मस्तत्रैव तादृशः ॥ येषु स्थानेषु ये देवा येषु देशेषु ये द्बिजाः । येषु स्थानेषु यत्तोयं या च यत्रैव मृत्तिका ॥” आचमने उदकग्रहणप्रकारं परिमाणञ्चाह भरद्वाजः । “आयतं पर्व्वणां कृत्वा गोकर्णाकृतिवत् करम् । संहताङ्गुलिना तोयं गृहीत्वा पाणिना द्विजः ॥ मुक्ताङ्गुष्ठकनिष्ठाभ्यां शेषेणाचमनञ्चरेत् । माषमज्जनमात्रास्तु संगृह्य त्रिः पिबेदपः ॥” पाणिना दक्षिणेन । त्रिः पिबेद्दक्षिणेनापि इत्यादिपुराणोक्तेः । मार्कण्डेयः । “सपवित्रेण हस्तेन कुर्य्यादाचमनक्रियाम् । नोच्छिष्टं तत्पवित्रन्तु भुक्तोच्छिष्टन्तु वर्ज्जयेत् ॥” मदनपारिजाते हारीतः । “ग्रन्थिर्यस्य पवित्रस्य न तेनाचमनञ्चरेत् ॥” ग्रन्थनाद्ग्रन्थिरिति समुद्रकरेऽपि । आचमना- नुवृत्तौ देवलः । “न गच्छन्न शयानश्च न चलन्न परान् स्पृ शन् । न हसन्नैव संजल्पन्नात्मानञ्चैव वीक्षयन् ॥” चलन् कम्पमान इति रत्नाकरः ॥ आत्मानं आत्मस्थानं हृदयम् । वीक्षयन्निति स्वार्थे णिच् । “केशान्नीवीमधःकायं न स्पृशन् धरणीमपि । यदि स्पृशति चैतानि भूयः प्रक्षालयेत् करम् ॥” अधःकायं नाभेरधःप्रदेशम् । करं दक्षिणम् । आचमनानुवृत्तौ गोभिलः । “नान्तरीयैकदेशेन कल्पयित्वोत्तरीयकम् ॥” अन्तरीयमधःपरीधानं तदेकदेशमुत्तरीयं कृत्वा मरीचिः । “न बहिर्जानुस्त्वरया नासनस्थो न चोत्थितः । न पादुकास्थोऽन्यचित्तः शुचिः प्रयतमानसः ॥ उपस्पृश्य द्विजो नित्यं शुद्धः पूतो भवेन्नरः । भुक्त्रासनस्थो नाचामेन्नान्यकाले कदाचन ॥ जलस्थलोभयकर्म्मानुष्ठानार्थन्तु जलस्थलैकचर- णेनाचमनं कर्त्तव्यमित्याह पैठीनसिः । अन्त- रुदके आचान्तोऽन्तरेव शुद्धः स्यात् तस्मा- दन्तरेकं बहिरेकञ्च कृत्वा पादमाचामेत् सर्व्वत्र शुद्धो भवतीति । जले तूत्तिष्ठन्नाचामेत् । जानो- रुर्द्ध्वं जले तिष्ठन्नाचान्तः शुचितामियात् । अधस्तात् शतकृत्वोऽपि समाचान्तो न शुध्य- तीति विष्णूक्तेः । हारीतः । “आर्द्रवासा जले कुर्य्यात्तर्पणाचमनं जपम् । शुष्कवासाः स्थले कुर्य्यात्तर्पणाचमनं जपम् ॥” कात्यायनः । “स्नानमाचमनं होमं भोजनं देवतार्च्चनम् । प्रौढपादो न कुर्व्वीत स्वाध्यायं पितृतर्पणम् ॥ आसनारूढपादस्तु जानुनोर्जङ्घयोस्तथा ।

कृतावसक्थिको यस्तु प्रौढपादः स उच्यते ॥” आसनारूढपादः आसनारोपितपादतलः । जानुनोर्जङ्घयोः कृतावसक्थिको वस्त्रादिना कृतपृष्ठजानुजङ्घाबन्धः । तुद्बयेन भेदप्रतीतेः प्रौढपादस्य द्विविधत्वं प्रतीयते ॥ * ॥ अत्र च अनेकोद्बाह्ये दारुशिले भूमिसमे इष्टकाश्च सङ्कीर्णोभूता इति वौधायनवचनात्तथाविधे आरूढपादोऽपि कुर्य्यात् । व्यासः । “शिरः प्रावृत्य कण्ठं वा मुक्तकच्छशिखोऽपि वा । अकृत्वा पादयोः शौचमाचान्तोऽप्यशुचि- र्भवेत् ॥” तथा । “अपः पाणिनखाग्रेण आचामेद्यस्तु ब्राह्मणः । सुरापानेन तत्तुल्यमित्येवमृषिरब्रवीत् ॥” संवृत्येति मुखं संवृत्य अलोमकोष्ठस्पर्शो यथा न भवतीति तात्पर्य्यम् । तथा च वशिष्ठः । “आचान्तः पुनराचामेद्बासो विपरिधाय च । ओष्ठौ च संस्पृश्य तथा यत्र स्यातामलोमकौ ॥” एवञ्च प्रागुक्तहारीतवचने ओष्ठयोर्म्मार्जनमुक्तं तत् सलोमकयोरेवेति । एतदनन्तरं वामहस्तं पादौ शिरश्च दक्षिणेन पाणिनाभ्युक्षयेत् । तथा च कामधेनावापस्तम्बः । त्रिराचामेत् हृद्गाभिस्त्रिरोष्ठौ परिमृजेत् द्विरित्येके दक्षिणेन पाणिना सव्यं प्रोक्ष्य पादौ शिरश्चेति । गोभिलः । त्रिराचामेत् द्विः परिमृजीत पादा- वभ्युक्ष्य शिरोऽभ्युक्षयेदिति इन्द्रियाण्यद्भिः स्पृशेत् अक्षिणी नासिके कर्णाविति । इन्द्रि- याणि इन्द्रियायतनानि इन्द्रियाणाममूर्त्तत्वात् । तिसृभिरिति तर्ज्जनीमध्यमानामिकाभिः ॥ * ॥ सर्व्वत्राङ्गुष्ठयोगेन आचमनकारणमाह पैठी- नसिः । अग्निरङ्गुष्ठस्तस्मात्तेनापि सर्व्वाणि स्थानानि स्पृशेत् । निष्ठीवनादावाचमनं यथा । वायुपुराणे । “निष्ठीवने तथाभ्यङ्गे तथा पादावसेचने । उच्छिष्ठस्य च सम्भाषादशुच्युपहतस्य च ॥ सन्देहेषु च सर्व्वेषु शिखां मुक्त्वा तथैव च । विना यज्ञोपवीतेन नित्यमेव उपस्य शेत् ॥ उष्ट्रवायससंस्पर्शे दर्शने चान्त्यवासिनाम् ॥” हारीतः । “स्त्रीशूद्रोच्छिष्टसंभाषणे मूत्रपुरीषोत्मर्गदर्शने देवमभिगन्तुकाम आचामेदिति ।” याज्ञवल्क्यः । “स्नात्वा पीत्वा क्षुते सुप्ते भुक्त्वा रथ्योपसर्पणे । आचान्तः पुनराचामेद्बासो विपरिधाय च ॥” ब्रह्मपुराणे । “होमे भोजनकाले च सन्ध्ययोरुभयोरपि । आचान्तः पुनराचामेदन्यत्रापि सकृत् सकृत् ॥ द्विराचम्य ततः शुद्धः स्मृत्वा विष्णुं सनातनम् ॥” स्मृतिः । “क्षुते निष्ठीविते सुप्ते परिधानेऽश्रुपातने । कर्म्मस्थ एषु नाचामेत् दक्षिणं श्रवणं स्पृ शेत् ॥”

पृष्ठ ३/३१६

अत्र हेतुमाह पराशरः । “प्रभासादीनि तीर्थानि गङ्गाद्याः सरितस्तथा । विप्रस्य दक्षिणे कर्णे वसन्ति मनुरब्रवीत् ॥” सांख्यायनः । “आदित्या वसवो रुद्रा वायुरग्निश्च धर्म्मराट् । विप्रस्य दक्षिणे कर्णे नित्यं तिष्ठन्ति देवतः ॥” पुराणसारवायुपुराणयोः । “यः कर्म्म कुरुते मोहादनाचन्यैव नास्तिकः । भवन्ति हि वृथा तस्य क्रियाः सर्व्वा न संशयः ॥” * ॥ अथ दन्तधावनम् । वृद्धशातातपः । “मुखे पर्य्युषिते नित्यं भवत्यप्रयतो नरः । तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन भक्षयेद्दन्तधावनम् ॥” श्राद्धदिनादौ तस्य वर्ज्यत्वं यथा । विष्णुः । “श्राद्धे जन्मदिने चैव विवाहेऽजीर्णसम्भवे । व्रते चैवोपवासे च वर्ज्जयेद्दन्तधावनम् ॥” दन्तधावनमद्यादुदङ्मुखः प्राङ्मुखो वेति ॥ * ॥ दन्तलग्नस्य दन्ततुल्यत्वं यथा । गोतमः । दन्तश्लिष्टे दन्तवदन्यत्र जिह्वाभिधर्षणात् प्राक् च्युतेरित्येके । च्युतेरास्राववद्विद्यान्निगरन्नेव तच्छुचिरिति । जिह्वाभिघर्षणायोग्यं दन्तलग्नं अशौचजनकं न भवतीत्यर्थः । इदञ्चानुलभ्य- मानरसविषयम् । दन्तवद्दन्तलग्नेषु रसवर्ज- मिति शङ्खवचनात् । जिह्वाभिघर्षणेऽपि अश- क्योद्धरणे न दोषः । “भोजने दन्तलग्नानि निर्हत्याचमनञ्चरेत् । दन्तलग्नमसंहार्य्यं लेपं मन्येत दन्तवत् ॥ न तत्र कुर्य्याद्बहुशो यत्नमुद्धरणे पुनः । भवेदशौचमत्यर्थं तृणवेधाद्व्रणे कृते ॥” इति देवलवचनात् ॥ च्युतेरित्युपलभ्यमानरसविषयम् । आस्रावो लाला तद्वन्निगरन्नित्यर्थः । अतएव शोणितं यथा न भवति तथा तृणादिना दन्तलग्न- निःसारणाचरणम् ॥ * ॥ छन्दोगपरिशिष्टम् । “नारदाद्युक्तवार्क्षेयमष्टाङ्गुलमपाटितम् । सत्वचं दन्तकाष्ठं स्थात्तदग्रेण प्रधावयेत् ॥ उत्थाय नेत्रे प्रक्षाल्य शुचिर्भूत्वा समाहितः ॥ परिजप्य तु मन्त्रेण भक्षयेद्दन्तधावनम् ॥ आयुर्बलं यशो वर्च्चः प्रजा पशुवसूनि च । ब्रह्मप्रज्ञाञ्च मेधाञ्च त्वन्नो धेहि वनस्पते ॥” शुचिर्भूत्वा द्विराचमनेनेति शेषः ॥ * ॥ नर- सिंहपुराणम् ॥ “दन्तकाष्ठस्य वक्ष्यामि समासेन प्रशस्तताम् । सर्व्वे कण्टकिनः पुण्याः क्षीरिणश्च यशस्विनः ॥” प्रमाणं स्थौल्यञ्चाह विष्णुः । “कनीन्यग्रनिभस्थौल्यं सकूर्च्चं द्बादशाङ्गुलम् । प्रातर्भूत्वा च यतवाक् भक्षयेद्दन्तधावनम् ॥ प्रक्षाल्य भुक्त्वा तज्जह्याच्छुचौ देशे समाहितः ॥” सकूर्च्चं दलिताग्रम् । द्बादशाङ्गुलन्तु छन्दोगेत- रेषाम् । “द्बादशाङ्गुलन्तु विप्राणां क्षत्त्रियाणां नवाङ्गुलम् । अष्टाङ्गुलन्तु वैश्यानां शूद्राणान्तु षडङ्गुलम् ।

भक्षयेत् शास्त्रदृष्टानि पर्व्वस्वपि च वर्जयेत् ॥” तिथिविशेषे तस्य वर्ज्जनं यथा । नृसिंहपुरा- णम् । “प्रतिपद्दर्शषष्ठीषु नवम्याञ्चैव सत्तमाः । दन्तानां काष्ठसंयोगो दहत्यासप्तमं कुलम् ॥ अलामे दन्तकाष्ठानां प्रतिषिद्धदिने तथा । अपां द्बादशगण्डूषैर्मुखशुद्धिर्विधीयते ॥” गण्डूषस्य दन्तकाष्ठकार्य्यकारित्वेऽपि न तत्र मन्त्रान्वयः । शातातपः । “प्रतिपद्दर्शषष्ठीषु नवम्यां दन्तधावनम् । पत्रैरन्यत्र काष्ठैश्च जिह्वोल्लेखः सदैव हि ॥” गुवाकादिपत्रैर्द्दन्तधावनं निषिद्धं यथा । क्रिया- कौमुद्यां वशिष्ठः । “गुवाकतालहिन्तालास्तथा ताडी च केतकी । खर्ज्जूरनारिकेलौ च सप्तैते तृणराजकाः ॥ तृणराजशिरापत्रैर्यः कुर्य्याद्दन्तधावनम् । तावद्भवति चाण्डालो यावद्गां नैव पश्यति ॥” पराशरभाष्ये याज्ञवल्क्यः । “नेष्टकालोष्टपाषाणैरितराङ्गुलिभिस्तथा । त्यक्त्वा अनामिकाङ्गुष्ठौ वर्ज्जयेद्दन्तधावनम् ॥” प्रचेताः । “मध्याह्नस्नानकाले तु यः कुर्य्याद्दन्तधावनम् । निराशास्तस्य गच्छन्ति देवाः पितृगणैः सह ॥” स्मृतिः । “वमन्तं जम्भमाणञ्च कुर्व्वन्तं दन्तधावनम् । अभ्यक्तशिरसञ्चैव स्नातं नैवाभिवादयेत् ॥” हारीतः । “शुचिं देवाभिरक्षन्ति पितरः शुचिमन्वियुः । शुचेर्बिभ्यति रक्षांसि ये चान्ये दुष्टचारिणः ॥” तथा । “स्नानं दानं तपस्त्यागो मन्त्रकर्म्मविधिक्रियाः । मङ्गलाचारनियमाः शौचभ्रष्टस्य निष्फलाः ॥ शौचन्तु द्बिविधं प्रोक्तं बाह्यमाभ्यन्तरन्तथा । मृज्जलाभ्यां भवेत् बाह्यं भावशुद्धिस्तथापरम् ॥” अथ प्रातःस्नानसन्ध्ये । ब्रह्मपुराणम् । “प्रातःस्नानं ततः कृत्वा संक्षेपेण यथोदितम् । सन्ध्याञ्चापि तथा कुर्य्यात् नित्यनैमित्तिके तथा ॥” कात्यायनः । “यथाहनि तथा प्रातर्नित्यं स्नायादनातुरः । दन्तान् प्रक्षाल्य नद्यादौ गेहे चेत्तदमन्त्रवत् ॥” दन्तान् प्रक्षाल्य प्रातरनातुरः स्नायात् ॥ * ॥ आतुरं विशेषयति आयुर्व्वेदीये । “स्नानमर्द्दितनेत्रास्यकर्णरोगातिसारिषु । आध्मानपीनसाजीर्णभुक्तवत्सु च गर्हितम् ॥” तत्कालमाह विष्णुः । प्रातःस्राय्यरुणकिरण- ग्रस्तां प्राचीमवलोक्य स्नायात् । इति समुद्र- करधृतम् ॥ * ॥ “मृत्तिकातिलकं कुर्य्यात् स्नात्वा हुत्वा च भस्मना । दृष्टदोषविधातार्थं चाण्डालाद्यादिदर्शने ॥” उशनाः । “अभावे तूदकेनापि पितृदैवतमर्च्चयेत् ॥”

ब्रह्माण्डपुराणे । “कर्म्मादौ तिलकं कुर्य्याद्रूपं तद्वैष्णवं परम् । गोप्रदानं जपो होमः स्वाध्यायः पितृतर्पणम् भस्मीभवति तत्सर्व्वमूर्द्ध्वपुण्ड्रं विना कृतम् ॥” ब्राह्मे । “अङ्गुष्ठः पुष्टिदः प्रोक्तो मध्यमायुष्करी भवेत् अनामिकार्थदा नित्यं मुक्तिदा च प्रदेशिनी ॥ व्यासः । “जाह्नवीतीरसम्भूतां मृदं मूर्द्ध्ना बिभर्त्ति यः । बिभर्त्ति रूपं सोऽर्कस्य तमोनाशाय केवलम् ॥” गीपीचन्दनमाह शातातपः । “गोमतीतीरसम्भूतां गोपीदेहसमुद्भवाम् । मृदं मूर्द्ध्ना वहेद्यस्तु सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥” ब्रह्माण्डपुराणे । “ऊर्द्ध्वपुण्ड्रं मृदा कुर्य्यात् त्रिपुण्ड्रं भस्मना सदा । तिलकं वै द्बिजः कुर्य्यात् चन्दनेन यदृच्छया ॥ ऊर्द्ध्वपुण्ड्रं द्विजः कुर्य्यात् क्षत्त्रियश्च त्रिपुण्ड्रकम् । अर्द्धचन्द्रञ्च वैश्यश्च वर्त्तुलं शूद्रयोनिजः ॥” * ॥ आतुराणान्तु । “अशिरस्कं भवेत स्नानं स्नानाशक्तौ च कर्म्मि- णाम् । आर्द्रेण वाससा वापि मार्ज्जनं दैहिकं विदुः ॥” इति जावालवचनात् शिरो विहाय गात्रप्रक्षा- लनम् । तदशक्तावार्द्रवाससा गात्रमार्जनं कुर्य्यात् तदनन्तरं सन्ध्यां कुर्य्यात् । एतत्परमेव प्रातःसन्ध्यां ततः कुर्य्यात् दन्तधावनपूर्ब्बकमिति याज्ञवल्क्यवचनम् । इत्याह्निकाचारतत्त्वम् ॥ प्रातःसन्ध्या, स्त्री, (सन्धौ भवा । यत् प्रत्ययः । टाप् प्रातः प्रथमार्द्धीया सन्ध्या ।) सन्ध्यादेहपूर्ब्बार्द्धम् । तदुत्पत्तिर्यथा । “तस्मिन् गिरौ चन्द्रभागे बृहल्लोहिततीरगाम् सन्ध्यां दृष्ट्वाथ पप्रच्छ वशिष्ठः सादरन्तदा ॥ वशिष्ठ उवाच । किमर्थमागता भद्रे ! निर्जनं त्वं महीधरम् । कस्य वा तनया गौरि ! किं वा तव चिकीर्षितम् ॥ एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं यदि गुह्यं न ते भवेत् । वदनं पूर्णचन्द्राभं निश्रीकं वा कथं तव ॥ श्रीमार्कण्डेय उवाच । तत् श्रुत्वा वचनं तस्य वशिष्ठस्य महात्मनः । दृष्ट्वा च तन्महात्मानं ज्वलन्तमिव पावकम् ॥ शरीरधृग्ब्रह्मचर्य्यसदृशं तं जटाधरम् । सादरं प्रणिपत्याथ सन्ध्योवाच तपोधनम् ॥ सन्ध्योवाच । यदर्थमागता शैलं सिद्धं तन्मे तपोधन ! । तव दर्शनमात्रेण तन्मे सेत्स्यति वा विभो ! ॥ तपः कर्त्तुमहं ब्रह्मन् ! निर्जनं शैलमागता । ब्रह्मणोऽहं मनोजाता सन्ध्या नाम्ना च विश्रुता । नोपदेशमहं जाने तपसो मुनिसत्तम ! । यदि ते युज्यते गुह्यं मां त्वं समुपदेशय ॥ एतच्चिकीर्षितं गुह्यं नान्यत् किञ्च न विद्यते अज्ञात्वा तपसो भावं तपोवनमुपस्थिता ॥ चिन्तया परिशुष्येऽर्ह वेपते च मनः सदा ॥

पृष्ठ ३/३१७

श्रीमार्कण्डेय उवाच । आकर्ण्य तस्या वचनं वशिष्ठो ब्रह्मणः सुतः । स्वयं स सर्व्वकृत्यज्ञो नान्यत् किञ्चन पृष्टवान् ॥ अथ तां नियतात्मानं तपसेऽतिधृतोद्यमाम् । वशिष्ठो मन्त्रयाञ्चक्रे गुरुवत् शिष्यवत्तदा ॥ वशिष्ठ उवाच । परमं यो महत्तेजः परमं यो महत्तपः । परमः परमाराध्यो विष्णुर्मनसि धीयताम् ॥ मन्त्रेणानेन देवेशं विष्णुं भज शुभानने ! । ॐ नमो वासुदेवाय इत्यनेन च सन्ततम् ॥ मार्कण्डेय उवाच । उपदिश्य वशिष्ठोऽथ सन्ध्यायै तपसः क्रियाम् । तामाभाष्य यथान्यायं तत्रैवान्तर्दधे मुनिः ॥ यथोक्तन्तु वशिष्ठेन मन्त्रं तपसि साधनम् । व्रतेन तेन गोविन्दं पूजयामास भक्तितः ॥ प्रसन्नस्तेन रूपेण यद्रूपं चिन्तितं तया । पुरः प्रत्यक्षतां यातस्तस्यां विष्णुर्जगत्पतिः ॥ निमीलिताक्ष्यास्तस्यास्तु प्रविश्य हृदयं हरिः । दिव्येङ्गितं ददौ तस्यै वाचं दिव्ये च चक्षुषी ॥ दिव्यं ज्ञानं दिव्यचक्षुर्दिव्यां वाचमवाप्य सा । प्रत्यक्षं वीक्ष्य गोविन्दं तुष्ठाव जगतां पतिम् ॥ अथ तस्याः शरीरन्तु वल्कलाजिनसंवृतम् । परिक्षीणं जटाव्रातैः पवित्रं मूर्द्ध्नि राजितम् ॥ निरीक्ष्य कृपयाविष्टो हरिः प्रोवाच तामिदम् ॥ श्रीभगवानुवाच । यः पश्यति सकामस्त्वां पाणिग्राहमृते तव । स सद्यः क्लीवतां प्राप्य दुर्ब्बलत्वं गमिष्यति ॥ पतिस्तव महाभागस्तपोरूपसमन्वितः । सप्तकल्पान्तजीवी च भविष्यति सह त्वया ॥ अन्यच्च ते वदिष्यामि पूर्ब्बं यन्मनसि स्थितम् । अग्नौ शरीरत्यागस्ते पूर्ब्बमेव प्रतिश्रुतः ॥ स च मेधातिथेर्यज्ञे मुनेर्द्वादशवार्षिके । घृतप्रज्वलिते वह्नौ न चिरात् क्रियतां त्वया ॥ तत्र गत्वा स्वयं छन्नं मुनिभिर्नोपलक्षिता । मत्प्रसादाद्वह्निजाता तस्य पुत्री भविष्यसि ॥ यस्ते वा वाञ्छनीयोऽस्ति स्वामी मनसि कश्चन । तन्निधाय निजस्वान्ते त्यज वह्नौ वपुः स्वकम् ॥ नारायणः स्वयं सन्ध्यां पस्पर्शाथाग्नपाणिना । ततः पुरोडाशमयं तत् शरीरमभूत् क्षणात् ॥ समिद्धेऽग्नौ महायज्ञे मुनिभिर्नोपलक्षिता । तदा विष्णोः प्रसादेन सा विवेश विधेः सुता ॥ वह्निस्तस्याः शरीरं तद्दग्ध्वा सूर्य्यस्य मण्डले । शुद्धं प्रवेशयामास विष्णोरेवाज्ञया पुनः ॥ सूर्य्यो द्बिधा विभज्याथ तत् शरीरं तदा रथे । स्वके संस्थापयामास प्रीतये पितृदेवयोः ॥ यदूर्द्ध्वभागस्तस्यास्तु शरीरस्य द्बिजोत्तमाः । प्रातः सन्ध्याभवत् सा तु अहोरात्रादिमध्यगा ॥ यच्छेषभागस्तस्यास्तु अहोरात्रान्तमध्यगः । सा सायमभवत् सन्ध्या पितृप्रीतिप्रिया सदा ॥ सूर्य्योदयाञ्च प्रथमं यदा स्यादरुणोदयः । प्रातःसन्ध्या तदोदेति देवानां प्रीतिकारिणी ॥ अस्तं गते ततः सूर्य्ये शोणपद्मनिभा सदा ।

उदेति सायंसन्ध्यापि पितॄणां मोदकारिणी ॥” इति कालिकापुराणे २२ अध्यायः ॥ प्रातःकालकर्त्तव्यवैदिकतान्त्रिकोपासनाविशेषः । वैदिके तदनुष्ठानानि यथा । मार्जनम् १ प्रार्थ- नम २ प्राणायामः ३ आचमनम् ४ आपो- मार्जनम् ५ अघमर्षणम् ६ सूर्य्योपस्थानम् ७ देवतर्पणम् ८ सावित्र्यावाहनम् ९ सावित्री- ध्यानम् १० सावित्रीजपः ११ सावित्रीविस- र्जनम् १२ आदित्यशुक्रप्रीणनम् १३ आत्मरक्ष- णम् १४ रुद्रोपस्थानम् १५ ब्रह्मादिभ्यो जल- दानम् १६ सूर्य्यार्घदानम् १७ सूर्य्यनतिः १८ ॥ तान्त्रिके तदनुष्ठानानि यथा । मन्त्राचमनम् १ जलशुद्धिः २ करन्यासः ३ अङ्गन्यासः ४ अघ- मर्षणम् ५ हस्तक्षालनम् ६ आचमनम् ७ सूर्य्यार्घदानम् ८ गायत्त्र्या जलदानम् ९ तर्पणम् १० गायत्त्रीध्यानम् ११ गायत्त्रीजपः १२ जल- समर्पणम् १३ इष्टदेवध्यानम् १४ प्राणायामः १५ मूलमन्त्रजपः १६ जलसमर्पणम् १७ प्राणा- यामः १८ नमस्कारः १९ । इति स्मृतितन्त्रे ॥ प्रातःस्नानं, क्ली, (प्रातः प्रभातकाले यत् स्नानम् ।) प्रभातकर्त्तव्यावगाहनादि । यथा, गारुडे ५० अः । “उषःकाले तु संप्राप्ते कृत्वा चावश्यकं बुधः । स्नायान्नदीषु शुद्धासु शौचं कृत्वा यथाविधि ॥ प्रातःस्नानेन पूयन्ते येऽपि पापकृतो जनाः । तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन प्रातःस्नानं समाचरेत् ॥ प्रातःस्नानं प्रशंसन्ति दृष्टादृष्टकरं हि तत् । मुखे सुप्तस्य सततं लालाद्याः संस्रवन्ति हि ॥ अतो नैवाचरेत् कर्म्माण्यकृत्वा स्नानमादितः । अलक्ष्मीः कालकर्णी च दुःस्वप्नं दुर्विचिन्तितम् ॥ प्रातःस्नानेन पापानि पूयन्ते नात्र संशयः । न च स्नानं विना पुंसां प्राशस्त्यं कर्म्म संस्मृ- तम् । होमे जप्ये विशेषेण तस्मात् स्नानं समाचरेत् ॥ अशक्तावशिरस्कन्तु स्नानमस्य विधीयते ॥” अपि च गारुडे २१५ अध्याये । “प्रातःसंक्षेपतः स्नानं मध्याह्ने विधिविस्तरम् । प्रातर्मध्याह्नयोः स्नानं वानप्रस्थगृहस्थयोः ॥ यतेस्त्रिसवनं प्रोक्तं सकृत्तु ब्रह्मचारिणः ॥” अपि च । “उषस्युषसि यत् स्नानं सन्ध्यायामुदिते रवौ । प्राजापत्येन तत्तुल्यं महापातकनाशनम् ॥ यत् फलं द्बादशाब्दानि प्राजापत्यैः कृतैर्भवेत् । प्रातःस्नायी तदाप्नोति वर्षेण श्रद्धयान्वितः ॥ य इच्छेद्बिपुलान् भोगान् चन्द्रसूर्य्यग्रहोपमान् । प्रातःस्नायी भवेन्नित्यं द्बौ मासौ माघफाल्गुनौ ॥ षट्तिली माघमासन्तु प्रातःस्नायी हविष्यभुक् । अतिपापं महाघोरं मासादेव व्यपोहति ॥ मातरं पितरञ्चापि भ्रातरं सुहृदं गुरुम् । समुद्दिश्य निमज्जेत द्वादशांशं लमेत्तु सः ॥” प्रातराशः, पुं, (अशनमिति । अश् + भावे घञ् । आशः । प्रातः प्रातःकाले आशो भोजनम् ।) प्रातःकालीनभोजनम् । तत्पर्य्यायः । कल्यवर्त्तः

२ । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रातर्भोजनम् ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कल्यजग्धिः ४ । इति जटा- धरः ॥ (यथा, भागवते । ३ । २ । २ । “यः पञ्चहायनो मात्रा प्रातराशाय याचितः । तन्नेच्छद्रचयन् यस्य सपर्य्यां बाललीलया ॥”) प्रातर्गेयः, पुं, प्रातःकाले गेय ईश्वरादिर्यैः । स्तुति- पाठकः । तत्पर्य्यायः । स्तुतिव्रतः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रभातगातव्ये, त्रि ॥ प्रातर्भोक्ता, [ऋ] पुं, (प्रातर्भुङ्क्ते इति । भुज् + तृच् ।) काकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ प्रभाते भोजनकर्त्तरि, त्रि ॥ प्रातर्भोजनं, क्ली, (प्रातः प्रभातकाले भोजनम् ।) प्रातराशः । इति जटाधरः ॥ प्रातिका, स्त्री, (प्राततीति । प्र + अत् + ण्वुल् + टाप् । अत इत्वम् ।) जवा । इति राज- निर्घण्टः ॥ प्रातिपदिकः, पुं, (प्रतिपदि तिथौ भव इति । प्रतिपद् + “कालात् ठञ् ।” ४ । ३ । ११ । इति ठञ् ।) अग्निः । यथा, -- “इत्थम्भूतो महानग्निर्ब्रह्मक्रोधोद्भवो महान् । उवाच देवं ब्रह्माणं तिथिर्मे दीयतां प्रभो ! ॥ यस्यामहं समस्तस्य जगतः ख्यातिमाप्नुयाम् ॥ ब्रह्मोवाच । देवानामथ यक्षाणां गन्धर्व्वाणाञ्च सत्तम ! । आदौ प्रतिपदा येन त्वमुत्पन्नोऽसि पावक ! ॥ त्वत्पदात् प्रातिपदिकं सम्भविष्यन्ति देवताः । अतस्ते प्रतिपन्नाम तिथिरेषा भविष्यति ॥” इति वराहपुराणम् ॥ (प्रतिपदे धातुभिन्नपदे भव इति । प्रति- पद + ठक् ।) नाम्नि, क्ली । यथा । अधातुविभ- क्त्यर्थवत् प्रातिपदिकम् । इति सुपद्मव्याकरणम् ॥ प्रातिभाव्यं, क्ली, (प्रतिभू + ष्यञ् । द्विपदवृद्धिः ।) प्रतिभुवो भावः । जामिनी इति भाषा । यथा, “साक्षित्वं प्रातिभाव्यञ्च दानं ग्रहणमेव च । विभक्ता भ्रातरः कुर्य्युर्नाविभक्ता परस्परम् ॥” इति दायभागः ॥ प्रातिस्विकं, त्रि, (प्रतिस्वं भवः । प्रतिस्व + ठक् ।) असाधारणम् । तत्पर्य्यायः । अन्यासाधार- णम् २ आवेशिकम् ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रातिहारः, पुं, (प्रतिहार एव । स्वार्थे अण् ।) प्रातिहारिकः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ प्रातिहारकः, पुं, (प्रतिहारक एव । स्वार्थे अण् ।) प्रातिहारिकः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ प्रातिहारिकः, पुं, (प्रतिहारः प्रतिहरणं व्याज इत्यर्थः । स प्रयोजनमस्येति । प्रतिहार + “प्रयोजनम् ।” ५ । १ । १०९ । इति ठञ् ।) मायाकारः । इत्यमरः । २ । १० । ११ ॥ प्रातीपः, पुं, (प्रतीपस्यापत्यं प्रतीपस्यायमिति वा । प्रतीप + अण् ।) प्रतीपपुत्त्रः । शान्तनु- राजः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महा- भारते । ५ । १४८ । २ । “प्रातीपः शान्तनुस्तात ! कुलस्यार्थं यथोत्थितः ॥”)