बृहत्संहिता/अध्यायः ४७
| ← अध्यायः ४६ | बृहत्संहिता अध्यायः ४७ वराहमिहिरः |
अध्यायः ४८ → |
४७ पुष्यस्नानाध्यायः ।।
मूलं मनुजाधिपतिः प्रजातरोस्तदुपघातसंस्कारात् ।
अशुभं शुभं च लोके भवति यतो +अतो नृपतिचिन्ता ।। ४७.०१ ।।
या व्याख्याता शान्तिः स्वयम्भुवा सुरगुरोर्महेन्द्रार्थे ।
तां प्राप्य वृद्धगर्गः प्राह यथा भागुरेः शृणुत ।। ४७.०२ ।।
पुष्यस्नानं नृपतेः कर्तव्यं दैववित्पुरोधाभ्याम् ।
नातः परं पवित्रं सर्वौत्पातान्तकरं अस्ति ।। ४७.०३ ।।
श्लेष्मातकाक्षकण्टकिकटुतिक्तविगन्धिपादपविहीने ।
कौशिकगृध्रप्रभृतिभिरनिष्टविहगैः परित्यक्ते ।। ४७.०४ ।।
तरुणतरुगुल्मवल्लीलताप्रतान*अन्विते[क्.आवृते] वनोद्देशे ।
निरुपहतपत्रपल्लवमनोज्ञमधुरद्रुमप्राये ।। ४७.०५ ।।
कृकवाकुजीवजीवकशुकशिखिशतपत्रचाषहारीतैः ।
क्रकरचकोरकपिञ्जलवञ्जुलपारावतश्रीकैः ।। ४७.०६ ।।
कुसुमरसपानमत्तद्विरेफपुंस्कोकिलऽदिभिश्चान्यैः ।
विरुते वनोपकण्ठे क्षेत्रऽगारे शुचावथ वा ।। ४७.०७ ।।
*हृदिनी[क्.ऊ.ह्रदिनी]विलासिनीनां जलखगनखविक्षतेषु रम्येषु ।
पुलिनजघनेषु कुर्याद्दृक्मनसोः प्रीतिजननेषु ।। ४७.०८ ।।
प्रोत्प्लुतहंसच्छत्रे कारण्डवकुररसारसौद्गीते ।
फुल्लैन्दीवरनयने सरसि सहस्राक्षकान्तिधरे ।। ४७.०९ ।।
प्रोत्फुल्लकमलवदनाः कलहंस*कल[क्.कलस्वन]प्रभाषिण्यः ।
प्रोत्तुङ्गकुड्मलकुचा यस्मिन्नलिनीविलासिन्यः ।। ४७.१० ।।
कुर्याद्गोरोमन्थजफेनलवशकृत्खुरक्षतौपचिते ।
अचिरप्रसूतहुङ्कृतवल्गितवत्सौत्सवे गोष्ठे ।। ४७.११ ।।
अथ वा समुद्रतीरे कुशलऽगत*रत्नपोत[क्.पोतरत्न]सम्बाधे ।
घननिचुललीनजलचरसितखगशबलीकृतौपान्ते ।। ४७.१२ ।।
क्षमया क्रोध इव जितः सिंहो मृग्याभिभूयते *येषु[क्.यत्र] ।
दत्ताभयखगमृगशावकेषु तेष्वाश्रमेष्वथ वा ।। ४७.१३ ।।
काञ्चीकलापनूपुरगुरुजघनौद्वहनविघ्नितपदाभिः ।
श्रीमति मृगेक्षणाभिर्गृहे +अन्यभृतवल्गुवचनाभिः ।। ४७.१४ ।।
पुण्येष्वायतनेषु च तीर्थेषुउद्यानरम्यदेशेषु ।
पूर्वोदक्प्लवभूमौ प्रदक्षिणाम्भोवहायां च ।। ४७.१५ ।।
भस्माङ्गारास्थ्यूषरतुषकेशश्वभ्रकर्कटऽवासैः ।
*श्वाविध[क्.श्वाविन्]मूषकविवरैर्वल्मीकैर्या च सन्त्यक्ता ।। ४७.१६ ।।
धात्री घना सुगन्धा स्निग्धा मधुरा समा च विजयाय ।
सेनावासे +अप्येवं योजयितव्या यथायोगम् ।। ४७.१७ ।।
निष्क्रम्य पुरान्नक्तं दैवज्ञामात्ययाजकाः प्राच्याम् ।
कौबेर्यां वा कृत्वा बलिं दिशीशाधिपायां वा ।। ४७.१८ ।।
लाजाअक्षतदधिकुसुमैः प्रयतः प्रणतः पुरोहितः कुर्यात् ।
आवाहनं अथ मन्त्रस्तस्मिन्मुनिभिः समुद्दिष्टः ।। ४७.१९ ।।
आगच्छन्तु सुराः सर्वे ये +अत्र पूजाअभिलाषिणः ।
दिशो नागा द्विजाश्चएव ये *चाप्यन्ये[क्.चानेयप्य्] +अंशभागिनः ।। ४७.२० ।।
आवाह्यएवं ततः सर्वानेवं ब्रूयात्पुरोहितः ।
श्वः पूजां प्राप्य यास्यन्ति दत्त्वा शान्तिं महीपतेः ।। ४७.२१ ।।
आवाहितेषु कृत्वा पूजां तां शर्वरीं वसेयुस्ते ।
सदसत्स्वप्ननिमित्तं यात्रायां स्वप्नविधिरुक्तः ।। ४७.२२ ।।
अपरे +अहनि प्रभाते सम्भारानुपहरेद्यथोक्तगुणान् ।
गत्वा +अवनिप्रदेशे श्लोकाश्चाप्यत्र मुनिगीताः ।। ४७.२३ ।।
तस्मिन्मण्डलं आलिख्य कल्पयेत्तत्र मेदिनीम् ।
नानारत्नाकरवतीं स्थानानि विविधानि च ।। ४७.२४ ।।
पुरोहितो यथास्थानं नागान्यक्षान्सुरान्पितॄन् ।
गन्धर्वाप्सरसश्चएव मुनीन्सिद्धांश्च विन्यसेत् ।। ४७.२५ ।।
ग्रहांश्च *सर्व[क्.सह]नक्षत्रै रुद्रांश्च सह मातृभिः ।
स्कन्दं विष्णुं विशाखं च लोकपालान्सुरस्त्रियः ।। ४७.२६ ।।
वर्णकैर्विविक्धैः कृत्वा हृद्यैर्गन्धगुणान्वितैः ।
यथास्वं पूजयेद्विद्वान्गन्धमाल्यानुलेपनैः ।। ४७.२७ ।।
भक्ष्यैरन्नैश्च विविधैः फलमूलऽमिषैस्तथा ।
*पानैश्च[क्.पानकैर्] विविधैर्हृद्यैः सुराक्षीरऽसवऽदिभिः ।। ४७.२८ ।।
कथयाम्यतः परं अहं पूजां अस्मिन्यथाभिलिखितानाम् ।
ग्रहयज्ञे यः प्रोक्तो विधिर्ग्रहाणां स कर्तव्यः ।। ४७.२९ ।।
मांसओदनमद्यैः पिशाचदितितनयदानवाः पूज्याः ।
अभ्यञ्जनाञ्जनतिलैः पितरो मांसओदनैश्चापि ।। ४७.३० ।।
सामयजुर्भिर्मुनयस्त्वृग्भिर्गन्धैश्च धूपमाल्ययुतैः ।
अश्लेषकवर्णैस्त्रिमधुरेण चाभ्यर्चयेद्नागान् ।। ४७.३१ ।।
धूपऽज्यऽहुतिमाल्यैर्विबुधान्*रत्नः[ऊ.रत्नैः] स्तुतिप्रणामैश्च ।
गन्धर्वानप्सरसो गन्धैर्माल्यैश्च सुसुगन्धैः ।। ४७.३२ ।।
शेषांस्तु सार्ववर्णिकबलिभिः पूजां न्यसेच्च सर्वेषाम् ।
प्रतिसरवस्त्रपताकाभूषणयज्ञोपवीतानि ।। ४७.३३ ।।
मण्डलपश्चिमभागे कृत्वाअग्निं दक्षिणे +अथ वा वेद्याम् ।
आदद्यात्सम्भारान्दर्भान्दीर्घानगर्भांश्च ।। ४७.३४ ।।
लाजाआज्याक्षतदधिमधुसिद्धार्थकगन्धसुमनसो *धूपः[क्.धुपान्] ।
गोरोचनाञ्जन*तिलाः[क्.तिलान्] स्वर्तुजमधुराणि च फलानि ।। ४७.३५ ।।
सघृतस्य पायसस्य च तत्र शरावाणि तैश्च सम्भारैः ।
पश्चिमवेद्यां पूजां कुर्यात्*स्नानस्य[ऊ.स्नातस्य] सा वेदी ।। ४७.३६ ।।
तस्याः कोणेषु दृढान्कलशान्सितसूत्रवेष्टितग्रीवान् ।
सक्षीरवृक्षपल्लवफलापिधानान्व्यवस्थाप्य ।। ४७.३७ ।।
पुष्यस्नानविमिश्रेणऽपूर्णानम्भसा सरत्नांश्च ।
पुष्यस्नानद्रव्याण्यादद्याद्गर्गगीतानि ।। ४७.३८ ।।
ज्योतिष्मतीं त्रायमाणां अभयां अपराजिताम् ।
जीवां विश्वेश्वरीं पाठां समङ्गां विजयां तथा ।। ४७.३९ ।।
सहां च सहदेवीं च पूर्णकोशां शतावरीम् ।
अरिष्टिकां शिवां भद्रां तेषु कुम्भेषु विन्यसेत् ।। ४७.४० ।।
ब्राह्मीं क्षेमां अजां चएव सर्वबीजानि *काञ्चनीम्[क्.काञ्चनम्] ।
मङ्गल्यानि यथालाभं सर्वौषध्यो *रसास्[क्.रसांस्] तथा ।। ४७.४१ ।।
रत्नानि *सर्वगन्धाश्[क्.सर्वगन्धांश्] च बिल्वं च सविकङ्कतम् ।
प्रशस्तनाम्न्यश्चओषध्यो हिरण्यं मङ्गलानि च ।। ४७.४२ ।।
आदावनडुहश्चर्म जरया संहृतायुषः ।
प्रशस्तलक्षणभृतः प्राचीनग्रीवं आस्तरेत् ।। ४७.४३ ।।
ततो वृषस्य योधस्य चर्म रोहितं अक्षतम् ।
सिम्हस्याथ तृतीयं स्याद्व्याघ्रस्य च ततः परम् ।। ४७.४४ ।।
चत्वार्येतानि चर्माणि तस्यां वेद्यां उपास्तरेत् ।
शुभे मुहूर्ते सम्प्राप्ते पुष्ययुक्ते निशाकरे ।। ४७.४५ ।।
भद्रासनं एकतमेन कारितं कनकरजतताम्राणाम् ।
क्षीरतरुनिर्मितं वा विन्यस्यं चर्मणां उपरि ।। ४७.४६ ।।
त्रिविधस्तस्यौच्छ्रायो हस्तः पादाधिको +अर्धयुक्तश्च ।
माण्डलिकाअनन्तरजित्समस्तराज्यार्थिनां शुभदः ।। ४७.४७ ।।
अन्तर्धाय हिरण्यं तत्रौपविशेन्नरेश्वरः सुमनाः ।
सचिवऽप्तपुरोहितदैवपौरकल्याणनामवृतः ।। ४७.४८ ।।
वन्दिजनपौर*विप्रैः प्रघुष्ट[क्.विप्रप्रघुष्ट]पुण्याहवेदनिर्घोषैः ।
समृदङ्गशङ्खतूर्यैर्मङ्गलशब्दैर्हतानिष्टः ।। ४७.४९ ।।
अहतक्षौमनिवसनं पुरोहितः कम्बलेन सञ्छाद्य ।
कृतबलिपूजं कलशैरभिषिञ्चेत्सर्पिषा पूर्णैः ।। ४७.५० ।।
अष्टावष्टाविंशतिरष्टशतं वाअपि कलशपरिमाणम् ।
अधिके +अधिके गुणोत्तरं अयं च मन्त्रो +अत्र मुनिगीतः ।। ४७.५१ ।।
आज्यं तेजः समुद्दिष्टं आज्यं पापहरं परम् ।
आज्यं सुराणां आहार आज्ये लोकाः प्रतिष्ठिताः ।। ४७.५२ ।।
भौमऽन्तरिक्षं दिव्यं वा यत्ते *कल्मषम्[क्.कल्विषं] आगतम् ।
सर्वं तदाज्यसंस्पर्शात्प्रणाशं उपगच्छतु ।। ४७.५३ ।।
कम्बलं अपनीय ततः पुष्यस्नानाम्बुभिः सफलपुष्पैः ।
अभिषिञ्चेन्मनुजेन्द्रं पुरोहितो +अनेन मन्त्रेण ।। ४७.५४ ।।
सुरास्त्वां अभिषिञ्चन्तु ये च सिद्धाः पुरातनाः ।
ब्रह्मा विष्णुश्च *रुद्रश्[क्.शम्भुश्] च साध्याश्च समरुद्गणाः ।। ४७.५५ ।।
आदित्या वसवो रुद्रा अश्विनौ च भिषग्वरौ ।
अदितिर्देवमाता च स्वाहा सिद्धिः सरस्वती ।। ४७.५६ ।।
कीर्तिर्लक्ष्मीर्धृतिः श्रीश्च सिनीवाली कुहूस्तथा ।
दनुश्च सुरसा चएव विनता कद्रुरेव च ।। ४७.५७ ।।
देवपत्न्यश्च या नोक्ता देवमातर एव च ।
सर्वास्त्वां अभिषिञ्चन्तु दिव्याश्चाप्सरसां गणाः ।। ४७.५८ ।।
नक्षत्राणि मुहूर्ताश्च पक्षाहोरात्रसन्धयः ।
संवत्सरा दिनेशाश्च कलाः काष्ठाः क्षणा लवा । ४७.५९ ।।
सर्वे त्वां अभिषिञ्चन्तु कालस्यावयवाः शुभाः ।
एते चान्ये च मुनयो वेदव्रतपरायणाः ।। ४७.६० ।।
सशिष्यास्ते +अभिषिञ्चन्तु सदाराश्च तपोधनाः ।
वैमानिकाः सुरगणा मनवः सागरैः सह ।। ४७.६१ ।।
सरितश्च महाभागा नागाः किंपुरुषाश्तथा ।
वैखानसा महाभागा द्विजा वैहायसाश्च ये ।। ४७.६२ ।।
सप्तर्षयः सदाराश्च ध्रुवस्थानानि यानि च ।
मरीचिरत्रिः पुलहः पुलस्त्यः क्रतुरङ्गिराः ।। ४७.६३ ।।
भृगुः सनत्कुमारश्च सनको +अथ सनन्दनः ।
सनातनश्च दक्षश्च जैगीषव्यो भगन्दरः ।। ४७.६४ ।।
एकतश्च द्वितश्चएव त्रितो जाबालिकश्यपौ ।
दुर्वासा दुर्विनीतश्च कण्वः कात्यायनस्तथा ।। ४७.६५ ।।
मार्कण्डेयो दीर्घतपाः शुनःशेफो विदूरथः ।
ऊर्ध्वः संवर्तकश्चएव च्यवनो +अत्रिः पराशरः ।। ४७.६६ ।।
द्वैपायनो यवक्रीतो देवराजः सहानुजः ।
पर्वतास्तरवो वल्ल्यः पुण्यान्यायतनानि च ।। ४७.६७ ।।
प्रजापतिर्दितिश्चएव गावो विश्वस्य मातरः ।
वाहनानि च दिव्यानि सर्वलोकाश्चराचराः ।। ४७.६८ ।।
अग्नयः पितरस्तारा जीमूताः खं दिशो जलम् ।
एते चान्ये च बहवः पुण्यसङ्कीर्तनाः *शुभैः[क्.शुभाः] ।। ४७.६९ ।।
तोयैस्त्वां अभिषिञ्चन्तु सर्वौत्पातनिबर्हणैः ।
*यथाभिषिक्तो मघवानेतैर्मुदितमनसैः[क्.कल्याणं ते प्रकुर्वन्तु आयुरारोग्यं एव च] ।। ४७.७० ।।
इत्येतैश्चान्यैश्चाप्यथर्वकल्प*आहितैः[क्.विहितैः] सरुद्रगणैः ।
कौष्माण्डमहारौहिणकुबेरहृद्यैः समृद्ध्या च ।। ४७.७१ ।।
आपोहिष्ठातिसृभिर्हिरण्यवर्णाइति चतसृभिर्जप्तम् ।
कार्पासिकवस्त्रयुगं बिभृयात्स्नातो नराधिपतिः ।। ४७.७२ ।।
पुण्याहशङ्खशब्दैराचान्तो +अभ्यर्च्य देवगुरुविप्रान् ।
छत्रध्वजऽयुधानि च ततः स्वपूजां प्रयुञ्जीत ।। ४७.७३ ।।
आयुष्यं वर्चस्यं रायस्पोषाभिरृग्भिरेताभिः ।
परिजप्तं वैजयिकं नवं विदध्यादलङ्कारम् ।। ४७.७४ ।।
गत्वा द्वितीयवेदीं समुपविशेच्चर्मणां उपरि राजा ।
देयानि चएव चर्माण्युपर्युपर्येवं एतानि ।। ४७.७५ ।।
वृषस्य वृषदंशस्य रुरोश्च पृषतस्य च ।
तेषां उपरि सिंहस्य व्याघ्रस्य च ततः परम् ।। ४७.७६ ।।
मुख्यस्थाने जुहुयात्पुरोहितो +अग्निं समित्तिलघृताद्यैः ।
त्रिनयनशक्रबृहस्पतिनारायणनित्यगतिऋग्भिः ।। ४७.७७ ।।
इन्द्रध्वजनिर्दिष्टान्यग्निनिमित्तानि दैवविद्ब्रूयात् ।
कृत्वा +अशेषसमाप्तिं पुरोहितः प्राञ्जलिर्ब्रूयात् ।। ४७.७८ ।।
यान्तु देवगणाः सर्वे पूजां आदाय पार्थिवात् ।
सिद्धिं दत्त्वा *तु विपुलां[क्.सुविपुलाम्] पुनरागमनाय *च[क्.वै] ।। ४७.७९ ।।
नृपतिरतो दैवज्ञं पुरोहितं चार्चयेद्धनैर्बहुभिः ।
अन्यांश्च दक्षिणीयान्*यथोचितं[क्.यथार्हतः] श्रोत्रियप्रभृतीन् ।। ४७.८० ।।
दत्त्वा +अभयं प्रजानां आघातस्थानगान्विसृज्य पशून् ।
बन्धनमोक्षं कुर्यादभ्यन्तरदोषकृद्वर्जम् ।। ४७.८१ ।।
एतत्प्रयुज्यमानं प्रतिपुष्यं सुखयशोअर्थवृद्धिकरम् ।
*पुष्याद्[क्.पुष्यम्] विनाअर्धफलदा पौषी शान्तिः *परा[क्.पुरा] प्रोक्ता ।। ४७.८२ ।।
राष्ट्रौत्पातौपसर्गेषु राहोः केतोश्च दर्शने ।
ग्रहावमर्दने चएव पुष्यस्नानं समाचरेत् ।। ४७.८३ ।।
नास्ति लोके स उत्पातो यो ह्यनेन न शाम्यति ।
मङ्गलं चापरं नास्ति यदस्मादतिरिच्यते ।। ४७.८४ ।।
अधिराज्यार्थिनो राज्ञः पुत्रजन्म च काङ्क्षतः ।
तत्पूर्वं अभिषेके च विधिरेष प्रशस्यते ।। ४७.८५ ।।
महेन्द्रार्थं उवाचैदं बृहत्कीर्तिर्बृहस्पतिः ।
स्नानं आयुष्प्रजावृद्धिसौभाग्यकरणं परम् ।। ४७.८६ ।।
अनेनैव विधानेन हस्त्यश्वं *स्नापयेत्ततः[क्.स्नापयीत यः] ।
तस्यऽमयविनिर्मुक्तं परां सिद्धिं अवाप्नुयात् ।। ४७.८७ ।।