बृहदारण्यक उपनिषद् 3
॥बृहदारण्यकोपनिषत्॥
pMk11
त᳘द्वा᳘एत᳘दक्ष᳘रं,
गार्गि
अ᳘दृष्टं द्रष्ट्र᳘श्रुतं श्रोत्र᳘मतं मन्त्र᳘विज्ञातं विज्ञातृ;
ना᳘न्य᳘द्
K add. ato
अस्ति द्रष्टृ,
ना᳘न्य᳘द्
K add. ato
अस्ति श्रोतृ,
ना᳘न्य᳘द्
K add. ato
अस्ति मन्तृ,
ना᳘न्य᳘द्
K add. ato
अस्ति विज्ञात्रे᳘त᳘द्वै᳘अक्ष᳘रं,
गार्गि,
य᳘स्मिन्
kviGYatretasminnu\` kha\`lvakshare, gArgy),
आकाश᳘ओ᳘तश्च प्रो᳘तश्च॥
pMk12
सा᳘होवाचः
ब्रा᳘ह्मणा भगवन्तः
त᳘देव᳘बहु᳘मन्यध्वम्~
य᳘दस्मा᳘न्नमस्कारे᳘ण मुच्या᳘ध्वम्~
K muchyedhvam
न᳘वै᳘जा᳘तु युष्मा᳘कमिम᳘म्~ क᳘श्चिद्ब्रह्मो᳘द्यम्~ जेता᳘~ इ᳘ति
त᳘तो ह वाचक्न᳘व्य् उ᳘परराम॥
ch9
pMk1
अ᳘थ हैनं विदग्ध᳘ः हा᳘कल्यः पप्रच्छः
क᳘ति देवा᳘,
याज्ञवल्क्ये᳘ति॥
स᳘हैत᳘यैव᳘निवि᳘दा प्र᳘तिपेदे,
या᳘वन्तस्~ वैश्वदेव᳘स्य निवि᳘दि~ उच्य᳘न्ते त्र᳘यश्च त्री᳘च शता᳘त्र᳘यस्~ च त्री᳘च सह᳘स्रा~ इ᳘ति~
ओ᳘म् इ᳘ति होवाच;
pM2/k1
क᳘त्य् एव᳘देवा᳘,
याज्ञवल्क्ये᳘ति॥
त्र᳘यस्त्रिँशदि᳘ति॥
ओ᳘मि᳘ति होवाच॥
क᳘त्य् एव᳘देवा᳘,
याज्ञवल्क्ये᳘ति॥
ष᳘ड् इ᳘ति॥
ओ᳘मि᳘ति होवाच॥
क᳘त्य् एव᳘देवा᳘,
याज्ञवल्क्ये᳘ति॥
त्र᳘य इ᳘ति॥
ओ᳘मि᳘ति होवाच॥
क᳘त्य् एव᳘देवा᳘,
याज्ञवल्क्ये᳘ति॥
द्वा᳘वि᳘ति॥
ओ᳘मि᳘ति होवाच॥
क᳘त्य् एव᳘देवा᳘,
याज्ञवल्क्ये᳘ति॥
अ᳘ध्यर्ध इ᳘ति॥
ओ᳘मि᳘ति होवाच॥
क᳘त्य् एव᳘देवा᳘,
याज्ञवल्क्ये᳘ति॥
ए᳘क इ᳘ति॥
ओ᳘मि᳘ति होवाच॥
कतमे᳘ते᳘त्र᳘यश्च त्री᳘च शता᳘त्र᳘यश्च त्री᳘च सह᳘स्रे᳘ति॥
pM3/k2
स᳘होवाचः
महिमा᳘न एवै᳘षामेते᳘,
त्र᳘यस्त्रिंशत्त्वे᳘व᳘देवा᳘इ᳘ति॥
कतमे᳘ते᳘त्र᳘यस्त्रिँशदि᳘ति॥
अष्टौ᳘व᳘सव,
ए᳘कादश ऱुद्रा᳘,
द्वा᳘दशादित्या᳘ः
त᳘ए᳘कत्रिंशद्
९न्द्रश्चैव᳘प्रजा᳘पतिश्च त्र᳘यस्त्रिंशावि᳘ति॥
pM4/k3
कतमे᳘व᳘सव इ᳘ति॥
आग्नि᳘श्च पृथिवी᳘च वायु᳘श्चान्त᳘रिक्षं चादित्य᳘श्च ड्यौ᳘ः च चन्द्र᳘माश्च ण᳘क्षत्राणि चैते᳘व᳘सव;
एते᳘षु ही᳘द᳘ँ स᳘र्वँ व᳘सु
K om.
हित᳘ं
kadd. ity
एते᳘ही᳘द᳘ँ स᳘र्वं वस᳘यन्ते॥
त᳘द्य᳘दिद᳘ँ स᳘र्वं वस᳘यन्ते
K om. ete hIda.N॥.
त᳘स्माद्व᳘सव इ᳘ति॥
pM5/k4
कतमे᳘ऱुद्रा᳘इ᳘ति॥
द᳘शेमे᳘पु᳘रुषे प्राणा᳘,
आत्मै᳘कादश᳘स्;
ते᳘यदा᳘स्मा᳘न्म᳘र्त्याच्छ᳘रीराद्
K sharIrAnmartyAd
उत्क्रा᳘मन्ति
अ᳘थ रोदयन्तिः
त᳘द्य᳘द्रोद᳘यन्ति,
त᳘स्माद्ऱुद्रा᳘इ᳘ति॥
pM6/k5
कतम᳘अदित्या᳘इ᳘ति॥
द्वा᳘दश
K add. vai
मा᳘साः संवत्सर᳘स्यैत᳘अदित्या᳘;
एते᳘ही᳘द᳘ँ स᳘र्वमाद᳘दाना यन्ति;
त᳘द्
K te
य᳘दिद᳘ँ स᳘र्वमाद᳘दाना य᳘न्ति,
त᳘स्माददित्या᳘इ᳘ति॥
pM7/k6
कतम᳘९न्द्रः,
कतम᳘ः प्रजा᳘पतिरि᳘ति॥
स्तनयित्नु᳘रेवे᳘न्द्रो,
यज्ञ᳘ः प्रजा᳘पतिरि᳘ति॥
कतम᳘ः स्तनयित्नु᳘रि᳘ति॥
अश᳘निरि᳘ति॥
कतमो᳘यज्ञ᳘इ᳘ति॥
पश᳘व इ᳘ति॥
pM8/k7
कतमे᳘ष᳘ड् इ᳘ति॥
आग्नि᳘श्च पृथिवी᳘च वायु᳘श्चान्त᳘रिक्षश्चादित्य᳘श्च ड्यौ᳘श्चैते᳘ष᳘ड् इ᳘त्य्
K om. ity
एते᳘ह्य् ए᳘वे᳘द᳘ँ
K hIda.N
स᳘र्वं ष᳘ड् इ᳘ति॥
pM9/k8
कतमे᳘ते᳘त्र᳘यो देवा᳘इ᳘ती-
-म᳘एव᳘त्र᳘यो लोका᳘,
एषु᳘ही᳘मे᳘स᳘र्वे देवा᳘इ᳘ति॥
कतमौ᳘
K add. tau
द्वौ᳘देवा᳘वि᳘ति॥
अ᳘न्नं चैव᳘प्राण᳘श्चे᳘ति॥
कतमो᳘ऽध्यर्ध इ᳘ति॥
यो᳘ऽय᳘ं प᳘वत इ᳘ति॥
pM10/k9
त᳘दाहुः
य᳘दय᳘मे᳘क एव᳘
K eka ivaiva
प᳘वते᳘,
अथ कथ᳘म᳘ध्यर्ध इ᳘ति॥
य᳘दस्मिन्निद᳘ँ स᳘र्वमध्या᳘र्ध्नोत्
ते᳘ना᳘ध्यर्ध इ᳘ति॥
कतम᳘ए᳘को देव᳘इ᳘ति॥
K prANa iti;
स᳘ब्र᳘ह्म त्य᳘दि᳘त्य् आ᳘चक्षते॥
pM11/k10
पृथिव्य् ए᳘व᳘य᳘स्याय᳘तनं,
च᳘क्षुर्
K agnir
लोको᳘,
म᳘नो ज्यो᳘तिः
यो᳘वै᳘त᳘ं पु᳘रुषं विद्या᳘त्स᳘र्वस्यात्म᳘नः परा᳘यणँ,
स᳘वै᳘वेदिता᳘स्याद्
याज्ञवल्क्य॥
वे᳘द वा᳘अह᳘ं त᳘ं पु᳘रुषँ स᳘र्वस्यात्म᳘नः परा᳘यणं,
य᳘मा᳘त्थ;
य᳘एवा᳘य᳘ँ शारीर᳘ः पु᳘रुषः,
स᳘एष᳘॥
व᳘दैव᳘,
हाकल्य,
त᳘स्य का᳘देव᳘ते᳘ति॥
स्त्रि᳘य
K amR\^itam
इ᳘ति होवाच॥
pM14/k11
का᳘म एव᳘य᳘स्याय᳘तनं,
च᳘क्षुर्
K hR\^idayaM
लोको᳘,
म᳘नो ज्यो᳘तिः
यो᳘वै᳘त᳘ं पु᳘रुषं विद्या᳘त्स᳘र्वस्यात्म᳘नः परा᳘यणँ,
स᳘वै᳘वेदिता᳘स्याद्
याज्ञवल्क्य॥
वे᳘द वा᳘अह᳘ं त᳘ं पु᳘रुषँ स᳘र्वस्यात्म᳘नः परा᳘यणं,
य᳘मा᳘त्थ;
य᳘एवा᳘सौ᳘चन्द्रे᳘
K evAyaM kAmamayaH
पु᳘रुषः,
स᳘एष᳘॥
व᳘दैव᳘,
हाकल्य,
त᳘स्य का᳘देव᳘ते᳘ति॥
म᳘न
K striya
इ᳘ति होवाच॥
pMk12
रूपा᳘ण्य् एव᳘य᳘स्याय᳘तनं,
च᳘क्षुर्लोको᳘,
म᳘नो ज्यो᳘तिः
यो᳘वै᳘त᳘ं पु᳘रुषं विद्या᳘त्स᳘र्वस्यात्म᳘नः परा᳘यणँ,
स᳘वै᳘वेदिता᳘स्याद्
याज्ञवल्क्य॥
वे᳘द वा᳘अह᳘ं त᳘ं पु᳘रुषँ स᳘र्वस्यात्म᳘नः परा᳘यणं,
य᳘मा᳘त्थ;
य᳘एवा᳘सा᳘वादित्ये᳘पु᳘रुषः,
स᳘एष᳘॥
व᳘दैव᳘,
हाकल्य,
त᳘स्य का᳘देव᳘ते᳘ति॥
च᳘क्षुर्
K satyam
इ᳘ति होवाच॥
pMk13
आकश᳘एव᳘य᳘स्याय᳘तनं,
च᳘क्षुर्
K shrotraM
लोको᳘,
म᳘नो ज्यो᳘तिः
यो᳘वै᳘त᳘ं पु᳘रुषं विद्या᳘त्स᳘र्वस्यात्म᳘नः परा᳘यणँ,
स᳘वै᳘वेदिता᳘स्याद्
याज्ञवल्क्य॥
वे᳘द वा᳘अह᳘ं त᳘ं पु᳘रुषँ स᳘र्वस्यात्म᳘नः परा᳘यणं,
य᳘मा᳘त्थ;
य᳘एवा᳘य᳘म्वायौ᳘
K shrautaH prAtishrutaH
पु᳘रुषः,
स᳘एष᳘॥
व᳘दैव᳘,
हाकल्य,
त᳘स्य का᳘देव᳘ते᳘ति॥
प्राण᳘
K disha
इ᳘ति होवच॥
pM15/k om॥
ते᳘ज एव᳘य᳘स्याय᳘तनं,
च᳘क्षुर्लोको᳘,
म᳘नो ज्यो᳘तिः
यो᳘वै᳘त᳘ं पु᳘रुषं विद्या᳘त्स᳘र्वस्यात्म᳘नः परा᳘यणँ,
स᳘वै᳘वेदिता᳘स्याद्
याज्ञवल्क्य॥
वे᳘द वा᳘अह᳘ं त᳘ं पु᳘रुषँ स᳘र्वस्यात्म᳘नः परा᳘यणं,
य᳘मा᳘त्थ;
य᳘एवा᳘य᳘मग्नौ᳘पु᳘रुषः,
स᳘एष᳘॥
व᳘दैव᳘,
हाकल्य,
त᳘स्य का᳘देव᳘ते᳘ति॥
वा᳘गि᳘ति होवाच॥
pM16/k14
त᳘म एव᳘य᳘स्याय᳘तनं,
च᳘क्षुर्
K hR\^idayaM
लोको᳘,
म᳘नो ज्यो᳘तिः
यो᳘वै᳘त᳘ं पु᳘रुषं विद्या᳘त्स᳘र्वस्यात्म᳘नः परा᳘यणँ,
स᳘वै᳘वेदिता᳘स्याद्
याज्ञवल्क्य॥
वे᳘द वा᳘अह᳘ं त᳘ं पु᳘रुषँ स᳘र्वस्यात्म᳘नः परा᳘यणं,
य᳘मा᳘त्थ;
य᳘एवा᳘य᳘ं छायाम᳘यः पु᳘रुषः,
स᳘एष᳘॥
व᳘दैव᳘,
हाकल्य,
त᳘स्य का᳘देव᳘ते᳘ति॥
मृत्यु᳘इ᳘ति होवाच॥
pM17/k16
आप᳘एव᳘य᳘स्याय᳘तनं,
च᳘क्षुर्
K hR\^idayaM
लोको᳘,
म᳘नो ज्यो᳘तिः
यो᳘वै᳘त᳘ं पु᳘रुषं विद्या᳘त्स᳘र्वस्यात्म᳘नः परा᳘यणँ,
स᳘वै᳘वेदिता᳘स्याद्
याज्ञवल्क्य॥
वे᳘द वा᳘अह᳘ं त᳘ं पु᳘रुषँ स᳘र्वस्यात्म᳘नः परा᳘यणं,
य᳘मा᳘त्थ;
य᳘एवा᳘य᳘ं अप्सु᳘पु᳘रुषः,
स᳘एष᳘॥
व᳘दैव᳘,
हाकल्य,
त᳘स्य का᳘देव᳘ते᳘ति॥
व᳘रुण इ᳘ति होवाच॥
pM18/k17
रे᳘त एव᳘य᳘स्याय᳘तनं,
च᳘क्षुर्
K hR\^idayaM
लोको᳘,
म᳘नो ज्यो᳘तिः
यो᳘वै᳘त᳘ं पु᳘रुषं विद्या᳘त्स᳘र्वस्यात्म᳘नः परा᳘यणँ,
स᳘वै᳘वेदिता᳘स्याद्
याज्ञवल्क्य॥
वे᳘द वा᳘अह᳘ं त᳘ं पु᳘रुषँ स᳘र्वस्यात्म᳘नः परा᳘यणं,
य᳘मा᳘त्थ;
य᳘एवा᳘य᳘ं पुत्रम᳘यः पु᳘रुषः,
स᳘एष᳘॥
व᳘दैव᳘,
हाकल्य,
त᳘स्य का᳘देव᳘ते᳘ति॥
प्रजा᳘पतिरि᳘ति होवाच॥
pM19/k18
हा᳘कल्ये᳘ति होवाच या᳘ज्ञवल्क्यः
त्वा᳘ँ स्विदिमे᳘ब्राह्मणा᳘अङ्गारावक्ष᳘यणमक्रता३ इ᳘ति॥
pM20/k19
या᳘ज्ञवल्क्ये᳘ति होवाच हा᳘कल्यो,
य᳘दिद᳘ं कुरुपङ्चाला᳘नां ब्राह्मना᳘नत्य᳘वादीः,
कि᳘ं ब्र᳘ह्म विद्वा᳘नि᳘ति॥
दि᳘शो वेद स᳘देवाः स᳘प्रतिष्ठा इ᳘ति॥
य᳘द्दि᳘शो वे᳘त्थ स᳘देवाः स᳘प्रतिष्ठाः,
pM21/k20
कि᳘ंदेवतोऽस्या᳘ं प्रा᳘च्यां दिश्य᳘सी᳘ति॥
आदित्य᳘देवत इ᳘ति॥
स᳘आदित्य᳘ः क᳘स्मिन्प्र᳘तिष्ठित इ᳘ति॥
च᳘क्षुषी᳘ति॥
क᳘स्मिन्नु᳘च᳘क्षुः प्र᳘तिष्ठितं भवती᳘ति
K om. bhavati
रूपे᳘ष्वि᳘ति;
च᳘क्षुषा हि᳘रूपा᳘णि प᳘श्यति॥
क᳘स्मिन्नु᳘रूपा᳘णि प्र᳘तिष्ठितानि भवन्ती᳘ति
K om. bhavanti
हृदय इ᳘ति होवाच;
हृदयेन हि᳘रूपा᳘णि जाना᳘ति,
हृदये ह्य् ए᳘व᳘रूपा᳘णि प्र᳘तिष्ठितानि भवन्ती᳘ति॥
एव᳘मेवै᳘त᳘द्
याज्ञवल्क्य॥
pM22/k21
कि᳘ंदेवतोऽस्या᳘ं द᳘क्षिणायां दिश्य᳘सी᳘ति॥
यम᳘देवत इ᳘ति॥
स᳘यम᳘ः क᳘स्मिन्प्र᳘तिष्ठित इ᳘ति॥
kadd. yaGYa iti.
द᳘क्षिणायामि᳘ति॥
क᳘स्मिन्नु᳘द᳘क्षिणा प्र᳘तिष्ठिता भवती᳘ति
K om. bhavati
श्रद्धा᳘यामि᳘ति;
यदा᳘ह्य् ए᳘व᳘श्रद्धत्ते᳘,
अथ द᳘क्षिणां ददाति;
श्रद्धा᳘याँ ह्य् ए᳘व᳘द᳘क्षिणा प्र᳘तिष्ठिता भवती᳘ति
K om. bhavati
क᳘स्मिन्नु᳘श्रद्धा᳘प्र᳘तिष्ठिता भवती᳘ति
K om. bhavati
हृदय इ᳘ति होवाच;
हृदयेन हि᳘श्रद्धत्ते᳘
K shraddhAM jAnAti
हृदये ह्य् ए᳘व᳘श्रद्धा᳘प्रतिष्ठिता ! भवती᳘ति॥
एव᳘मेवै᳘त᳘द्
याज्ञवल्क्य॥
pM23/k22
कि᳘ंदेवतोऽस्या᳘ं प्रती᳘च्यां दिश्य᳘सी᳘ति॥
व᳘रुणदेवत इ᳘ति॥
स᳘व᳘रुणः क᳘स्मिन्प्र᳘तिष्ठित इ᳘ति॥
अप्स्वि᳘ति॥
क᳘स्मिन्न्वा᳘पः प्र᳘तिष्ठिता भवन्ती᳘ति
K om. bhavanti
रे᳘तसी᳘ति॥
क᳘स्मिन्नु᳘रे᳘तः प्र᳘तिष्ठितं भवती᳘ति
K om. bhavati
हृदय,
इ᳘ति
K add. hovAcha
त᳘स्माद᳘पि प्र᳘तिरूपं जात᳘माहुः
हृदयादिव सृप्तो᳘,
हृदयादिव नि᳘र्मित इ᳘ति;
हृदये ह्य् ए᳘व᳘रे᳘तः प्र᳘तिष्ठितं भवती᳘ति॥
एव᳘मेवै᳘त᳘द्
याज्ञवल्क्य॥
pM24/k23
कि᳘ंदेवतोऽस्या᳘मुदी᳘च्यां दिश्य᳘सी᳘ति॥
सो᳘मदेवत इ᳘ति॥
स᳘सो᳘मः क᳘स्मिन्प्र᳘तिष्ठित इ᳘ति॥
दीक्षा᳘यामि᳘ति॥
क᳘स्मिन्नु᳘दिक्षा᳘प्र᳘तिष्ठिता भवती᳘ति
K om. bhavati
सत्य᳘इ᳘ति;
त᳘स्माद᳘पि दीक्षित᳘माहुः
सत्य᳘ं वदे᳘ति;
सत्ये᳘ह्य् ए᳘व᳘दीक्षा᳘प्र᳘तिष्ठिता भवती᳘ति
K om. bhavati
क᳘स्मिन्नु᳘सत्य᳘ं प्र᳘तिष्ठितम्भवती᳘ति
K om. bhavati
हृदये इ᳘ति
K add. hovAcha
हृदयेन हि᳘सत्य᳘ं जाना᳘ति;
हृदये ह्य् ए᳘व᳘सत्य᳘ं प्र᳘तिष्ठितं भवती᳘ति॥
एव᳘मेवै᳘त᳘द्
याज्ञवल्क्य॥
pM25/k24
कि᳘ंदेवतोऽस्या᳘ं ध्रुवा᳘यां दिश्य᳘सी᳘ति॥
अग्नि᳘देवत इ᳘ति॥
सो᳘ऽग्नि᳘ः क᳘स्मिन्प्र᳘तिष्ठितो भवती᳘ति
K om. bhavati
वाची᳘ति॥
क᳘स्मिन्नु᳘वा᳘क्प्र᳘तिष्ठिता भवती᳘ति
K om. bhavati
म᳘नसी᳘ति
K hR\^idaya iti
क᳘स्मिन्नु᳘म᳘नस्
K hR\^idayaM
प्र᳘तिष्ठितं भवती᳘ति
kom. bhavati
pM26/k25
अ᳘हल्लिके᳘ति होवाच या᳘ज्ञवल्क्यो,
य᳘त्रैत᳘दन्य᳘त्रास्मन्मन्या᳘सै॥
य᳘त्रैत᳘द्
K yaddhy etad
अन्य᳘त्रास्मत्स्या᳘च्,
छ्वा᳘नो वैनदद्युः
व᳘याँसि वैनद्वि᳘मथ्नीरन्नि᳘ति॥
pM27/k26
क᳘स्मिन्नु᳘त्व᳘ं चात्मा᳘च प्र᳘तिष्ठितौ ! स्थ इ᳘ति॥
प्राण᳘इ᳘ति॥
क᳘स्मिन्नु᳘प्राण᳘ः प्र᳘तिष्ठित इ᳘ति॥
अपान᳘इ᳘ति॥
क᳘स्मिन्न्व᳘पान᳘ः प्र᳘तिष्ठित इ᳘ति॥
व्यान᳘इ᳘ति॥
क᳘स्मिन्नु᳘व्यान᳘ः प्र᳘तिष्ठित इ᳘ति॥
उदान᳘इ᳘ति॥
क᳘स्मिन्नू᳘दान᳘ः प्र᳘तिष्ठित इ᳘ति॥
समान᳘इ᳘ति॥
pM28/k26
स᳘एष᳘ः
ने᳘ति,
ने᳘त्य् आत्मा᳘गृह्यो,
न᳘हि᳘गृह्य᳘ते᳘;
अशीर्यो,
न᳘हि᳘शीर्य᳘ते᳘;
असङ्गो᳘ऽसितो न᳘सज्य᳘ते,
न᳘व्य᳘थत इ᳘त्य्
असितो न व्यथते,
एता᳘न्यष्टा᳘वाय᳘तनानि
अष्टौ᳘लोका᳘,
K add. ashhTau devAH
अष्टौ᳘पु᳘रुषाः॥
स᳘य᳘स् ता᳘न्पु᳘रुषान्व्युदु᳘ह्य
K niruhya
प्रत्यु᳘ह्यात्य᳘क्रामीत्
त᳘ं त्वौपनिषद᳘ं पु᳘रुषं पृच्छामि॥
त᳘ं चे᳘न्मे न᳘विवक्ष्य᳘सि,
मूर्धा᳘ते वि᳘पतिष्यती᳘ति॥
त᳘ँ ह हा᳘कल्यस् न᳘मेने
K ta.N ha na mene hAkalyas
त᳘स्य ह मूर्धा᳘वि᳘पपात;
त᳘स्य हा᳘प्यन्य᳘न्म᳘न्यमानाः परिमोषि᳘णो᳘ऽस्थिन्य᳘पजह्रुः
K api hAsya parimoshhiNo.asthInyapajahruHanya\`nmanyamAnAH
pM29/k27
अ᳘थ या᳘ज्ञवल्क्यो होवाच
K hovAcha yAGYavalkyo
ब्रा᳘ह्मणा भगवन्तो,
यो᳘वः काम᳘यते,
स᳘मा पृच्छतु,
स᳘र्वे वा मा पृच्छत;
यो᳘वः काम᳘यते,
त᳘ं वः पृच्छामि,
स᳘र्वान्वा वः पृच्छामी᳘ति॥
ते᳘ह ब्राह्मणा᳘न᳘दधृषुः॥
pM30/k28
ता᳘न्हैतै᳘ः श्लो᳘कैः पप्रच्छः
य᳘था वृक्षो᳘व᳘नस्प᳘तिः
त᳘थैव᳘पु᳘रुषोऽमृषा᳘ः
त᳘स्य पर्णा᳘नि लो᳘मानि
K lomAni parNAni
त्व᳘गस्योत्पा᳘टिका बहि᳘ः॥
pM31/k28
त्वच᳘एवा᳘स्य रु᳘धिरं
प्रस्य᳘न्दि त्वच᳘उ᳘त्पटस्;
त᳘स्मात्त᳘दा᳘तुन्नात्
K AtR\^iNNAt
प्रैति,
र᳘सो वृक्षा᳘दिवा᳘हतात्॥
pM32/k28
माँसा᳘न्यस्य श᳘कराणि,
कि᳘नाटँ स्ना᳘व,
त᳘त्स्थिर᳘म्;
अ᳘स्थीन्य᳘न्तरतो दा᳘रुणि,
मज्जा᳘मज्जोपमा᳘कृता᳘॥
pM33/k28
य᳘द्वृक्षो᳘वृक्णो᳘रो᳘हति
मू᳘लान्न᳘वतरः पु᳘नः
म᳘र्त्यः स्विन्मृत्यु᳘ना वृक्ण᳘ः
क᳘स्मान्मू᳘लात्प्र᳘रोहति॥
pMk34/k28
K variato ordineH 3-4 post9-10
रे᳘तस इ᳘ति मा᳘वोचतः
जी᳘वतस् त᳘त्प्र᳘जायते;
जात᳘एव᳘न᳘जायते,
को᳘न्वे᳘नं जनयेत्पु᳘नः
धाना᳘रुह
K add. iva
वै᳘वृक्षो᳘
अन्य᳘तः
K a~NjasA
प्रे᳘त्य स᳘म्भवो॥
य᳘त्स᳘मूलमुद्वृहे᳘युर्
K AvR\^iheyur
वृक्ष᳘ं,
न᳘पु᳘नरा᳘भवेद्;
म᳘र्त्यः स्विन्मृत्यु᳘ना वृक्ण᳘ः
क᳘स्मान्मू᳘लात्प्र᳘रोहति॥
विज्ञा᳘नमानन्द᳘ं ब्र᳘ह्म,
राते᳘र्
K rAtir
दा᳘तुः,
परा᳘यणं
ति᳘ष्ठमानस्य तद्वि᳘द इ᳘ति॥
ch4
ch1 = hbM 14.6.10?? = hbk16.6.1??
pMk1
जनको᳘ह वै᳘देह आसा᳘ं चक्रे᳘॥
अथ ह या᳘ज्ञवल्क्य आ᳘वव्राज॥
स᳘होवाच जनको᳘वै᳘देहो
K ta.N hovAcha
या᳘ज्ञवल्क्य,
कि᳘म᳘र्थमचारीः,
पशू᳘निच्छ᳘न᳘ण्वन्तानी᳘ति॥
उभ᳘यमेव᳘,
सँराड्,
इ᳘ति होवाच॥
pM2/k3
K add. yadeva te kashchidabravIt.h tachchhR\^iNavAmety.
अ᳘ब्रवीन्म ऊदङ्क᳘ः हौल्वायन᳘ः
K haulbAyanaH
प्राणो᳘वै᳘ब्र᳘ह्मे᳘ति॥
य᳘था मातृमा᳘न्पितृमा᳘नाचार्य᳘वान्ब्रूया᳘त्
त᳘था त᳘च्छौल्वायनो᳘
K chhaulbAyano
अब्रवीत्
प्राणो᳘वै᳘ब्र᳘ह्मे᳘ति,
अ᳘प्राणतो हि᳘कि᳘ँ स्या᳘दि᳘ति॥
अ᳘ब्रवीत्तु᳘ते त᳘स्याय᳘तनं प्रतिष्ठा᳘ं॥
न᳘मेऽब्रवीदि᳘ति॥
एकपा᳘द्वा᳘एत᳘त्
सम्राड्,
इ᳘ति॥
pMk3
स᳘वै᳘नो ब्रूहि,
याज्ञवल्क्य॥
स᳘
K prANa
एवा᳘य᳘तनम्
आकाश᳘ः प्रतिष्ठा᳘,
प्रिय᳘मि᳘त्य् एनदु᳘पासीत॥
का᳘प्रिय᳘ता,
याज्ञवल्क्य॥
प्राण᳘एव᳘,
सम्राड्,
इ᳘ति होवाच;
प्राण᳘स्य वै᳘,
सम्राट्,
का᳘मायायाज्य᳘ं याजयति
अप्रतिगृह्य᳘स्य प्र᳘तिगृह्णाति
अ᳘पि त᳘त्र वधाशङ्गा᳘
K vadhAshaN\^kA
भवति,
या᳘ं दि᳘शमे᳘ति प्राण᳘स्यैव᳘,
सम्राट्,
का᳘माय;
प्राणो᳘वै᳘,
सम्राट्,
परम᳘ं ब्र᳘ह्म॥
नै᳘नं प्राणो᳘जहाति,
स᳘र्वाण्य् एनं भूता᳘न्यभि᳘क्षरन्ति॥
pM4/k3
देवो᳘भूत्वा᳘देवा᳘न᳘प्येति,
य᳘एव᳘ं विद्वा᳘नेत᳘दुपा᳘स्ते॥
हस्त्य्\Shabha.N सह᳘स्रं ददामी᳘ति होवाच जनको᳘वै᳘देहह्॥
स᳘होवाच या᳘ज्ञवल्क्यः
पिता᳘मेऽमन्यत,
ना᳘ननुशिष्य ह᳘रेते᳘ति॥
क᳘एव᳘ते कि᳘मब्रवीदि᳘ति
K om. ka\`॥.
pM5/k2
K add. yatte kashchidabravIt.htachchhR\^iNavAmety.
अ᳘ब्रवीन्मे जि᳘त्वा हैलिनो᳘
K hailinir
वा᳘ग्वै᳘ब्र᳘ह्मे᳘ति॥
य᳘था मातृमा᳘न्पितृमा᳘नाचार्य᳘वान्ब्रूया᳘त्
त᳘था त᳘च्छैलिनो᳘
K chhailinir
अब्रवीद्
वा᳘ग्वै᳘ब्र᳘ह्मे᳘ति
अ᳘वदतो हि᳘कि᳘ँ स्या᳘दि᳘ति॥
अ᳘ब्रवीत्तु᳘ते त᳘स्याय᳘तनं प्रतिष्ठा᳘ं॥
न᳘मेऽब्रवीदि᳘ति॥
एकपा᳘द्वा᳘एत᳘त्
सम्राड्,
इ᳘ति॥
pM6/k2
स᳘वै᳘नो ब्रूहि,
याज्ञवल्क्य॥
वा᳘गेवा᳘य᳘तनम्
आकाश᳘ः प्रतिष्ठा᳘,
प्रज्ञे᳘त्य् एनदु᳘पासीत॥
का᳘प्रज्ञ᳘ता,
याज्ञवल्क्य॥
वा᳘गेव᳘,
सम्राड्,
इ᳘ति होवाच;
वाचा᳘वै᳘,
सम्राड्,
ब᳘न्धुः प्र᳘ज्ञायत;
ऋग्वेदो᳘यजुर्वेद᳘ः सामवेदो᳘ऽथर्वाङ्गिर᳘स इतिहास᳘ः पुराण᳘ं विद्या᳘उपनिष᳘दः श्लो᳘काः सू᳘त्राण्यनुव्याख्या᳘नानि व्याख्या᳘नानि
K add. ishhTa.N hutamAshitaM pAyitamayaM cha lokaH parashcha lokaH sarvANi cha bhUtAni
वाचै᳘व᳘,
संराट्,
प्र᳘ज्ञायन्ते;
वा᳘ग्वै᳘,
सम्राट्,
परम᳘ं ब्र᳘ह्म;
नै᳘नं वा᳘ग्जहाति,
स᳘र्वाण्य् एनं भूता᳘न्यभि᳘क्षरन्ति॥
pM7/k2
देवो᳘भूत्वा᳘देवा᳘न᳘प्येति,
य᳘एव᳘ं विद्वा᳘नेत᳘दुपा᳘स्ते॥
हस्त्य्\Shabha.N सह᳘स्रं ददामी᳘ति होवाच जनको᳘वै᳘देहः॥
स᳘होवाच या᳘ज्ञवल्क्यः
पिता᳘मेऽमन्यत,
ना᳘ननुशिष्य ह᳘रेते᳘ति॥
क᳘एव᳘ते कि᳘मब्रवीदि᳘ति
K om. ka\`॥.
pM8/k4
K add. yadeva te kashchidabravIt.htachchhR\^iNavAmety.
अ᳘ब्रवीन्मे बर्कु᳘र्वार्ष्ण᳘श्:
च᳘क्षुर्वै᳘ब्र᳘ह्मे᳘ति॥
य᳘था मातृमा᳘न्पितृमा᳘नाचार्य᳘वान्ब्रूया᳘त्
त᳘था त᳘द्वार्ष्णो᳘ऽब्रवीच्:
च᳘क्षुर्वै᳘ब्र᳘ह्मे᳘ति
अ᳘पश्यतो हि᳘कि᳘ँ स्या᳘दि᳘ति॥
अ᳘ब्रवीत्तु᳘ते त᳘स्याय᳘तनं प्रतिष्ठा᳘ं॥
न᳘मेऽब्रवीदि᳘ति॥
एकपा᳘द्वा᳘एत᳘त्
सम्राड्,
इ᳘ति॥
pM9/k4
स᳘वै᳘नो ब्रूहि,
याज्ञवल्क्य॥
च᳘क्षुरेवा᳘य᳘तनम्
आकाश᳘ः प्रतिष्ठा᳘,
सत्य᳘मि᳘त्य् एत᳘दु᳘पासीत॥
का᳘सत्य᳘ता,
याज्ञवल्क्य॥
च᳘क्षुरेव᳘,
सम्राड्,
इ᳘ति होवाच;
च᳘क्षुषा वै᳘,
सम्राट्,
प᳘श्यन्तमाहुः
अ᳘द्राक्षीरि᳘ति॥
स᳘आहा᳘द्राक्षमि᳘ति,
त᳘त्सत्य᳘ं भवति;
च᳘क्षुर्वै᳘,
सम्राट्,
परम᳘ं ब्र᳘ह्म;
नै᳘नम्च᳘क्षुर्जहाति,
स᳘र्वाण्य् एनं भूता᳘न्यभि᳘क्षरन्ति॥
pM10/k4
देवो᳘भूत्वा᳘देवा᳘न᳘प्येति,
य᳘एव᳘ं विद्वा᳘नेत᳘दुपा᳘स्ते॥
हस्त्य्\Shabha.N सह᳘स्रं ददामी᳘ति होवाच जनको᳘वै᳘देहः॥
स᳘होवाच या᳘ज्ञवल्क्यः
पिता᳘मेऽमन्यत,
ना᳘ननुशिष्य ह᳘रेते᳘ति॥
क᳘एव᳘ते कि᳘मब्रवीदि᳘ति
K om. ka\`॥.
pM11/k5
K add. yadeva te kashchidabravIt.h tachchhR\^iNavAmety.
अ᳘ब्रवीन्मे गर्दभी᳘विपीतो भा᳘रद्वाजः
श्रो᳘त्रं वै᳘ब्र᳘ह्मे᳘ति;
य᳘था मातृमा᳘न्पितृमा᳘नाचार्य᳘वान्ब्रूयात्
त᳘था त᳘द्भा᳘रद्वाजोऽब्रवीच्:
छ्रो᳘त्रं वै᳘ब्र᳘ह्मे᳘ति
अ᳘शृण्वतो हि᳘कि᳘ँ स्या᳘दि᳘ति॥
अ᳘ब्रवीत्तु᳘ते त᳘स्याय᳘तनं प्रतिष्ठा᳘ं॥
न᳘मेऽब्रवीदि᳘ति॥
एकपा᳘द्वा᳘एत᳘त्
सम्राड्,
इ᳘ति॥
pM12/k5
स᳘वै᳘नो ब्रूहि,
याज्ञवल्क्य॥
श्रो᳘त्रमेवा᳘य᳘तनम्
आकाश᳘ः प्रतिष्ठा᳘नन्त᳘मि᳘त्य् एनदु᳘पासीत॥
का᳘नन्त᳘ता,
याज्ञवल्क्य॥
दि᳘श एव᳘,
सम्राड्,
इ᳘ति होवाच;
त᳘स्माद्वै᳘,
सम्राड्,
K add. a\`pi
या᳘ं का᳘ङ्च दि᳘शं ग᳘च्छति नै᳘वा᳘स्या अ᳘न्तं गच्छति
अनन्ता᳘हि᳘दि᳘शः,
श्रो᳘त्रँ हि᳘दि᳘शः
kdisho vai,
सम्राट्,
shrotra.N
श्रो᳘त्रं वै᳘,
सम्राट्,
परम᳘ं ब्र᳘ह्म॥
नै᳘नं श्रो᳘त्रं जहाति,
स᳘र्वाण्य् एनं भूता᳘न्यभि᳘क्षरन्ति॥
pM13/k5
देवो᳘भूत्वा᳘देवा᳘न᳘प्येति,
य᳘एव᳘ं विद्वा᳘नेत᳘दुपा᳘स्ते॥
हस्त्य्\Shabha.N सह᳘स्रं ददामी᳘ति,
होवाच जनको᳘वै᳘देहः॥
स᳘होवाच या᳘ज्ञवल्क्यः
पिता᳘मेऽमन्यत,
ना᳘ननुशिष्य ह᳘रेते᳘ति॥
क᳘एव᳘ते कि᳘मब्रवीदि᳘ति
K om. ka\`॥.
pM14/k6
kadd. yadeva te kashchidabravIt.h
tachchhR\^iNavAmety.
अ᳘ब्रवीन्मे षत्य᳘कामो जाबालो᳘ः
म᳘नो वै᳘ब्र᳘ह्मे᳘ति;
य᳘था मातृमा᳘न्पितृमा᳘नाचार्य᳘वान्ब्रूया᳘त्
त᳘था त᳘त्षत्य᳘कामो
K jAbAlo
अब्रवीद्
म᳘नो वै᳘ब्र᳘ह्मे᳘ति
अ᳘मनसो हि᳘कि᳘ँ स्या᳘दि᳘ति॥
अ᳘ब्रवीत्तु᳘ते त᳘स्याय᳘तनं प्रतिष्ठा᳘ं॥
न᳘मेऽब्रवीदि᳘ति॥
एकपा᳘द्वा᳘एत᳘त्
सम्राड्,
इ᳘ति॥
pM15/k6
स᳘वै᳘नो ब्रूहि,
याज्ञावल्क्य॥
म᳘न एवा᳘य᳘तनम्
आकाश᳘ः प्रतिष्ठा᳘नन्द᳘इ᳘त्य् एनदु᳘पासीत॥
का᳘नन्द᳘ता,
याज्ञवल्क्य॥
म᳘न एव᳘,
सम्राड्,
इ᳘ति होवाच;
म᳘नसा वै᳘,
सम्राट्,
स्त्रि᳘यमभि᳘हर्यति
K abhihAryate
त᳘स्यां प्र᳘तिरूपः पुत्रो᳘जायते;
स᳘आनन्दो᳘॥
म᳘नो वै᳘,
सम्राट्,
परम᳘ं ब्र᳘ह्म;
नै᳘नं म᳘नो जहाति,
स᳘र्वाण्य् एनं भूता᳘न्यभि᳘क्षरन्ति॥
pM16/k6
देवो᳘भूत्वा᳘देवा᳘न᳘प्येति,
य᳘एव᳘ं विद्वा᳘नेत᳘दुपा᳘स्ते॥
हस्त्य्\Shabha.N सह᳘स्रं ददामी᳘ति होवाच जनको᳘वै᳘देहः॥
स᳘होवाच या᳘ज्ञवल्क्यः
पिता᳘मेऽमन्यत,
ना᳘ननुशिष्य ह᳘रेते᳘ति॥
क᳘एव᳘ते कि᳘मब्रवीदि᳘ति
K om. ka\`॥.
pM17/k7
kadd. yadeva te kashchidabravIt.h
tachchhR\^iNavAmety.
अ᳘ब्रवीन्मे विदग्ध᳘ः हा᳘कल्योः
हृदयं वै᳘ब्र᳘ह्मे᳘ति;
य᳘था मातृमा᳘न्पितृमा᳘नाचार्य᳘वान्ब्रूया᳘त्
त᳘था त᳘च्छा᳘कल्योऽब्रवीद्
धृदयं वै᳘ब्र᳘ह्मे᳘ति
अ᳘हृदयस्य हि᳘कि᳘ँ स्या᳘दि᳘ति॥
अ᳘ब्रवीत्तु᳘ते त᳘स्याय᳘तनं प्रतिष्ठा᳘ं !॥
न᳘मेऽब्रवीदि᳘ति॥
एकपा᳘द्वा᳘एत᳘त्
सम्राड्,
इ᳘ति॥
pM18/k7
स᳘वै᳘नो ब्रूहि,
याज्ञवल्क्य॥
हृदयमेवा᳘य᳘तनम्
आकाश᳘ः प्रतिष्ठा᳘;
स्थिति᳘रि᳘त्य् एनदु᳘पासीत॥
का᳘स्थिति᳘ता,
याज्ञवल्क्य॥
हृदयमेव᳘,
सम्राड्,
इ᳘ति होवाच;
हृदयं वै᳘,
सम्राट्,
स᳘र्वेषां भूता᳘नामाय᳘तनँ;
हृदयं वै᳘,
सम्राट्,
स᳘र्वेषां भूता᳘नां प्रतिष्ठा᳘,
हृदये ह्य् ए᳘व᳘,
सम्राट्,
स᳘र्वाणि भूता᳘नि प्र᳘तिष्ठितानि भवन्ति;
हृदयं वै᳘,
सम्राट्,
परम᳘ं ब्र᳘ह्म;
नै᳘नँ हृदयं जहाति,
स᳘र्वाण्य् एनं भूता᳘न्यभि᳘क्षरन्ति॥
pM19/k7
देवो᳘भूत्वा᳘देवा᳘न᳘प्येति,
य᳘एव᳘ं विद्वा᳘नेत᳘दुपा᳘स्ते॥
हस्त्य्\Shabha.N सह᳘स्रं ददामी᳘ति होवाच जनको᳘वै᳘देहः॥
स᳘होवाच या᳘ज्ञवल्क्यः
पिता᳘मेऽमन्यत ना᳘ननुशिष्य ह᳘रेते᳘ति॥
क᳘एव᳘ते कि᳘मब्रवीदि᳘ति
K om. ka\`॥.
ch2 = hbM 14.6.11?? = hbk16.6.2??
pMk1
अ᳘थ ह जनको᳘
K janako ha
वै᳘देहः कूर्चा᳘दुपावस᳘र्पन्नुवाचः
न᳘मस् ते
K add॥astu
याज्ञवल्क्या᳘नु मा शाधी᳘ति॥
स᳘होवाचः
य᳘था वै᳘,
सम्राड्,
महा᳘न्तम᳘ध्वानमेष्य᳘न्र᳘थं वा ना᳘वं वा समाद᳘दीतैव᳘मेवै᳘ता᳘भिरुपनिष᳘द्भिः समा᳘हितात्मासि
एव᳘ं वृन्दारक आढ्य᳘ः स᳘न्नधीतवे᳘द उक्तो᳘पनिषत्क इतो᳘विमुच्य᳘मानः क्व᳘गमिष्यसी᳘ति॥
ना᳘ह᳘ं त᳘द्
भगवन्
वे᳘द य᳘त्र गमिष्यामी᳘ति॥
अ᳘थ वै᳘तेऽह᳘ं त᳘द्वक्ष्यामि य᳘त्र गमिष्यसी᳘ति॥
ब्र᳘वीतु भ᳘गवानि᳘ति॥
pMk2
स᳘होवाच
K om.
इ᳘न्धो ह वै᳘ना᳘मैष᳘यो᳘ऽय᳘ं दक्षिणे᳘ऽक्ष᳘न्पु᳘रुषस्;
त᳘ं वा᳘एत᳘मि᳘न्धँ स᳘न्तमि᳘न्द्र इ᳘त्य् आ᳘चक्षते परो᳘क्षेणैव᳘;
परो᳘क्षप्रिया इव हि᳘देवा᳘ः प्रत्य᳘क्षद्विषः॥
pMk3
अ᳘थैत᳘द्वा᳘मेऽक्षि᳘णि
krishna.akshan
पु᳘रुषरूपम्
एषा᳘स्य प᳘त्नी विरा᳘ट्,
त᳘योरेष᳘सँस्तावो᳘य᳘एषो᳘ऽन्त᳘र्हृदय आकाशो᳘॥
अथैनयोरेत᳘द᳘न्नं य᳘एषो᳘ऽन्त᳘र्हृदये लोहित᳘पिण्डो᳘॥
अथैनयोरेत᳘त्प्रावर᳘णं य᳘देत᳘दन्त᳘र्हृदये जालक᳘मिवा᳘थैनयोरेषा᳘सृतिः स᳘ती
K om.
संच᳘रणी यै᳘षा᳘हृदयादूर्ध्वा᳘नाड्य् उ᳘च्च᳘रति॥
pM4/k3
ता᳘वा᳘अस्यैता᳘हिता᳘ना᳘म नाड्यो᳘य᳘थ के᳘शः सहस्रधा᳘भिन्न᳘
K yathA keshaH sahasradhA bhinna evamasyaitA hitA nAma nADyo.antarhR\^idaye pratishhThitA bhavanty
एता᳘भिर्वा᳘एत᳘म्
K etad
आस्र᳘वदा᳘स्रवति;
त᳘स्मादेष᳘प्रवि᳘विक्ताहारतर इव भवत्यस्मा᳘च्छारीरा᳘दात्म᳘नः॥
pM5/k4
त᳘स्य वा᳘एत᳘स्य पु᳘रुषस्य
K om. vA॥.
प्रा᳘ची दि᳘क्प्रा᳘ङ्चः प्राणा᳘,
द᳘क्षिणा दि᳘ग्द᳘क्षिणाः प्राणा᳘ः,
प्रती᳘ची दि᳘क्प्रत्य᳘ङ्चः प्राणा᳘,
उ᳘दीची दि᳘गु᳘दङ्चः प्राणा᳘,
ऊर्ध्वा᳘दि᳘गूर्ध्वा᳘ः प्राणा᳘,
अ᳘वाची दि᳘ग᳘वाङ्चः प्राणा᳘ः,
स᳘र्वा दि᳘शः स᳘र्वे प्राणा᳘ः॥
pM6/k4
स᳘एष᳘ने᳘ति ने᳘त्य् आत्मा᳘गृह्यो न᳘हि᳘गृह्य᳘ते᳘ऽशीर्यो न᳘हि᳘शीर्य᳘ते᳘ऽसङ्गो᳘ऽसितो न᳘सज्य᳘ते न᳘व्य᳘थते᳘
krishna.asaN\^go na hi sajyate asito na vyathate na rishhyaty
अभयं वै᳘,
जनक,
प्राप्तो᳘ऽसी᳘ति होवाच या᳘ज्ञवल्क्यः॥
स᳘होवाच जनको᳘वै᳘देहोः
न᳘मस् ते,
याज्ञवल्क्या᳘भयं त्वा᳘गच्छताद्यो᳘नो,
भगवन्
अ᳘भयं वेद᳘यस
K add.:
स होवाच जनको वैदेहोऽभयं त्वागच्छताद्
याज्ञवल्क्य,
यो नो,
भगवन्
अभयं वेदयसे;
नमस् तेऽस्तु
इमे᳘विदेहा᳘अय᳘मह᳘मस्मी᳘ति॥
ch3 = hbM 14.7.1 = hbk16.6.3
pMk1
जनक᳘ँ ह वै᳘देहं या᳘ज्ञवल्क्यो जगामः
स᳘मेनेन वदिष्य इ᳘त्य्
K sa meneH na vadishhya ity
अ᳘थ ह य᳘ज् जनक᳘श्च वै᳘देहो या᳘ज्ञवल्क्यश्चाग्निहोत्रे᳘समूद᳘तुस्
K samUdAte
त᳘स्मै ह या᳘ज्ञवल्क्यो व᳘रं ददौ॥
स᳘ह कामप्रश्न᳘मेव᳘वव्रे॥
त᳘ँ हास्मै ददौ॥
त᳘ँ ह सम्रा᳘ड् एव᳘पू᳘र्वः पप्रच्छ॥
pMk2
या᳘ज्ञवल्क्य,
कि᳘ंज्योतिरय᳘ं पु᳘रुष इ᳘ति॥
आदित्य᳘ज्योतिः,
सम्राड्,
इ᳘ति होवाचादित्ये᳘नैवा᳘य᳘ं ज्यो᳘तिषास्ते प᳘ल्ययते क᳘र्म कुरुते विप᳘र्येती᳘ति॥
एव᳘मेवै᳘त᳘द्
याज्ञवल्क्य॥
pMk3
अ᳘स्तमित आदित्ये᳘,
याज्ञवल्क्य,
कि᳘ंज्योतिरेवा᳘य᳘ं पु᳘रुष इ᳘ति॥
चन्द्र᳘ज्योतिः,
सम्राड्,
इ᳘ति होवाच;
चन्द्रे᳘णैवा᳘य᳘ं
K chandramA evAsya jyotirbhavati chandramasaivAyaM
ज्यो᳘तिषास्ते प᳘ल्ययते क᳘र्म कुरुते विप᳘र्येती᳘ति॥
एव᳘मेवै᳘त᳘द्
याज्ञवल्क्य॥
pMk4
अ᳘स्तमित आदित्ये᳘,
याज्ञवल्क्य,
चन्द्र᳘मस्य᳘स्तमिते,
कि᳘ंज्योतिरेवा᳘य᳘ं पु᳘रुष इ᳘ति॥
अग्नि᳘ज्योतिः,
सम्राड्,
इ᳘ति होवाच
K agnirevAsya jyotirbhavaty
अग्नि᳘नैव᳘ज्यो᳘तिषास्ते प᳘ल्ययते क᳘र्म कुरुते विप᳘र्येती᳘ति॥
एव᳘मेवै᳘त᳘द्
याज्ञवल्क्य॥
pMk5
अ᳘स्तमित आदित्ये᳘,
याज्ञवल्क्य,
चन्द्र᳘मस्य᳘स्तमिते,
शान्ते᳘ऽग्नौ᳘,
कि᳘ंज्योतिरेवा᳘य᳘ं पु᳘रुष इ᳘ति॥
वा᳘ग्ज्योतिः,
सम्राड्, !
इति होवाच
K vAgevAsya jyotirbhavati
वाचै᳘वा᳘य᳘ं ज्यो᳘तिषास्ते प᳘ल्ययते क᳘र्म कुरुते विप᳘र्येति॥
त᳘स्माद्वै᳘,
सम्राड्,
अ᳘पि य᳘त्र स्व᳘ः पाणि᳘र्न᳘विनिर्ज्ञा᳘यते᳘,
अथ य᳘त्र वा᳘गुच्च᳘रति
उ᳘पैव᳘त᳘त्र न्ये᳘ती᳘ति॥
एव᳘मेवै᳘त᳘द्
याज्ञवल्क्य॥
pMk6
अ᳘स्तमित आदित्ये᳘,
याज्ञवल्क्य,
चन्द्र᳘मस्य᳘स्तमिते,
शान्ते᳘ऽग्नौ᳘,
शान्ता᳘यां वाचि᳘,
कि᳘ंज्योतिरेवा᳘य᳘ं पु᳘रुष इ᳘ति॥
आत्म᳘ज्योतिः,
सम्राड्,
इ᳘ति होवाच
K AtmaivAsya jyotirbhavaty !
आत्म᳘नैवा᳘य᳘ं ज्यो᳘तिषास्ते प᳘ल्ययते क᳘र्म कुरुते विप᳘र्येती᳘ति॥
pMk7
कतम᳘आत्मे᳘ति॥
यो᳘ऽय᳘ं विज्ञानम᳘यः पु᳘रुषः प्राणे᳘षु हृद्य᳘न्त᳘र्ज्योतिः
K viGYAnamayaH prANeshhu hR\^idyanta\`rjyotiH purushhaH
स᳘समान᳘ः स᳘न्नुभौ᳘लोकौ᳘स᳘ंचरति
K anusaMcharati
ध्या᳘यतीव लेला᳘यतीव स᳘धीः
K sa\` hi
स्व᳘प्नो भूत्वे᳘म᳘ं लोक᳘म᳘तिक्रामति
kadd. mR\^ityo rUpANi
pMk8
स᳘वा᳘अय᳘ं पु᳘रुषो जा᳘यमानः श᳘रीरमभिसम्प᳘द्यमानः पाप्म᳘भिः स᳘ँसृज्यते॥
स᳘उत्क्रा᳘मन्म्रिय᳘माणः पाप्म᳘नो वि᳘जहाति
K nijahAti
मृत्यो᳘रूपा᳘णि
kom.
pMk9
त᳘स्य वा᳘एत᳘स्य पु᳘रुषस्य द्वे᳘एव᳘स्था᳘ने भवतः
इद᳘ं च परलोकस्था᳘नं च;
स᳘न्ध्यं तृती᳘यँ स्वप्नस्था᳘नं;
त᳘स्मिन्त्स᳘न्ध्ये स्था᳘ने ति᳘ष्ठनुभे᳘स्था᳘ने पश्यतीद᳘ं च परलोकस्था᳘नं च॥
pM10/k9
अ᳘थ यथाक्र᳘मोऽय᳘ं परलोकस्था᳘ने भ᳘वति;
त᳘माक्र᳘ममाक्र᳘म्योभ᳘यान्पाप्म᳘न आनन्दा᳘ँश्च पश्यति॥
स᳘य᳘त्राय᳘ं
K om.
प्रस्व᳘पिति
अस्य᳘लोक᳘स्य सर्वा᳘वतो मा᳘त्रामपादा᳘य,
स्वय᳘ं विह᳘त्य स्वय᳘ं निर्मा᳘य स्वे᳘न भासा᳘स्वे᳘न ज्यो᳘तिषा प्र᳘स्वपिति
अ᳘त्राय᳘ं पु᳘रुषः स्वय᳘ंज्योतिर्भवति॥
pM11/k10
न᳘त᳘त्र र᳘था न᳘र᳘थयोगा न᳘प᳘न्थानो भवन्ति
अ᳘थ र᳘थान्र᳘थयोगान्पथ᳘ः सृजते॥
न᳘त᳘त्रानन्दा᳘मु᳘दः प्रमु᳘दो भवन्ति
अ᳘थानन्दा᳘न्मु᳘दः प्रमु᳘दः सृजते॥
न᳘त᳘त्र वेशा᳘न्ताः स्र᳘वन्त्यः पुष्करि᳘ण्यो
K pushhkariNyaH sravantyo
भवन्ति
अ᳘थ वेशा᳘न्तान्स्र᳘वन्तीः पुष्करि᳘णीः
K pushhkariNIH sravantIH
सृजते;
स᳘हि᳘कर्ता᳘॥
pM12/k11
त᳘द᳘प्य् एते᳘श्लो᳘काः
K tadete shlokA bhavanti
स्व᳘प्नेन शारीर᳘मभिप्रह᳘त्या᳘-
-सुप्तः सुप्ता᳘नभि᳘चाकशीति
शु᳘क्रमादा᳘य पु᳘नरै᳘ति स्था᳘नं
हिरण्म᳘यः पौरुष᳘
K purushha
एकहँस᳘ः॥
pM13/k12
प्राणे᳘न र᳘क्षन्न᳘परं
K avaraM
कुलाय᳘ं
बहि᳘ः कुलाया᳘दमृतश्चरित्वा᳘,
स᳘ईयतेऽमृतो यत्रकाम᳘ं
हिरण्म᳘यः पौरुष᳘
K purushha
एकहँस᳘ः॥
pM14/k13
स्वप्नान्त᳘उच्चावच᳘मीय᳘मानो
रूपा᳘णि देव᳘ः कुरुते बहू᳘न्य्
उते᳘व स्त्री᳘भिः सह᳘मो᳘दमानो
ज᳘क्षदुते᳘वा᳘पि भ᳘यानि प᳘श्यन्॥
pM15/k14
आराम᳘मस्य पश्यन्ति
न᳘त᳘ं क᳘श्चन᳘पश्यती᳘ति
K pashyati kashchaneti
त᳘ं ना᳘यतं बोधयेदि᳘त्य् आहुः
दु᳘र्भिषज्यँ हास्मै᳘भवति,
य᳘मेष᳘न᳘प्रतिप᳘द्यते॥
pM16/k14
अ᳘थो ख᳘ल्वाहुः
जागरितदेश᳘एवा᳘स्यैस᳘;
या᳘नि ह्य् ए᳘व᳘जा᳘ग्रत्प᳘श्यति ता᳘नि सुप्त᳘इ᳘त्य᳘त्राय᳘ं पु᳘रुषः स्वय᳘ंज्योतिर्भवती᳘ति॥
एव᳘मेवै᳘त᳘द्
या᳘ज्ञवल्क्यः
K om. i\`ti॥.
सो᳘ऽह᳘ं भ᳘गवते सह᳘स्रं ददामि॥
अ᳘त ऊर्ध्व᳘ं विमोक्षा᳘यैव᳘
K om.
ब्रूही᳘ति॥
pM17/k15
sedchf. infra 40 : K 34
स᳘वा᳘एष᳘एत᳘स्मिन्त्स्वप्नान्ते᳘
K saMprasAde
रत्वा᳘चरित्वा᳘दृष्ट्वै᳘व᳘पु᳘ण्यं च पाप᳘ं च पु᳘नः प्रतिन्याय᳘ं प्रतियो᳘न्य् आ᳘द्रवति बुद्धान्ता᳘यैव᳘
ksvapnAyaiva
स᳘य᳘द᳘त्र
K tatra
कि᳘ङ्चित्प᳘श्यत्य᳘नन्वागतस् ते᳘न भवति
अ᳘सङ्गो ह्य᳘य᳘ं पु᳘रुष इ᳘ति॥
एव᳘मेवै᳘त᳘द्
याज्ञवल्क्य॥
सो᳘ऽह᳘ं भ᳘गवते सह᳘स्रं ददामि॥
अ᳘त ऊर्ध्व᳘ं विमोक्षा᳘यैव᳘ब्रूही᳘ति॥
pk16
add. K
स वा एष एतस्मिन्त्स्वप्ने रत्वा चरित्वा दृष्ट्वैव पुण्यं च पापं च पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्य् आद्रवति बुद्धान्तायैव;
स यत्तत्र किङ्चित्पश्यत्यनन्वागतस् तेन भवति
असङ्गो ह्ययं पुरुष इति॥
एवमेवैतद्
याज्ञवल्क्य॥
सोऽहं भगवते सहस्रं ददामि॥
अत ऊर्ध्वं विमोक्षायैव ब्रूहीति॥
pk17
add. K
स वा एष एतस्मिन्बुद्धान्ते रत्वा चरित्वा दृष्ट्वैव पुण्यं च पापं च पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्य् आद्रवति स्वप्नान्तायैव॥
pMk18
त᳘द्य᳘था महामत्स्य᳘उभे᳘कू᳘ले अनुसंच᳘रति पू᳘र्वं चा᳘परं चैव᳘मेवा᳘य᳘ं पु᳘रुष एता᳘उभा᳘व᳘न्तावनुस᳘ंचरति स्वप्नान्त᳘ं च बुद्धान्त᳘ं च
pMk19
त᳘द्य᳘थास्मि᳘न्नाकाशे᳘श्येनो᳘वा सुपर्णो᳘वा विपरिप᳘त्य रान्त᳘ः सँह᳘त्य पक्षौ᳘संलया᳘यैव᳘ध्रिय᳘त,
एव᳘मेवा᳘य᳘ं पु᳘रुष एत᳘स्मा अ᳘न्ताय धवति य᳘त्र सुप्तो᳘न᳘क᳘ं चन᳘का᳘मं काम᳘यते न᳘क᳘ं चन᳘स्व᳘प्नं पश्यति॥
pMk20
ता᳘वा᳘अस्यैता᳘हिता᳘ना᳘म नाड्यो᳘य᳘था के᳘शः सहस्रधा᳘भिन्न᳘स् ता᳘वताणिम्ना᳘तिष्ठन्ति शुक्ल᳘स्य नील᳘स्य पिङ्गल᳘स्य ह᳘रितस्य लो᳘हितस्य पूर्णा᳘॥
अ᳘थ य᳘त्रैनं घ्न᳘न्तीव जिन᳘न्तीव हस्ती᳘व विच्छाय᳘यति ग᳘र्तमिव प᳘तति य᳘देव᳘जा᳘ग्रद्भ᳘यं प᳘श्यति त᳘द᳘त्रा᳘विद्यया भ᳘यं
K om.
मन्यते᳘॥
अथ य᳘त्र रा᳘जेव देव᳘इवाह᳘म्
K deva iva rAjevAham
एव᳘इद᳘ँ स᳘र्वं
ksarvo
अस्मी᳘ति मन्यते सो᳘ऽस्य परमो᳘लोको᳘॥
अथ सुप्तो᳘न᳘क᳘ं चन᳘का᳘मं काम᳘यते न᳘क᳘ं चन᳘स्व᳘प्नं पश्यति
K om. atha॥.
pMk21
त᳘द्वा᳘अस्यैत᳘दात्म᳘काममाप्त᳘काममकाम᳘ं
K etadatichchhando.apahatapApmAbhaya.N
रूप᳘ं॥
त᳘द्य᳘था प्रिय᳘या स्त्रिया᳘संप᳘रिष्वक्तो न᳘बा᳘ह्यं कि᳘ं चन᳘वेद ना᳘न्तरमेव᳘मेवा᳘य᳘ं पु᳘रुषः शारिर᳘आत्मा᳘
K om. ambo
प्राज्ञ᳘नात्म᳘ना संप᳘रिष्वक्तो न᳘बा᳘ह्यं कि᳘ं चन᳘वेद ना᳘न्तरं॥
pM22/k21
त᳘द्वा᳘अस्यैत᳘द᳘तिच्छन्दो᳘ऽपहतपाप्माभय᳘ँ
K etadAptakAmamAtmakAmamakAmaM
रूप᳘म᳘शोकान्तरम्
kshokAntaram
pM22/k22
अ᳘त्र पिता᳘पिता भवति माता᳘माता लोका᳘अ᳘लोका देवा᳘अ᳘देवा वे᳘दा अ᳘वेदा यज्ञो᳘ऽयज्ञो᳘
K om. ambo
अत्र स्तेनो᳘ऽस्तेनो भवति भ्रूणहा᳘भ्रूणहा पौल्कसो᳘ऽपौल्कसश्चाण्डालो᳘ऽचण्डालः
K chANDyAlo.achaNDyAlaH paulkaso.apaulkaso
श्रमणो᳘ऽश्रमणस् तापसो᳘ऽतापसो᳘ऽनन्वागतः पु᳘ण्येना᳘नन्वागतः पापे᳘न;
तीर्णो᳘हि᳘तदा᳘स᳘र्वाङ्शो᳘कान्हृदयस्य भवति॥
pMk23
य᳘द्वै᳘त᳘न्न᳘प᳘श्यति,
प᳘श्यन्वै᳘त᳘द्द्रष्ट᳘व्यं
K om.
न᳘पश्यतिः
न᳘हि᳘द्रष्टु᳘र्दृष्टे᳘र्विपरिलोपो᳘विद्य᳘ते᳘ऽविनाशित्वान्;
न᳘तु᳘त᳘द्द्विती᳘यमस्ति,
त᳘तोऽन्य᳘द्वि᳘भक्तं य᳘त्प᳘श्येत्॥
pMk24
य᳘द्वै᳘त᳘न्न᳘जि᳘घ्रति,
जि᳘घ्रन्वै᳘त᳘द्घ्रात᳘व्यं
K om.
न᳘जिघ्रति;
न᳘हि᳘घ्रातु᳘र्घ्राते᳘र्विपरिलोपो᳘विद्य᳘ते᳘ऽविनाशित्वान्
न᳘तु᳘त᳘द्द्विती᳘यमस्ति,
त᳘तोऽन्य᳘द्वि᳘भक्तं य᳘ज् जि᳘घ्रेत्॥
pMk25
य᳘द्वै᳘त᳘न्न᳘रस᳘यति,
विजान᳘न्वै᳘त᳘द्र᳘सं
K rasayanvai tan
न᳘रसयति;
न᳘हि᳘रसयितू᳘र᳘साद्
K rasayiter
विपरिलोपो᳘विद्य᳘ते᳘ऽविनाशित्वान्
न᳘तु᳘त᳘द्द्विती᳘यमस्ति,
त᳘तोऽन्य᳘द्वि᳘भक्तं य᳘द्रस᳘येत्॥
pMk26
य᳘द्वै᳘त᳘न्न᳘व᳘दति,
व᳘दन्वै᳘त᳘द्वक्त᳘व्यं
K om.
न᳘वदति;
न᳘हि᳘वक्तु᳘र्व᳘चो
K vakter
विपरिलोपो᳘विद्य᳘ते᳘ऽविनाशित्वान्
न᳘तु᳘त᳘द्द्विती᳘यमस्ति,
त᳘तोऽन्य᳘द्वि᳘भक्तं य᳘द्व᳘देत्॥
pMk27
य᳘द्वै᳘त᳘न्न᳘शृणो᳘ति,
शृण्व᳘न्वै᳘त᳘च्छ्रोत᳘व्यं
K om.
न᳘शृणोति;
न᳘हि᳘श्रोतु᳘ः श्रुते᳘र्विपरिलोपो᳘विद्य᳘ते᳘ऽविनाशित्वान्
न᳘तु᳘त᳘द्द्विती᳘यमस्ति,
त᳘तोऽन्य᳘द्वि᳘भक्तं य᳘च्छृणुया᳘त्॥
pMk28
य᳘द्वै᳘त᳘न्न᳘मनुते᳘,
मन्वानो᳘वै᳘त᳘न्मन्त᳘व्यं
K om.
न᳘मनुते;
न᳘हि᳘मन्तु᳘र्मते᳘र्विपरिलोपो᳘विद्य᳘ते᳘ऽविनाशित्वान्
न᳘तु᳘त᳘द्द्विती᳘यमस्ति,
त᳘तोऽन्य᳘द्वि᳘भक्तं य᳘न्मन्वीत᳘॥
pMk29
य᳘द्वै᳘त᳘न्न᳘स्पृश᳘ति,
स्पृश᳘न्वै᳘त᳘त्स्प्रष्ट᳘व्यं
K om.
न᳘स्पृशति;
न᳘हि᳘स्प्रष्टु᳘ः स्पृष्टे᳘र्विपरिलोपो᳘विद्य᳘ते᳘ऽविनाशित्वान्
न᳘तु᳘त᳘द्द्विती᳘यमस्ति,
त᳘तोऽन्य᳘द्वि᳘भक्तं य᳘त्स्पृशे᳘त्॥
pMk30
य᳘द्वै᳘त᳘न्न᳘विजाना᳘ति,
विजान᳘न्वै᳘त᳘द्विज्ञे᳘यं
K om.
न᳘वि᳘जानाति;
न᳘हि᳘विज्ञातु᳘र्विज्ञा᳘नाद्
K viGYAter
विपरिलोपो᳘विद्य᳘ते᳘ऽविनाशित्वान्
न᳘तु᳘त᳘द्द्विती᳘यमस्ति,
त᳘तोऽन्य᳘द्वि᳘भक्तं य᳘द्विजानीया᳘त्॥
pk31
add. K
यत्र वा अन्यदिव स्यात्
तत्रान्योऽन्यत्पश्येद्
अन्योऽन्यज् जिघ्रेद्
अन्योऽन्यद्रसयेद्
अन्योऽन्यद्वदेद्
अन्योऽन्यच्छृणुयाद्
अन्योऽन्यन्मन्वीता
-न्योऽन्यत्स्पृशेद्
अन्योऽन्यद्विजानीयात्॥
pM31/k32
सलिल᳘ए᳘को द्रष्टा᳘द्वैतो भवति
एष᳘ब्रह्मलोक᳘ः,
सम्राड्,
इ᳘ति हैनमुवाचैषा᳘स्य
K iti hainamanushashAsa yAGYavalkya. eshhA\`sya
परमा᳘गतिः
एषा᳘स्य परमा᳘संप᳘द्
एषो᳘ऽस्य परमो᳘लोक᳘,
एषो᳘ऽस्य परम᳘आनन्द᳘,
एत᳘स्यैवा᳘नन्द᳘स्यान्या᳘नि भूता᳘नि मा᳘त्रामु᳘पजीवन्ति॥
pM32
pro m32-42, schribitkrishna 33-36; vide infra
स᳘यो᳘मनूष्या᳘णाँ राद्ध᳘ः स᳘मृद्धो भ᳘वत्यन्ये᳘षाम᳘धिपतिः स᳘र्वैर्मा᳘नुष्यकैः का᳘मैः स᳘म्पन्नतमः,
स᳘मनुष्या᳘णां परम᳘आनन्द᳘ः॥
pM33
pro m32-42, schribitkrishna 33-36; vide infra
अ᳘थ ये᳘शत᳘ं मनुष्या᳘णामानन्दा᳘ः,
स᳘ए᳘कः पित्ऱ्णा᳘ं जित᳘लोकानामानन्द᳘ः॥
pM34
pro m32-42, schribitkrishna 33-36; vide infra
अ᳘थ ये᳘शत᳘ं पित्ऱ्णा᳘ं जित᳘लोकानामानन्दा᳘ः,
स᳘ए᳘कः क᳘र्मदेवानामानन्दो᳘,
ये᳘क᳘र्मणा देवत्व᳘मभिसम्प᳘द्यन्ते॥
pM35
pro m32-42, schribitkrishna 33-36; vide infra
अ᳘थ ये᳘शत᳘ं क᳘र्मदेवानामानन्दा᳘ः,
स᳘ए᳘क आजा᳘नदेवानामानन्दो᳘,
य᳘श्च [+]+[/+]श्रो᳘त्रियोऽवृजिनो᳘ऽकामहतः॥
pM36
pro m32-42, schribitkrishna 33-36; vide infra
अ᳘थ ये᳘शत᳘माजा᳘नदेवानामानन्दा᳘ः,
स᳘ए᳘को देवलोक᳘आनन्दो᳘,
य᳘श्च [+]+[/+]श्रो᳘त्रियोऽवृजिनो᳘ऽकामहतः॥
pM37
pro m32-42, schribitkrishna 33-36; vide infra
अ᳘थ ये᳘शत᳘ं देवलोक᳘आनन्दा᳘ः,
स᳘ए᳘को गन्धर्वलोक᳘आनन्दो᳘,
य᳘श्च [+]+[/+]श्रो᳘त्रियोऽवृजिनो᳘ऽकामहतः॥
pM38
pro m32-42, schribitkrishna 33-36; vide infra
अ᳘थ ये᳘शत᳘ं गन्धर्वलोक᳘आनन्दा᳘ः,
स᳘ए᳘कः प्रजापतिलोक᳘आनन्दो᳘,
य᳘श्च [+]+[/+]श्रो᳘त्रियोऽवृजिनो᳘ऽकामहतः॥
pM39
pro m32-42, schribitkrishna 33-36; vide infra
अ᳘थ ये᳘शत᳘ं प्रजापतिलोक᳘आनन्दा᳘ः,
स᳘ए᳘को ब्रह्मलोक᳘आनन्दो᳘,
य᳘श्च [+]+[/+]श्रो᳘त्रियोऽवृजिनो᳘ऽकामहत॥
एष᳘ब्रह्मलोक᳘ः,
सम्राड्॥
इ᳘ति हैनं अ᳘नुशशासैत᳘दमृतँ॥
सो᳘ऽह᳘ं भ᳘गवते सह᳘स्रं ददामि॥
अ᳘त ऊर्ध्व᳘ं विमोक्षा᳘यैव᳘ब्रूही᳘ति॥
pM40
pro m32-42, schribitkrishna 33-36; vide infra
स᳘वा᳘एष᳘एत᳘स्मिन्त्सम्प्रसा᳘दे रत्वा᳘चरित्वा᳘दृष्ट्वै᳘व᳘पु᳘ण्यं च पाप᳘ं च पु᳘नः प्रतिन्याय᳘ं प्रतियो᳘न्य् आ᳘द्रवति बुद्धान्ता᳘यैव᳘;
स᳘य᳘द᳘त्र कि᳘ङ्चित्प᳘श्यत्य᳘नन्वागतस् ते᳘न भवति
अ᳘सङ्गो ह्य᳘य᳘ं पु᳘रुष इ᳘ति॥
एव᳘मेवै᳘त᳘द्
याज्ञवल्क्य॥
सो᳘ऽह᳘ं भ᳘गवते सह᳘स्रं ददामि॥
अ᳘त ऊर्ध्व᳘ं विमोक्षा᳘यैव᳘ब्रूही᳘ति॥