बृहद्दैवज्ञरञ्जनम्/वर्षाप्रकरणम्
अथ पञ्चमं वर्षाप्रकरणं व्याख्यायते । तत्रादौ वायुपरीक्षा । लल्लः-
निर्घातोल्कापरिवेषविद्युच्छक्रचापसलिलमुचः ।
गंधर्वनगरपूर्वा मध्ये भूवायुकक्षायाम् ॥ १ ॥
भास्करोपि –
भूमेर्बहिर्द्वादश योजनानि भूवायुरत्रांबुदविद्युदाद्यम् ।
इति ॥ २ ॥
आषाढ्यां भास्करास्ते सुरपतिककुभे वाति वाते सुवृष्टिः सस्यध्वंसं प्रकुर्याद्यदि दहनदिशि मंदवृष्टिर्यमेन ।
नैर्ऋत्यां मध्यमा स्याद्वरुणबहुजला वायवे वायुकोपः कौबेर्यां सस्यपूर्णा भवति वसुमती तद्वदीशानकोण ॥ ३ ॥
अन्यः –
आषाढमासस्य च पौर्णमास्यां सूर्यास्तकाले यदि वाति वातः ।
पूर्वस्तदा सस्ययुता धरित्री नंदंति लोकाः सजला वनाः स्युः ॥ ४ ॥
कृशानुवाते मरणं प्रजानामन्नस्य नाशः खलु वृष्टिनाशः ।
याम्ये मही सस्यविवर्जिता स्यात् परस्परं यांति नृपा विनाशम् ॥ ५ ॥
नैशाचरो वाति यदात्र वातो न वारिदो वर्षति भूरि वारि ।
प्रत्यक्समीरे सुखिनो मनुष्या जलान्नपूर्णा च वसुंधरा स्यात् ॥ ६ ॥
वायव्यवाते जलदागमे स्यादभ्रस्य नाशः पवनैः प्रचण्डैः ।
सौम्येऽनिले धान्यजलाकुला धरा नंदंति लोका भयदुःखवर्जिताः ॥ ७ ॥
ऐशेऽन्नवृद्धिर्बहुवारिपूरिता धरा च गावो बहुदुग्धसंयुताः ।
भवंति वृक्षाः फलपुष्पदायिनो नंदंति भूपाश्च परस्परं तदा ॥ ८ ॥
आषाढ्यां पूर्णिमायां च वायुर्वहति चाष्टदिक् ।
प्रजानां सर्वसौख्यं च राज्ञां सौख्यं परस्परम् ॥ ९ ॥
आषाढ्यां यदि वा वायुर्न वहति कदाचन ।
तदा सर्वत्र वृष्टिः स्यात्सस्यवृद्धिः प्रजायते ॥ १० ॥
आषाढ्यां खंडवायुः स्याद्धरी च वहते यदि ।
रसाज्यशर्करावृद्धिः सर्वसौख्यं प्रजायते ॥ ११ ॥
आषाढीयोगोयं सम्यक् प्रोक्तो मुनिमतं समालोक्य ।
यं ज्ञात्वा दैवविदो लोके ख्यातिं समायांति ॥ १२ ॥
त्रैलोक्यप्रकाशे –
आषाढ्यां घटिकाषष्ट्या मासद्वादशनिर्णयः ।
द्वादशपंचका षष्ठिरित्येवं क्रममादिशेत् ॥ १३ ॥
पंचनाडी भवेन्मासो मासि मासि फलं पृथक् ।
यत्र नाड्यां शुभो वातो विद्युदभ्रादिगर्जनम् ॥ १४ ॥
तत्र मासि भवेद्वृष्टिरित्थं कालस्य निर्णयः ।
पूर्णिमायां विनष्टायां विनष्टं वर्षमादिशेत् ॥ १५ ॥
अथ सद्योवृष्टिलक्षणं प्रश्नं चाह । मयूरचित्रके –
शुक्ले पक्षे शशिनि तनुगे तोयराशिस्थिते वा केंद्रे याते प्रचुरमुदकं सौम्यदृष्टिप्रदिष्टम् ।
पापैर्दृष्टे न च बहुजलं प्रश्नकालेपि तज्ज्ञैर्वाच्यं सर्वं फलमविकलं चंद्रवद्भार्गवोपि ॥ १६ ॥
वर्षाप्रश्ने स्पृशति सलिलं वारिकार्योन्मुखो वा पृच्छाकाले सलिलमिति वा श्रूयते तन्मुखे वा ।
दृष्टः कूपो विमलसलिलं चेद्वदेद्वारिवृष्टिमेतत्सर्वं भवति च फलं व्यत्ययं व्यत्ययेन ॥ १७ ॥
प्रष्टुर्ब्रूयाज्जलमविरलं दुर्निरीक्ष्योतिसूर्यः प्रातःकाले भवति जलदः स्निग्धवैडूर्यकांतिः ॥ १८ ॥
प्रातःकाले पीतरश्मिर्दुर्निरीक्ष्यो भवेद्रविः ।
स्निग्धवैडूर्य्यकांतिश्चेन्मेघो वृष्टिप्रदः स्मृतः ॥ १९ ॥
प्रावृट्काले यदा सूर्यो मध्याह्ने दुःसहो भवेत् ।
तद्दिने वृष्टिदः प्रोक्तो द्रुतस्वर्णसमप्रभः ॥ २० ॥
यदा जलं च विरसं वियद्गोनेत्रसंनिभम् ।
दिशश्च विमलाः सर्वा काकांडाभं यदा नभः ॥२१॥
न यदा वाति पवनः स्थलं यांति झषादयः ।
शब्दं कुर्वंति मंडूकास्तदा स्याद्वृष्टिरुत्तमा ॥ २२ ॥
नखैर्लिखंति मार्जाराः पृथिवीं च यदा भृशम् ।
लोहाणां मलनिचयो विस्रगंधो यदा भवेत् ॥ २३ ॥
सेतुं कुर्वंति रथ्यायां शिशवो मिलिता यदा ।
शुद्धांजनाभा गिरयो बाष्पमुद्रितकंदराः ॥ २४ ॥
पिपीलिका यदांडानि गृहीत्वोच्चैः प्रयांति वै ।
सर्पा वृक्षं समायांति तदा बहुजलप्रदाः ॥ २५ ॥
गावः सूर्यं निरीक्षंति कृकलासगणास्तथा ।
गेहान्नेच्छन्ति पशवो निर्गमाः ककुरास्तथा ॥ २६ ॥
लताश्चोर्ध्वमुखाः सर्वाः स्नानं कुर्वंति पक्षिणः ।
पांसुभिश्च तृणाग्राणि सेवंते च सरीसृपाः ॥ २७ ॥
वियत्तित्तिरपक्षाभमलिपक्षनिभं तथा ।
तदा वृष्टिः समादेश्या निश्चितं दैवचिंतकैः ॥ २८ ॥
अवातवातस्तपशीत उष्णं रटंति मंडूकशिवाहिचातकाः ।
मयूरकंठद्युतिसूर्यमंडले त्रिभिर्दिनैर्वारि पतंति भूतले ॥ २९ ॥
प्रावृट्काले शीतरश्मिर्यदा स्यात्सूर्यादस्ते सौम्यदृष्टो यदा स्यात् ।
बुद्धिस्थाने सप्तमे च त्रिकोणे वृष्टिर्वाच्या दैवविद्भिः पुराणैः ॥ ३० ॥
शुभाश्च जलराशिस्थाः केंद्रगाः स्वीयगेहगाः ।
जलप्रदाः सिते पक्षे विधौ चोदयगे जले ॥ ३१ ॥
सप्तमगौ रविचंद्रौ सितरविजौ रसातले लग्नात् ।
प्रावृट्काले जलदौ भवतो वा द्वितीय सहजस्थौ ॥ ३२ ॥
प्रश्नलग्नात्तोयराशिर्यदि वित्ततृतीयगः ।
तोयसंज्ञो ग्रहस्तत्र भवत्यत्र जलप्रदः ॥ ३३ ॥
समागमे ज्ञसितयोस्तथा च गुरुशुक्रयोः ।
तथैव जीवबुधयोर्वृष्टिः स्यान्नात्र संशयः ॥ ३४ ॥
यदा भवंति सूर्यस्य ग्रहाः पृष्ठावलंबिनः ।
पुरतो वा यदा यांति तदा त्वेकार्णवा मही ॥ ३५ ॥
बुधशुक्रयोर्मध्यगतः सूर्यः स्याज्जलशोषकः ।
तयोर्यदि समीपस्थस्तदा बहुजलप्रदः ॥ ३६ ॥
अग्रे याति यदा भौमः पश्चाच्चलति भास्करः ।
तदा वृष्टिर्न बहुला जायते नात्र संशयः ॥ ३७ ॥
बुधो यदि समीपस्थो न कुजन्मा पुरो यदि ।
अनंतपदविन्यासश्चातुर्थ्यां सरसं कवेः ॥ ३८ ॥
वराहः–
व्रजति यदि कुजः पतंगमार्गे घट इव भिन्नतरे जलं ददाति ।
अथ भवति यदा दिवाग्रगश्च प्रलयघनानपि शोषयेद्धरित्रीम् ॥ ३९ ॥
लल्लः-
बुधशुक्रौ समीपस्थौ सजलां कुरुते महीम् ।
तयोर्मध्यगतो भानुः समुद्रमपि शोषयेत् ॥४०॥
यदारसौरी सुरराजमंत्री यदैकराशौ समसप्तके च ।
अयोध्यलंकापुरमध्यदेशे भ्रमंति लोकाः क्षुधया प्रपीडिताः ॥ ४१ ॥
वराहः –
प्रावृषि शीतकरो भृगुपुत्रः सप्तमराशिगतः शुभदृष्टः ।
सूर्यसुतान्नवपंचमगो वा सप्तमगश्च जलागमनाय ॥ ४२ ॥
प्रायो ग्रहाणामुदयास्तकाले समागमे मंडलसंक्रमे च ।
पक्षक्षये तीक्ष्णकरायनांते वृष्टिर्गतेर्के नियमेन चार्द्राम् ॥ ४३ ॥
समागमे पतति जलं ज्ञशुक्रयोर्ज्ञ जीवयोर्गुरुसितयोश्च संगमे ।
यमारयोः पवनहुताशजं भयं न दृष्टयोरसहितयोश्च सद्ग्रहैः ॥ ४४ ॥
अग्रतः पृष्ठतो वापि ग्रहाः सूर्यावलंबिनः ।
यदा तदा प्रकुर्वंति महीमेकार्णवामिवं ॥ ४५ ॥
अथ त्रिनाडीचक्रम् ।
सर्पचक्रं तथा लेख्यमश्विन्यादित्रिनाडिकम् ।
नवनंदनवर्क्षाणि स्वर्गपातालभूमिषु ॥ ४६ ॥
एकनाडीस्थिताः सर्वे क्रूराः सौम्याश्च खेचराः ।
सद्यो वृष्टिं विजानीयात्प्रभूतं जलमादिशेत् ॥ ४७ ॥
स्वर्गनाडीगताः क्रूराः सौम्या पातालचारगाः ।
तद्वृष्टिर्जायते तत्र क्षिप्रं तोयं समुद्रगम् ॥ ४८॥
नपुंसकानां योगः स्याद्वायुः स्त्रीयोगतो ध्रुवम् ।
पुंस्त्रीसंयोगतो वृष्टिर्ग्रहाश्चेत्सबलास्तदा ॥ ४९ ॥
क्लीबस्त्री योगतः शीतं पुंयोगे वाततो भयम् ।
वातनाड्यादिगाः खेटाः कुर्युर्नाडीभवं फलम् ॥ ५० ॥
बुधशुक्रमहीसूनुगुरवश्चैकनाडिगाः ।
निस्संशयं तदा काले जायते वृष्टिरुत्तमा ॥ ५१ ॥
चलत्यंगारके वृष्टिरुदये च बृहस्पतौ ।
शुक्रस्यास्तमने वृष्टिर्वक्रांते च शनेर्भवेत् ॥ ५२ ॥
| अश्विनी | आर्द्रा | पुनर्वसु | उ.फा. | हस्त | ज्येष्ठा | मूल | शतभिषक् | पू.भाद्रपद | स्वर्ग |
| भरणी | मृगशिरा | पुष्य | पू.फा. | चित्रा | अनुराधा | पूर्वाषाढा | धनिष्ठा | उ.भाद्रपद | पाताल |
| कृत्तिका | रोहिणी | आश्लेषा | मघा | स्वाती | विशाखा | उत्तराषाढा | श्रवण | रेवती | भूमि |
मयूरचित्रके –
शुक्रस्यास्तमये वृष्टिरिज्ये चोदयमागते ।
संचरत्यवनीसूनौ वृष्टिर्मंदे त्रिधा मता ॥ ५३ ॥
अंगारको यदा मार्गी तदा संचरते रविः ।
तुषारं वर्षते देवः खंडं खंडं च वर्षति ॥ ५४ ॥
चंद्रत्रिकोणे द्यूने वा शुक्रो वा धरणीसुतः ।
तदा काले भवेद्वृष्टिर्नात्र कार्या विचारणा ॥५५॥
जलयोगे समायाते यदा चंद्रसितौ ग्रहौ ।
क्रूरदृष्टैर्युतौ वापि तदा मेघोल्पवृष्टिदः ॥ ५६ ॥
भानोरग्रे महीपुत्रो जलशोषकः प्रजायते ।
भानोः पश्चान्महीपुत्रो वृष्टिर्भवति भूयसी ॥ ५७ ॥
अथ सप्तनाड्यः ।
अथातः संप्रवक्ष्यामि यद्युक्तं सप्तनाडिकम् ।
येन विज्ञानमात्रेण वृष्टिं जानंति साधकाः ॥ ५८ ॥
कृत्तिकादि लिखेद्भानि साभिजित्तु क्रमेण च ।
सप्तनाडीव्यधस्तत्र कर्त्तव्यः पन्नगाकृतिः ॥ ५९ ॥
ताराचतुष्कवेधेन नाडिकैका प्रजायते ।
तासां नामान्यहं वक्ष्ये तथा चैव फलानि च ॥ ६० ॥
कृत्तिका च विशाखा च मैत्राख्यं भरणी तथा ।
ऊर्ध्वाद्या शनिनाडी स्याच्चण्डनाड्यभिधा मता ॥ ६१ ॥
रोहिणी स्वातिज्येष्ठाश्विद्वितीया नाडिका मता ।
आदित्यप्रभवा नाडी वायुनाडी तथैव च ॥ ६२ ॥
सौम्यं चित्रा तथा मूलं पौष्णर्क्षं च चतुर्थकम् ।
तृतीयांगारनाडी च दहनाख्या तथैव च ॥ ६३ ॥
रौद्रं हस्तं पूर्वाषाढं तथा भाद्रपदोत्तराः ।
चतुर्थी जीवनाडी स्यात्सौम्यनाडी प्रकीर्त्तिता ॥ ६४ ॥
पुनर्वसूत्तराफाल्गुन्युतराषाढतारकाः ॥
पूर्वभाद्रा च शुक्राख्या पंचमी नीरनाडिका ॥ ६५ ॥
पुष्यर्क्षं फाल्गुनी पूर्वा अभिजिच्छततारका ।
षष्ठी नाडी च विज्ञेया बुधाख्या जलनाडिका ॥ ६६ ॥
आश्लेषार्क्षं मघा कर्णं धनिष्ठाभं तथैव च ।
अमृताख्या हि सा ज्ञेया सप्तमी चंद्रनाडिका ॥ ६७ ॥
| चंडा | वायु | दहन | सौम्या | नीरा | जल | अमृत |
| शनि | सूर्य | मंगल | जीव | शुक्र | बुध | चन्द्र |
| कृत्तिका | रोहिणी | मृगशिरा | आर्द्रा | पुनर्वसु | पुष्य | आश्लेषा |
| विशाखा | स्वाती | चित्रा | हस्त | उ.फाल्गुनी | पू.फाल्गुनी | मघा |
| अनुराधा | ज्येष्ठा | मू | पूर्वाषाढा | उत्तराषाढा | अभिजित् | श्रवण |
| भरणी | अश्विनी | रेवती | उत्तरभाद्रपद | पूर्वाभाद्रपद | शतभिषक् | धनिष्ठा |
मध्यमार्गे स्थिता सौम्या नाडी तस्याग्रपृष्ठतः ।
सौम्या याम्यगता ज्ञेयं नाडिकानां त्रिकं त्रिकम् ॥६८॥
क्रूरयाम्यगता नाड्यः सौम्यासौम्यदिगाश्रिताः ।
मध्यनाडी च मध्यस्था ग्रहरूपफलप्रदाः ॥ ६९ ॥
एकनाडीगता द्वाद्या ग्रहाः क्रूराः शुभा यदि ।
ततो नाडीफलं वाच्यमशुभं यदि वा शुभम् ॥ ७० ॥
ग्रहाः कुर्युर्महावातं गताश्चंडाख्यनाडिकाः ।
वायुनाडीगता वायुं दहनामतिदाहकाः ॥ ७१ ॥
सौम्यनाडीगता मध्या नीरस्था मेघवाहकाः ।
जलायां वृष्टिदश्चद्रश्चंद्रनाडीगतं यदि ॥ ७२ ॥
एकोप्येतत्फलं दत्ते स्वनाडीसंस्थितो ग्रहः ।
भूसुतः सर्वनाडीषु दत्ते नाडीसमं फलम् ॥ ७३ ॥
प्रावृट्काले समायाते रौद्रऋक्षगते रवौ ।
नाडीवधसमायागे जलयोगं वदाम्यहम् ॥ ७४ ॥
यत्र नाड्यां स्थितश्चंद्रः तत्रस्थाः खेचरा यदि ।
क्रूराः सौम्याश्च मिश्रा वा तद्दिने वृष्टिरुत्तमा ॥ ७५ ॥
एकऋक्षे समायुक्ता जायते यदि खेचराः ।
तत्र काले महावृष्टिर्यावत्तस्यांशके शशी ॥ ७६ ॥
केवलैः सौम्यपापैर्वा गृहे विद्धो यदा शशी ।
तदा तुच्छं च पानीयं दुर्दिनं च भवेद्ध्रुवम् ॥ ७७ ॥
यस्य ग्रहस्य नाडिस्थश्चंद्रमा तद्ग्रहेण च ।
दृष्टो युक्तः करोत्यंभः यदि क्षीणो न जायते ॥ ७८ ॥
पीयूषनाडिगश्चद्रंस्तत्र खेटाः शुभाशुभम् ।
त्रिचतुःपंच पानीयं दिनान्येकत्रिसप्तकम् ॥ ७९ ॥
एवं जलाख्यनाडीस्थे चंद्रे मिश्रग्रहान्विते ॥
दिनार्द्धं दिवसं पंच दिनानि जायते जलम् ॥ ८० ॥
अमृतादित्रिनाडीषु जायते सर्वखेचराः ।
तत्र वृष्टिः क्रमाज्ज्ञेया धृत्या ( १८ ) र्क ( १२ ) रस ( ६ ) संख्यया ॥ ८१ ॥
नीरनाडीस्थिते चंद्रे तत्रस्थैः पूर्ववद् ग्रहैः ।
यामं दिनार्द्धकं त्रीणि दिनानि जायते जलम् ॥ ८२ ॥
सौम्यनाडीगताः सर्वे वृष्टिदास्ते दिनत्रयम् ।
शेषनाड्यां महावाता दुष्टवृष्टिप्रदा ग्रहाः ॥ ८३ ॥
निर्जला जलदा नाडी भवेद्योगे शुभाधिके ।
क्रूराधिके समायोगे जलदा अपि दाहकाः ॥ ८४ ॥
यस्य नाडीस्थिताः क्रूरा अनावृष्टिप्रदा ग्रहाः ।
शुभयुक्ता जलासंस्थास्तेतिवृष्टिप्रदा ग्रहाः ॥ ८५ ॥
एकनाडीसमारूढौ चंद्रमाधरणीसुतौ ।
यदि तत्र भवेज्जीवस्तदा वारिमयी मही ॥८६॥
बुधशुक्रौ यदैकत्र गुरुणा च समन्वितौ ।
चंद्रयोगस्तदा काले जायते वृष्टिरुत्तमा ॥ ८७ ॥
जलयोगे समायाते यदा चंद्रसितौ ग्रहौ ।
क्रूरैर्दृष्टौ युतौ वापि तदा मेघाल्पवृष्टिदा: ॥ ८८ ॥
सौम्यनाडीगता मध्या नीरस्था मेघवाहकाः ।
जलानां वृष्टिदचंद्रश्चंद्र नाडीगते यदि ॥ ८९ ॥
उदयास्तगता मार्ग वक्रे युक्ताश्च संगमे ।
जलनाडीगताः खेटा अतिवृष्टिप्रदायकाः ॥ ९० ॥
आर्द्रादिदशकं स्त्रीणां विशाखात्रि नपुंसकम् ।
मूलाच्चतुर्दशं पुंसां नक्षत्राणि क्रमाद्बुधैः ॥ ९१ ॥
वायुर्नपुंसके भे च स्त्रीणां भे चाभ्रदर्शनम् ।
स्त्रीणां पुरुषसंयोगे वृष्टिर्भवति निश्चितम् ॥ ९२ ॥
रविभौमार्कजाः शुष्काः सजलौ चंद्रभार्गवौ ।
बुधवाचस्पतिर्ज्ञेयौ सजलौ जलराशिगौ ॥ ९३ ॥
कुंभकर्कटकौ मीनमकरालितुलाधराः ।
सजला राशयः प्रोक्ता निर्जलाः शेषराशयः ॥ ९४ ॥
इति श्रीमज्ज्योतिर्विद्वर्यगयादत्तात्मजरामदीनज्योतिर्विद्विरचिते संग्रहे बृहद्देवज्ञरंजने पंचमं वृष्टिप्रकरणं समाप्तम् ॥ ५ ॥