महाभारतम्-04-विराटपर्व-039

महाभारतम्
चतुर्थपर्व
महाभारतम्-04-विराटपर्व-039
वेदव्यासः

महाभारतस्य पर्वाणि

उत्तरेण कुरुसेनावलोकनमात्रेण रथादवस्कन्द्य भयात्पलायनम् ।। 1 ।। तमनुधाविनाऽर्जुनेन तस्य केशपाशे ग्रहणेन परिसान्त्वनपूर्वकं पुना रथारोपणम् ।। 2 ।। तथा तेन सह गाण्डीवाद्यानयनाय शमींप्रति गमनम् ।। 3 ।।

वैशंपायन उवाच।	4-39-1x
स राजधान्य निर्याय वैराटिरकुतोभयः। प्रयाहीत्यब्रवीत्सूतं यत्र ते कुरवो गताः ।। 1 ।।	4-39-1a 4-39-1b
समवेतान्कुरून्सर्वाञ्जिगीषूनवजित्य वै। गाश्चैताः क्षिप्रमादाय पुनरेष्याम्यहं पुरम् ।। 2 ।।	4-39-2a 4-39-2b
ततस्तांश्चोदयामास सदश्वान्पाण्डुनन्दनः ।। 3 ।।	4-39-3a
ते हया नरसिंहेन चोदिता वातरंहसः। आलिखन्त इवाकाशमूहुः काञ्चनमालिनः ।। 4 ।।	4-39-4a 4-39-4b
नातिदूरमथो गत्वा मात्स्यपुत्रधनञ्जयौ । अवैक्षेतामवित्रस्तौ कुरूणां बलिनां बलम् ।। 5 ।।	4-39-5a 4-39-5b
श्मशानमभितो गत्वा शूरौ ददृशतुःकुरून् ।। 6 ।। तदनीकं महत्तेषां विस्तृतं सागरोपमम् ।	4-39-6a 4-39-6b
सर्पमाणमिवाकाशे वनं बहुलपादपम् ।। 7 ।। ददृशे पार्थिवो रेणुर्जनितस्तेन सर्पता।	4-39-7a 4-39-7b
दृष्टिप्रणाशो भूतानां दिवस्पृक्कुरुसत्तम ।। 8 ।। तदनीकमथो वीक्ष्य गजाश्वरथसंकुलम् ।	4-39-8a 4-39-8b
कर्णदुर्योधनकृपैर्गुप्तं शान्तनवेन च । द्रोणेन सह पुत्रेण महेष्वासेन धीमता ।। 9 ।।	4-39-9a 4-39-9b
हृष्टरोमा भयोद्विग्नो निमील्य स्वदृशौ तदा। कम्पमानशरीरश्च पार्थं वैराटिरब्रवीत् ।। 10 ।।	4-39-10a 4-39-10b
नोत्सहे कुरुभिर्योद्धुं रोमहर्षं हि पश्य मे। बहुप्रवीरमत्युग्रं देवैरपि दुरासदम्। प्रतियोद्धुं न शक्नोमि कुरुसैन्यं भयानकम् ।। 11 ।।	4-39-11a 4-39-11b 4-39-11c
नाशंसे भारतीं सेनां प्रवेष्टुं भीमकार्मुकाम्। देवैरपि सहेन्द्रेण न शक्यं किंपुनर्नरैः ।। 12 ।।	4-39-12a 4-39-12b
रथनागाश्वकलिलं पत्तिध्वजसमाकुलम् । दृष्ट्वैव हि परानीकं मनः प्रव्यथतीव मे ।। 13 ।।	4-39-13a 4-39-13b
यत्र द्रोणश्च भीष्मश्च कृपः कर्णो विविंशतिः । अश्वत्थामा विकर्णश्च सोमदत्तश्च बाह्लिकः । दुर्योधनस्तथा राजा वीरो दुर्मर्षणः परः ।। 14 ।।	4-39-14a 4-39-14b 4-39-14c
नीतिमन्तो महेष्वासाः सर्वे युद्धविशारदाः । मत्ता इव महानागा युक्तध्वजपताकिनः ।। 15 ।।	4-39-15a 4-39-15b
नीतिमन्तो महेष्वासाः सर्वार्थकृतनिश्चयाः । ताञ्जेतुं समरे शूरान्दुर्बुद्धिरहमागतः ।। 16 ।।	4-39-16a 4-39-16b
दृष्ट्वैव हि कुरून्सर्वान्व्यूढानीकान्प्रहारिणः । हृषितानि च रोमाणि कश्मलेनाहतं मनः ।। 17 ।।	4-39-17a 4-39-17b
वैशंपायन उवाच।	4-39-17x
दृष्ट्वा तु महतीं सेनां कुरूणां दृढधन्विनाम्। परिदेवयते मन्दः सकाशे सव्यसाचिनः ।। 18 ।।	4-39-18a 4-39-18b
त्रिगर्तान्मे पिता यातः शून्ये वै प्रणिधाय माम्। सर्वां सेनामुपादाय न मे सन्तीह सैनिकाः ।। 19 ।।	4-39-19a 4-39-19b
अहमेको बहून्बालः कृतास्त्रानकृतश्रमः। प्रतियोद्धुं न शक्नोति निवर्तय बृहन्नले ।। 20 ।।	4-39-20a 4-39-20b
वैशंपायन उवाच।	4-39-21x
तं तथा वादिनं तत्र बीभत्सुः प्रत्यभाषत। संप्रहस्य पुनस्तं वै सर्वलोकमहारथः ।। 21 ।।	4-39-21a 4-39-21b
भयेन दीनरूपोऽसि द्विषतां हर्षवर्धनः । न च तावत्कृतं किंचित्परैः कर्म रणाजिरे ।। 22 ।।	4-39-22a 4-39-22b
स्वयमेव च मामात्थ नय मां कौरवान्प्रति । सोहं त्वां तत्र नेष्यामि यत्रैते बहुला ध्वजाः ।। 23 ।।	4-39-23a 4-39-23b
मध्यमामिषगृध्रूनां कुरूणामाततायिनाम् । नेष्यामि त्वां महाबाहो मा त्वं हि विमना भव। समुद्रमिव गम्भीरं कुरुसैन्यमरिन्दम ।। 24 ।।	4-39-24a 4-39-24b 4-39-24c
स्त्रीसकाशे प्रतिज्ञाय पुरुषाणां हि शृण्वताम्। विकत्थमानो निर्यात्वा ब्रूषि किं नात्र युद्ध्यसे ।। 25 ।।	4-39-25a 4-39-25b
तथा स्त्रीषु प्रतिश्रुत्य पौरुषं पुरुषेषु च। रथमारुह्य निर्यात्वा किमर्थं नावबुध्यसे ।। 26 ।।	4-39-26a 4-39-26b
न चेद्विजित्य गास्त्वं हि नगरं प्रतियास्यसि। प्रहसिष्यन्ति वीरास्त्वां नरा नार्यश्च संगताः ।। 27 ।।	4-39-27a 4-39-27b
अहमप्यस्मि सैरन्ध्र्या स्तुतः सारथ्यकर्मणि । नाहं शक्नोम्यनिर्जित्य गाः प्रयातुं पुरं प्रति ।। 28 ।।	4-39-28a 4-39-28b
स्तोत्रेण चैव सैरन्ध्र्यास्तव वाक्येन चोदितः । कथं न युद्ध्येयमहं कुरूनेतान्स्थिरो भव ।। 29 ।।	4-39-29a 4-39-29b
उत्तर उवाच।	4-39-30x
कामं हरन्तु मात्स्यानां भूयांसः कुरवो धनम्। प्रहसन्तु च मां नार्यो नरा वाऽपि बृहन्नले ।। 30 ।।	4-39-30a 4-39-30b
संग्रामेण न मे कार्यं गावो गच्छन्तु चापि मे । नगरं च प्रवेक्ष्यामि पश्यतस्ते बृहन्नले ।। 31 ।।	4-39-31a 4-39-31b
वैशंपायन उवाच।	4-39-32x
इत्युक्त्वा प्राद्रवद्भीतो रथात्प्रस्कन्द्य कुण्डली। त्यक्त्वा मानं सुसंत्रस्तो विसृज्य सशरं धनुः ।। 32 ।।	4-39-32a 4-39-32b
अर्जुन उवाच।	4-39-33x
नैष शूरैः स्मृतो धर्मः क्षत्रियस्य पलायनम्। श्रेयो हि मरणं युद्धे न भीतस्य पलायनम् ।। 33 ।।	4-39-33a 4-39-33b
वैशंपायन उवाच।	4-39-34x
एवमुक्त्वा तु कौरव्यः सोऽवप्लुत्य रथोत्तमात्। तमन्वधावद्धावन्तं राजपुत्रं धनञ्जयः । दीर्घां वेणीं विधून्वानः साधु रक्ते च वाससी ।। 34 ।।	4-39-34a 4-39-34b 4-39-34c
विक्रमन्तं पदन्यासैर्नमयन्तं च भूतलम् । विधूय वेणीं धावन्तमजानन्तोऽर्जुनं तदा। सैनिकाः प्राहसन्केचिद्योषिद्रूपमवेक्ष्य तम् ।। 35 ।।	4-39-35a 4-39-35b 4-39-35c
तं च शीघ्रं प्रधावन्तं संप्रेक्ष्य कुरवोऽब्रुवन् । कोऽयं धावत्यसङ्गेन पूर्वं मुक्त्वा रथोत्तमम् ।। 36 ।।	4-39-36a 4-39-36b
क एष वेषसंच्छन्नो भस्मनेव हुताशनः। किंचिदस्य यथा पुंसः किंचिदस्य यथा स्त्रियः ।। 37 ।।	4-39-37a 4-39-37b
इत्येवं सैनिकाः प्राहुर्द्रोणस्तानिदमब्रवीत् । आचार्यः कुरुपाण्डूनां मतौ शुक्राङ्गिरोपमः ।। 38 ।।	4-39-38a 4-39-38b
किं विचारेण वः कार्यमेतेनानुसृतेन वा। धावन्तमनुधावंश्च निर्भयो भयविप्लुतम् । वेणीकलापं निर्धूय प्रविभाति नरर्षभः ।। 39 ।।	4-39-39a 4-39-39b 4-39-39c
आकारमर्जुनस्येव क्लीबरूपं बिभर्ति च। रूपेण पार्थसदृशः स्त्रीवेषसमलंकृतः ।। 40 ।।	4-39-40a 4-39-40b
तदेवैतच्छिरोग्रीवं तौ बाहू परिघोपमौ । तत्तदेवास्य विक्रान्तं नायमन्यो धनञ्जयात् ।। 41 ।।	4-39-41a 4-39-41b
अमरेष्विव देवेन्द्रो मनुष्येषु धनञ्जयः। एकः कोस्मानुपायायादन्यो लोके धनञ्जयात् ।। 42 ।।	4-39-42a 4-39-42b
द्रोणेन चैवमुक्तस्तु कर्णः प्रोवाच बुद्धिमान्। एकः पुत्रो विराटस्य शून्ये संनिहितः पुरे ।। 43 ।।	4-39-43a 4-39-43b
स एष किल निर्यातो बालभावान्न पौरुषात्। क्लीबं वै सारथिं कृत्वा निर्यातो नगराद्बहिः ।। 44 ।।	4-39-44a 4-39-44b
छन्नं सत्रेण वै नूनं जानीध्वं यान्तमर्जुनम् । ते हि नः प्रतिसंयातुं संग्रामे न हि शक्नुयुः । कथमेकतरस्तेषां समस्तान्योधयेत्कुरून् ।। 45 ।।	4-39-45a 4-39-45b 4-39-45c
उत्तरः सारथिं कृत्वा निर्यातो नगराद्बहिः। स नो मन्ये ध्वजं दृष्ट्वा भीत एष पलायति ।। 46 ।।	4-39-46a 4-39-46b
कृप उवाच।	4-39-47x
नूनं तमेव धावन्तं जिघृक्षति धनञ्जयः। सारथिं ह्युत्तरं कृत्वा स्वयं योद्धुमिहेच्छति ।। 47 ।।	4-39-47a 4-39-47b
वैशंपायन उवाच।	4-39-48x
इति स्म कुरवः सर्वे विमृशन्तः पृथक्पृथक्। न च व्यवसितुं वीरा अर्जुनं शक्नुवन्ति ते ।। 48 ।।	4-39-48a 4-39-48b
दुर्योधन उवाचेदं सैनिकान्रथसत्तमान् । अर्जुनो वासुदेवो वा रामः प्रद्युम्न एव वा। ते हि नः प्रतिसंयातुं संग्रामे न हि शक्नुयुः ।। 49 ।।	4-39-49a 4-39-49b 4-39-49c
अन्यो वै क्लीबरूपेण यद्यागच्छेद्गवां पदम्। शस्त्रैस्तीक्ष्णैरर्पयित्वा पातयिष्यामि भूतले । कथमेकतरस्तेषां समस्तान्योधयेत्कुरून् ।। 50 ।।	4-39-50a 4-39-50b 4-39-50c
वैशंपायन उवाच।	4-39-51x
छन्नं तथा तं वेषेण पाण्डवं प्रेक्ष्य सैनिकाः। अर्जुनेति च नेत्येव न व्यवस्यन्ति ते पुनः। इति स्म कुरवः सर्वे विमृशन्तः पुनः पुनः ।। 51 ।।	4-39-51a 4-39-51b 4-39-51c
दृढेवधी महासत्त्वः शक्रतुल्यपराक्रमः । अद्यागच्छति चेद्योद्धुं सर्वं संशयितं बलम् ।। 52 ।।	4-39-52a 4-39-52b
न चाप्यन्यतरं तत्र व्यवस्यन्ति धनञ्जयात् ।। 53 ।।	4-39-53a
उत्तरं तु प्रधावन्तमनुद्रुत्य धनञ्जयः। गत्वा शतपदं तूर्णं केशपक्षे परामृशत् ।। 54 ।।	4-39-54a 4-39-54b
मा मा गृहाण भद्रं ते दासोऽहं ते बृहन्नले। इति वादिनमेवाशु धावन्तं तरसाऽग्रहीत्। विराटपुत्रं बीभत्सुर्बलवानरिमर्दनः ।। 55 ।।	4-39-55a 4-39-55b 4-39-55c
सोऽर्जुनेन परामृष्टः पर्यदेवयदार्तवत् । बहुलं कृपणं चैव वित्तं प्रावेदयद्बहु ।। 56 ।।	4-39-56a 4-39-56b
सुवर्णमणिमुक्तानां यद्यदिच्छसि दद्मि ते। हस्तिनोश्वान्रथान्गावः स्त्रियश्च समलङ्कृताः ।। 57 ।।	4-39-57a 4-39-57b
शातकुम्भस्य शुद्धस्य श्रेष्ठस्य रजतस्य च। ददामि शतनिष्कं ते मुञ्च मां त्वं बृहन्नले ।। 58 ।।	4-39-58a 4-39-58b
षष्टिं स्वलंकृताः कन्या ग्राममेकं ददामि ते। मुञ्च मां त्वं भृशं दीनं विह्वलं भयकम्पितम् ।। 59 ।।	4-39-59a 4-39-59b
मणीनष्टौ च वैडूर्यान्हेमबद्धान्महाप्रभान्। हेमदण्डप्रतिच्छन्नं रथं युक्तं तु वाजिभिः ।। 60 ।।	4-39-60a 4-39-60b
मत्तांश्च दश मातङ्गान्मुञ्च मां त्वं बृहन्नले । गमिष्यामि पुरं षण्ड द्रष्टुं मातरमद्य ताम् ।। 61 ।।	4-39-61a 4-39-61b
एकोऽहमेव मे मातुः कुमारः किं ब्रुवे ततः। विधिरेवंविधे काले त्वद्वशं कुरुते हि माम् ।। 62 ।।	4-39-62a 4-39-62b
मात्स्यस्य पुत्रो बालोऽहं तेन चास्मि सुपोषितः। मातृपार्श्वशयानोऽहमस्पृष्टातपवायुमान् ।। 63 ।।	4-39-63a 4-39-63b
अदृष्टबालयुद्धोऽहं कुतस्ते कुरवः कुतः। मातृपार्श्वं गमिष्यामि मुञ्च मां त्वं बृहन्नले ।। 64 ।।	4-39-64a 4-39-64b
प्रलयार्णवसंकाशं दृश्यते कौरवं बलम् ।। 65 ।।	4-39-65a
स्त्रीणां मध्येऽहमज्ञानाद्वीर्यशौर्याङ्कितां गिरम्। उक्तो यौवनगर्वेण को जेतुं शक्नुयात्कुरून् । अमुक्त्वा मां यदि नयेर्मरिष्यामि तवाग्रतः ।। 66 ।।	4-39-66a 4-39-66b 4-39-66c
वैशंपायन उवाच।	4-39-67x
एवमादीनि वाक्यानि विलपन्तमचेतसम्। प्रसभं पुरुषव्याघ्रो रथस्यान्तिकमानयत् ।। 67 ।।	4-39-67a 4-39-67b
अथैनमब्रवीत्पार्थो भयार्तं नष्टचेतसम् ।। 68 ।।	4-39-68a
अहं योत्स्यामि कौरव्यैर्हयान्संयच्छ मेति माम् । आददानः किमर्थं त्वं पलायनपरोऽभवः ।। 69 ।।	4-39-69a 4-39-69b
युध्यस्व कौरवैः सार्धं विजयस्ते भविष्यति। यस्य यन्तास्म्यहं युद्धे संयच्छामि हयोत्तमान्। राज्ञो वा राजपुत्रस्य तस्य युद्धे जयो ध्रुवम् ।। 70 ।।	4-39-70a 4-39-70b 4-39-70c
सर्वथोत्तर युध्यस्व यन्त्रा सह मया कुरून् । जित्वा महीं यशः प्राप्य भोक्ष्यसे सकलामिमाम् ।। 71 ।।	4-39-71a 4-39-71b
हतो वा प्राप्ससे स्वर्गं न श्रेयस्ते पलायनम् ।। 72 ।।	4-39-72a
अद्य सर्वान्कुरूञ्जित्वा यथा जयमवाप्स्यसि। तथाऽहं प्रयतिष्येऽत्र सहायोऽत्र मतो ह्यहम् ।। 73 ।।	4-39-73a 4-39-73b
यदि नोत्सहसे योद्धुं शत्रुभिः शत्रुकर्शन। एहि मे त्वं हयान्यच्छ युध्यमानस्य शत्रुभिः ।। 74 ।।	4-39-74a 4-39-74b
प्रयाह्येतद्रथानीकं मद्बाहुपरिरक्षितः । अप्रधृष्यतमं घोरं गुप्तं घोरैर्महारथैः । मा भैस्त्वं राजपुत्राग्र्य क्षत्रियोसि परंतप ।। 75 ।।	4-39-75a 4-39-75b 4-39-75c
अहं तैः कुरुभिर्योत्स्ये प्रत्यानेष्यामि ते पशून् । प्रविशैतद्रथानीकमप्रधृष्यं दुरासदम् ।। 76 ।।	4-39-76a 4-39-76b
यन्ता भव नरश्रेष्ठ योत्स्येऽहं कुरुभिः सह। शूरान्समरचण्डांश्च नयिष्ये यमसादनम् ।। 77 ।।	4-39-77a 4-39-77b
वैशंपायन उवाच।	4-39-78x
एवं ब्रुवाणो वैराटिं बीभत्सुरपराजितः। समाश्वास्य भयार्तं तमुत्तरं भरतर्षभः ।। 78 ।।	4-39-78a 4-39-78b
इतस्ततो विवेष्टन्तमकामं भयपीडितम् । रथमारोपमायास पार्थः परपुरंजयः ।। 79 ।।	4-39-79a 4-39-79b
तमारोप्य रथोपस्थे विलपन्तं धनञ्जयः। गाण्डीवं धनुरादातुमुपायात्तां शमीं प्रति।	4-39-80a 4-39-80b
उत्तरं तं समाश्वास्य कृत्वा यन्तारमर्जुनः ।। 80 ।।	4-39-81a
।। इति श्रीमन्महाभारते विराटपर्वणि गोग्रहणपर्वणि एकोनचत्वारिंशोऽध्यायः ।। 39 ।।

विराटपर्व-038

पुटाग्रे अल्लिखितम्।

विराटपर्व-040