महाभारतम्
चतुर्थपर्व
महाभारतम्-04-विराटपर्व-047
वेदव्यासः

महाभारतस्य पर्वाणि

द्रोणवचनादर्जुनस्यार्जुनत्वावधारणेन विषादात्तूष्णींभूतेषु स्वीयेषु दुर्योधनेन द्रोणानादरपूर्वकं तान्प्रति समरप्रोत्साहनम् ।। 1।।

वैशंपायन उवाच।	4-47-1x
ततो दुर्योधनो राजा समरे भीष्ममब्रवीत्। द्रोणं च रथिशार्दूलं कृपं च सुमहाबलम् ।।	4-47-1a 4-47-1b
उक्तोऽयमर्थ आचार्य मया कर्णेन चासकृत्। पुनरेव च वक्ष्यामि न हि तृप्यामि तद्ब्रुवन् ।।	4-47-2a 4-47-2b
पराजितैर्विवस्तव्यं तैश्च द्वादशवत्सरान् । वने जनपदेऽज्ञातैरेष एव पणो हि नः ।।	4-47-3a 4-47-3b
तेषां न तावन्निर्वृत्तो वत्सरः स त्रयोदशः । अज्ञातवासे बीभत्सुरथास्माभिः परिश्रुतः।।	4-47-4a 4-47-4b
अनिर्वृत्ते तु निर्वासे यदि बीभत्सुरागतः । पुनर्द्वादशवर्षाणि वने वत्स्यन्ति पाण्डवाः ।।	4-47-5a 4-47-5b
लोभाद्वा ते न जानीयुरस्मान्वा मोह आविशत्। हीनातिरिक्तमेतेषां भीष्मो वेदितुमर्हति।।	4-47-6a 4-47-6b
अर्थानां हि पुनर्द्वैधे नित्यं भवति संशयः । अन्यथा चिन्तितो ह्यर्थः पुनर्भवति चान्यथा ।।	4-47-7a 4-47-7b
उत्तरं मार्गमाणानां मात्स्यसेनां युयुत्सताम् । यदि बीभत्सुरायातः किंतु कृत्यमतः परम् ।।	4-47-8a 4-47-8b
त्रिगर्तानां कृतं कार्यं पाण्डवानां च मार्गणम् । विप्रकारैर्हि मात्स्येन सुशर्मा बाधित पुरा ।।	4-47-9a 4-47-9b
तेषां भयाभिपन्नानां वस्तानां त्राणभिच्छताम् । अभयं याचमानानां तदाऽस्माभिः परिश्रुतम् ।।	4-47-10a 4-47-10b
प्रथमं वैर्ग्रहीतव्यं मात्स्यानां गोधनं महत्। अष्टम्याश्चापराह्णे तु इति नस्तैः समाहितम् ।।	4-47-11a 4-47-11b
नवम्यां पुनरस्माभिः सूर्यस्योदयनं प्रति। इमा गावो ग्रहीतव्या याते मत्स्ये गवांपदम् ।।	4-47-12a 4-47-12b
इत्येवं निश्चयोऽस्माकं मन्त्रोऽभून्नागसाह्वये । पाण्डवानां परिज्ञाने सर्वेषां नः परस्परम् ।।	4-47-13a 4-47-13b
ते वा गाश्च नयिष्यन्ति यदि वा स्युः पराजिताः। अस्मान्वाऽप्यतिसन्धाय कुर्युर्मात्स्येन संगतिम् ।।	4-47-14a 4-47-14b
अथवा तानुपादाय मात्स्यो जानपदैः सह । सर्वथा सेनया सार्धमस्मानेष युयुत्सति ।।	4-47-15a 4-47-15b
तेषामेको महावीर्यः कश्चिदेव पुनःसरः। अस्माञ्जेतुमिहायातो मात्स्यो वाऽपि स्वयं भवेत् ।।	4-47-16a 4-47-16b
यद्येष राजा मात्स्यानां यदि बीभत्सुरागतः । सर्वैर्योद्धव्यमस्माभिरिति नः समयः कृतः ।।	4-47-17a 4-47-17b
अथ कस्मात्थिता ह्येते रथेषु रथिसत्तमाः । भीष्मद्रोणकृपाः कर्णो विकर्णो द्रौणिरेव च। संभ्रान्तमनसः सर्वे प्राप्ते ह्यस्मिन्धनञ्जये ।।	4-47-18a 4-47-18b 4-47-18c
नान्यत्र युद्धाच्छ्रेयोस्ति तथाऽऽत्मा प्रणिधीयताम् । सर्वलोकेन वा युद्धं देवैर्वाऽस्तु सवासवैः ।।	4-47-19a 4-47-19b
अनाच्छिन्ने धनेऽस्माकमथ शक्रेण वज्रिणा। यमेन वाऽपि संग्रामे को हास्तिनपुरं व्रजेत् ।।	4-47-20a 4-47-20b
शरैरभिप्रणुन्नानां भग्नानां गहने वने । को हि जीवेत्पदातीनां भवेदश्वेषु संशयः ।।	4-47-21a 4-47-21b
आचार्यं पृष्ठतः कृत्वा तथा नीतिर्विधीयताम् । जानामि च मतं तेषामतस्त्रासयतीव नः।।	4-47-22a 4-47-22b
अर्जुने चापि संप्रीतिमधिकामुपलक्षये । तथा दृष्ट्वा हि बीभत्सुमुपायान्तं प्रशंसति । यथा सेना न भज्येत तथा नीतिर्विधीयताम् ।।	4-47-23a 4-47-23b 4-47-23c
अदेशिका ह्यरण्येऽस्मिन्कृच्छ्रे शत्रुवशं गता। यथा न विभ्रमेत्सेना तथा नीतिर्विधीयताम् ।।	4-47-24a 4-47-24b
अश्वानां हेषितं श्रुत्वा का प्रशंसा भवेत्परे । स्थाने वाऽपि व्रजन्तो वा सदा हेषन्ति वाजिनः ।।	4-47-25a 4-47-25b
सदा च वायवो वान्ति नित्यं वर्षति वासवः । स्तनयित्नोश्च निर्घोषः श्रूयते बहुशस्तथा ।।	4-47-26a 4-47-26b
भीषयन्पाण्डवेयेभ्यो भवान्सर्वानिमाञ्जनान्। प्रमुखे सर्वसैन्यानामबद्धं बहु भाषते ।।	4-47-27a 4-47-27b
यथैवाश्वान्मार्गमाणास्तानेवाभिपरीप्सवः । हेषितानीव शृण्वन्ति तदिदं भवतस्तथा ।।	4-47-28a 4-47-28b
किमत्र कार्यं पार्थस्य कथं वा स प्रशस्यते। अन्यत्र कामाद्द्वेषाद्वा रोषाद्वाऽस्मासु केवलम् ।।	4-47-29a 4-47-29b
आचार्या वै कारुणिकाः प्राज्ञाश्चापायदर्शिनः । नैते महाहवे घोरे संप्रष्टव्याः कथंचन ।।	4-47-30a 4-47-30b
प्रासादेषु विचित्रेषु गोष्ठीपानाशनेषु च। कथा विचित्राः कुर्वाणाः पण्डितास्तत्र सोभनः ।।	4-47-31a 4-47-31b
बहून्याश्चर्यरूपाणि कुर्वते जनसंसदि । इष्वस्त्रे चापसंधाने पण्डितास्तत्र शोभनाः ।।	4-47-32a 4-47-32b
परेषां विवरज्ञाने मनुष्याचरितेषु च। अन्नसंस्कारदोषेषु पण्डितास्तत्र शोभनाः ।।	4-47-33a 4-47-33b
पण्डितान्पृष्ठतः कृत्वा परेषां गुणवादिनः । विधीयतां तथा नीतिर्यथा वध्येत वै परः ।।	4-47-34a 4-47-34b
गावश्चैताः प्रतिष्ठन्तां सेनां व्यूहन्तु माचिरम्। आरक्षाश्च विधीयन्तां यत्र योत्स्यामहे परैः ।।	4-47-35a 4-47-35b
।। इति श्रीमन्महाभारते विराटपर्वणि गोग्रहणपर्वणि सप्तचत्वारिंशोऽध्यायः ।। 47 ।।

सम्पाद्यताम्

4-47-11 सप्तम्याश्चापराह्णे त्विति नवम्यां पुनरस्माभिरिति च थo पाठः ।।

।। सप्तचत्वारिंशोऽध्यायः ।। 47 ।।

विराटपर्व-046

पुटाग्रे अल्लिखितम्।

विराटपर्व-048