योगसूत्रम्/पादः १
| योगसूत्रम् पादः १ पतञ्जलिः |
पादः २ → |
प्रथमः समाधिपादः ।
अथ योगानुशासनम् ॥ १.१ ॥
योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः ॥ १.२ ॥
तदा द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानम् ॥ १.३ ॥
वृत्तिसारूप्यं इतरत्र ॥ १.४ ॥
वृत्तयः पञ्चतय्यः क्लिष्टा अक्लिष्टाः ॥ १.५ ॥
प्रमाणविपर्ययविकल्पनिद्रास्मृतयः ॥ १.६ ॥
प्रत्यक्षानुमानागमाः प्रमाणानि ॥ १.७ ॥
विपर्ययो मिथ्याज्ञानम् अतद्रूपप्रतिष्ठं ॥ १.८ ॥
शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्पाः ॥ १.९ ॥
अभावप्रत्ययालम्बना वृत्तिर्निद्रा ॥ १.१० ॥
अनुभूतविषयासंप्रमोषः स्मृतिः ॥ १.११ ॥
अभ्यासवैराग्याभ्यां तन्निरोधः ॥ १.१२ ॥
तत्र स्थितौ यत्नोऽभ्यासः ॥ १.१३ ॥
स तु दीर्घकालनैरन्तर्यसत्कारासेवितो दृढभूमिः ॥ १.१४ ॥
दृष्टानुश्रविकविषयवितृष्णस्य वशीकारसंज्ञा वैराग्यम् ॥ १५ ॥
तत्परं पुरुषख्यातेर्गुणवैतृष्ण्यं ॥ १.१६ ॥
वितर्कविचारानन्दास्मितारूपानुगमात्संप्रज्ञातः ॥ १.१७ ॥
विरामप्रत्ययाभ्यासपूर्वः संस्कारशेषोऽन्यः ॥ १.१८ ॥
भवप्रत्ययो विदेहप्रकृतिलयानां ॥ १.१९ ॥
श्रद्धावीर्यस्मृतिसमाधिप्रज्ञापूर्वक इतरेषां ॥ १.२० ॥
तीव्रसंवेगानां आसन्नः ॥ १.२१ ॥
मृदुमध्याधिमात्रत्वात्ततोऽपि विशेषः ॥ १.२२ ॥
ईश्वरप्रणिधानाद्वा ॥ १.२३ ॥
क्लेशकर्मविपाकाशयैरपरामृष्टः पुरुषविशेष ईश्वरः ॥ १.२४ ॥
तत्र निरतिशयं सर्वज्ञबीजं ॥ १.२५ ॥
पूर्वेषां अपि गुरुः कालेनानवच्छेदात् ॥ १.२६ ॥
तस्य वाचकः प्रणवः ॥ १.२७ ॥
तज्जपस्तदर्थभावनम् ॥ १.२८ ॥
ततः प्रत्यक्चेतनाधिगमोऽप्यन्तरायाभावश्च ॥ १.२९ ॥
व्याधिस्त्यानसंशयप्रमादालस्याविरतिभ्रान्तिदर्शनालब्धभुउमिकत्वानवस्थितत्वानि चित्तविक्षेपास्. तेऽन्तरायाः ॥ १.३० ॥
दुःखदौर्मनस्याङ्गमेजयत्वश्वासप्रश्वासा विक्षेपसहभुवः ॥ १.३१ ॥
तत्प्रतिषेधार्थं एकतत्त्वाभ्यासः ॥ १.३२ ॥
मैत्रीकरुणामुदितोपेक्षणांसुखदुःखपुण्यापुण्यविषयाणां भावनातश्चित्तप्रसादनम् ॥ १.३३ ॥
प्रच्छर्दनविधारणाभ्यां वा प्राणस्य ॥ १.३४ ॥
विषयवती वा प्रवृत्तिरुत्पन्ना मनसः स्थितिनिबन्धनी ॥ १.३५ ॥
विशोका वा ज्योतिष्मती ॥ १.३६ ॥
वीतरागविषयं वा चित्तं ॥ १.३७ ॥
स्वप्ननिद्राज्ञानालम्बनम् वा ॥ १.३८ ॥
यथाभिमतध्यानाद्वा ॥ १.३९ ॥
परमाणुपरममहत्त्वान्तोऽस्य वशीकारः ॥ १.४० ॥
क्षीणवृत्तेर्, अभिजातस्येव मणेर्, ग्रहीतृग्रहणग्राह्येषुतत्स्थतदञ्जनतासमापत्तिः ॥ १.४१ ॥
तत्र शब्दार्थज्ञानविकल्पैः संकीर्णा सवितर्का समापत्तिः ॥ १.४२ ॥
स्मृतिपरिशुद्धौ स्वरूपशून्येवार्थमात्रनिर्भासा निर्वितर्का ॥ १.४३ ॥
एतयैव सविचारा निर्विचारा च सूक्ष्मविषया व्याख्याता ॥ १.४४ ॥
सूक्ष्मविषयत्वं चालिङ्गपर्यवसानम् ॥ १.४५ ॥
ता एव सबीजः समाधिः ॥ १.४६ ॥
निर्विचारवैशारद्येऽध्यात्मप्रसादः ॥ १.४७ ॥
र्तंभरा तत्र प्रज्ञा ॥ १.४८ ॥
श्रुतानुमानप्रज्ञाभ्यां अन्यविषया विशेषार्थत्वात् ॥ १.४९ ॥
तज्जः संस्कारोऽन्यसंस्कारप्रतिबन्धी ॥ १.५० ॥
तस्यापि निरोधे सर्वनिरोधान्निर्बीजः समाधिः ॥ १.५१ ॥