वाचस्पत्यम्/अवित्त

पृष्ठ ०४५८

अवित्त त्रि० न० त० । १ अविख्याते । न० ब० । २ धनशून्ये त्रि० अवित्ति स्त्री विद--क्तिन् अभावे न० त० । लाभाभावे “अहमवित्त्यान्यानवृषि” छा० उ० । “अवित्त्याऽलाभेन” भा० । २ ज्ञानाभावे च । न० ब० । ३ लाभशून्ये ४ ज्ञान- शून्ये च त्रि० अव्ययी० । ५ ज्ञानाभावे ६ लाभाभावे च अव्य० अवित्यज पु० न विशेषेण त्यज्यते रसायनादिषु त्यज--कर्म्मणि बा० क न० त० । पारदे राजनि० । अविथुर त्रि० व्यथ--उरच् कित् तेन संप्रसारणम् वेदे न थस्य धः न० त० । अवियुक्ते । “अनानता अविथुरा ऋजीषिणः” ऋ० १, ८७, १ । “अविथुरा वियुक्ताः संङ्धी- भूता इति भा० लोके तु अविधुरैत्येव । अविथ्या स्त्री अवये हिता अवि + थ्यन् । अजाहितायां यूथौ अविदुग्ध न० ६ त० । मेषीदुग्धे । अविदित त्रि० न विदितः । १ अज्ञाते । २ परमेश्वरे पु० “अन्यत्र विदितादन्यत्राविदितादन्यत्र कृताकृतादिति” श्रुतिः । अविदाहिन् त्रि० न विदाही न० त० । १ असन्तापके २ अदाहके च । अविदूर न० न० त० । १ समीपे अनतिदूरे २ तद्वर्त्तिनि त्रि० । अविदूस न० अवेर्दुग्धम् अवि + दुग्धे दूसच् न षत्वम् । मेषीदुग्धे । अविद्धकर्ण्णी स्त्री न विद्धः अच्छिद्रः पर्णरूपः कर्णोऽस्याः । पाठालतायाम् । अविद्या स्त्री न विद्या विरोधे न० त० । विद्याविरोधिनि १ अज्ञाने २ ज्ञानाभावे च । अविद्या च न्यायमते ज्ञानाभावः । सांख्यादिमते ज्ञानप्रागभावापरपर्य्यायज्ञानानगतावास्था सा च पञ्चभेदा “अविद्या पञ्चपर्व्वैषा प्रादुर्भूता महात्मनः” इति पुरा० पञ्च पर्ब्बाणि च “अविद्याऽस्मितारागद्वेषाभि- निवेशा” इति पात० सूत्रोक्तानि । तत्र “अनित्याशुचिदुःखानात्मसु नित्यशुचिसुखात्मख्यातिरविद्या” पात० सू० । व्याख्यातञ्च तद्वृत्तौ यथा अविद्या “अतस्मिन् तद्बुद्धिरित्यर्थः अमरा देवा इत्यनित्येषु नित्यत्वभ्रान्त्या देवत्वार्थं कर्म कृत्वा बध्यन्ते, एवमशुचौ स्त्रीकाये शुचित्वभ्रान्त्या बध्यन्ते तदुक्तं भगवता व्यासेन “स्थानाद्वीजादुपष्टम्भान्निष्यन्दान्निघनादपि । कायमाधे- शौचत्वात् पण्डिताह्यशुचिं विदुरिति” विण्मूत्रसङ्कुलं मातु- रुदरं स्थानं, शुक्रशीणितं वीजम्, अन्नपरिणामश्लेष्मादि- रुपष्टम्भः सर्वद्वारैर्मलानां स्रवणं निष्यन्दः । निधनं मरणम् । तेन हि श्रोत्रियकायोप्यत्यन्ताशुचिर्भवति आधेयशौचत्वं स्नानानुलेपनादिना शुचित्वापादनम् । तथा परिणामदुःखे भोगे सुखत्वभान्तिः अनात्मनि वुद्ध्यादावात्मख्यातिः अविद्या तत्त्वविद्याविरोधिनीत्यर्थः । यद्यपि शुक्तिरूपाद्य-

विद्याः सन्ति तथापि पञ्चविधैवाविद्या बन्धमूलमितिभावः” इयमविद्याऽदृष्टत्वेन नैयायिकैरङ्गीकृता “इत्येषा सह कारिशक्तिरसमा माया दुरुन्नीतितो मूलत्वात् प्रकृतिः प्रबोधभयतोऽविद्येति यस्योदिता” कुसु० “यस्येशस्य सहकारि शक्तिः कारणम् एषा सहकारिरूपा माया असमत्वात् सर्व्वकार्य्यापेक्षणीयत्वात् दुरुन्नेयत्वसादृश्यात् माया- पदेऽदृष्टे लक्षणा । मूलत्वात् प्रकृतिः सैव, तत्त्वज्ञानप्रति- बध्यत्वात् सैवाविद्या उदिता उक्ता” हरिदासः । क्षणिकविज्ञानवादिनस्तु “अभिन्नोऽपि हि बुद्ध्यात्मा विपर्य्यासनिदर्शनैः । ग्राह्यग्राहकसंवित्तिर्भेदवानिव लक्ष्यते” इत्युक्तदिशा क्षणिकविज्ञानमेवैकं तत्त्वं बाह्यं वस्तु नास्ति तथाहि बाह्यपदार्थाभावेऽपि मिथ्याज्ञानरूपयाऽविद्यया सर्व्वं वस्तु कल्पितमित्याहुः । तदेतत् सांख्ये निराकृतम् । यथा “नाविद्यातोऽप्यवस्तुना बन्धायोगात्” सू० “अविद्या- तोऽपि न साक्षाद्बन्धयोगः अद्वैतवादिनां “तेषामवि- द्याया अप्यवास्तत्वेन तया बन्धायोगात् न हि स्वाप्नरज्ज्वा बन्धनं दृष्टम् । नच “न निरोधो न चोत्पत्ति र्न बन्धो न च साधकः । न मुमुक्षु र्न वै मुक्त इत्येषा परार्थता” इति “बन्धमौक्षौ सुखं दुःखं मोहापत्तिश्च मायया । स्वप्ने यथात्मनःख्यातिः संसृतिर्न तु वास्तवी” इतिचोक्तेःबन्धोऽप्यवास्तव इति वाच्यम् विज्ञानाद्वैतश्रवणोत्तरं बन्धनिवृत्तये योगा- भ्यासविरोधात् बन्धमिथ्यात्वश्रवणेन बन्धनिवृत्त्यासिड्वत्व निश्चयात् तदर्थबह्वायाससाध्ययोगाङ्गानुष्ठानासम्भवात्” भा० “वस्तुत्वे सिड्वान्तहानिः” सू० “यदि चाविद्याया वस्तुत्वं स्वीक्रियते तदा स्वाभ्युपगतस्याविद्यानृतत्वस्य हानिः” भा० । “विजातीयद्वैतापत्तिश्च” सू० । “किञ्चाविद्याया वस्तुत्वे क्षणिकविज्ञानसन्तानाद्विजातीयम् द्वैतं प्रसज्येत तच्च भवतामनिष्टम् । सन्तानान्तःपातिव्यक्तीनामानन्त्यात् सजातीयं द्वैतमिष्यतएव तैरित्याशयेन विजातीयेति । नन्वविद्याया अपि ज्ञानविशेषत्वादविद्यया कथं विजातीय- द्वैतमिति चेन्न ज्ञानरूपाविद्याया बन्धोत्तरकालीनतया वासनारूपाविद्याया एव तैर्बन्धहेतुत्वाभ्युपगमात् । वासना तु ज्ञानाद्विजातीयेतिभावः” भा० । “नासद्रूपा न सद्रूपा माया नैवोभयात्मिका । सदसद्भ्यामनिर्वाच्या मिथ्याभूता सनातनी” त्युक्तिमनुसृत्याशङ्कते “विरुद्धोभयरूपा चेत्” सू० “विरुद्धं यदुभयं सदसच्च ततो विलक्षणणं वा तद्रूपैवाविद्या वक्तव्या अतो न तया पारमार्थिकाद्वैतभङ्ग इति चेदित्यर्थः । व्यक्ताव्यक्तत्वरूपसदसत्तयोः स्वमतसिद्धयोर्विरोधोनास्तीति

पृष्ठ ०४५९

सूचनाय विरुद्धेतिपदम्” भा० दूषयति । “न तादृक्- पदार्थाप्रतीतेः” सू० । विरुद्धधर्म्मवत्पदार्थस्यासिद्धे- रित्यर्थः । अपि चाविद्यायाः साक्षादेव दुःखयोगाख्यबन्ध- हेतुत्वे ज्ञानेन विद्याक्षयानन्तरं प्रारब्धभोगानुपपत्तिः बन्धपर्य्यायस्य दुःखभोगस्य कारणनाशात् । अस्मदादिमते तु नायं दोषः संयोगद्वारैवाविद्याकर्म्मादीनां बन्धहेतुत्वात् जन्माख्यः संयोगः प्रारब्धसमाप्तिं विना न नश्यति” भा० । पुनः शङ्कते । “न वयं षट्पदार्थवादिनो वैशेषिकादिवत्” सू० “वैशेषिकाद्यास्तिकवन्न वयं षट्षोड़शादिनियत पदार्थवादिनः । अतोऽप्रतीतोऽपि सदसदात्मकः सदसद्वि- लक्षणो वा पदार्थोऽविद्योत्यभ्युपेयमिति भावः” भा० । परिहरति । “अनियतत्वेऽपि नायौक्तिकस्य संग्रहोऽन्यथा बा लोन्मत्तादिसमत्वम्” सू० । “पदार्थनियमोमास्तु तथापि भावाभावविरोधेन युक्तिविरुद्धस्य सदसदात्मकपदार्थस्य संग्रहो भवद्वचनमात्राच्छिष्याणां न सम्भवति । अन्यथा बालका- द्युक्तस्याप्ययौक्तिकस्य संग्रहः स्यादित्यर्थः । श्रुत्यादिक मस्मिन्नर्थे स्फुटं नास्ति युक्तिविरोधेन च सन्दिग्धश्रुतेरर्था- न्तरसिद्धिरिति भावः” भा० । एवं क्षणिकविज्ञानवादनिर सनेन वेदान्तिसमुद्भाविताविद्याऽपि प्रकृतिरेवेति तत्रैव व्यवस्थापितम् । यथा “पारम्पर्येऽप्येकत्र परिनिष्ठेति संज्ञा- मात्रम्” सू० ॥ “अविद्यादिद्वारेण परम्परया पुरुषस्यजगन्मू- लकारणत्वेऽप्येकस्मिन्नविद्यादौ यत्र कुत्रचिन्नित्ये द्वारे परम्परायाः पर्यवसानं भविष्यति पुरुषस्यापारिणामित्वात् । अतो यत्र पर्यवसानं सैव नित्या प्रकृतिः । प्रकृतिरिह मूलकारणस्य संज्ञामात्रमित्यर्पः” भा० ॥ नन्वेवं अविद्या स्थानीय प्रकृतेर्नित्यत्वानुपपत्तेस्तस्या उत्पत्तिश्रुतेर्ज्ञाननाश्यत्वा- च्चेत्याशयेन मूलसमाघानमाह । “समानः प्रकृतेर्द्ब- योः” सू० ॥ “वस्तुतस्तु प्रकृतेर्मूलकारणविचारेद्वयोर्वादिप्र- तिवादिनोरावयोः समानः पक्षः । एतदुक्तं भवति यथा प्रकृ- तेरुत्पत्तिः श्रूयते एवमविद्याया अपि । “अविद्या पञ्चप- र्वैषा प्रदुर्भूता महात्मनः” इत्यादिवाक्यैः । अत एकस्या अवश्यं गौण्युत्पत्तिर्वक्तव्या । तत्र च प्रकृतेरेव पुरुषसंयो- गादिभिरभिव्यक्तिरूपा गौण्युत्पत्तिर्युक्ता । “संयोगलक्षणो- त्पत्तिः कथ्यते कर्मज्ञानयोरिति” कौर्मवाक्ये प्रकृतिपुरुष- योर्गौणोत्पत्तिस्मरणात् । अविद्यायाश्च क्वापि गौणोत्प- त्त्यश्रवणात् । तस्या अनादितावाक्यानि तु प्रवाहरूपेणैव वासनाद्यनादिवाक्यवद्व्याख्येयानीति । अविद्या च मिथ्या- ज्ञानरूपा बुद्धिधर्म इति योगे सूत्रितमतो न नित्यत्व-

हानिः । अथ वा द्वयोः प्रकृतिपुरुषयोः समान एव न्याय इत्यर्थः । “यतः प्रधानपुरुषौ यतश्चैतच्चराचरम् । कारणं सकलस्यास्य स नो विष्णुः प्रसीदतु” इत्यादिवाक्यैः पुरुष- स्याप्युत्पत्तिश्रवणादिति भावः । तथा च पुरुषस्येव प्रकृते- रप्रि गौण्येवीत्पत्तिः नित्यत्वश्रवणात्तदपि समान- मिति । तस्मात् प्रकृतिरेवोपादानं जगतः प्रकृतिघर्मश्चाबिद्या जगन्निमित्तकारणं तथा पुरुषोऽपीति सिद्धम् । यत् तु । “अविद्यामाहुरव्यक्तं सर्गप्रलयधर्मिणम्” सर्गप्रलयनिर्मुक्तं विद्यां वै पञ्चविंशकम्” इति मोक्षधर्मे प्रकृतिपुरुषयोर- विद्याविद्येति वचनं तत् तदुभयविषयतयोपचरितमेव । परिणामित्वेन हि पुरुषापेक्षया प्रकृतिरसतीति तस्या अविद्या- विषयत्वमुक्तम् । एवमेव तस्मिन् प्रकरणे स्वस्वकारणापेक्षया भूतान्तं कार्यजातमविद्येत्युक्तं स्वस्वापेक्षया च स्वस्वकारणं- विद्येति । पुरुषस्य परिणामरूपं जगदुपादानत्वं तु प्रकृत्यु- पाधिकमेव कर्तृत्वादिवच्छ्रुतिस्मृत्योरुपासार्थमेवानूद्यते । अन्यथा “अस्थूलमनण्वह्रस्वमित्यादि” श्रुतिविरोधापत्तेरिति मन्तव्यम् । मायाशब्देन च प्रकृतिरेवोच्यते “मायां तु प्रकृतिं बिद्यादिति” श्रुतौ “तस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत्” “तस्मिंश्चात्मा मायया सन्निरुद्धः” इति पूर्वप्रक्रान्तमायायाः प्रकृतिस्वरूपतावचनात् । “सत्त्वं रजस्तम इति प्राकृतं तु गुणत्रयम् । एतन्मयी च प्रकृतिर्माया या वैष्णवी श्रुता” ॥ “लोहितश्वेतकृष्णेति तस्यास्तादृग्वहुप्रजाः” इत्यादिस्मृति भ्यश्च । न तु ज्ञाननाश्याविद्या मायाशब्दार्थो नित्यतानु- पपत्तेः । किञ्चाविद्याया द्रव्यत्वे शब्दमात्रभेदो गुणत्वे च तदाधारतया प्रकृतिसिद्धिः पुरुषस्य निर्गणत्वादिभ्यः । अथ द्रव्यगुणकर्मविलक्षणैवास्माभिरविद्या वक्तव्येति चेन्न तादृक्पदार्थाप्रतीतेरुक्तत्वादिति” भा० । वेदान्तिनस्तु ज्ञानविरोधि अज्ञानापरपर्य्यायं पदार्थान्तरमविद्येति स्वीचक्रुः तच्च विस्तरेण अज्ञानशब्दे ९३ पृष्ठे दर्शितम् । इयञ्चाविद्या मूलाविद्यातूलाविद्याभेदेन द्विविधा । तत्र हिरण्यगर्भोपाधिर्मूलाविद्या तूलाविद्याश्च प्रतिजीवभेदं नाना मायाशब्देनाभिधीयन्ते । “मायोपाधिरयं जीवः अविद्योपाधिरीश्वर” इत्युक्तेः “इन्द्रोमायाभिः पुरुरू- पईयते” इतिश्रुतेश्च तथात्वम् । मायानाञ्च मूलाविद्या- कार्य्यत्वात् अविद्य्यशब्दवाच्यताऽपि । अतएव आविद्यिको जीव इति तत्तत्स्थाने भाष्यकारादिभिरुक्तम् । स्वस्वा- न्तःकरणरूपाविद्योपाधौ तत्त्वज्ञाने समुत्पन्ने तदीयैवाऽ- विद्या निवर्त्तते नान्यत्र इत्येकमुक्तौ न सर्वमुक्ति-

पृष्ठ ०४६०

रिति बन्धमांक्षव्यवस्था । अधिकमाकरे दृश्यम् । वैशे- षिकास्तु विपर्य्ययसंशयज्ञानमविद्येत्याहुः तत्कारणप्रदर्शन पूर्ब्बकमविद्या लक्षिता वै० सू० उपस्करे च यथा “इन्द्रि- यदोषात् संस्करदोषाच्चाविद्या” ॥ “अविद्येति सामाम्य- वाच्यपि पदं विपर्य्यये वर्त्तते प्रकरणात् संशयस्वप्नान- ध्यवसायानामुक्तत्वात्, तत्रेन्द्रियदोषोवातपित्ताद्यभिभव- कृतमपाटवम्, संस्कारदोषोविशेषादर्शनसाहित्यं तदधीनं हि मिथ्याक्षानं जायते” ॥ “तच्च दुष्टज्ञानम्” सू० ॥ तदिऽत्यव्ययपदं सर्व्वनामसमानार्थकमविद्यां परामृशतिं साऽविद्या, दुष्टज्ञानं व्यभिचारि ज्ञानमतस्मिंस्तदितिज्ञानं व्यधिकरणप्रकारावच्छिन्नविशेष्यावृत्तिप्रकारकसिति यावत्, दोषश्च ज्ञानस्यानिश्चयरूपत्वमपि, तेनैककोटिसत्यत्वेऽपि संशयोदुष्ट एवानवधारणात्मकत्वात्’ तदनेन संशयो- विपर्य्ययस्वप्नानध्यवसायानाञ्चत्तुर्णामप्युपसंग्रहः” उप० ॥ “विद्याविद्याद्वैविध्यात् संशयः” गौ० सू० । नास्ति विद्या शास्त्रादिज्ञानं यस्य । ३ शास्त्रादिज्ञानशून्ये त्रि० “अविद्यो वा सविद्यो वा ब्राह्मणो मामकी तनुः” पुरा० । “वैद्योऽविद्याय नाकामो दद्यादंर्श स्वतो धनात्” दा० भा० स्मृतिः । “अविद्यानान्तु सर्ब्बेषामीहातश्चेद्धनं भवेत्” मनुः” । अविद्वेष पु० अभावे विरोधे वा न० त० । १ विद्वेषाभावे २ अनुरागे च । न० ब० । ३ विद्वेषशून्ये ४ अनुरागयुक्ते च त्रि० अविधवा स्त्री विरोधे न० त० । सधवायां पतिवत्न्यां स्त्रियाम् “इमा नारीरविधवाः सपत्नीः” ऋ० १०, १८ । अविधा स्त्री अभावे न० त० । प्रकाराभावे न० व० । प्रकारशून्ये अविधान न० अभावे न० त० । १ विधानाभावे २ इतिकर्त्तव्यता क्रमाद्यभावे । “अविधानेन यत् कुर्य्यात् तत्सर्व्वं विफलं भवेत्” स्मृतिः न० ब० । ३ विधानशून्ये त्रि० । अविधि पु० अभावे न० त० । विध्यभावे इतिकर्त्तव्यता क्रमाद्यभावे न० ब० । विधानशून्ये त्रि० । अविन पु० अवति यज्ञम् अव--इनन् । अध्वर्य्यौ उज्ज्व० । अविनय पु० अभावे न० त० । १ विनयाभावे । विरोधे न० त० । २ दुर्नये । “अविनयमपनय विष्णोः” शङ्करा० “बहवोऽविनया- न्नष्टा राजानः सपरिच्छदाः” “वेणोविनष्टोऽविनयान्नहुषश्चैव पार्थिवः” इति च मनुः न० ब० । “विनयशून्ये त्रि० । अविनश्वर त्रि० विरोधे न० त० । १ विनश्वरमिन्ने चिरस्थायिनि, २ कूटस्थे परमेश्वरे पु० ।

अविनाभाव पु० विना व्यापकमृते न भावः स्थितिः अस० स० । १ व्यापकस्थित्यनुरोधिसत्तारूपायां व्याप्तौ । २ सम्बन्धमात्रे च “अविनाभावोऽत्र सम्बन्धमात्रम्” काव्यप्र० “अथ केयमाकाङ्क्षा न तावत् अविनाभावः” इति शब्दचिन्ता० । अविनाभाविन् त्रि० न विना व्यापकम् भवति भू--णिनि । व्याप्ये “व्यक्त्यविनाभावित्वात्तु जात्या व्यक्तिराक्षिप्यते” का० प्र० । अविनाभूत त्रि० न विना व्यापकमृते भूतः । १ व्याप्ते २ संबन्धमात्रे च “अभिधेयाविनाभूतप्रतीतिर्लक्षणोच्यते” का० प्र० । अविनाशिन् त्रि० न विनाशी स्त्रियां ङीप् । अविनश्वरे नित्ये “अविनाशी वा अरे अयमात्मा” श्रुतिः । अविनीत त्रि० न विनीतः । १ विनयशून्ये २ कुत्सितक्रियानुरक्ते ३ उद्धते ४ अदान्ते च । “ववृते विनीतमविनीतशासिभिः” माघः । ५ अशिक्षिते च “नाविनीतैर्व्रजेद्धुर्य्यैर्न च क्षुद्व्या- धिपीड़ितैः” मनुः । ६ कुलटायां स्त्री । अविनीय पु० विनीयः कल्कः कपटञ्च न० ब० । कपटशून्ये “अविनीयसंभ्रमविकाशिभक्तिभिः” माघः । अविनेय त्रि० न विनेतुं शक्यः । दुर्दमे अश्वादौ । अविन्ध्य पु० राक्षसभेदे हरिवंशे विवरणम् । अविपट अवीनां विस्तारः अवि + पटच् । मेषविस्तारे । अविपश्चित् पु० विरोधे न० त० । विचारशून्ये तात्पर्य्यज्ञान- शून्ये ३ अविवेकिनि च । अविपाक पु० विशेषेण पच्यते फलरूपेण वि + पच घञ् न० त० । फलरूपेणापरिणते १ धर्म्माधर्म्मोदौ । “विपाकश्च जात्या- युर्भोगाः” इति पातञ्जले उक्तः तद्रूपेणापरिणामश्च फलरूपतयाऽनाविर्भावः विहिताविहितकर्म्मणोविशिष्ट- देशकालनियतत्वात् यदा कर्म्मबलीयसा प्रतिबद्धं तदा तत् कर्म अविपाक इत्युच्यते । विपाकः अन्नादेः पाकः अभावे न० त० । सुश्रुतोक्ते १ पाकाभावे २ “अरोच- काविपाकौ तु शर्करार्त्ते भवन्ति च” । नास्ति विपाको यत्र । अग्निमान्द्यहेतुके ३ रोगभेदे च “एतन्नवायसमेतेन जाटर्य्यं न भवति सन्नोऽग्निराप्यायते दुर्नामशोफपाण्डु- कुष्ठरोगाविपाककाशश्वासप्रमेहाश्च न भवन्ति” सुश्रुतः । अविपाल त्रि० अवीन् पालयति पा--णिच् लः उप० स० । मेषपालके । अविपुल त्रि० विरोधे न० त० । विपुलभिन्ने क्षुद्रे । अविप्रकृष्ट त्रि० विरोधे न० त० । सन्निकृष्टे । अविप्रिय पु० अवीन् भेषान् प्रीणाति प्री--क । १ श्यामाकतृणे विप्रियमपकारः न० त० । २ अनपकारे ३ आनुकूल्ये । न० ब० । ४ अपकारशून्ये त्रि० । ५ श्येतालतायां स्त्री ।

पृष्ठ ०४६१

अविप्लुत त्रि० न विप्लुतः नष्टः । अविनष्टे “अविप्लुतब्रह्म- चर्य्यः सवर्ण्णां स्त्रियमुद्वहेत्” स्मृतिः । अविभक्त त्रि० वि + भज--क्त न० त० । १ संसृष्टेविभागरहिते २ द्रव्ये- ३ तत्स्वामिनि च । “अविभक्तं स्थावरं यत् सर्व्वेषामेव तद्भ- वेदिति” “अविभक्ता विभक्ता वा सपिण्डाः स्थावरे समाः” इति च स्मृतिः । ४ अभिन्ने एकभावापन्नेऽर्थे ५ अव्यावृत्ते अधिष्ठानतया ६ सर्व्वत्रानुस्यूते वाधाशून्यत्वेन स्वस्मिन् ७ वर्त्तमाने च । अविभावित त्रि० न विभावितः । २ अलक्षिते २ अचिन्तिते साक्षिप्रभृतिप्रमाणादिना ३ स्वकीयत्वेनानुद्भाविते स्वरूपेण ४ अज्ञापिते च । अविमुक्त त्रि० वि + मुच--क्त न० त० । १ मुक्तभिन्ने । “न विमुक्तं शिवाभ्यां यदविमुक्तं ततो विदुः” इत्युक्तलक्षणे २ काशीक्षेत्रे न० । ३ मूर्द्धचिवुकान्तरालस्थाने च । “यएषो- ऽनन्तोऽव्यक्त आत्मा सोऽविमुक्ते प्रतिष्ठितः” इति जावा० उ० । “आसनन्ति चैनमस्मिन्” शा० सू० । “आमनन्ति चैनं परमेश्वरमस्मिन् मूर्द्धचिवुकान्तराले” भा० इमामेव श्रुतिं केचित् काशीविषयतया वर्ण्णयन्ति वाक्यशेषे “अविमुक्तः कस्मिन् प्रतिष्ठित” इति प्रश्ने नासीवरणामध्यस्थितत्वप्रत्य- भिज्ञानात् । “अपरोक्षवचना देवा इत्युक्तेः असीतिवक्तव्ये नाशीतिवर्ण्णव्यत्यय इति तेषामाशयः । अविमुक्तक्षेत्रञ्च असीवरणयोर्मध्ये गङ्गापश्चिमतटस्थं परितः पञ्चक्रोशात्म- कम् । तद्विवरणं काशीखण्डेऽनुसन्धेयम् । अवियोग पु० अभावे न० त० । १ वियोगाभावे । विरोधे न० त० । २ संयोगे । न० ब० । ३ वियोगशून्ये ४ संयुक्ते च । वियोगः विच्छेदः संयोगाभावः विभागश्च । अवियोगव्रत न० अवियोगार्थं व्रतम् । मार्गशीर्षशुक्लतृतीया कर्त्तव्ये स्त्रीणां व्रतभेदे “अवैधव्यप्रदं स्त्रीणामवियोगव्रतं त्विदम् । मार्गशीर्षे सिते पक्षे स्नातो शुक्लाम्बरप्रिया । दृष्ट्वा चन्द्रं द्वितीयायां नक्तं भुञ्जीत पायस” मित्युपक्रम्य कालिकापुराणे दर्शितम् । तद्विधिश्च हेमा० व्र० ख० तृतीयाव्रतप्रकरणे उक्तस्तत एवावसेयः । अविरण न० विरमणं विनाशः अभावे न० त० वेदे मस्य लुक् । विनाशाभांवे “सहो बभोऽविरणाय पूर्व्वीः” ऋ० १, १७४, ८ “अविरणाय अविनाशाय” भा० ।

अविरत न० विरतं विरामः भावे क्त अभावे न० त० । १ विरा- माभावे नैरन्तर्य्ये । कर्त्तरि क्त न० त० । २ विरामशून्ये ३ सन्तते द्रव्यादौ त्रि० क्रियाविशेषणत्वे न० । ४ कार्य्याद- निवृत्ते त्रि० । “अविरतदयिताङ्गासङ्गसञ्चारितेन” माघः । अविरति स्त्री विरामो विरतिः भावे क्तिन् अभावे न० त० । १ निवृत्त्यभावे २ विषयादौ--स्थिरचित्ततायाम् ३ विरामाभावे च । न० ब० । ४ विरामशून्ये त्रि० । अविरल त्रि० न विरलः न० त० । घने, निविड़े । विरलताच विच्छित्तिः तद्विपरीतं निविड़त्वं मध्येऽविच्छेदः । अविराम पु० अभावे न० त० । १ विरामाभावे २ विच्छेदाभावे । न० ब० । ३ विरामशून्ये ४ सन्तते च त्रि० ‘अनिमिषमविरामा रागिणां सर्व्वरात्रम्” माघः । अविरुद्ध त्रि० । न० त० । १ विरुद्धभिन्ने २ विरोधशून्ये ३ एकत्रसहावस्थायिनि ४ अप्रतिबद्धे च । अविरोध पु० विरोधः सहानवस्थानमेकदेशे समावेशो वा अभावे न० त० । सहानवस्थानाभावे १ एकत्रावस्थाने २ एकत्र समावेशे च । “श्रुतिस्मृतिविरोधे च श्रुतिरेव गरीयसी । अविरोधे तयोः कार्य्यं स्मार्त्तं वैदिकवत् सदा, स्मृतिः “सर्वेषामविरोधेन ब्रह्मकर्म्म समारभे” पुरा० “शेषं वाऽविरोधात्” कात्या० २ । ६ । ३६ । “नाविरोधात्” कात्या० ५ । ११ । ८ । ३ विवादाभावे च । अविलक्षण त्रि० विलक्षणो भेदकधर्म्भाश्रयः विरोधे न० त० । १ तुल्यरूपे २ भेदकधर्म्मशून्ये । अविलक्ष्य त्रि० नास्ति विशेषेण लक्ष्यं व्याजः उद्देश्यं शरव्यं वा यस्य । १ व्याजशून्ये २ उद्देश्यशून्ये ३ शरव्यशून्ये ४ प्रतिकारशून्ये च “अविलक्ष्यमस्त्रमपरं कतमम्” किरा० । “अविलक्ष्यमसत्प्रतिकारम्” मल्लि० । अविलम्ब न० अभावे न० त० । १ विलम्बाभावे शौघ्र्ये । न० व० । २ विलम्बशून्ये त्रि० विलम्बश्च कार्य्योत्पत्ति- साधककालप्रागभावः । तच्छून्यः अविलम्बः । अविलम्बित त्रि० वि + लबि--क्त न० त० । विलम्बशून्ये १ त्वरायुक्ते द्रव्यादौ । क्रियाविशेषणत्वे न० । “अविलम्बितो द्वितीयः” कात्या० १०, १, ८, । अविला स्त्री अव--इलच् । मेष्याम् १ नास्ति विलं यत्र । २ गर्त्तशून्ये त्रि० । अविलास पु० अभावे न० त० । १ विलासाभावे २ अप्रकाशे न० व० । ३ तच्छून्ये त्रि० । अविवक्षित त्रि० न विवक्षितः । १ वक्तुमनिष्टे २ तात्पर्य्या- विषयीभूते “बहुत्वमविवक्षितमिति रघु० । अविवर त्रि० नास्ति विवरं छिद्रं यत्र । नीरन्ध्रे घने ।

पृष्ठ ०४६२

अविवाच्य न० नास्ति विशेषेण वाच्यो मन्त्रादिः यत्र । अत्यग्निष्टोमसंस्थे दशमाहे “अत्यग्निष्टोमोऽविवाच्यं दशमम्” कात्या० १२, ३, २१, । “अत्यग्निष्टोमसंस्थमविवाच्यं दशममहर्भवति” कर्क० । “नास्मिन्नहनि केनचित् कस्यचित् विवाच्यमविवाच्यमित्याचक्षते” आश्व० श्रौ० २, १२, १० । अस्मिन्नहनि केनचित् कस्मैचित् कर्त्त्रे मन्त्रः कर्म्म वा न विवाच्यं नाख्यावव्यमित्यर्थः कुतः? यस्मादेतदहः अविवाच्यमिति श्रुतौ प्रसिद्धम् परस्पर- मविवचनीयमेतस्मिन्नहनीत्यविवाच्यमिदमहर्भवति । अविवाद पु० विरुद्धो वादः कथनं व्यवहारभेदः विरोधश्च अभावे ३ न० त० । १, विरुद्धवादाभावे ऐक्यमत्ये २ अव्यवहारे ३ विरोधाभावे च न० ब० ४ तच्छून्ये त्रि० । अविवाहित त्रि० न० त० । विवाहितभिन्ने अनूढ़े अजातविवाहसंस्कारे । अविविक्त त्रि० न० त० । १ एकीभूते २ विवेकशून्ये ३ अन्यो- न्यतादात्म्यापन्ने “तप्तायःपिण्डवदविवक्तं सत् तदेव महावाक्यस्य वाच्यार्थो भवति” वेदान्तसा० । अविवेक पु० न विवेकः भेदकधर्म्मेण ज्ञानम् अभावे न० त० । अन्योन्यतादात्मारोपहेतौ १ विशेषज्ञानाभावे इति नैयायिका । विरोधे न० २ अन्योन्यतादात्म्यज्ञानरूपे मिथ्याज्ञाने “तद्योगोऽप्यविवेकात्” सा० सू० । “अयञ्चाविवेकोऽगृही- तासंसर्गकमुभयज्ञानमविद्यास्थलाभिषिक्तं विवक्षितः” “बन्धोविपर्य्यात्” विपर्ययभेदाः पञ्च” इत्यागामिसूत्रद्वयात् “तस्य हेतुरविद्येति” योगसूत्रेऽप्यविद्याया एव पञ्चपर्ब्धरूपाया बुद्धिपुरुषसंयोगहेतुतया वचनाच्चान्ययाख्यात्यनभ्युपगमएव योगतोऽत्र विशेषौचित्यात् । न पुनरविवेकोऽत्राभावमात्रं विवेकप्रागभावो वा मुक्तस्यापि बन्धापत्तेः जीवन्मुक्त- स्यापि भाविविवेकव्यक्तिप्रागभावेन धर्माधर्म्मोत्पत्तिद्वारा पुनर्बन्धप्रसङ्गाच्च । तथागामिसूत्रस्थध्वान्तदृष्टान्तानुपपत्तेः अभावस्य ध्वान्तवदावकरत्वाभावात् । तथा वृद्धिह्रासाव- प्यविवेकस्य श्रूयमाणौ नोपपद्येयातामिति । अस्मन्मते च वासनात्मकर्स्यवाविवेकस्य संयोगाख्यजन्महेतुतया तमोव- दावरकत्ववृद्धिह्रासादिकमञ्जसैवोपपद्यते । “तस्य हेतुर- विद्येति” पातञ्जलसूत्रे च भाष्यकारैरविद्याशब्देनावि- द्यावीजं व्याख्यातम् ज्ञानस्य संयोगोत्तरकालीनत्वेन संयोगाजसकत्वादिति । अपि च “पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्त” इत्यादिवाक्येष्वभिमानाख्यसंयोगस्यैव प्रकृतिस्थता- ख्यसंयोगहेतुतावगम्यते । अत एव चाविद्या नाभावोऽपि तु विद्याविरोधिज्ञानान्तरमिति योगभाष्ये व्यासदेर्वः प्रय- त्नेनावधृतम् । तस्मादविवेकाविद्ययोस्तुल्ययोगक्षेमतया-

ऽविवेकस्यापि ज्ञानविशेषत्वमिति सिद्धम् । अयं चाविवे- कस्त्रिघा संयोगाख्यजन्महेतुः साक्षात्, धर्माधर्मोत्पत्तिद्वारा, रागादिदृष्टद्वारा च भवति” सां० प्र० भा० । अधिकमविद्या शब्दे दृश्यम् । अविवेचक त्रि० न० त० । विवेचकभिन्ने कार्य्याकार्य्यविवेचना शून्ये । अविवेन त्रि० “वेनतिः कान्तिकर्म्मा” निरु० वि + वेन--अच् न० त० । विगतेच्छभिन्ने इच्छाशीले । “मनसाऽविवेनं तमित् सखायम्” ऋ० ४, २४, ६, । “अविवेनमिच्छाविगमशून्यम्” भा० अविशङ्का स्त्री विशेषेण शङ्का अभावे न० त० । १ विशेषशङ्का भावे । न० ब० २ विशङ्कारहिते त्रि० । अविशङ्कित त्रि० वि + शकि--कर्त्तरि क्त, विशङ्का जाताऽस्य इतच् वा न० त० । १ विशङ्कारहिते । “विदध्यादविशङ्कितः” स्मृतिः । २ अजातशङ्के च । अविशस्तृ त्रि० न विशस्ता विशसने कुशलः । यज्ञियपशुहिं- सनेऽनिपुणे शमितरि “मा ते गृध्नुरविशस्तातिहाय” ऋ० १, १६२, २० । अविशुद्ध त्रि० विरोधे न० त० । विशुद्धभिन्ने सदोषे । अविशुद्धि स्त्री विरोधे न० त० । शुद्धिविपरीते दोषे “सह्य- विशुद्धिक्षयातिशययक्तः” सां० का० । अविशुद्धिर्हिंसा- दोषसाधनता यथोक्तम् “अविशुद्धिः सोमादियागस्य पशुवी- जादिबधसाधनता यथाह स्म भगवान् पञ्चशिखाचार्य्यः “स्वल्पसङ्करः सपरिहारः सप्रत्यवमर्ष” इति । स्वल्पसङ्करः ज्योतिष्टोमादिजन्मनः प्राधानापूर्वस्य स्वल्पेन पशुहिंसा- दिजन्मनानथेहेतुना अपूर्वेण सङ्करः । सपरिहारः कियतापि प्रायश्चित्तेन परिहर्त्तुं शक्यः । अथ प्रमादतः प्रायश्चित्त- मपि नाचरितं प्रधानकर्म्मविपाकसमये च पच्यते तथापि यावदसावनर्थं सूते तावत् सप्रत्यवमर्षः प्रत्यवमर्षेण सहिष्णुतया सह वर्त्तत इति । मृष्यन्ते हि पुण्यसम्भारोपनीतस्व- र्गसुधामहाह्रदावगाहिनः कुशलाः पापमात्रोपपादितां दुःखवह्निकणिकाम् । न च “मा हिंस्यात् सर्व्वाभूतानीति सामान्यशास्त्रं विशेषशास्त्रेण “अग्नीषोमीयं पशुमालभेते- त्यनेन” बाध्यत इति युक्तं विरोधाभावात् विरोधे हि बलीयसा दुर्बलं बाध्यते । न चेहास्ति कश्चित् विरोधः भिन्नविधयत्वांत् । तथा हि “मा हिंस्यादिति” निषेधेन हिंसाया अनर्थहेतुभावो ज्ञाप्यते न त्वक्रत्वर्थत्वमपि “अग्नीषोमीयं पशुमालभेत” इत्यनेन तु पशुहिंसायाः क्रत्वर्थत्व- मुच्यते न त्वनर्थहेतुत्वाभावस्तथा सति वाक्यभेदप्रसङ्गात् न चानर्थहेतुत्वक्रतूपकारकत्वयोः कश्चिदस्ति विरोधः । हिंसा

पृष्ठ ०४६३

हि पुरुषस्य दोषमावक्ष्यति क्रतोश्चोपरिकरिष्यति” सा० कौ० । इति सांख्या मन्यन्ते मीमांसका वेदान्तिनश्च वैधहिंसाया अनर्थहेतुत्वं निराचक्रुः तच्च शा० सूत्रे तद्भाष्ये च प्रपञ्चे- नोक्तम् तत्तु ४४३ पृष्ठे उदाहृतम् । अविशेष यु० विशेषोभेदकधर्म्मः अभावे न० त० । १ भेदक- धर्म्माभावे “वायुमब्दादविशेषविशेषाभ्याम्” शा० सू० । २ अभेदे ऐक्ये च । न० ब० । ३ विशेषशून्ये तुल्ये त्रि० सांख्या- दिमतसिद्धेषु शान्तत्वघोरत्वमूढ़त्वरूपविशेषशून्येषु स्थूल- भूतोपादानेषु ४ सूक्ष्मभूतेषु । तानि च तन्मात्राणि यज्जातीयेषु शान्तादिविशेषत्रयं न तिष्ठति तज्जातीयानां शब्दस्पर्शरूपरसगन्धानामाधारभूतानि सूक्ष्मद्रव्याणि स्थूला- नामविशेषाणि । “तस्मिंस्तस्मिंस्तु तन्मात्रास्तेन तन्मा- त्रता स्मृता । न शान्ता नापि घोरास्ते न मूढाश्चा- विशेषिणः” इति विष्णुपुराणादिभ्यः । अस्यायमर्थः तेषु- तेषु भूतेषु तन्मात्रास्तिष्ठन्तीति कृत्वा धर्मघर्म्यभेदाद्द्रव्या- णामपि तन्मात्रता स्मृता । ते च पदार्थाः शान्तघोर- मूढ़ाख्यैः स्थूलगतशब्दादिविशेषैः शून्या एकरूपत्वात् । तथा च शान्तादिविशेषशून्यशब्दादिमत्त्वमेव भूतानां शब्दादितन्मात्रत्वमित्याशयः । अतोऽविशेषिणोऽबिशेष- संज्ञिता इति शान्तं सुखात्मकं, घोरं दुःखात्मकं, मूढं मोहात्मकम् । तन्मात्राणि च देवादिमात्रभोग्यत्वेन केवलं सुखात्मकान्येव सुखाधिक्यादिति” सां० प्र० भा० । नन्मात्रा- ण्यविशेषाः” सां० का० तत्सत्त्वे च प्रमाणं तन्मात्रशब्दे दर्शयिष्यते । नित्ययोगे इनि । अविशेषीत्यपि तन्मात्रे । अविशेषज्ञ त्रि० विशेषं न जानाति ज्ञा--क असम० स० । विशेषानभिज्ञे भेदकधर्म्मानभिज्ञे । अविशेषित त्रि० न विशेषितः भेदकधर्म्मेण । यस्य इतरस्मात् विशेषणेन व्यावृत्तिर्नकृता तस्मिन् पदार्थे । अविश्रान्त त्रि० वि + श्रम--क्त न० त० । १ विरामरहिते २ सन्तते ३ अक्लिष्टे च अविश्वसनीय त्रि० वि + श्वस--अनीयर न० त० । विश्वासकर- णायोग्ये । अविश्वस्त त्रि० न० त० । विश्वासयोग्यताहीने “न विश्वसेदविश्वस्तेविश्वस्ते नातिविश्वसेत्” हितो० । अविश्वास पु० अभावे न० त० । १ विश्वासाभावे न० ब० । २ विश्वासानाधारे ३ विश्वासायोग्ये पदार्थे च । अविश्वासिन् त्रि० न विश्वसिति णिनि स्त्रियां ङीप् । विश्वासाकारके । अविश्लिष्ट त्रि० विरोधे न० त० । विश्लिष्टभिन्ने सङ्गते ।

अविष पु० अव--टिषच् । १ समुद्रे, २ नृपे च । टित्त्वात् ङीप् । ३ नद्यां स्त्री । ४ रक्षकमात्रे त्रि० । नास्ति विषं यत्र । ५ यिषशून्ये त्रि० । “अपओषधीरविषा वनानि” ऋ० ६, ३९, ५, “अविषा विषरहिता निरक्षकाणि वा वनानि” भा० । विश्वायाम् अतिविषयाम् (आतैच्) स्त्री टाप् । अविषक्त त्रि० न० त० । असंलग्ने । अविषम त्रि० विरोधे न० त० । १ विषमभिन्ने समे (जोड़) २ सुग्रहे ३ सुगमे च । अविषय पु० न० त० । १ अगोचरे २ अप्रतिपाद्ये । न० ब० । ३ विषयशून्ये त्रि० । अविषह्य त्रि० न विशेषेणसह्यः न० त० । १ सोढुमशक्ये २ इतरैर नभिभवनीये “अविषह्यविक्रमः, ३ परिच्छेत्तुमशक्ये च “सीमायामविषह्यायाम् स्वयं राजैव धर्मवित्” मनुः । अविष्टम्भ पु० अभावे न० त० । १ आलम्बाभावे । न० ब० । २ आलम्बनशून्ये त्रि० । अविष्ठ त्रि० अतिशयेन अविता अवितृ + इष्ठन् तृणोलोपः । अतिशयेन रक्षके । “यो अर्च्चतो ब्रह्मकृतिमविष्ठः” ऋ० ७ । २८ । ५ “अविष्ठः अतिशयेन रक्षिता” भा० । अविष्या स्त्री अव--गतौ इसुन् अविर्गतिमिच्छति क्यच्--भावे अ । गमनेच्छायाम् । “अविष्यामनुव्रतं सवितुः” ऋ० २, ३८, ३, “अविष्यां गमनेच्छाम्” भा० । अविस् न० अव--भावे इसुन् । १ रक्षणे २ गतौ च । अविसंवाद पु० विसंवादः प्रमाणानुसरणाभावः विरोधे न० त० । १ प्रमाणानुसरणे २ याथार्थ्यविषयकत्वे । अविसंवादिन् त्रि० विरोधे न० त० । प्रमाणान्तरानुसारिणि १ यथार्थ विषयके २ सफले पदार्थे च । अविसोढ़ न० अवेर्दुग्धम् अवि + सोढ़च् न षत्वम् । १ मेषी- दुग्धे । न विसोढ़ः । २ असोढ़े त्रि० । अविस्थल न० भारतोक्ते ग्रामभेदे । “अविस्थलं वृकस्थलं माकन्दीं वारणावतम् । अवसानञ्च गोविन्द! कञ्चिदेकञ्च पञ्चमम्” भा० उ० प० । अविस्पष्ट न० विस्पष्टं श्रुतमात्रेणार्थावबोधकं सुखेन श्रव- णायोग्यञ्च । वि + स्पश--क्त न० त० । अस्पष्टवाक्ये । अविस्मरण न० अभावे न० त० । १ विस्मरणाभावे स्मरणे विस्मरणञ्चानुभूतपदार्थस्य कालरोगादि प्रयोज्यः स्मरणाभावः सच अनुभूतविषयेषूद्भूतसंस्कारस्यापि प्रणिधानादिकारणा- न्तराभावात् अनुद्बुद्धतया स्मृतिरूपकार्य्याजनने, रोगा- दिना नाशने च भवति । तदभावः अविस्मरणं तत्र च प्रणि- धानादिसहकृतसंस्कारस्य स्मरणजनकता रोगाद्यनभि- भवनीयता च । यथाह गौ० सू० । “प्रणिधानलिङ्गा- दिज्ञानानामयुगपद्भावाद्यु गपदस्मरणम्” । “प्रणिधानं चित्तै-

पृष्ठ ०४६४

काग्य्रं सुष्मूर्षेति यावत् लिङ्गज्ञानं उद्वोधकम् उद्वोधका- नामानन्त्यादादिपदं ज्ञानात्परतोयोजनीयं तस्य क्रमात् स्मरणक्रमः यदि च युगपदुद्बोधकानि तदा तावद्विषयकमेकं स्मरणमिष्यत एव यथा पदज्ञानादाविति मन्तव्यम् वृत्तिः” । प्रणिधानादीनि च स्मृतिकारणानि तत्रैवोक्तानि । “प्रणिधाननिबन्धाभ्यासलिङ्गलक्षणसादृश्यपरिग्रहाश्रयाश्रित सम्बन्धानन्तर्य्यवियोगैककार्य्यविरोधातिशयप्राप्तिव्यवधान सुखदुःखेच्छाद्वेषभयार्थित्वक्रियारागधर्म्माधर्म्मनिमित्तेभ्यः” “स्मरणमित्थनुवर्त्तते निमित्तशब्दस्य द्वन्द्वात् परं श्रुतस्य प्रत्येक मभेदेनान्वयः । प्रणिधानं मनसोविषयान्तरसञ्चारवारणम्, निबन्धएकग्रन्थोपनिबन्धनं यथा प्रमाणेन प्रमेयादिस्मरणम्, अभ्यासः संस्कारबाहुल्यम्, एतस्य यद्यपि नोद्वोधकत्वं तथापि तादृशे शीघ्रमुद्बोधकसमवधानं स्यादित्याशयेन तदुपन्यासः । अभ्यासोदृढ़तरसंस्कारः उद्बोधकत्वेनोक्तैति केचित् लिङ्गं व्याप्यं व्यापकस्य स्मारकं, लक्षणं यथा कपिध्वजादि अर्जु- नादेः, सादृश्यं देहादेः । परिग्रहः स्वीकारस्तस्य स्वस्वामि भावोऽर्थः तदेकतरेणान्यतरस्मरणम्, आश्रयाश्रितौ राजादि तत्परिजनौ परस्परस्मारकौ, सम्बन्धोगुरुशिष्यभावादिः, गोवृषन्थायात् पृथगुक्तः । आनन्तर्य्यं प्रोक्षणावघातादेः, वियो गोयथा दारादेः, एककार्य्या अन्तेवासिप्रभृतयः परस्परस्मार- काः । विरोधादहिनकुलादेरन्यतरेणापरस्मरणम् । अतिशयः संस्कारौपनयनादिराचार्य्यादिस्मारकः, प्राप्तिर्धनादेर्दातारं स्मारयति, व्यवधानमावरणं यथा खड़्गादेः कोषादि । सुख दुःस्वयोरन्यतरेणापरस्य ताभ्यां तत्प्रयोजकस्य वा स्मरणम्, इच्छाद्वेषौ यद्विषयकतया गृहीतौ तस्य स्मारकौ, भयं मरणादेर्भयहेतोर्ब्बा स्मारकम्, अर्थित्वं दातुः, शाखादेः क्रिया वाय्वादेः, रागात्प्रीतेः पुत्रादेः स्मरणं,” धर्म्मा- घर्म्माभ्यां जन्मान्तरानुभूतसुखदुःखसाधनयोः प्रागनुभूत सुखादेश्च स्मरणमिति । तेषु च किञ्चित्, स्वरूपसत्किञ्चच्च ज्ञातमुद्बोधकं शिष्यव्युत् पादनाय चायं प्रपञ्चः” वृत्तिः । कणादेन तु स्मृतिसाधारणकारणमुक्तं यथा “आत्मम- नसोः संयोगविशेषात् संस्काराच्च स्मृतिः” सू० “उत्पद्यत इति शेषः संयोगविशेषः प्रणिधानादिसन्निधानम्, एतस्मादसमवायिकारणादात्मनि समवायिनि स्मृतिर्विद्या- विशेष उत्पद्यते, निमित्तकारणमाह संस्कारादिति चकारेण व्यापारी पूर्व्वानुभवः समुच्चीयते, अनुभवयाथार्थ्याया- थार्थ्यमियमनुविधत्ते, रज्जुं भुजङ्गतयोपलभ्य पलायितस्य तथैव स्मृतेः नचं सततं स्मृतिप्रसङ्गः, संस्कारोद्वोधा-

धीनत्वात्, तदुक्तं प्रशस्तदेवपादैः “लिङ्गदर्शनेच्छानुस्मरणा- द्यपेक्षादात्ममनसोः संयोगविशेषात् पट्वभ्यासादरप्रत्यय- जनिताच्च संस्कारादॄष्टश्रुतानुभूतेषु शेषानुव्यवसायस्मरणे- च्छाद्वेषहेतुरतीतविषया स्मृतिः” इति । आर्षं ज्ञानं सूत्रकृता पृथङ्ग लक्षितं, योगिप्रत्यक्षान्तर्भावितं, पदार्थ- प्रदेशाख्ये तु प्रकरणे तदुक्तं तद्यथा “आम्नायविधातॄ- णामृषीणामतीतानागतवर्त्तमानेष्वर्थेषु धर्म्मादिषु ग्रन्थोप- निवद्धेषु वा लिङ्गाद्यनपेक्षादात्ममनसोः संयोगाद्धर्म्मविशे- षाच्च प्रातिभं ज्ञानं यदुत्पद्यते तदार्षम्” इति तच्च कदाचिल्लौकिकानामपि भवति यथा कन्यका वदति “श्वो मे भ्राता गन्तेति हृदयं मे कथयतीति” उप० । संस्कारनाश कानि च रोगकालजन्मान्तरादीनि । न० ब० स्मृतियुक्ते त्रि० अविस्मृत त्रि० न० त० । विस्मृतभिन्ने स्मृते । अविहर्य्यत त्रि० “हर्य्यतिः प्रेप्साकर्म्मेति” यास्कः वि + हर्य्य--अतच् न० त० । अनभिलषिते अनिष्टे “येनाविहर्य्यतक्रतोः” ऋ० १, ६३, २ । अविहर्य्य त क्रतोरनभिलषित यज्ञस्य’ भा० । अविहित त्रि० न शास्त्रेण विहितः न० त० । १ निषिद्धे । २ अकृतेच अविह्रुत त्रि० वि + हृ--बा० उतच् किच्च न० त० । अहिंस्ये । “ताहि क्षत्रमविह्रुतम्” ऋ० ५, ६६, २, “अविह्रुतमहिंस्यम्” भा० । अविह्वल त्रि० विरोधे न० त० । व्याकुलभिन्ने स्वस्थे । अवी स्त्री अवत्यात्मानं लज्जया अव--ई । ऋतुमत्याम् । अवीकाश पु० वीकाशः प्रकाश उपसर्गदीर्घः अभावे न० त० । २ प्रकाशाभावे । न० ब० । २ प्रकाशशून्ये । अवीक्षण न० अभावे न० त० । १ दर्शनाभावे न० व० । २ दर्शनशून्ये त्रि० । अवीक्षित त्रि० न० त० । १ दृष्टभिन्ने । भावे क्त अभावे न० त० । २ वीक्षणाभावे न० । अवीचि पु० नास्ति वीचिः प्रकाशः सुखं वात्र । १ नरकभेदे तत्स्वरूपं तत्कारणञ्च भागवते ५ स्क० दर्शितं यथा “तामिस्रोन्धतामिस्र” इत्याद्युपक्रम्य “अवीचिरयःपान- मित्यादिना अष्टाविंशतिनरकान् विभज्य “यस्त्विहानृतं वदति साक्ष्ये, द्रव्यविनिमये, दाने वा कथञ्चित्, स वैप्रेत्य नरके अवीचिमत्यधःशिरा निरवकाशे योजनशतोच्छ्रा- यात् गिरिमूर्द्धः सम्पात्यते । यत्र जलमिव स्थलमश्मपृष्ठ- मवभासते तदवीचिर्नाम तिलशोविशीर्य्यमाणशरीरो न म्रियमाणः पुनरारोपितो निपतति”--अवीचिमान् अवीचिमयोऽप्यत्र । २ तरङ्गशून्ये जलाशये त्रि० ।

पृष्ठ ०४६५

अवीज त्रि० नास्ति वीजमस्य । वीजशून्ये १ फलादौ । २ द्राक्षायां स्त्री । वीजानाधायके त्रि० “अवीजमपि क्षेत्रं केवलं स्थण्डिलं भवेत्” मनुः । अप्राशस्त्ये न० त० । अङ्कु- रोत्पादनायासमर्थे त्रैहायाणादौ ३ वीजे च । “अवीज- विक्रयी चैव वीजोत्कृष्टं तथैव च” मनुः । “अवीजं प्ररोहासमर्थमिति” कुल्लू० । वीजं शुक्रं न० ब० । शुक्ररहिते ४ क्लीवे न० । “न मूत्रं फेनिलं यस्य विष्ठा चाप्सु निमज्जति । मेढ्रंचोन्मादशुक्राभ्यां स क्लीव इति कथ्यते” स्मृतेस्तस्य तथात्वम् । “उन्मत्तं पतितं क्लीवमवीज’ पापरोगिणम्” इति मनुः । ५ कारणशून्ये त्रि० ६ योगोक्ते निर्वीजे चित्तवृत्तिपरिणामनिरोधे पु० । अवीत न० अनुमानभेद्रे तच्च दर्शितं सा० कौ० “तच्च प्रथमं तावत्द्विविधं वीतसवीतञ्च अन्वयमुखेन प्रवर्त्तमानं विधायकं वीतम् व्यतिरेकमुखेन प्रवर्त्तमानं निषेध- कमवीतम्” व्याख्यातञ्चैतदस्माभिःयथा “वीतं विशेषेण इतं सङ्गतमन्वितम् अन्वयव्याप्तिहेतुकमित्यर्थः यद्वा विशेषेण इतं ज्ञातं प्रसिद्धसाध्यव्याप्तिकमित्यर्थः तद्भिन्नमवीतम् व्यतिरेकव्याप्तिहेतुकम् अप्रसिद्धसाध्यव्याप्तिकं वेत्यर्थः व्यतिरेकमुखेन तदसत्त्वे तदसत्त्वरूपव्यतिरेकद्वारा साध्या- भावव्यापकीभूताभावप्रतियीगित्वरूपव्यतिरेकव्याप्तिद्वारेत्य- र्थः । निषेधकं यो यः पृथिवीभेदवान् स गन्धाभाव- वान् इति व्यतिरेकग्रहणेन व्यापकस्य गन्धाभावस्य पृथिव्यां निवृत्त्या पृथिवीभेदरूपस्य गन्धाभावव्याप्यस्य निवारकम् । तथा च पृथिवी पृथिवीतरभिन्ना गन्ध- वत्त्वादित्यनुमानमवीतम्” । अवीर त्रि० वीरः पुत्रादिर्नास्ति यस्य । १ पुत्रादिशून्ये । न० त० २ वीर्य्यवद्भिन्ने त्रि० । “पतिपुत्रवती नारी वीरा प्रोक्ता मनीषिभिः” इति परिभाषिता स्त्री वीरा न० त० । ३ पतिपुत्ररहितायां स्त्रियां स्त्री । “अजातपुत्रा विधवा साऽवीरा परिकीर्त्तितेति” स्मृतिः । “मा त्वा वयं सहसावन्नवीराः” ऋ० ७, ४, ६, । “अवीराः पुत्रादि- रहिताः” भा० । “अवीरायाश्च योषितः” स्मृतिः । अवृक त्रि० वृ--कक् वृकः आवरकः न० ब० । आवरकशून्ये “ज्योतींषि कृण्वन्नवृकाणि” ऋ० १५५, ६, “वृकेणावरकेण रहितानि” भा० । अवृत्ति स्त्री वृत्तिर्जीवनोपायः अभावे न० त० । १ जीविकाभावे “आददीताममेवास्मादवृत्तावेकरात्रिकम्” अवृत्तिकर्षिता हि स्त्री प्रदुष्येत् स्थितिमत्यपि” अवृत्तिकर्षितः सीदन्निमं धर्म्मं समाचरेत्” इति च मनुः । नास्ति वृत्तिः स्थितिरस्य ।

२ अविद्यमाने । “साध्याभावदवृत्तित्वम्” साध्यवदन्यावृत्ति- त्वम्” इति च अनुचिन्ता० । न० ब० । जीविकाशून्ये त्रि० अवृद्धिक न० नास्ति वृद्धिः यत्र कप् । ऋणादौ वृद्धिः लाभरूपा (सुद) तद्रहिते १ मूलधने । तच्च स्मृतौ दर्शितं यथा “ऋणं पैतामहं पैत्रं प्रतिभाव्यागतं सुतः । समं दद्यात् तत्सुतौ च न दाप्याविति निश्चयः” । “समं सवृद्धि कम्” “ऋणमात्मोयवत् पित्र्यं पुत्रैर्देयं विभावितम् । पैतामहं समं देवमदेयं तत्सुतस्य च” या० स्मृ० । “समयावत् गृहीतं तावद्देयं न वृद्धिः” मिता० । “गोप्याधि- भोगे नो वृद्धिः सोपकारेऽथ हापिते । नष्टोदेयोविनष्टश्च दैवराजकृतादृते” या० स्मृ० । अवृध त्रि० न वर्द्धते वृध--क । १ वृद्धिशून्ये । अन्तर्भूतण्यर्थे वृध--क न० त० । अवर्द्धके । “पनीँरश्रद्धाँ अवृधाँ अयज्ञान्” ऋ० ७, ७, ३, “अवृधान् स्तुतिभिरग्निमवर्द्धयतः” भा० । अवृष्टि स्त्री अभावे न० त० । १ वर्षणाभावे “अथ यदाऽवृष्टि- र्भवति बलीयानेव तर्ह्यबलीयस आदत्ते धर्म्म्याह्यापः” । शत० ब्रा० । न० ब० । वृष्टिशून्ये मेघे पु० । अवृहत् त्रि० विरोधे न० त० । वृहद्भिन्ने क्षुद्रे स्त्रियां ङीप् अवेक्षक त्रि० अव + ईक्ष--ण्वुल् । १ दर्शके २ पर्य्यालोचके ३ आयव्ययादिषु अध्यक्षे च । अवेक्षण न० अव + ईक्ष--ल्युट् । १ दर्शने, २ प्रतिजागरणे, ३ अवधाने च “वर्ण्णाश्रमावेक्षणजागरूकः” रघुः “भूषा- णामर्द्धरचना वृथा विष्वगवेक्षणम्” सा० द० “पित्र्यमन्त्रा- नुहरणे आत्मालम्भे ह्यवेक्षणे” श्रा० त० स्मृ० अवेक्षणीय त्रि० अव + ईक्ष--अनीयर् । १ दर्शनीये । “तपस्वि- सामान्यमवेक्षणीया” रघुः । २ आलोचनीये च । अवेक्षा स्त्री अव + ईक्ष--भावे अ । अवेक्षणशब्दार्थे । अवेक्षित त्रि० अव + ईक्ष कर्म्मणि--क्त । १ दृष्टे २ पर्य्यालोचिते च । अवेक्षितृ त्रि० अव + ईक्ष--तृच् स्त्रियां ङीप् । अवेक्षकशब्दार्थे । अवेक्ष्य त्रि० अव + ईक्ष--कर्म्मणि ण्यत् । १ पर्य्यालोच्ये २ दृश्ये च ल्यप् । ३ दृष्ट्वेत्यर्थे ४ पर्य्यालोच्येत्यर्थे च अव्य० । अवेदनाज्ञ त्रि० वेदनां न जानाति ज्ञा--क अस० समा० । वेदनानभिज्ञे “अवेदनाज्ञं कुलिशक्षतानाम्” कुमा० । अवेदि स्त्री वेदिर्वेदनम् अभावे न० त० । ज्ञानाभावे “न चेद वेदिर्महती विनष्टिः” वृ० उ० । परिष्कृतभूमि शून्ये त्रि० अवेद्य त्रि० न वेद्यः ज्ञेयः । १ अज्ञेये । विद--लाभे ण्यत् । २ अलभ्ये ३ अविवाह्यस्त्रियां स्त्री “व्यभिचारेण वर्ण्णाना- मवेद्यावेदनेन च” मनुः । ४ गोवत्से पु० शब्दच० ।

पृष्ठ ०४६६

अवेल त्रि० नास्ति वेला सीमा यत्र । १ सीमारहिते निर्मर्य्यादे २ अपलापे पु० ३ चूर्ण्णगुवाके स्त्री मेदि० । अप्राशस्त्ये न० त० । ४ अनुचितकाले स्त्री । न० व० । ५ समयशून्ये त्रि० । अवेष्ट त्रि० अव + यज--क्त । नाशिते “अवेष्टादंदशूकाः” य० १०, १०, “अवपूर्ब्बोयजतिर्नाशार्थः” वेददी० “अवेष्टा इति लौहायसमाविध्यति” कात्या० १५, ५, २२ । अवैध त्रि० विधित आगतम् अण् वैधं न० त० । १ विधितः अप्राप्ते २ निषिद्धे च । “अवैधं पञ्चमं कुर्ब्बन् राज्ञो दण्डेन शुध्यति” स्मृतिः । अवैधव्य न० विधवाया भावः ष्यञ् वैधव्यं पतिहीनत्वम् अभावे न० त० । पतिशून्यत्वाभावे सपतिकत्वे । ‘अवै- धव्यप्रदं स्त्रीणाम्” कालिकापुरा० “अवैधव्यं भवेत्तस्याः सप्तजन्मसु निश्चितम्” पुरा० । अवैमत्य न० वैमत्यं विरुद्धमतता अभावे न० त० । १ मतद्वै- धाभावे ऐकमत्ये । न० ब० । २ तच्छून्ये । अवैयात्य न० वैयात्यं धार्ष्ट्यं निर्लज्जता अभावे न० त० । धार्ष्ट्या- भावे १ सलज्जत्वे न० ब० । ३ तच्छून्ये लज्जावति त्रि० । अवैर न० अभावे न० त० । १ विरोधाभावे न० ब० । २ विरोध- शून्ये त्रि० । अवैराग्य न० वैराग्यं विषयवितृष्णा अभावे न० त० । १ विषयतृष्णायाम् २ सांख्योक्ते धर्म्माधर्म्मज्ञानाज्ञानवैरा- ग्यावैराग्यैश्वर्य्यानैश्वर्य्यरूपाष्टविधप्रकृतिधर्म्मभेदे च । अवैलक्षण्य न० विलक्षणस्य भावः ष्यञ् वैलक्षण्यं भेदकधर्म्मः अभावे न० त० । १ भेदकर्म्माभावे अभेदे । न० ब० । २ तच्छूव्ये अभिन्ने त्रि० । अवोक्षण न० अव + उक्ष--भावे ल्युट् । तिरश्चा पाणिना सेचने “उत्तानेनैव हस्तेन प्रोक्षणं परिकीर्त्तितम् । न्यञ्चताभ्युक्षणं प्रीक्तं तिरश्चावोक्षणं स्मृतम्” स्मृतिः । अवोद पु० अव + उन्द--भावे घञ् नि० नलोपः । १ अवक्लेदने ततः अस्त्यर्थे अर्श० अच् । क्लिन्ने २ सार्द्रे त्रि० जटा० । अवोदेव अव्य० देवानामवस्तात् अव्ययी० । देवानामवरस्मिन् देशादौ “अवोदेवमुपरिमर्त्त्यं कृवि” ऋ० ७, १९, १२ । अवोष पु० अव + उष--कर्मणि क । उष्णान्ने । अपूपा० हितार्थे छयतौ । अवोषीयम् अवोष्यं तद्धिते वस्तुनि त्रि० । अव्द पु० अब्दवत् । वत्सरे । अब्दप पु० अब्दपवत् वर्षाधिपे अब्दपशब्दे विवृतिः । अब्दपत्यादयोऽप्यत्र । अव्य त्रि० अविभवम् अवि + दिगा० यत् । मेषभवे लोमादौ “तिरः पवित्रं विवारमव्यम्” ऋ० ९, १०९, १६, ।

अव्यक्त पु० वि + अन्ज--क्त न० त० । १ विष्णौ, २ कामे, ३ शिवे, सांख्यमते सर्व्वकारणे, ४ प्रधाने, रूपाद्यहीनतया चक्षुराद्य- गोचरत्वात्तथात्वम्, वेदान्तमते नामरूपाभ्यामव्याकृते ५ अज्ञाने ६ सूक्ष्म शरीरे ७ सुषुप्त्यवस्थायां च शब्दप्रवृत्ति- निमित्तैर्जातिगुणादिभिर्वर्ज्जिते निराकारे ८ ब्रह्मणि न० । ९ अस्पष्टे वस्तुमात्रे त्रि० । “हेतुमदनित्यमव्यापि सक्रि- यमनेकमाश्रितं लिङ्गम् । सावयवं परतन्त्रं व्यक्तं विवरीतमव्यक्तम्” सा० का० । हेतुमत्त्वादिभिर्व्यक्तधर्म्मैर्विर- हितमव्यक्तम् । “अव्यक्तं त्रिगुणाल्लिङ्गात्” सा० सू० । “तद्विपरीतः श्रेयान् व्यक्ताव्यक्तज्ञ विज्ञानात्” सा० का० । “महत्तत्वं सुखदुःखमोहात्मकद्रव्योपादानं सुखदुःखमो- हात्मकत्वे सति कार्य्यत्वात् तथाभूतघटादिवत् । महदादिकं स्वोपहितत्रिगुणात्मकोपादानं कार्य्यत्वात् घटवत् इत्थमव्यक्तानुमानम् दर्शितम्” सा० प्र० भा० । “बुद्धेरिवाव्यक्तमुदाहरन्ति” रघुः । वेदान्तिभिः नामरूपा- भ्यामव्याकृतमज्ञानमेव मूलकारणतया अव्यक्ततया च स्वीकृतं तत्रैव प्रकृतिघर्म्माणां सर्वेषामन्तर्भावात् “अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत! । अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवनेति” गीतोक्तेरपि तत्रैव तात्पर्य्यम् तद्द्वारैव ब्रह्मणः जगज्जन्मादिहेतुत्वम् “व्यक्तकारणमव्यक्तं नित्यं सदसदात्मकम्” मनूक्तावपि तद्रूपमज्ञानमेवाव्यक्तशब्देनाभि- धीयते तस्य च प्रवाहरूपेणावस्थितत्वात् नित्यत्वम् “महतः परमव्यक्तमव्यक्तात् पुरुषः परः । पुरुषान्न परं किञ्चित् सा काष्ठा सा परा गतिः” श्रुतौ तु अव्यक्तशब्देन सूक्ष्मशरीरमिति शा० सूत्रे भाष्ये च व्यवस्थापितम् यथा “आनुमानिकमप्येकेषामिति चेन्न शरीररूपकविन्यस्त गृहीतेर्दर्शयति च” सू० । “आनुमानिकमपि अनुमाननि- रूपितं प्रधानमेवैकेषां शाखिनां शब्दवदुपलभ्यते । काठके हि पठ्यते “महतः परमव्यक्तमव्यक्तात् पुरुषः परः” इति तत्र य एव यन्नामानो यत्क्रमकाश्च महदव्यक्तपुरुषाः स्मृति- प्रसिद्धास्त एवेह प्रत्यभिज्ञायन्ते तत्राव्यक्तमिति स्मृतिप्रसिद्धेः शब्दादिहीनत्वान्न व्यक्तमव्यक्तमिति व्युत्पत्तिसम्मवात् स्मृति प्रसिद्धं प्रधानमभिधीयते अतस्तस्य शब्दवत्त्वादशब्दत्वमनुप- पन्नं तदेव जगतः कारणं श्रुतिस्मृतिन्यायप्रसिद्धिभ्य इति चेन्नैतदेवम् नह्येतत् काठकवाक्यं स्मृतिप्रसिद्धयोर्महदव्यक्त- योरस्तित्वपरम् नह्यत्र यादृशं स्मृतिप्रसिद्धं स्वतन्त्रं कारणं त्रिगुणं प्रधानं तादृशम्प्रत्यभिज्ञायते । शब्दमात्रं ह्यत्राव्य- क्तमिति प्तत्यभिज्ञायते स च शब्दो न व्यक्तमव्यक्तमिति

पृष्ठ ०४६७

योगिकत्वादन्यस्मिन्नपि सूक्ष्मे दुर्लक्ष्ये प्रयुज्यते न चायं कस्मिं श्चिद्रूढ़ः । या तु प्रधानवादिनां रूढिः सा तेषामेव पारिभाषिकी सती न वेदार्थनिरूपणे कारणभावं प्रतिपद्यते । नच क्रमसामान्यात् समानार्थप्रतिपत्तिर्भवति तद्रूपप्रत्यभि- ज्ञाने । न हाश्वस्थामेगां पश्यन्नश्वोऽयमित्यमूढ़ोऽध्यवस्यति । प्रकरणनिरूपणाच्चात्र न परकल्पितं प्रधानं प्रतीयते शरीर रूपकविन्यस्तगृहीतेः । शरीरं ह्यत्र रथरूपकविन्यस्तम- व्यक्तशब्देन परिगृह्यते कुतः? प्रकरणात् परिशेषतश्च । तथाहि अनन्तरातीतो ग्रन्थः आत्मशरीरादीनां रथिरथादिरूपककॢप्तिं दर्शयति । “आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु । बुद्धिन्तु सारथिं विद्धि मनः प्रग्रहमेव च । इन्द्रियाणि हयानाहुर्विषयांस्तेषु गोचरान् । आत्मे- न्द्रियमनोयुक्तं भोक्तेत्याहुर्मनीषिण” इति शेषेच “इन्द्रि- यादिभिरसंयतैः संसारमधिगच्छति । संयतैस्त्वध्वनः पारन्त- द्विष्णोः परमं पदममाप्नोतीति” दर्शयित्वाकिं तदध्वनः पारम्परम्पदमित्यस्यामाकाङ्क्षायान्तेभ्यएव प्रकृतेभ्य इन्द्रियादिभ्यः परत्वेन परमात्मानमध्वनः पारं विष्णोः परम्पदं दर्शयति । “इन्द्रियेभ्यः पराह्यर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः । मनसस्तु परा बुद्धिर्बुद्धेरात्मा महान् परः । महतः परमव्यक्तमव्यक्तात् पुरुषः परः । पुरुषान्न परं किञ्चित् सा काष्ठा सा परागतिरिति” । तत्र यएवेन्द्रियादयः पूर्व्वस्यां रूपक- कल्पनायामश्वादिभावेन प्रकृताः त एवेह परिगृह्यन्ते प्रकृतप्रक्रियाऽपरिहाराय । तत्रेन्द्रियमनोबुद्धयस्तावत् पूर्व्वत्रेह च समानशब्दा एव अर्थास्तु ये शब्दादयो विषया इन्द्रियहयगोचरत्वेन निर्द्दिष्टास्तेषाञ्चेन्द्रियेभ्यः परत्वम् इन्द्रियाणाञ्च ग्रहत्वं विषयाणामतिग्रहत्वमिति श्रुति- प्रसिद्धेः । विषयेभ्यश्च मनसः परत्वं मनोमूलत्वाद्विषये- न्द्रियव्यवहारस्य । मनसस्तु परा बुद्धिः, बुद्धिर्ह्यारुह्य भोग्यजातं भोक्तारमुपसर्पति । बुद्धेरात्मा महान् परः यः सः आत्मानं विद्धीति रथित्वेनोपक्षिप्तः कुतः? आत्म- शब्दात् । भोक्तुश्च भोगोपकरणात् परत्वोपपत्तेः । महत्त्वञ्चास्य स्वामित्वादुपपन्नम्” । “तदेवं पूर्ब्बावरालोच- नायां नास्त्यत्र परकल्पितस्य प्रधानस्यावकाशः” भा० । “सूक्ष्मन्तु तदर्हत्वात्” सू० “उक्तमेततप्रकरणपरिशे- षाभ्यां शरीरमव्यक्तशब्दं न प्रघानमिति । इदमिदा- नीमाशङ्क्यते कथमव्यक्तशब्दार्हत्वं शरीरस्य, यावता स्थूलत्वात् स्पष्टतरमिदं शरीरं व्यक्तशब्दार्हमस्पष्टवचन- स्त्वव्यक्तशब्द इति अतौत्तरमुच्यते “सूक्ष्मन्त्विह” कारणा-

त्मना शरीरं विवक्ष्यते सूक्ष्मस्याव्यक्तशब्दार्हत्वात् । यद्यपि स्थूलमिदं शरीरं न स्वयमव्यक्तशब्दमर्हति तथापि तस्य त्वारम्भकं भूतसूक्ष्ममव्यक्तशब्दमर्हति प्रकृतिशब्दश्च विकारे दृष्टः यथा “गोभिःश्रीणीत मत्सरसिति” । तथाच श्रुतिः “तद्धेदं तर्ह्यव्याकृतमासीदिति” इदमेव व्याकृतं नामरूपविभिन्नं जगत्प्रागवस्थायां परित्यक्तव्याकृतनामरूपं वीजशक्त्यवस्थमव्यक्तशब्दयोग्यन्दर्शयति” भा० । परमब्रह्मपरत्वे “ये चाप्यक्षरमव्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः” “क्लेशोऽधिकतरस्तेवामव्यक्तासक्तचेतसाम्” इति च गीता । “योऽसावतीन्द्रियग्राह्यः सूक्ष्योऽव्यक्तः सनातनः” मनुः विष्णोतु “अनेकमूर्त्तिरव्यक्तः शतमूर्त्तिः सनातनः” इति विष्णुस० । अप्रकाशितार्थे “तमशेषमस्या- व्यक्तव्यवहारसूचितमर्थं मगसा जग्राह” काद० “ततः स्वयम्भूर्भगवानव्यक्तं व्यञ्जयन्निदम्” मनुः संख्याविशेषेणानवगते गणितशास्त्रोक्ते १० राशिभेदे तच्च वीजनाम्ना व्यवह्रियते “उत्पादकं यत् प्रवदन्ति बुद्धेरधि- ष्ठितं सत् पुरुषेण सांख्याः । व्यक्तस्य कृत्स्नस्य तदेकवीज मव्यक्तमीशं गणितञ्च वन्दे । पूर्ब्धंप्रोक्तं व्यक्तमव्यक्तवीज प्रायप्रश्नानो विनाऽव्यक्तयुक्त्या” इत्युपक्रम्य “यावत्तावत्- कालकोनीलकोऽन्यः वर्ण्णः पीतो लोहितश्चैतदाद्याः । अव्यक्तानां कल्पिता मानसंज्ञास्तत्संख्यानं कर्त्तुमा- चार्य्यवर्य्यैः” वीजग० तच्च चतुर्विधं यथोक्तम् तत्रैव “यावत्तात्कल्प्यमव्यक्तराशेर्मानं तस्मिन् कुर्व्वतो द्दिष्टमेव । तुल्यौ पक्षौ साधनीयौ प्रयत्नात्त्यक्त्वा क्षिप्त्वा वापि सङ्गुण्य भक्त्वा । एकाऽव्यक्तं शोधयेदन्यप- क्षाद्रूपाण्यन्यस्येतरस्माच्च पक्षात् । शेषाव्यक्तेनोद्धरेद्रूपशेषं व्यक्तं मानं जायतेऽव्यक्तराशेः । अव्यक्तानां द्व्यादि- कानामपीह यावत्तावद्व्यादिनिघ्नं हृतं वा । युक्तोनं वा कल्पयेदात्मबुद्ध्या मानं क्कापि व्यक्तसेवं विदित्वा । तत्र प्रथममेकवर्ण्णसमीकरणं द्वितीयमनेकवर्ण्णसमीकरणं वीजम् । यत्र वर्ण्णस्य द्वयोर्वा बहूनां वा वर्ग्गादिगतानां समोकरणं तन्मध्यमाहरणम् । यत्र भावितस्य तद्धावितमिति वीजचतुष्टयं वदन्त्याचार्याः । तत्र प्रथमं तावदुच्यते पृच्छ- केन पृष्टे सत्युदाहरणे योऽव्यक्तराशिस्तस्य मानं याव त्तावदेकं द्व्यादिं वा प्रकल्प्य तस्मिन्नव्यक्तराशौ उद्देशका- लापवत्सर्व्वङ्गुणनभजनत्रैराशिकपञ्चराशिकश्रेढीफलक्षेत्रव्य- वहारादिगणनेन कार्य्यम् । तथा कुर्व्वता द्वौ पक्षौ प्रयत्ने- न समौ कार्य्यौ । यद्यालापे समौ पक्षौ न स्तः ।

पृष्ठ ०४६८

तदैकतरे न्यूने पक्षे किञ्चित्प्रक्षिप्य ततः अघिकपक्षात्ता- वदेव विशोध्य वा न्यूनं पक्षं केनचित्सङ्गुण्य वाधिकं पक्षं तावतैव भक्त्वा समौ कार्य्यौ । ततस्तयोरेकस्य पक्षस्याव्यक्त मन्यपक्षस्याव्यक्ताच्छोद्ध्यम् अव्यक्तवर्गादिकमपि । अन्यपक्षरू- पाणि इतरपक्षरूपेभ्यः शोध्यानि । यदि करण्यः सन्ति तदा ताअपि उक्तप्रकारेण शोध्याः । ततोऽव्यक्तराशिशेषेण रूप शेषे भक्ते यल्लभ्यते तदेकस्याव्यक्तस्य मान व्यक्त जायते । तेन कल्पितोऽव्यक्तराशिरुत्याप्यः ॥ यत्रोदाहरणे द्व्याद योऽव्यक्तराशयोभवन्ति तदा तस्यैकं यावत्तावत्प्रकल्प्य अन्ये- षां द्व्यादिभिरिष्टैर्गुणितं भक्तं वा इष्टैः रूपैरूनं युतं वा यावत्तावदेव प्रकल्प्यम् ॥ अथ वा एकस्य यावत्तावदन्येषां व्यक्तान्येव मानानि प्रकल्प्यानि । सर्वं विदित्वेति यथा क्रिया निर्वहति तथा बुद्धिमता ज्ञात्वा शेषाणामव्यक्तानि व्यक्तानि वा कल्प्यानीत्यर्थः । उदाहरणम् । एकस्य रूपं त्रिशती षडश्वा अश्वा दशान्यस्य तु तुल्यमूल्याः । ऋणं तथा रूपशतं च तस्य तौ तुल्यवित्तौ च किमश्वमूल्यम् । यदा द्यवित्तस्य दलं द्वियुक्तं तत्तुल्यवित्तोयदि वा द्वितीयः । आद्योधनेन त्रिगुणोऽन्यतोवा पृथक् पृथङ्मे वद वाजि- मौल्यम् । अत्राश्वमौल्यमज्ञातं तस्य मानं यावत्ता- वदेकं प्रकल्पितं या १ तत्र त्रैराशिकं यद्य्येकस्य यावत्ता वन्मूल्यं तदा षण्णां किमिति न्यासः । १ । या १ । ६ । फलभिच्छागुणं प्रमाणभक्तं लब्धं षण्णामश्वानाम्मूल्यं या ६ अत्र रूपशतत्रये प्रक्षिप्ते जातमाद्यस्य धनं या ६ रू ३०० एवं दशानां मौल्यः या १० अत्र रूपशते चर्ण- गते प्रक्षिप्ते जातं द्वितीयस्य धनं या १० रू १०० एतौ समधनाविति पक्षौ स्वत एव समौ जातौ समशोध- नार्थं न्यासः या ६ रू ३०० या १० रू १०० अथ एकाव्यक्तं शोधयेदन्यपक्षादिति आद्यपक्षाव्यक्तेऽ- न्यपक्षाव्यक्ताच्छेधिते शेषं या ४ । द्वितीयपक्षरूपेषु आद्य- पक्षरूपेभ्यः शोधितेषु शेषं रू ४०० अव्यक्तराशिशेषेण या ४ रूपशेषे रू ४०० उद्धृते लब्धमेकस्य यावत्तावतो- मानं व्यक्तं १०० यद्येकाश्वस्वेदं मौल्यं तदा षणां किमिति त्रैराशिकेन लब्धे षण्णां मौल्ये ६०० रूपकशतत्रय- युते ९०० जातमाद्यस्य धनम् । एवं द्वितीयस्यापि ९००” वीजग० एवमनेकवर्गादीनामप्युदाहरणादीनि तत्रैव दृश्यानि । अव्यक्तमूलप्रभव पु० अव्यक्तं प्रधानमविद्या वा म्लम् प्रभवन्यस्मात् प्रभवः अपादाने अप् प्रभवोयस्य । संसारवृक्षे ।

अव्यक्तराग पु० न व्यक्तोऽल्पव्यक्तोरागोऽरुणिमा । १ ईषद्रक्ते अरुणे वर्ण्णे २ तद्वति त्रि० । अव्यक्तलिङ्ग न० अव्यक्तस्य लिङ्गमनुमापकम् । सांख्यमत सिद्धे १ महत्तत्त्वादौ । अव्यक्तं लिङ्गमस्य । २ अस्पष्टचिह्ने रोगादौ त्रि० । न व्यक्तं दम्भाभावेन गुप्तं लिङ्गमस्य । गुप्ताश्रमयुक्ते ३ संन्यासिनि पु० । अव्यङ्ग स्त्री अवेरङ्गं शृङ्गमिवाङ्गमस्याः । १ शूकशिम्ब्याम् । न विकलमङ्गमस्य ६ ब० । विकलाङ्गभिन्ने पूर्णे त्रि० । अव्यङ्गाङ्गी स्त्री अव्यङ्गमविकलं सम्पूर्ण्णमङ्गं यस्याः ङीप् । सम्पूर्ण्णाङ्गयुक्तायां स्त्रियाम् “अव्यङ्गाङ्गीं सौम्यनाम्नीं हंसवारणगामिनीम्” । मनुः । अव्यञ्जन पु० नास्ति व्यञ्जनं शुभलक्षणं शृङ्गे यस्य । १ शृङ्ग- हीनपशौ, २ सुलक्षणशून्ये, ३ चिह्नशून्ये च त्रि० । अव्यण्डा स्त्री न विगतमण्डं वीजमस्याः । शूकशिम्ब्याम् । अव्यतिकर पु० अभावे न० त० । १ संसर्गाभावे न० ब० । २ संसर्गशून्ये त्रि० । अव्यतिकीर्ण्ण त्रि० वि + अति + कॄ--क्त न० त० । असङ्कीर्ण्णे “धाराः प्रसादयितुमव्यतिकीर्ण्णरूपाः” माघः । अव्यथ पु० न व्यर्थते पद्भ्यां न सञ्चलति व्यथमयचलनयोः अच् । १ सर्पे । २ व्यथाशून्यें त्रि० । नास्ति व्यथा यस्याः सेवनेन न० ब० । ३ हरितक्याम् ४ शुण्ठ्याञ्च स्त्री । अव्यथय पु० न व्यथयति गन्तारमक्लेशेन गन्तव्यस्थान- नयनात् व्यथ--णिच्--बा० श घटा० ह्रस्वः न० त० । अश्वे निरु० । अव्यथा स्त्री अभावे न० त० । व्यथाभावे । अव्यथि त्रि० व्यथ--इन् न० त० । व्यथाशून्ये अक्लिष्टे “समुद्रमव्यथिर्जगन्वान्” ऋ० १, ११७, १५, । अव्यथिन् त्रि० न व्यथते व्यथ--इनि न० त० । निर्भये २ व्यथाशून्ये च । अव्यथिष न + व्यथ--टिषच् । १ सूर्य्ये २ समुद्रे च ३ धरायां ४ रात्रौ च स्त्री टित्त्वात् ङीप् । अव्यथ्य त्रि० न + व्यथ--नि० कर्त्तरि यत् । व्यथाशून्ये । अव्यपदेश्य त्रि० न व्यपदिश्यते अभिलापवाक्येन वि + अप + दिश--ण्यत् न० त० । १ कथयितुमशक्ये न्यायमते निर्विक- ल्पके २ ज्ञाने न० तद्धि अतीन्द्रियत्वेनं अनुव्यवसायाविषय तथा अभिलपितुं न शक्यते । “इन्द्रियार्थसन्निकर्योत्पन्नं ज्ञानमपदेश्यमव्यभिचारि व्यवसायात्मकं प्रत्यक्षम्” गौ० सू० । जात्यादिशून्यतया १ निर्द्देश्ये २ ब्रह्मणि न० ।

पृष्ठ ०४६९

अव्यपेक्षा स्त्री विशेषेणापेक्षा व्यपेक्षा अभावे न० त० १ विशेषेणापेक्षाभावे समर्थसूत्रभाष्योक्ते अवयवार्थानपे- क्षया समुदायस्य विशेष्यविशेषणभावानगाह्येकोपस्थिति जनकत्वरूपे २ एकार्थीभावे च । “समर्थः पदविधिः” पा० सूत्रे सामर्थ्यं द्विविधं व्यपेक्षा अव्यपेक्षा च प्रपञ्चित- मस्माभिः सरलायाम् । तत्र स्वार्थपर्य्यवसायिपदानामा- काङ्क्षादिवशात् यः परस्परं सम्बन्धः सा व्यपेक्षा । राज्ञः पुरुष इत्यादौ वाक्ये सत्यामाकाङ्क्षायां यो यो यस्मिन् सन्निहितो योग्यश्च स तेन तेन सम्बध्यते यथा राज्ञः पुरुषोऽश्वश्च राज्ञो देवदत्तस्य च पुरुषः ऋद्धस्य राज्ञोऽश्वो धनञ्चेत्यादि वृत्तौ तु नैवम् वृत्तीनामेकार्थी- भावात् । एकार्थोभावश्च विशेष्यविशेषणभावावगाह्येकोप स्थितिजनकत्वम् । तथाच राजपुरुषादिशब्देन विशिष्टै- कार्थबोधकतया न तदैकदेशे ऋद्धादेरन्वयः पुरुषांशे विशे- षणतयोपस्थितस्य च नाश्वादिसम्बन्धिता राजादीनाम् । जनितान्वयाच्च निराकाङ्क्षतया न देवदत्तादेः स्वामितया पुरुषादावन्वय इति द्रष्टव्यम् । देवदत्तस्य गुरुकुलमित्यादौ देवदत्तादेस्तु प्रधानीभूतकुलादिनैवान्वयः सम्बन्धस्तूपस्थित- गुरुद्वारक एव षष्ठ्यर्थः यथोक्तं हरिणा “समुदायेन सम्बन्धो येषां गुरुकुलादिना । संस्पृशावयवास्ते तु युज्यन्ते तद्वता सहेति” । यद्वा सम्बन्धिशब्दार्थस्य पदार्थैकदेशत्वेऽपि भवत्येव केषाञ्चित् सम्बन्धान्वयः तदुक्तं तेनैव” सम्बन्धिशब्दःसापेक्षो- नित्यं सर्व्वः समस्यते । वाक्यवत् सा व्यपेक्षापि वृत्तावपि न हीयते” । अतएव वार्त्तिककृता “सविशेषणानां वृत्तिर्न्न वृत्तस्य वा विशेषणं न प्रयुज्यत इति वक्तव्यमिति” सामा- न्यतो वृत्तिमतो विशेषणस्य स्वातन्त्र्येण प्रयोगाभावममि- वायम् “अगुरुकुलगुरुपुत्रादीनां वक्तव्यम्” इत्यनेन गुरुकुलगु- रुपुत्रादीनां विशेषणत्वेऽपि पृथक्प्रयीगाय नञा पर्य्युदासः कृतः । समानाधिकरणविशेषणस्य तु “समानाधिकरणम- समर्थवद्भवती” त्यनेन सर्व्वथा स्वातन्त्र्येण सामर्थ्याभावात् प्रयोगाभावो भङ्ग्याऽभिहितः । एतन्मूलकमेव प्राचां गाथा “सापेक्षे प्रत्ययो न स्यात् समासो वा कथञ्चन । सापेक्षं तद्विजानीयादसमस्तविशेषणम् । प्रतियोगिपदादन्यत् यदन्यत् कारकादपि । वृत्तिशब्दैकदेशस्य सम्बन्धस्तेन नेष्यते” इति अत्रायं विशेषः प्रधानस्य सापेक्षत्वेऽप्रि समास इत्युक्तेः प्रधानस्य वृत्त्युपस्थाप्यविशेष्यस्य राजपुरुषादेः सुन्दरादिविशेषणापेक्षयामपि समासः । समासे चावयवशक्त्यैव तत्तदर्थपदार्थोपस्थित्या विशेष्यविशेषणभावा- द्यभ्युपगमे सापेक्षत्वादौ समासाभावादिकं वाचनिकं

कल्प्यम् तथान्याप्यधिककल्पना स्यादतः समुदायशक्तिक- ल्पनम् यथोक्तं हरिणा “बहूनां वृत्तिघर्म्भाणां वचनैरेव साधने । स्यान्महद्गौरवं तस्मादेकार्थीभाव आश्रितः । चकारादिनिषेधोऽथ बहुव्युत्त्तिभञ्जनम् । कर्त्तव्यं ते न्याय- सिद्धं त्वस्माकं तदिति स्थितमिति” तथाहि द्वन्द्वादिविग्रह- वाक्ये चकारादि प्रयुज्यते समस्ते तु न । वचनैरेव तन्नि- षेधः कल्पनीयः । समुदायशक्तिपक्षे तु उक्तार्थानामप्रयोग इत्युक्तन्यायादेव सिद्धम् । नामार्थयोरभेदान्वयः कॢप्तः सच राजपदादुपस्थापितराजादेः पुरुषे स्वस्वाभिभाव- सम्बन्धेनान्वये परित्यक्तः स्यात् । सम्बन्धलक्षणायान्तु किमपराद्धम् विशिष्टलक्षणया । प्रकृतिप्रत्ययार्थयोः प्रत्ययार्थः प्रधानमिति नियमश्च कॢप्तः सच प्राप्तानन्दादौ भज्येत आनन्दकर्त्तृकप्राप्तिकर्म्मेत्यर्थबोधस्योभयसम्मतत्वेन कर्त्तृ- विहितक्तान्तार्थस्य कर्त्तुर्विशेष्यतौचित्येन प्रकृते तद्वैपरीत्यात् आनन्दसम्बन्धादिलक्षणास्वीकारे समुदायशक्तिपक्षे एव प्रवेशः आ तथा प्राप्त आनन्दोयमिति विग्रहे आनन्दादौ अत्यन्तादिविशेषणयोगवत् समासे तद्वारणाय वृत्तस्य न न विशेषणयोग इति वाचनिकत्वकल्पनाऽधिका एतन्मते न्यायसिद्धा इत्यादिबहुविप्लवापत्तिरतः समुदाये शक्तिः” नास्ति व्यपेक्षा यस्य । ३ अनपेक्षे त्रि० । अव्यभिचरित त्रि० वि + अभि + चर--क्त न० त० । १ व्यभिचार- शून्ये हेतौ “का व्याप्तिः? न तावदभिचरितत्वं तद्धि न साध्याभाववदवृत्तित्वम्” अनुमानचिन्ता० व्यभिचारश्च द्विवि- धः अन्वयव्यभिचारोव्यतिरेकव्यभिचारश्चेति भेदात् अन्वय- व्यभिचारोऽपि द्विधा । साध्याभावद्वृत्तित्वं स्वसमाना- धिकरणाभावप्रतियोगिसामानाधिकरण्यं चेति भेदात् यथा धूमवान् वह्नेरित्यादौ धूमाभाववति तप्तायः पिण्डेवह्नेर्वृत्ति- मत्त्वात्, वह्न्यधिकरणे तप्तायः पिण्डे धूमाभावस्य विद्यमान तया तत्प्रतियोगिना सह समनाधिकरणत्वात् वह्नौ उभयविघव्यमिचारः । साध्याभावव्यापकीभूताभावाप्रतियो- गित्वं व्यतिरेकव्यभिचारः यथा धूमवान् वह्नेरित्यादौ धूमाभावरूपसाध्याभावस्य तप्तायःपिण्डे सत्त्वेन वह्न्य- भावस्य च तत्रासत्त्वात् वह्नेर्न साध्याभावव्यापकीभूताभाव प्रतियोगित्वम् । इति तत्र उभयविधव्यभिचारः । २ अबाषितार्थे च “अव्यभिचरितेभ्यः प्रमाणेभ्यः” शा० भा० । अव्यभिचारिन् त्रि० वि + अभि + चर--णिनि न० त० । केनापि प्रतिकूलहेतुना १ निवारयितुमशक्ये । न्यायमते २ साध्यसाधकव्यप्तिविशिष्टे हेतौ च । ३ अबाधितविषये च “इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नं ज्ञानमव्यपदेश्यमव्यभिचारीति गौ० सू०

पृष्ठ ०४७०

अव्यभिचार पु० अभावे न० त० । १ व्यभिचाराभावे २ नैयत्यरूपे अव्यभिचरितशब्दे विवृतिः । अव्यय पु० न० वि + इण्--अच् न० त० । सर्वासु विभक्तिषु सर्व्ववचनेषु च एकरूपे १ शब्दवृत्तिधम्म विशेषे, यथास्वरा- दयोव्ययाः सर्व्वत्रैकरूपाः २ शिवे ३ विष्णौ च पु० । आद्य- न्तरहिते ४ विकारशून्ये त्रि० ५ परब्रह्मणि न० । “सदृशं त्रिषु लिङ्गेषु सर्व्वासु च विभक्तिषु । वचनेषु च सर्व्वेषु यन्न व्येति तदव्ययमिति” श्रुतिः । प्रवाहरूपेण ६ सर्व्वदा- स्थिते च “अश्वत्थं प्राहुरव्ययम्” गीता “मनसावय वैः सूक्ष्मं सर्वभूतकृदव्ययम्” सूक्ष्माभ्यो मूर्त्तिमात्राभ्यः संभवत्यव्ययाद्व्ययम्” मनुः ७ अव्ययफलदे च “भूराद्या स्तिस्र एवैता महाव्याहृतयोऽव्ययाः । छन्दोग० “अव्यया अव्ययफलदा मोक्षदा” इति आ० त० रघु० । “अव्ययः पुरुषः साक्षी” विष्णुस० । अव्ययात्मन् त्रि० अब्यय आत्मा स्वभावो यस्य । अविनश्वरस्वभावे । अव्ययीभाव पु० अनव्ययमव्ययं भवत्यनेन अव्यय + च्वि--भू करणे घञ् । व्याकरणसिद्धे समासविशेषे । तत्र हि उपकुम्भमित्यादौ अनव्ययस्यापि कुम्भादिपदस्याव्ययत्वम् “अव्ययीभावश्चेति” पा० सूत्रे तथामिधानात् । “द्वन्द्वो- द्विगुरपि चाहं नित्यं मद्दगृहेऽव्ययीभावः । तत् पुरुष! कर्म्मधारय येनाहं स्यां बहुव्रीहिः” उद्भटः । अव्यर्थ त्रि० न व्यर्थः । १ सफले २ सार्थके च । अव्यलीक त्रि० विरोधे न० त० । १ प्रिये सत्ये च “इत्थं गिरः प्रियतमा इव सोऽव्यलीकाः शुश्राव सूततनयस्य तदाऽब्यलीकाः” माघः । अव्यवधान न० अभावे न० ब० । १ व्यवधानाभावे नैकट्ये “यत् पदार्थस्य यत् पदार्थेनान्वयोऽपेक्षितस्तयोरव्यवधाने नोपस्थितिः कारणम्” आसत्तौ मुक्ता० । न० ब० । २ व्यवधानशून्ये अव्यवधानञ्च द्विविधं देशकृतं कालकृतञ्च । पूर्व्वोत्तरक्षणादौ कालिकं द्रव्यान्तरेणानावरणे दैशिकम् । अव्यवसाय पु० व्यवसायः निश्चयौद्यमश्च अभावे न० त० । १ निश्चयाभावे २ उद्यमाभावे च । न० ब० । ३ व्यवसायशून्येत्रि० । अव्यवसायिन् त्रि० न व्यवस्यति वि + अव--सो--णिनि न० त० । १ उद्यमाभाववति अनुद्यते २ निश्चयाभाववति निश्चयशून्ये । “बुद्धयोऽव्यवसायिनाम्” गीता ।

अव्यवस्था स्त्री वि + अव + स्था--अङ् अभावे विरोधे वा न० त० । “इदं कर्त्तव्यमिदं नेति” १ नियमाभावे, २ शास्त्रादिविरु- द्धायां व्यवस्थायाम् अविधौ च । “किमव्यवस्थाञ्चलितोऽपि केशवः” माघः । न० ब० । ३ मर्य्यादाशून्ये ४ अविहिते ५ स्थितिरहिते च ले च त्रि० । “स्थलारविन्द्रश्रियमव्यवस्था- मिति” कुमारः “अव्यवस्थां सञ्चारिणीम्” मल्लि० । अव्यवस्थित त्रि० वि + अव--स्था + क्त न० त० । १ शास्त्रादिमर्य्या- दारहिते २ अनियतरूपे “अव्यवस्थितचित्तस्य प्रसादोऽपि भयङ्करः” नीति० ३ चञ्चले च । अव्यवहार्य्य त्रि० वि + अव + हृ--ण्यत् न० त० । शयनासन- भोजनादौ एकत्रावस्थानायोग्ये पतितादौ “कामतोऽव्यव- हार्य्यस्तु वचनादिह जायते” स्मृतिः । अव्यवहार्य्यास्तु पाति- त्यहेतुकर्म्मकारिणः स्मृतावुक्तावेद्यास्तेषां संसर्गविशेषोऽपिनि- षिद्धः यथा “याजनं योनिसम्बन्धं स्वाध्यायं सहभोजनम् । कृत्वा सद्यः पतन्त्येते पतितेन न संशयः” देवलः “शरणा- गतबालस्त्रीहिंसकान् संवसेन्न तु । चीर्ण्णव्रतानपि सदा कृतघ्नसहितानपि” या० स्मृ० । स्त्रीघातकस्याव्यवहार्य्यत्वञ्च हीनवर्ण्णोपभुक्ताव्यतिरिक्तविषयम् “हीनवर्ण्णोपभुक्ता या त्याज्या बध्याऽपि वा भवेत्” वृह० स्मृतौ तस्या बध्यत्वोक्तेः अत्र कृतप्रायश्चित्तानामपि अव्यवहार्य्यतोक्तेः अकृत- प्रायश्चित्तानां सुतरां तथात्वम् तच्च शङ्कापूर्ब्धं प्रा० त० रघुनन्दनेन समर्थितं यथा । “पापाभावे कथमव्यवहा- र्य्यता” इति चेत् या० स्मृतौ वचनादिह जायते इत्युक्ते- स्तथात्वम् । तथाच किमिव वचनं न कुर्य्यात् नास्ति वचनस्यातिभारः तथाहि पापस्य द्वे शक्ती नरकोत्पादिका व्यवहारविरोधिका च । तत्रैकतरशक्तिविनाशेऽपि व्यवहारविरोधिका शक्तिरस्त्येवेति यथोक्तमापस्तम्बेन “नास्यास्मिन् लोके प्रत्यासत्तिर्विद्यते कल्मषन्तु विहन्यते” इति प्रत्यासत्तिर्भोजनादौ सान्निध्यम्” मिताक्षरायान्तु कामतो व्यवहार्य्य इत्येव पाठः तथैव तेन व्याख्यात च “प्रायश्चित्तैरपैत्येनो यदज्ञानकृतं भवेत् । कामतो व्यवहा- र्य्यस्तु वचनादिह जायते” या० स्मृ० । “प्रायश्चित्तैः वक्ष्य- माणैरज्ञानाद्यदेनः पापं कृतं तदपैति अपगच्छति न कामतः कृतम्” किन्तु तत्र प्रायश्चित्तविधायकवचनबला- दिह लोके व्यवहार्य्यो जायते इति”--समर्थितश्चायमर्थ आशङ्कापूर्ब्धकं तत्रैव यथा “ननु कामकृते प्रायश्चित्ता- भावात् कथं व्यवहार्य्यत्वम्? तदभावश्च “अनभिसन्धिकृते- ऽपराधे प्रायश्चित्तमिति” वसिष्ठवचनात्, “इयं विशुद्धि रुदिता प्रमाप्याकामतो द्विजम् । कामतो ब्राह्मणबधे निष्कृतिर्न विधीयते” इति मनुवचनाच्चावगम्यते । नैतत् ।

पृष्ठ ०४७१

“यः कामतो महापापं नरः कुर्य्यात् कथञ्चन । न तस्य निष्कृतिर्दृष्टा भृग्वग्निपतनादृते” इति । तथा “विहितं यदकामानां कामात्तद्द्विगुणम्भवेदिति” च कामकृतेऽपि प्रायश्चित्तदर्शनात् । यत्तु वशिष्ठवचनम् तस्याप्यकामकृतेऽ- पराधे प्रायश्चित्तं श्रुद्धिकरमित्यभिप्रायः, न पुनः कामकृते प्रायश्चित्ताभाव इति । यत्तु मनुवचनम् “इयं विशु- द्धिरुदितेत्यादि” तदपीयमिति सर्वनामपरामृष्टद्वादश- बार्षिकव्रतचर्य्याया एव “कामतो ब्राह्मणबधे निष्कृतिर्न विरधीयते” इत्यनेन प्रतिषेधो, न पुनः प्रायश्चित्तमात्रस्य, मरणान्तिकादेः प्रायश्चित्तस्य दर्शनात् । ननु यदि कामकृतेऽपि प्रायश्चित्तमस्ति तर्हि पापक्षयोऽपि कस्मान्न स्यादविशेषात्? यदि पापक्षयोऽपि नास्ति तर्हि व्यवहार्यतापि कथम्भवति? उच्यते उभयत्र प्रायश्चित्ताविशेषः शास्त्रतोऽवगम्यते । अज्ञानकृते सर्व्वत्र पापक्षयः यत्र तु “व्रह्महासुरापगुरु- तल्पगमातृपितृयोनिसम्बन्धावगमस्तननास्तिकनिन्दित कर्म्मा भ्यासिपतितात्याग्यपतितत्यागिनः पतिताः पातक- संयोजकाश्चेति” गौतमोक्तं महापातकादौ व्यवहार्य्यत्वं निषिद्धं तस्मिन् पतनीये कर्म्मणि कामतः कृते व्यवहार्य्यत्व- मात्रं न पापक्षय इति । न च पापक्षयाभावे व्यवहार्य्यत्व मनुपपन्नम् । द्वे हि पापस्य शक्ती नरकोत्पादिका व्यव- हारविरोधिका च तत्रैकतरशक्त्यविनाशेऽपि व्यवहारवि- रोधिकायाः शक्तेर्विनाशोनानुपन्नस्तस्मात् पापानपगमेऽपि व्यवहार्य्यत्वं नानुपपन्नम् । यत्तु मनुवचनम् “अकामतः कृते पापे प्रायश्चित्तं विदुर्बुधाः । कामकारकृतेऽप्याहुरेके- श्रुतिनिदर्शनादिति” तदपि कामकृतेऽपि प्रायश्चित्तप्रा- प्त्यर्थं न पुनः पापक्षयप्रतिपादनपरम् । अपतनीये पुनः कामकृतेऽपि प्रायश्चित्तेन पापक्षयो भवत्येव । “अका- मतः कृतं पापं वेदाभ्यासेन श्रुद्ध्यति । कामतस्तु कृतं मोहात् प्रायश्चित्तैः पृथग्विधैरिति” मनुस्मरणात् । पतनीयेऽपि कर्म्मणि कामकृते मरणान्तिकप्रायश्चित्ते कल्मष क्षयोभवत्येव फलान्तराभावात् । “नास्यास्मिन् लोके प्रत्यास- त्तिर्विद्यते कल्षन्तु निर्हन्यत इत्यापस्तम्बस्मरणात्” इति । अव्यवहित त्रि० वि + अव + धा--क्त न० त० । व्यवधानरहिते साक्षात्संबद्धे । “सिसाधयिषाविरहविशिष्टक्षणाव्यवहितो- त्तरक्षणोत्पत्तिकानुमितिकभिन्नेति” दीधितिः । अव्यवहृत त्रि० वि + अव + हृ--क्त न० त० । १ अकृतव्यवहारे यस्य व्यवहारो न कृतः तस्मिन् भोगादिना २ अदूषिते च

अव्यसन न० अभावे न० त० । १ व्यसनाभावे न० व० । व्यसन- शून्ये । व्यसनानि च अष्टादश मनुना दर्शितानि यथा “दश कामसमुत्थानि तथाष्टौ क्रोधजानि च । व्यसनोनि दुरन्तानि प्रयत्नेन विवर्जयेत् । कामजेषु प्रसक्तोहि व्यस- नेषु महीपतिः । वियुज्यतेऽर्थधर्म्माभ्यां क्रोधजेष्वात्मनैव तु ॥ मृगयाक्षो दिवास्वप्नः परीवादः स्त्रियोमदः । तौर्य्यत्रिकं वृथाट्या च कामजो दशको गणः ॥ पैशुन्यं साहसं द्रोह ईर्षासूयार्थदूषणम् । वाग्दण्डजञ्च पारुष्यं क्रोधजोऽपि गणोऽष्टकः ॥ द्वयोरप्येतयोर्मूलं यं सर्व्वे कवयोविदुः । तं यत्नेन जयेल्लोभं तज्जावेतावुभौ गणौ । पानमक्षाःस्त्रियश्चैव मृगया च यथाक्रमम् । एतत् कष्टतमं विद्याच्चतुस्क कामजे गणे । दण्डस्य पातनञ्चैव वाक्पारु- ष्यार्थदूषणे । क्रोधजेऽपि गणे विद्यात् कष्टमेतत्त्रिकं सदा । सप्तकस्यास्य वर्गस्य सर्ब्बत्रैवानुषङ्गिणः । पूर्ब्बंपूर्ब्बं गुरुतरं विद्याद्व्यसनमात्मवान्” । अव्यसनिन् त्रि० न० त० स्त्रियां ङीप् । व्यसनशून्ये अव्यस्त त्रि० न व्यस्तः विक्षिप्तः विपर्य्यस्तः पृथग्भूतो वा । १ अविक्षिप्ते २ अविपर्य्यस्ते ३ समस्ते च । अव्याकुल त्रि० न० त० । निराकुले स्वच्छन्दे स्वस्थे । अव्यग्रादयोऽप्यत्र अव्याकृत त्रि० वि + आ + कृ--क्त न० त० । वेदान्तमते अप्रकटी भूते १ वीजरूपेजगत्कारणेऽज्ञाने २ सांख्यादिमते प्रधाने च । “तद्धेदं तर्ह्यव्याकृतमासीत्” श्रुतिः । “सदेव सौम्येद- मग्रआसीत्” छा० उ० भा० “इदं नामरूपाभ्यामव्याकृतम्” अव्याजं पु० न० अभावे न० त० । १ छलामावे “इदं किला- व्याजमनोहरं वपुः” शकु० । अव्याजसुन्दरीं तां विज्ञा- नेन ललितेन योजयता” मालवि० । न० ब० । २ तच्छून्ये त्रि० व्याजश्च यथार्थभूतस्य वस्तुनः स्वरूपनिह्नवेन इतररूपेण प्रकाशार्थः व्यापारभेदः । अव्यापक त्रि० न० त० । १ व्यापकभिन्ने २ परिच्छिन्ने च । व्या- पकश्च स्वाधिकरणनिष्ठाभावाप्रतियोगी तद्भिन्नस्तादृशाभाव प्रतियोगी अव्यापकः यथा घूमो वह्नेरव्यापकः तस्य वह्न्य- धिककरणे तप्तायःपिण्डे वर्त्तमानस्याभावस्य प्रति- योगित्वात् “अव्यापकविषयताशून्यत्वम्” सामा० गदा० । अव्यापार पु० अभावे न० त० । १ व्यापाराभावे न० ब० । २ व्यापारशून्ये । व्यापारश्च करणजन्यः क्रियाया अव्यवहित जनकः । यथा प्रत्यक्षज्ञाने इन्द्रियसन्निकर्षः । सहि इन्द्रिया दुत्पन्नः प्रत्यक्षं जनयन् व्यापारो भवति एवं छिदि- क्रियायां दात्रच्छेद्यसंयोगः । तथा यागादौ अदृष्टम् अनुमितौ परामर्शः, शाब्दबोधे पदार्थस्मरणम् इत्यादि यथायथ- मूह्यम् । तथा “उत्पादना क्रियाऽपि व्यापारः “व्यापारो- भावना सैवोत्पादना सैवच क्रिया” हरिः ।

पृष्ठ ०४७२

अव्यापिन् त्रि० न व्याप्नोति वि--आप णिनि न० त० स्त्रियां ङीप् । १ अव्यापके २ परिच्छिन्ने च “हेतुमदनित्यमव्यापि सकियमाश्रितं लिङ्गम्” सां० सू० सा० का० च । “अव्या- पित्वं परिच्छिन्नत्वम्” सां० प्र० भा० । अव्याप्त त्रि० न व्याप्तः । १ व्याप्तभिन्ने इयत्तया २ परिच्छिन्ने च । अव्याप्ति स्त्री अभावे न० त० । १ व्याप्तेरभावे । व्याप्तिश्च तदभाव वदवृत्तित्वम् व्यापकसामानाधिकरण्यमनौपाधिकत्वं आधेयतादिवत् वस्तुस्वभावविशेषोवा मतभेदेन ज्ञेया । २ लक्ष्ये लक्षणस्याप्रवृत्तौ च “अव्याप्यवृत्तिसाध्यकसद्धेता वव्याप्तिमाशङ्क्याह” दीधितिः । अव्याप्य त्रि० व्याप्तिविशिष्टोव्याप्यः न० त० । व्याप्तिविशिष्ट भिन्ने १ व्याप्तिशून्ये यथा वह्निर्धूमस्य अव्याप्यः वह्न्यधि- करणेतप्तायःपिण्डे धूमस्यावृत्तेः तथात्वम् । वि + आप--ल्यप् न० त० । २ सर्व्वावच्छेदमप्राप्येत्यर्थे अव्य० । अव्याप्यवृत्ति त्रि० अव्याप्य सर्व्वावच्छेदमप्राप्य वृत्तिर्यस्य । स्वाधिकरणे अंशविशेषे कालभेदे वा अस्थिते पदार्थे यथा संयोगादिर्घटादिश्च न सर्व्वदेशं व्याप्य स्वाधिकरणे गृहादौ तिष्ठति । तथा आत्मनि ज्ञानादिकं न सर्व्वदा तिष्ठति । अतः संयोगादीनां स्वाधिकरण एव अंशभेदे कालभेदे च असत्त्वात्तथात्वम् । अव्याप्यवृत्तिनि- नियामकश्च देशः कालश्च तत्र देशे सत्त्वे क्वचित् कालस्य देशभेदस्य वा नियामकत्वं क्वचित् कालसत्त्वे देशस्य इति अव्याप्यवृत्तयश्च संयोगविभागादयो दैशिकाः कालिकाश्च तथा आत्मनि बुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेषयत्नधर्म्माधर्म्मभावना- ख्यसंस्काराः तेषां देहावच्छेदेन सत्त्वेऽपि घटाद्यचच्छेदे- नासत्त्वात् देहावच्छेदेऽपि सर्व्वदाऽसत्त्वाच्च तथात्वम् एवं शब्दस्य दैशिककालिकाव्याप्यवृत्तित्वम् गन्धादयस्तु कालिकाव्याप्यवृत्तयस्ते हि स्वाधिकरणे एव उत्पत्तकिआले प्रलये च परमाणौ न तिष्ठन्ति । संयोगेन घटादयोऽपि दैशिककालिकाव्याप्यवृत्तयः । “अव्याप्यवृत्तिः क्षणिको विशषगुण इष्यते” भाषा० “अव्याप्यवृत्तिसाध्यकसद्धेता- विति” दीघितिः । अव्यायाम पु० अभावे न० त० । १ व्यायामाभाव परिश्रम साधनव्यापाराभावे २ विशेषेण विस्तारामावे च न० ब० । ३ तच्छून्ये त्रि० । अव्यावर्त्तक त्रि० न व्यावर्त्तयति इतरेभ्यो निवारयति वि + आ + वृत--णिच्--ण्वुल् न० त० । १ रस्मादकृतनिवारणे २ इतरस्माद्भेदासाधके ३ अविशेषके च ।

अव्यावर्त्तन न० वि + आ--वृत--णिच्--ल्युट् अभावे न० त० । इतरस्मादनिवारणे न० ब० । व्यावृत्तिशून्ये त्रि० । अव्याहत त्रि० विशेषेणाहतः प्रतिरुद्धः न० त० । व्याघात- शून्ये व्याघातश्च विरोधप्रतिसन्धानेनाप्रसङ्गः २ अंप्रति रुद्धे च । “अव्याहताज्ञः सर्व्वत्र” पुरा० व्याहतं मिथ्यार्थकं तद्भिन्ने ३ सत्ये वाक्ये न० । अव्याहतत्व न० अव्यवहतस्य भावः त्व । १ व्याघाताभावे हेम चन्द्रोक्ते २ वाक्यगुणभेदे च ते च गुणाः यथा “संस्कारवत्त्वमौ- दार्य्यमुपचारपरीतता । मेघनिर्घोषगाम्भीर्य्यं प्रतिनादविधा- यिता ॥ दक्षिणत्व मुपनीतरागत्वं च महार्थता । अव्याहत- त्वं श्लिष्टत्वं संशयानामसम्भवः ॥ निराकृतान्योत्तरत्वं हृदयङ्गमिताऽपि च । मिथःसाकाङ्खताप्रस्तावौचित्यं तत्त्वनि- ष्ठता ॥ अप्रकीर्ण प्रसृतत्वमसंश्लाघ्यान्यनिन्दिता । आभिजात्यमतिस्निग्धमधुरत्वं प्रशस्यता ॥ अमर्मवेधितौदार्य्यं धर्म्मार्थप्रतिबद्धता । कारकाद्यविपर्य्यासोविभ्रमादिवियु- क्तता ॥ चित्रकृत्त्वमद्भुतत्वं तथानतिविलम्बिता । अनेक जातिवैचित्र्यमारोपितविशेषता ॥ सत्त्वप्रधानता वर्णपद वाक्प्रविविक्तता । अव्युत्थितिरखेदित्वम्पञ्चत्रिंशच्च वा ग्गुणाः” ॥ अव्युत्पन्न त्रि० वि + उद् + पद--क्त न० त० । समुदायशन्दस्या- वयवशोऽर्थबोधकताशक्तिः व्युत्पत्तिः तच्छून्ये अवयवार्थशून्ये शब्दे, “उणादयोव्युत्पन्नाः प्रातिपदिकम्” पा० । २ शब्दावयवार्थानभिज्ञे अवैयाकरणे च । अव्युत्थिति स्त्री वि + उद् + स्था--क्तिन् अभावे न० त० । उत्थानाभावे २ वाक्यगुणभेदे च अव्याहतत्वशब्दे विवृतिः । अव्रण त्रि० नास्ति व्रणोऽस्य । १ व्रणशून्ये व्रणश्च क्षतादि “तत्रादौ दन्तपवनं द्वादशाङ्गुलमायतम् । कनिष्ठि- कापरीणाहमृज्वग्रायतमव्रणम्” सुश्रु० २ नेत्ररोगमेदे “यत् सव्रणं शुक्रमथाव्रणं वा पाकात्ययश्चाप्यजका तथैव । चत्वार एतेऽभिहिता विकाराः कृष्णाश्रयाः संग्रहतः पुरस्तात्” इति विभज्य, तल्लक्ष्माप्युक्त सुश्रुते “सितं यदा भात्यसितप्रदेशे स्यन्दात्मकं नातिरुग- श्रुयुक्तम् । विहायसीवाभ्रदलानुकारि तदव्रणं साध्यतमं वदन्ति” “अनेनापहरेच्छुक्रमव्रणं कुशलोभिषक्” सुश्रु० । अव्रत त्रि० नास्ति व्रतं विहितनियमो यस्य । शास्त्रविहित नियमशून्ये “अव्रतानासमन्त्राणां जातिमात्रोपजी- विनाम् । नैषां प्रतिग्रहोदेयो न शिला तारयेच्छि- लाम्” मनुः ।

पृष्ठ ०४७३

अव्रत्य त्रि० व्रताय हितम् यत् न० त० । व्रतकाले- अनाचरणीयेऽनृतकथनादौ “अव्रतं वा व्याहरति तन्मिथ्या करोति व्रतम्” शत० ब्रा० । अश संहतौ--व्याप्तौ च स्वादि० आत्म० सक० वेट् । अश्नुते आशिष्ट आष्ट आनशे । अशिता--अष्टा अक्ष्यते- अशिष्यते अश्लुवानः अष्टिः व्यष्टिः समष्टिः “खं प्रावृषेण्यैरिव चानशेऽब्दैः” भट्टिः “प्रतापस्तस्य भानोश्च युगपद्यानशे दिशः” रघुः । अश भोजने क्र्यादि० पर० सक० सेट् । अश्नाति आशीत् । आश । अशिता अशिष्यति । “त्र्यहं परञ्च नाश्नीयात् प्राजापत्यं चरन् द्विजः, मनुः तदहं भक्त्युपहृतम- श्रामि प्रयतात्मनः” गीता । अशकुन पु० न० अप्राशस्त्ये न० त० । दुर्न्निमित्ते अनिष्टसूचके काकादिदर्शने । अशकुनाश्च द्विविधा औत्पातिकाः साधर- णाः काकादिदर्शनादयोऽसाधारणाः । अमङ्गलशब्दे ३१७, १८ पृष्ठे विवरणम् “अपयाति सरोषया निरस्ते कृतकं कामिनि चुक्षुवे मृगाक्ष्या । कलयन्निव सव्यथोऽ- वतस्थेऽशकुनेन स्खलितं” किलेतरेण” माघः । “साहस्म नैवाशकुनीभवेन्मे भाविप्रियावेदक एष हंसः” नैष० । अशक्त त्रि० न० त० “समर्थभिन्ने १ कार्य्याक्षमे” २ पूर्ब्बोत्पन्न- मशक्तं नियतं महदादिसूक्ष्मपर्य्यन्तम्” सा० का० । अशक्ति स्त्री अभावे न० त० । १ सामर्थ्याभावे “श्रमेण तदशक्त्या वा न गुणानामियत्तया” रघुः । २ अपाटवे सांख्य- भतसिद्धे बुद्धेः ३ ज्ञानजननासामर्थ्यभेदे च सा च “एष प्रत्ययसर्गोविपर्य्ययोऽशक्तितुष्टिसिद्ध्याख्यः” इति सामान्यत उक्त्वा “पञ्च विपर्य्य यभेदाः भवन्त्यशक्तिश्च करणवैकल्यात् । अष्टाविंशतिभेदा” इति । अशक्तीर्विभज्य “एकादशेन्द्रिय बधाः सह बुद्धिबधैरशक्तिरुद्दिष्टा । सप्तदश बधा बुद्धेर्विपर्य्य- यात् तुष्टिसिद्धीनाम्” सा० का० “बाधिर्यं, कुष्टिताऽन्धत्वं, जड़ताऽजिघ्रता तथा । मूकता, कौण्यपङ्गुत्वक्लैव्योदा- वर्त्तमन्दताः” । यथासंख्यं श्रोत्रादीनामिन्दियाणं बधाः एतावत्येव तद्धेतुका बुद्धेरशक्तिः स्वव्यापारे भवति । तथाचैकादशहेतुकत्वादेकादशधा वुद्धेरशक्ति रुच्यते । हेतुहेतुमतोरभेदविवक्षया च सामानाधि- करण्यम् । तदेवमिन्द्रियबधद्वारेण बुद्धेरशक्तिमुक्त्वा स्वरूप- तोऽशक्तीराह सह बुद्धिबधैरिति । कति बुद्धेः स्वरूपतोबधा

इत्यत आह सप्तदश बधा बुद्धेः, कुतः? विपर्य्ययात्तुष्टि- सिद्धीनाम्, तुष्टयोनवधेति तद्विपर्ययास्तन्निरूपणान्नवधा भवन्ति । एवं सिद्धयोऽष्टाविति तद्विपर्ययास्तन्निरूपणात् अष्टौ भवन्तीति” सा० कौ० दर्शिता । व्याख्यातञ्चैतदस्मा- भिः “पूर्व्वार्द्धेज्ञानेन्द्रियाणाम् अपाटवमुक्तरार्द्धे कर्मेन्द्रिया- णामिति मनसस्तु उभयेन्द्रियानुकूल्यादन्तेऽभिनिवेश इति भेदः । तत्र बाधिर्य्यं श्रोत्रगतं शब्दग्रहणापाटवम् । कुष्ठिता त्वग्गतं स्पर्शग्रहणापाटवम् । अन्धत्वं नेत्रगतं रूपग्रहणापाटवम् । जड़ता रसनागतं रसग्रहणा- पाटवम् । मूकता वागिन्द्रियगतं वचनापाटवम् । कौण्यं हस्तगतमादानापाटवम् । पङ्गुत्वं पादगतं चलना- पाटवम् । क्लैव्यमुपस्थगतं मैथुनासामर्थ्यम् । उदावर्त्तः अपानगतं विष्ठोत्सर्गासामर्थ्यम् । मन्दता मनोगतं मुखा- दिविषयग्रहणासामर्थ्यम् । एकादशेति पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि पञ्च कर्म्मेन्द्रियाणि मनश्चेति एकादशेन्द्रियाणां बधाः स्वस्व- कर्म्माक्षमत्वरूपा धर्मभेदाः तद्धेतुकत्वात् बुद्धेः स्वविषयाग्र- हणमिम्बते अतो बुद्धेरशक्तिरेकादशविधैवेत्याह तथा चेत्या- दि । वे बुद्धेः सप्तदश भेदा उत्तरार्द्धे वक्ष्यन्ते तैः सप्तदशभिः सह मिलिता एकादश भेदाः अष्टाविंशतिर्भेदाः स्युः । तथा च शक्तिरष्टाविंशतिभेदा इति यदुक्तं तत् समर्थितमिति” अशकुम्भी स्त्री अश्नुते व्याप्नोति अश--अच् अशा स्कुभ्राति जलमावृणोति स्कुन्भ--बा०--ट पृषो० सलोपः टित्त्वात् ङीप् कर्म्म० । अल्पकालेन जलव्यापके जलोपरिजाते (पाना) इति ख्याते तृणभेदे । अशक्य त्रि० न शक्यते शक--क्यप् न० त० । असाध्ये “अशक्यशङ्कव्यभिचारहेतुर्वाणी न वेदा यदि सन्तु के तु” नैष० । अशङ्का स्त्री अभावे न० त० । १ सशयाभावे २ त्रासाभावे च न० त० । ३ तच्छून्ये त्रि० । अशङ्कित त्रि० शकि--क्त न० त० । १ अभीते २ सन्देहरहिते च । अशत्रु पु० न शातयति शद--ण्यर्थे त्रुन् न० त० । १ चन्द्रे शब्दच० । विरोधे न० त० । शत्रुभिन्ने २ मित्रे च । अशन न० पु० अश्नुते व्याप्नोति अश--ल्यु । १ पीतसालवृक्षे दन्त्यमध्योऽप्ययमत्रार्थे । भावे ल्युट् । २ व्याप्तौ, ३ भोजने च “मुनिभिर्द्धिरशनं प्रोक्त विप्राणां मर्त्यवासिनां नित्यम्” ति० त० स्मृ० । कर्म्मणि ल्युट् । ४ भोज्ये अन्ने न० “पूजयेदशनं नित्यमद्याच्चैतदकुत्सयन् । दृष्ट्वा हृष्येत् प्रसीदेच्च प्रतिनन्देच्च सर्व्वशः । पूजितंह्यशनं नित्यं बलमूर्जञ्च यच्छति । अपूजित च तद्भुक्तम्” मनुः । “एवं प्रयत्नं कुर्व्वीत यानशय्यासनाशनैः” मनुः “अशन- पते! अशनस्य नोदेहि” शत० ब्रा० ।

पृष्ठ ०४७४

अशनपर्णी स्त्री अशनस्य पीतशालस्य पर्णमिव पर्णमस्याः । (आराटो) इति ख्याते वृक्षभेदे सा हि पीतसालतुल्यपर्णा । अशना स्त्री अशनमिच्छति--अशन + क्यच् क्विप् । भोजने- छायाम् । शसाद्यचि अशन इत्यादि । “अशनापिपासे सौम्य! विजानीहि” छा० उ० । अशनाया स्त्री अशनमिच्छति अशन + क्यच्--स्त्रियाम् भावे अ । भोजनेच्छायाम् । “च्युताशनायः फलवद्विभूत्या” भट्टिः “अन्नाद्वा अशनाया निवर्त्तते पानात् पिपासा” शत० ब्रा० । “अशनाययाशनाया हि मृत्युस्तन्मनोऽकुरुत” वृ० उ० । अशनायित त्रि० अशनमिच्छति अशन + क्यच्--कर्त्तरि क्त । १ भोजनेच्छावति क्षुधिते । भावे क्त । २ भोजनेच्छायां न० अशनायुक त्रि० अशनमिच्छति अशन + क्यच्--उक्ञ, उन् स्वार्थे कन् वा । भोजनाभिलाषुके । “अन्नमेव तन्मध्यती धीयते शनायुको यजमानो भवत्यशनायुकाः प्रजाः” ता० ब्रा० । अशनि पु० स्त्री अश्नुते संहन्ति अश--अनि । १ मेघोत्पन्ने १ ज्योतिषि २ इन्द्रे “स्तनयित्नुरेवेन्द्रो यज्ञः प्रजापतिः कतमः स्तनयित्नुरशनिः” शत० ब्रा० शत्रु घातके ३ अनुयाजे “अशनिरेव प्रथमोऽनुयाज” इत्युपक्रम्य “अशनि- रिन्द्रोऽवहन्ति” शत० ब्रा० ४ इन्द्रास्त्रे वज्रे, प्रस्तरवर्षिणि ५ उल्काविशेषे, ६ विद्युति च । “अशनेरमृतस्य चोभयो- र्वशिनश्चाम्बुघराश्च योनयः कुमा० ७ अग्नौ ८ विद्युदग्नौ “तमब्रवीदशनिरसीति तद्यदस्य तन्नामाकरोद्विद्युत्तद्रू- पमभवद्विद्युद्वा अशनिस्तस्माद्यं विद्युद्धन्त्यशनिरबधीदि- त्याहुः” शत० ब्रा० । वज्रं च वृत्तासुरबधार्थमिन्द्रेण दधीचोऽस्थीनि गृहीत्वा विश्वकर्म्मणा कारितमिति भाग० ६ स्क० । “मघवन्! याहि भद्रं वोदध्यञ्चमृषि- सत्तमम् । विद्याब्रततपःसारं गात्रं याचत मा चिरम् । स वा अधिगतो दध्यङ्ङश्विभ्यां ब्रह्म निष्कलम् । यद्वा अश्वविरोनाम तयोरमरतां व्यधात् । दध्य- ङ्ङाथर्ब्बणस्त्वष्ट्रे वर्म्माभेद्यं मदात्मकम् । विश्वरूपाय- यत् प्रादात्त्वष्टा यत्त्वमधास्ततः । युष्मभ्यं याचितोऽश्विभ्यां धर्मज्ञोऽङ्गं स दास्यति” । ततस्तैरायुधश्रेष्ठो विश्वकर्मविनि- र्म्मितः । येन वृत्रशिरो हर्त्ता मत्तेजौपवृंहितः” । इति विष्णुनोक्तेनेन्द्रेण तथा कृते स आह “तथाभियाचितो देवैरृषिरायर्वणो सहान् । मोदमान उवाचेदं प्रहसन्निव भारत! । अपि वृन्दारकायूयं न जानीत शरी-

रिणाम् । संस्थायां यस्त्वभिद्रोहो दुःसहश्चेतनापहः । जिजीविषूणां जीवानामात्मा प्रेष्ठैहेप्सितः । कौत्सहेत तं दातुं भिक्षमाणाय जिष्णवे” इति दधीचोक्ते देवैः पुनरुक्तम् यथा “किं नु तद्दुस्त्यजं ब्रह्मन्! पुंसां भूतानु कम्पिनाम् । भवद्विधानां महतां पुण्यश्लोकैककर्मणाम् । नूनं स्वार्थपरोलोको न वेद परसङ्कटम् । यदि वेद न याचेत नेति नाह यदीश्वरः । इत्युक्ते दधीचोक्तम् “धर्मं वःश्रोतुकामेन यूयंमे प्रत्युदाहृताः । एष वः प्रियमात्मानं दुस्त्यजं सन्त्यजाम्यहम् । योऽध्रुवेणात्मना नाथा! न धर्भं न यशः पुमान् । ईहेत भूतदयया स शोच्यः स्थावरैरपि । एतावानव्ययोधर्म्मः पुण्यश्लौकैरुपासितः । योभूतशोक- हर्षाभ्यामात्मा शोचति हृष्यति आ अहो दैन्यमहोकष्टं पारक्यैः क्षणमङ्गुरैः । यन्नोपकुर्य्यादस्वार्थैर्मर्त्यः स्वज्ञाति- विग्रहैः । श्रीवादरायणिरुवाच । “एवं कृतव्यवसितो दध्यङङाथर्व्वणस्तनुम् । परे भगवति ब्रह्मन्ना- त्मानं सन्नयन् जहौ । गताक्षासुमनोबुद्धिस्तत्त्वदृग् ध्वस्तबन्धनः । आस्थितः परमं योगं न देहं बुबुधे- प्सितम् । अथेन्द्रो वज्रमुद्यम्य निर्म्मितं विश्वक- र्म्मणा । मुनेः शक्तिभिरुत्सिक्तं भगवत्तेजसान्वितम्” । अशब्द त्रि० नास्ति शब्दो, वेदादौ वाचकशब्दो वा यस्य । १ शब्दहीने, वेदे २ वाचकशब्दवर्ज्जिते प्रधाने “ईक्षतेर्ना “शब्दमिति” शारीरकसूत्रम् ३ शब्दादिगुणहीने ब्रह्मणि च न० “अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययमिति” श्रुतिः अशरीर त्रि० नास्ति शरीरं तदभिमानो वा यस्य । “प्रत्यग्ज्ञान शिखिध्वस्ते मिथ्याज्ञाने सहेतुके । नेतिनेतिस्वरूपत्वादश- रीरो भवत्ययम्” इत्युक्तलक्षणे सकलनिषेधरूपे १ परमां त्मनि, २ शरीराभिमानशून्ये जीवन्मुक्ते “अशरीरं वा वसन्तं प्रियाप्रिवे न स्पृशतः” इति श्रुतिः । ३ देहशून्ये ४ मीमां- सकोक्ते देवे ५ ईश्वरे च परमात्मस्वरूपत्वात् ईश्वरस्याशरी- रत्वम् “तदैक्षत बहु स्यां प्रजायेति श्रुत्या तस्वेक्षितृत्वं यदुक्तं तदसङ्गतं शरीरं विना ज्ञानानुपपत्ते रित्याशङ्कापूर्ब्बकं शा० भा० तत् समर्थितं यथा “प्रागुत्पत्तेर्ब्रह्मणः शरीरादिसंबन्धमन्तरेणेक्षितृत्वमनुपपन्नमिति न तच्चोद्यमवत- रति सवितृप्रकाशवत् ब्रह्मणोज्ञानस्वरूपनित्यत्वेन ज्ञान- साधनापेक्षानुपपत्तेः । अपि च अविद्यादिमतः संसारिणः शरीराद्यपेक्षा ज्ञानोत्पत्तिः स्यात् न ज्ञानप्रतिबन्धकारणर- हितस्येश्वरस्य । मन्त्रौ चैतावीश्वरस्य शरीराद्यनपेक्षतामना- वरणज्ञानतां च दर्शयतः । “न तस्य कार्य्यं करणञ्च विद्यते न

पृष्ठ ०४७५

तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते । परास्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वाभा- विकी ज्ञानबलक्रिया चेति” “अपाणिपादोजवनो ग्रहीता पश्यत्यचक्षुः स शृणोत्यकर्णः । स वेत्ति वेद्यं न च तस्यास्ति- वेत्ता तमाहुरग्र्यं पुरुषं महान्तमिति” च । ननु नास्ति तव ज्ञानप्रतिबन्धकारणवानीश्वरादन्यः संसारी । “नान्योऽ- तोऽस्ति द्रष्टोत विज्ञातेति” श्रुतेः तत्र किमिदमुच्यते संसारिणः शरीराद्यपेक्षा ज्ञानोत्पत्तिर्नेश्वरस्येति । अत्रोच्यते सत्यं नेश्वरादन्यः संसारी तथापि देहादिसंघातोपाधिसंबन्ध इष्यतएव घटकरकगिरिगुहाद्युपाधिसंवन्ध इव व्योम्नः, तत्कृतशब्दप्रत्ययव्यवहारा लोकस्य दृष्टाश्च, घटच्छिद्रं करकच्छिद्रमित्यादिराकाशाव्यतिरेकेऽपि तत्कृता चाकाशे घटाकाशादिभेदमिथ्याबुद्धिर्दृष्टा तथेहापि देहादि संघातोपाधिसंबन्धाविवेककृतेश्वरसंसारिभेदमिथ्याबुद्धिः । दृश्यते चात्मन एव सतोदेहादिसंघातेऽनात्मन्यात्माभिनिवेशो- मिथ्याबुद्धिमात्रेण सति चैवं संसारित्वे देहाद्यपेक्ष- मीक्षितृत्वमुपपन्न’ संसारिणः” भा० । जीवस्यापि अवास्त्रविकं सशरीरत्वं तदपि तत्रैव व्यवस्थापितं यथा “शरीरे पतितेऽशरीरत्वं स्यान्न जीवत इति चेत् न सशरीरत्वस्य मिथ्याज्ञाननिमित्तत्वात् । नह्यात्मनः शरीरात्माभि- मानलक्षणं मिथ्याज्ञानं मुक्त्वा अन्यतः सशरीरत्वं शक्यं कल्पयितुम् नित्यमशरीरत्वम् अकर्मनिमित्तत्वा- दिति चावोचामः । तत्कृतधर्माधर्मनिमित्तं सशरीर- त्वमिति चेत् शरीरसस्वन्धस्यासिद्धत्वात् धर्मा- धर्मयोरात्मकृतत्वासिद्धेः । शरीरसम्बन्धस्य धर्माधर्मयो- स्तत्कृतत्वस्य चेतरेतराश्रयत्वप्रसङ्गात् । अन्धपरम्परै वैषाऽनादित्वकल्पना क्रियासमवायाभावाच्चात्मनः कर्त्तृ- त्वानुपपत्तेः । सन्निधिमात्रेण राजप्रभृतीनां दृष्टं कर्त्तृ- त्वमिति चेन्न धनदानाद्युपार्जितभृत्यसम्बन्धत्वात् तेषां कर्त्तृत्वोपपत्तेः । नह्यात्मनोधनदानादिवच्छरीरादिभिः स्वस्वामिसम्बन्धनिमित्तं किञ्चिच्छक्यं कल्पयितुम् मिथ्या- भिमानस्तु प्रत्यक्षः सम्बन्धहेतुः” शा० भा० । अशरीरत्व न० अशरीरस्य भावः त्व । १ शरीरसम्बन्धराहित्ये २ मोक्षे च । यथा मोक्षस्याशरीरत्वं तथोक्तं शा० भा० । “अशरीरं वाव सन्तं प्रियाप्रिये न स्पृशतः” इति प्रियाप्रिय स्पर्शनप्रतिषेधाच्चोदनालक्षणधर्म्मकार्य्यत्वं मोक्षाख्यस्या- शरीरत्वस्य प्रतिषिध्यत इति गम्यते । धर्मकार्य्यत्वे हि प्रियाप्रियस्पर्शनप्रतिषेधोनोपपद्यते । अशरीरत्वमेव घर्म- कार्य्यमिति चेत् तस्य स्वाभाविकत्वात् । “अशरीरं

शरीरेषु अनववस्थेष्ववस्थितम् । महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति” “अप्राणोह्यमनाः शुभ्रः असङ्गोह्यषं पुरुष” इत्यादि श्रुतिभ्यः । अतएवानुष्ठेयफल विलक्षणं मोक्षाख्यमशरीरत्वं नित्यमिति सिद्धम्” । अयं भावः अभावस्याधिकरणानतिरेकेण शरीरसम्बन्धा- भावस्य ब्रह्मरूपतया मोक्षस्य तदभिन्नतया च तथात्वम् इति । अशरीरिन् त्रि० न शरीरी । १ देहशून्ये ब्रह्मणि २ मीमांसकोक्ते देवमात्रे च । शरीरमुच्चारयितृत्वेनास्त्यस्य इनि न० त० । ३ शरीरेणानुचार्य्ये आकाशशब्दे । उभयत्र स्त्रियां ङीप् । “वागुवाचाशरीरिणी” भा० आ० प० । अशर्म्मन् न० विरोधे न० त० । १ शर्म्मभिन्ने दुःखे न० ब० । २ सुख शून्ये त्रि० । अशाखा स्त्री नास्ति शाखा यस्याः । शूलीतृणे राजनि० । २ शाखाशून्ये वृक्षमात्रे त्रि० । अशान्त त्रि० विरोघे न० त० । शान्तभिन्ने शमहीने “नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य--अशान्तस्य कुतः मुखम्” गीता । अशान्ति स्त्री अभावे न० त० । १ शमाभावे न० ब० । २ शमशून्ये त्रि० । अशाश्वत त्रि० न शास्वतः । अनित्ये अस्थिरे । अशासन त्रि० अभावे न० त० । १ शासनाभावे न० त० । २ शासनशून्ये । अशास्त्र न० शास--करणे ष्ट्रन् शास्त्रं वेदादि विरोधे न० त० । वेदादिविरुद्धे नास्तिकागमादौ । अशास्त्रीय त्रि० शास्त्रे विहितः छ न० त० । शास्त्राविहिते निषिद्धे । अशास्य त्रि० शास--बा० ण्यत् । शासितुमशक्ये दुर्द्दान्ते । अशिक्षित त्रि० विरोधे न० त० । शिक्षाशून्ये गतिनैपुण्यशून्ये हयादौ । अशित त्रि० अश--कर्म्मणि क्त । १ भक्षिते “आपएव तदशितं नयन्ते” “अन्नमशितं त्रेधा विधीयते” “तेजोऽशितं त्रेधा विधीयते” इति च छा० उ० । कर्त्तरि क्त । २ अशनेन तृप्ते आशितङ्गवीनः भावे “क्त” ३ अशने न० । अशित्र पु० अश--संहतौ इत्र । १ चौरे । भोजनार्थात् कर्म्मणि इत्र । देवभक्ष्ये २ चरौ । अशिथिल त्रि० विरोधे न० त० । शिथिलभिन्ने दृढे । अशिपद त्रि० न श्लिपदः पदरोगभेदः वेदे पृ० ललोपः न० ब० । श्लिपदरोगशून्ये । “शिवा देवीरशिपदा भवन्तु सर्वाः” ऋ० ७, ५०, ४ । अशिमिद त्रि० “शिमिर्वधकर्म्मा” निरु० शिमिं हिंसां ददाति दा--क उप० स० । अहिंसके “सर्व्वा नद्यो अशिमिदा भवन्तु” ऋ० ७, ५०, ४ ।

पृष्ठ ०४७६

अशिर पु० अश--इरच् । १ राक्षसे २ अग्नौ तस्य सर्व्व भक्षत्वात्तथात्वम् ३ भास्करे ४ वायौ च तयोर्व्यापकत्वात्त- थात्वम् ६ नार्य्यां स्त्री टाप् । अशिरस् पु० नास्ति शिरोऽस्य । १ कवन्धे २ अग्रशून्ये त्रि० । अशिरस्स्नान न० न शिरसा स्नानम् । शिरोमज्जनशून्ये स्नाने । अशिव न० विरोधे न० त० । १ मङ्गलभिन्ने २ तद्वति त्रि० ३ उग्रे च ५ व० । ४ अमङ्गलशब्दोक्तेतत्सूचके त्रि० । अशिशिषा स्त्री अशितुमिच्छा अश--सन्--भावे अ । भोजने- च्छायाम् “दृश्यतेह्युत्क्रान्तौ प्राणस्याशिशिषाऽतो व्याद दातीति” छा० उ० भा० । अशिशु पु० विरोधे न० त० । १ शिशुभिन्ने तरुणे “जातमात्रः शिशुस्तावद्यावदष्टौ समा वयः” इति स्मृत्युक्तवयोऽनिक्रान्ते २ नववर्षवयस्के च । नास्ति शिशुर्यस्य । ३ शिशुशून्ये त्रि० । स्त्रियां ङीप् लोके, वेदेऽपि क्वचित् “आ धेनवोधुनय- न्तामशिश्वीः” ऋ० ३, ५५, १६ । “नो मा कुत्रानो- गृहेभ्योधेनवोऽगुःस्तनाभुजो अशिश्वीः” ऋ० १, १२०, ८ । अशिष्ट त्रि० न० त० । १ उपदिष्टभिन्ने यस्क शासनं न कृतं तस्मिन् । शिष्टः साधुः विरोधे न० त० । २ असाधौ साधुत्वञ्च वेदार्थे विश्वासवत्त्वमिति दिनकरी ३ तद्भिन्ने नास्तिके ४ पर्णसङ्करकारके व्यभिचारवंतिच “अशिष्टव्यवहारे दाणः प्रयोगे चतुर्थ्यर्थे तृतीया” वार्त्ति० । अशिष्ठ त्रि० अश्नाति अश--अच् अतिशायने इष्ठन् । १ भोक्तृ तमे २ अग्नौ पु० तस्य सर्ब्बभक्षकत्वात्तथात्वम् । “अशीत- मेत्यशिष्ठो ह्यग्निः” शत० ब्रा० । अशीत न० विरोधे न० त० । १ उष्णस्पर्शे २ तद्वति त्रि० । शीतं हिमं तद्बाधा न० ब० । हिमबाधाशून्ये त्रि० “अशीतास्तरबोमाषे” नीतिः । अशीतकर पु० अशीत उष्णः करो यस्य । उष्णांशौ सूर्य्ये अशींतकिरणादयोऽप्यत्र । अशीतम पु० अश्नाति अश--बा० इनि ततः तमप् वेदे दीर्घः । भोक्तृतमे अग्नौ “अशीतमेत्यशिष्ठो ह्यग्मिः” शत० ब्रा० । अशीति स्त्री दशानामवयवं दशतिः दशकम् अष्टगुणिता दशतिः नि० अशीत्यादेशः । अष्टगुणिते दशके (आशी) १ संख्याभेदे, २ तत्सङ्ख्यान्विते च । “अशीतिभागो वृद्धिः स्यान्मासिमासि सबन्धके” या० स्मृ० । अर्वाग्द्वादशवर्षी- यादशीतेरूर्द्ध्वमेव च” स्मृतिः अशीतिः परिमाणमस्य ठन् । अशीतिकः” वत्परिमिते त्रि० । अशीर्षिक त्रि० नास्ति शीर्षा यस्य व्रीह्यादि० ठन् । अशीर्ष- वति १ मस्तकशून्ये २ अग्रशून्ये च ।

अशील न० विरोधे न० त० । १ दुष्टशीले न० त० २ शीलशून्ये त्रि अशुच् त्रि० नास्ति शुगस्य । शोकशून्ये । अशुचि त्रि० विरोधे न० त० । १ शौचशून्ये २ अपवित्रे मूत्रादौ च । स्त्रियां ङीप् । “अशुच्योनैव तास्तेन येन वैकारिकं हितत्” शङ्खः । शुचितत्कालजीविनां कर्म्मा- घिकारित्वेनाशुचेः पर्य्युदस्तत्वम् “अशुचिद्रव्याणि च अशुद्धिशब्दे वक्ष्यन्ते” व्रतानामुपवासानां श्राड्वादी- नाञ्च सङ्गमे । करोति यः क्षौरकर्म सोऽशुचिः सर्वकर्म्मसु” स्मृतिः “त्रिरात्रमशुचिर्भवेत्” स्मृतिः । अशुचित्वं च वैदिककर्म्मानर्हत्वप्रयोजकोधर्म्मविशेषः तच्च कर्त्तृनिष्ठ द्रव्यनिष्ठञ्च । सूतकनिमित्तं दुष्टद्रव्यसंसर्गकृतञ्च कर्त्तृनिष्ठम् । द्रव्यनिष्ठन्तु वस्तुस्वभावकृतम् “यथा मलमूत्र- पुरीषास्थि निर्गतं ह्यशुचि स्मृतम् । नारं स्मृष्ट्वा तु सस्नेहं सचेलं जलमाविशेदित्यादि स्मृत्युक्तं तत्संसर्ग- युतद्रव्यनिष्ठञ्च अधिकमशुद्धिशब्दे वक्ष्यते । शुचिः शुभ्रः । तद्भिन्ने ३ कृष्णवर्ण्णे पु० ४ तद्वति त्रि० स्त्रियां वा ङीप् तस्य भावः अण् अशौचम् ष्यञ् आशौच्यम् । अशुचिभावे न० “आशौच्यात् विप्रमुच्येत ब्राह्मणान् स्वस्तिवाच्य च” स्मृतिः वा पूर्ब्बपदवृद्धिः अशौच्यमपि तत्रैव । अशुचौ भवः ष्यञ् वा पूर्ब्बपदःदीर्घ अ(आ)शौच्यः तद्भवे त्रि० । अशुद्ध त्रि० विरोधे न० त० । १ शुद्धभिन्ने सदोषे २ अपवित्रे च दोषश्च नानाविधः व्याकरणादिलक्षणाननुसारित्वे शब्दस्य दोषः शास्त्रनिषिद्धतयाऽनुष्ठाने कर्म्मणां दोष यथा हिसादेः पापजनकतया सदोषता । स्नानाद्यपनेयमलादेश्च सदोषता विवरणमशुद्धिशब्दे । “सर्व्वतीर्थेष्वपि स्नातोह्य- शुद्धः पुनरेव सः” स्मृतिः एतच्च मनःशुद्धिप्रशसार्थवादः । अशुद्धि स्त्री अभावे न० त० । १ शुद्ध्यभावे दोषे न० त० । २ शुद्धिशून्ये दुष्टे । तत्राशुद्धिस्तत्प्रतियीगितया शुद्धिश्च निरूपिता हेमाद्रौ श्रा० ख० । ततः सारांशः । अशुद्धिर्नाम कर्त्तृद्रव्यादेः स्पर्शनाद्यनर्हतापादकोदोषविशेषः शुद्धि स्तदीयसंस्कारापादिता तन्निवृत्तिः । शुद्धिमतएव सकलकर्म्मीपयोगयोग्यत्वम् “श्रौतं स्मार्त्तं तथा कर्म्म कर्त्तव्य- मधिकारिणा । शुचिना साधनैः शुद्धैः सम्यक् श्रद्धान्वितेन च” व्रह्मा० पुरा० उक्तेः । अतो यथाश्रद्धं शुचिना शुचि- भिरेव द्रव्यैराचरणीयम् । ते चोभे अपि शास्त्रैकगम्ये । नन्वत्र किं शास्त्रेण लोकव्यवहारप्रसिद्धेः शुद्ध्यशुद्ध्योः, व्यवहरत्येव हि लोको जुगुप्सितमूत्रपुरीषादिसंसृष्टं द्रव्य- मशुद्धमिति प्रक्षालनाद्यपनीतगन्धञ्च शुद्धमिति, सत्यमयं

पृष्ठ ०४७७

लोकव्यवहारः क्वचिदेव जुगुप्सितस्पर्शोपहतएव द्रव्ये, न सर्व्वत्र । तत्रापि सामान्यतश्चासौ व्यवहारो न द्रव्यदे- शकालावस्थादिभेदकृतो, नवा शुद्ध्यशुद्धितारतम्य विशेष- कृतः । अतः सर्व्वत्र विशेषतश्च शुद्द्यशुद्ध्योः शास्त्रादेव निश्चयः । यस्तु चण्डालादिस्पर्शादावपि विशेषतश्च लोकव्यवहारः स तु शास्त्रमूलप्रसिद्धिमाश्रित्यैव यागदानहोमा- दिषु श्रेयःसाधनत्ववत् । कथं पुनः कार्य्यार्थपरेण धर्म्म- शास्त्रेण शुद्ध्यशुद्धिरूपस्य सिद्धार्थ स्यावगतिः? श्रुतार्था- पत्त्येति ब्रूमः । तथाहि यथा दर्शपौर्ण्णमासाभ्यां स्वर्गका- मोयजेतेत्यादौ क्षणिकानां यागानां श्रूयमाणकालान्तर- भाविस्वगेसाधनत्वान्यथानुपपत्त्या पुरुषे शुभापूर्व्वसिद्धिः, यथा च क्षणिकस्यावगोरणस्य श्रुतकालान्तरभाविशतया- तनासाधनत्वान्यथानुपपत्त्या दुरितापूर्व्वसिद्धिः । तथा मूत्र- पुरीषादिसंस्पृष्टेन न व्यवहर्त्तव्यम् प्रक्षालनप्रोक्षणादि संस्कारवता तु व्यवहर्त्तव्यमिति श्रुतव्यवहारनिषेधत दभ्यनुज्ञानान्यथानुपपत्त्या द्रव्यादिगतशुद्ध्यशुद्धिरूप सिड्वार्थकल्पना न विरुध्यते । अथ वा शुद्ध्यशुद्धिस्मृतीनां सिद्धार्थवादपरत्वमेवास्तु तासां च तादृशमेव वेदवाक्यं मूलं कल्प्यते स्मर्य्यमाणार्थानुसारिणी हि वेदकल्पना । नास्ति नियमः कार्य्यार्थपरेणैव वेदेन भाव्यभिति “तद्भूतानां क्रियार्थेन समाम्नायः” इति न्यायेन सिद्धार्थानामपि विध्येकवाक्यतया प्रामाण्यव्यवस्थापनात् । प्रकृते च कर्म्मविधायके प्रागुक्त ब्रह्माण्डवाक्ये अधिकारिविशेष- णतया साधनविशेषणतया च शुद्धेः, अशुद्धेश्च पर्य्युदस्ततया सिद्धाया अपि विधिनैकवाक्यतया प्रामाण्यसम्भवः । किञ्च प्रक्षालितेनैव व्यवहर्त्तव्यमिति नियमविधिर्दृश्यते अतो वेदमूलत्वकल्पना । अतः शुद्ध्यशुद्धी उभे अपि शास्त्रादेवा- वगम्ये । तदुक्तं “शुद्ध्यशुद्धी ह्यदृष्टत्वाद्विज्ञायेते यथाश्रुति” तदेवं वसा शुक्रमित्यादिभिरशुद्धिवचनैरशुद्धिर्गम्यते जलेनैव विशुध्यतीत्यादिभिश्च शुद्धिर्विधीयते । अतोऽष्टकादिस्मृति- वत् वेदमूले एव शुद्धयशुद्धिस्मृती । शुद्धिवचनैश्चाशुद्धिराक्षि- प्यते शुद्धिर्हि मूत्राद्युपघातेनाशुद्धानां द्रव्याणां संस्कार- रूपा कर्त्तव्यतया विधीयते न पुनः श्रुड्वानाम्, न हि सुवर्ण्णादयः भावा स्वभावेनाशुद्धाः येन प्रयोगकाले शुद्धिमपेक्षेरन् । अथादृष्टार्थं व्रीहिप्रोक्षणवत् प्रयोगकाले संस्कारोविधीयते इति चेत् न तथात्वे अशुड्विज्ञापकं वचनं विरुध्येत अतः सिद्धं शुद्ध्यशुद्ध्योः शास्त्रगम्यत्वम् । तत्र शुद्धिर्नानाविधाऽपि संक्षेपात् द्विविधा बाहवा

आभ्यन्तरा च । यथा “अथातः शौचाध्यायं व्याख्या स्यामस्तद्द्विविधम् बाह्यमाभ्यन्तरञ्च आन्तर शौचं नाम तद्यदहङ्कारनिन्दितेभ्यो मनो निवर्त्तते, बाह्यमपि गन्धलेपस्नेहोपघातेऽद्भिरनिष्टपुरुषस्पर्शने प्रोक्षणा- च्छुचिरित्यशुचिप्रतिषेधः, हृदयशौचमनुतप्तता साधुता, कर्म्मशौचमगर्हितकर्म्मण्यता, शरीरशौचं मृद्भिरद्भिश्च, वाचाम् अप्रियानृतनिष्ठुर्य्यवर्जनम्, मनसो मिथ्यासंकल्प- प्रतिषेधः, बुद्धेर्ज्ञानम् । श्रूयते द्विविधं शौचं यच्छिष्टैः पर्य्युपासितम्” । “बाह्यं निर्लेपनिर्गन्धमन्तःशौचमहिं- सनम्” इति च उश० । “अद्भिः शुध्यन्ति गात्राणि बुद्धिर्ज्ञानेन शुध्यति । अहिंसया च भूतात्मा मनः सत्येन शुध्यति” इति “कालोऽग्निर्मनसः शुद्धिरुदकाद्यनुलेपनम् अविज्ञानञ्च भूतानां षड़्विध शौचमुच्यते । देशं कालं तथात्मानं द्रव्यं द्रव्यप्रयोजनम् । उपपत्तिमवस्थां च परिज्ञाय यथाविधि । शौचज्ञः कुशलो धर्म्मे धर्म्मेप्सुः शौच माचरेत्” इति च बौधा० “अनिलानलसोमसूर्य्यका- ञ्चनरजतभस्मतोयताम्रैः, अजमुखवालधिगोमयरजआद्यैः स्पर्शगुणैरिह मेध्यतां नयन्ति” हारी० “आत्मयाजिनां शरीरस्याद्भिर्मृद्भिश्च, ज्ञानेन बुद्धेः, तपसा पापानां, सन्तानजानां मातृपैतृकाणां दोषाणां यमनियममन्त्रव्रतो- पवासादिभिः” शङ्खलि० “ज्ञानं तपोऽग्निराहारो मृण्मयो वार्य्युपाञ्जनम् वायुः कर्म्मार्ककालौ च शुद्धिकर्त्तॄणि- देहिनाम्” सर्बेषामेव शौचानामन्नशौचं परं स्मृतम् । योऽन्ने शुचिर्हि स शुचिर्न मृद्वारि--शुचिः शुचिः । क्षान्त्या शुध्यन्ति विद्वांसोदानेनाकार्य्यकारिणः । प्रच्छ- न्नपापाजप्येन तपसा वेदवित्तमाः । शोध्यं शध्यति मृत्तोयैर्नदी वेगेन शुध्यति रजसा स्त्री मनोदुष्टा संन्यासेन द्विजोत्तमाः । अद्भिर्गात्राणि शुध्यन्ति मनः सत्येन शुध्यति । मनुः “कालोऽग्निः कर्म्म मृद्वारि मनोज्ञानं तपो जलम् । पश्चात्तापो निराहारः सर्वेषां शुद्धिहेतवः । अकाय्यकारिणां दानम्” क्षेत्रज्ञस्येश्वरज्ञानात् विशुद्धिः परमा मता” या० स्मृ० “सत्यं शौचं तपः शौचं शौचमिन्द्रि यसंयमः । सर्व्वभूतदया शौचमद्भिस्तु पञ्चमं मतम्” यमः “गात्रं मृदम्भसा शुध्येच्चित्तं भूतानृशंसनात् । विद्यया तपसा देही मतिर्ज्ञानेन शुध्यति । स्वाध्यायेनानुतापेन होमेन तपसैव च । ध्यानेन क्षेत्रवासेन दानेनेह परिक्षयः । परापवादाश्रवणं परस्त्रीणामदर्शनम् । एत च्छौच श्रोत्रदृशी र्जिह्वाशुद्धिरपैशनम । अप्राणिवधमस्तयं

पृष्ठ ०४७८

शुचित्वं पादहस्तयोः । असंश्लेषः परस्त्रीणां शारीरं शौचमिष्यते” वृह० । “उच्छिष्टोपघातेऽभ्युक्षणाच्छु चिर्वि- ण्मुत्रं संस्पृश्योन्मृज्याचम्य प्रयतोभवेत्” पैठी० “प्राणि- नामथ सर्वेषां मृद्भिरद्भिश्च कारयेत् । अत्यन्तोपहतानाञ्च शौचं नान्यत्” विष्णुः । “विण्मूत्रोत्सर्गशुद्ध्यर्थं मृद्वार्य्या देयमर्थवत् । दैहिकानां मलानाञ्च शुद्धिषु द्वादश स्वपि । वसा शुक्रमसृङ् मज्जा मूत्रविट् घ्राणकर्ण्णविट् । श्लेष्माश्रु दूषिकामेदो द्वादशैते नृणां मलाः” मनुः “तथा शरीरस्रोतोभ्यो मल निष्यन्दविस्रवः । अन्त्रादीनां प्रदेशश्च स्यादशुचिर्विशेषतः । प्रभूताशुच्यमेध्यानां स्पर्शनाच्चा शुचिर्भवेत् । स्वप्नाद्वस्त्रविपर्य्यासात् क्षुताद्बुद्धिपरिभ्रमात् । उक्त्वा वाचमनाच्छुद्ध्विरनृतं क्रूरमेव वा । अपविद्धं धनुर्लक्ष्यं दृष्ट्वा वा अशुचिर्भवेत् । प्रलेपस्नेहगन्धानामशुचौ चापक- र्षणम् । शौचलक्षणमित्याहुर्मृदम्भोगोमयादिभिः । लेपे स्नेहे च गन्धे च व्यपकृष्टे च दूरतः । पश्चादाचमनञ्चैव शौचार्थं वक्ष्यते विधिः” देवलः । “दुष्टाभिशस्तपतित तिर्य्यगधोवर्ण्णोपहतानां संस्पर्शाच्चास्यस्वेदतोयपूयशो- णितछर्द्दिलालानिष्ठीवितरेणुकर्द्दमोच्छिष्टजलविण्मूत्रपुरी- षादिभिर्बाह्यशरीरोपघातिभिरुपपूताभिरद्भिर्मृद्भिश्च भस्म- गोमयौषधिमङ्गलाचारविधिप्रयुक्तैर्बाह्यशरीरोपघातात् पूतोभवति” हारीतः । “चिताधूमसेवने सर्व्वे वर्ण्णाः स्नानमाचरेयुः । मैथुने दुःस्वप्ने रुधिरोपगतकण्ठे वमनविरेकयोश्च । श्मश्रुकर्म्मणि कृते च । शवं शवस्पृशञ्च स्पृष्ट्वा रजस्वलाचाण्डालयूपांश्च । भक्ष्यवर्ज्जं पञ्चनखशवं तदस्थि सस्नेहञ्च । सर्व्वेष्वेतेषु पूर्व्वं वस्त्रं नाप्रक्षालितं बिभृयात् । रजस्वला, चतुर्थेऽह्नि स्नानाच्छु- ड्व्यति । रजस्वला हीनवर्णां रजस्वलां स्पृष्ट्वा न तावद- श्नीयाद्यावन्न शुद्धा । सवर्णामधिकवर्णां वा स्पृष्ट्वा स्नात्वा- ऽश्नीयात् । क्षुत्वा सुप्त्वा भोजनाध्ययने पीत्वा स्नात्वा निष्ठीव्यं वासः परिधाय रथ्यामाक्रम्य मूत्रपुरीषे कृत्वा पञ्चनखस्य सस्नेहास्थि स्पृष्ट्वा चाचामेत् । चाण्डाल- म्लेच्छसम्भाषणे च । नाभेरधस्तात् प्रबाहुषु च कायिकै- र्मलैः सुराभिर्वोपहतोमृत्तोयैस्तदङ्गं प्रक्षाल्य शुध्यति । अन्यत्रोपहतोमृत्तोयैस्तदङ्गं प्रक्षाल्य स्नानेन । वक्त्रोपहत- स्तूपोष्य स्नात्वा पञ्चगव्येन । दशनच्छदोपहतश्च । वसा शुक्रमसृङ्मज्जामूत्रविट्कर्णविङ्नखाः । श्लेष्माश्रु दूषिका मेदोद्वादशैते नृणां मलाः । गौड़ी माध्वी च पैष्टी च विज्ञेया त्रिविधा सुरा । यथैवैका तथा सर्व्वा न पातव्या

द्विजातिभिः । माधूकमैक्षवं टाङ्कं कौलं खार्ज्जूरपानसे । मृद्वीकारसमाध्वीके मैरेयं नारिकेलजम् । अमेध्यानि दशैतानि मद्यानि ब्राह्मणस्य च । राजन्यश्चैव वैश्यश्चस्पृष्ट्वैतानि न दुष्यतः “ज्ञानं तपोग्निराहारोमृद्मनोवार्य्युपाञ्जनम् । वायुःकर्म्मार्ककालौ च शुद्धिकर्तॄणि देहिनाम्” विष्णुः । “ऊर्द्ध्वं नाभेः करौ मुक्त्वा यदङ्गमुपहन्यते । तत्र स्नानमधस्तात्तु क्षालनेनैव शुध्यति । इन्द्रियेऽनुप्रविष्टं स्यादमेध्यं यदि कर्हिचित् । मुखेऽपि संस्पृश्यमानं तत्र स्नान विशोधनम्” अङ्गि० । “रथ्या कर्द्दमतोयेन ष्ठीव- नाद्येन वा तथा । नाभेरूर्द्ध्वं नरः स्पृष्ट्वा सद्यः स्नानेन शुध्यति” “शङ्खः “सकर्द्दमेषु वर्षासु प्रविश्य ग्रामसङ्करम् । जङ्घाभ्यां मृत्तिकास्तिस्रः पद्भ्यां च द्विगुणाः स्मृताः” यमः । “दिवाकीर्त्तिमुदक्यां च सूतिकां पतितं तथा । शवं तत्स्पृष्टिनञ्चैव स्पृष्ट्वा स्नानेन शुध्यति । आचम्य प्रयतोनित्यं जपेदशुचिदर्शनात् । सौर्य्यान्मन्त्रान् यथोत्साहं पावमानीश्च शक्तितः । नारं स्पृष्ट्वास्थि सस्नेहं स्नात्वा विप्रोविशुध्यति । आचम्यैव तु निःस्नेहं गां स्पृष्ट्वा वीक्ष्य वा रविम् । वान्तोविरेकी क्षुत्वा च घृतप्राश- नमाचरेत् आचामेदेव भुक्त्वान्नं स्नानं मैथुनिनः स्मृतम्” मनुः । मैथुनिनः स्नाममृतौ गर्भशङ्कायामेव “अनृतौ तु यदा गच्छेच्छौचं मूत्रपुरीषवत्” शातातपोक्तेः । “अजीर्ण्णेऽभ्यादिते वान्ते श्मश्रुकर्म्मणि मैथुने । दुःस्वप्ने दुर्जनस्पर्शे स्नानमात्रं विधीयते । शुना चैव शूमाकेन मृतनिर्हारकेण वा । स्पृष्टमात्रस्तु कुर्व्वीत सेचनं प्लावनं जलैः” मनुः “दुःस्वप्नदर्शने चैव वान्ते वा क्षुरकर्म्मणि । मेथुने कटधूमे च सद्यः स्नानं विधीयते । पतितं सूतिका- मन्त्यं शवं स्पृष्ट्वा तु कामतः । स्नात्वा सचेलं हुत्वाग्निं घृतं प्राश्य विशुध्यति । शवस्पृशं दिवाकीर्त्तिं चितायूपं रजस्वलाम् । स्पृष्ट्वा प्रमादतोविप्रः स्नानं कृत्वा विशुध्यति” वृह० । उदक्याशुचिभिः स्नायात्” या० स्मृ० उदक्या- दिस्पृष्टैः स्पृष्टः स्नायात् हेमा० । “चण्डालं पतितं व्यङ्ग मुन्मत्तं शवमन्त्यजम् । सूतकं सूतिकां नारीं रजसा च परिप्लुताम् । श्वकुक्कुटवराहांश्च ग्राम्यान् संस्पृश्य मानवः । सचेलं सशिरः स्नातः तदानीमेव शुध्यति । वृद्धशाता० । “श्वपाकं पतितं व्यङ्गमुन्मत्तं शवहारकम् । सूतकमित्यादिशातातपवत्” परा० “अशुद्धान् स्वयमेवैतान शुद्धश्च यदा स्पृशेत् । विशुध्यत्युपवासेन” “उपस्पृश्या- शुचिस्पृष्टं तृतीयमपि मानवः । हस्तौ पादौ च तोयेन

पृष्ठ ०४७९

प्रक्षल्याचम्य श्रुध्यति” इति च देवलः । “मानुषास्थि बसाविष्ठामार्त्तवं मूत्ररेतसी । मज्जानं शोणितं वापि परस्य यदि संस्पृशेत् । स्नात्वा प्रमृज्य लेपादीनाचम्य स शुचिर्भवेत् । तान्येव स्वानि संस्पृश्य पूतःस्यात् परिमार्ज्ज नात्” देव० । “चैत्यवृक्षश्चितिर्यूपश्चण्डालः सोमविक्रयी । एतांस्तु व्राह्मणः स्पृष्ट्वा सचेलोजलमाविशेत्” । परा० । “श्वपचमूषिकप्रेतहारकशवानि संस्पृश्य देवीराप इत्यभि- मन्त्रितैर्जलैः स्नातः पूतोभवत्यजीर्ण्णवान्ते श्मश्रु- कर्म्मणि पशुदिवामैथुने च” हारोतः “अथ सांस्प- र्शिकं व्याख्यास्यामः “चण्डालश्मशानमृतहारकरज- स्वलासूतिकाः संस्पृश्याऽनुदितेऽस्तमिते स्कन्दित्वा चाप्सु- स्कन्दित्वाक्षिस्यन्दने कर्ण्णक्रोशने चित्याहरणे यूपसंस्पर्शने” इत्युपक्रम्य “सचेलं स्नात्वा पुनर्मानो जपेत्” कश्य० । “श्वानं श्वपाकं प्रेतधूमं देवद्रव्योपजीविनं ग्रामयाजकं यूपं चितिं चितिकाष्ठं समद्यभाण्डं सस्नेहं मानुषास्थि शवस्पृशं रजस्वलां महापातकिनं शवं स्पृष्ट्वा सचेल- वासा अम्भोऽवगाह्यीत्तीर्य्याग्निमुपस्पृशेन्” च्यव० “शुना घ्रातावलीढ़स्य नखैर्विदलितस्य वा । अद्भिः प्रक्षालनं प्रोक्तमग्निना चोपधूननम्” शाता० । अशुचिं संस्पृशेद्यस्तु एकएव स दुष्यति । तं स्पृष्ट्वान्यो न दुष्येत्तु सर्व्वद्रव्येष्ययं विधिः” वृद्धशा० । “यस्य स्पर्शे आचमनमात्रं सोऽत्राशुचिः” हेमा० । “श्ववराहखरानुष्ट्रान् वृकगोमायुवानरान् । काककुक्कुटगृध्रांश्च स्पृष्टा स्नानं समाचरेत्” संव० । “भासवानरमार्जारखरोष्ट्राणां शुनां तथा । शूकराणाम- मेध्यस्य स्पर्शे स्नानं सचेलकम्” व्यासः “पण्ड्रकं कुक्कुटं काकं श्वशृगालशिवावृकान् । चितियूपश्मशानानि विड़्- वराहखराशुचीन् । अवकीर्ण्णिनमन्त्यं च स्पृष्ट्वा स्नानं विधीयते” हारी० “अभोज्यसूतिकाषण्डमार्जाराखुश्व- कुक्कुटान् । पतिताविद्धचाण्डालं मृतहारांश्च धर्म्मवित् । संस्पृशन् शुध्यति स्नानात्” मार्क० पु० । “बौद्धान् पाशुपतान् जैनान् लौकायतिककापिलान् । विकर्म्मस्थान् द्विजः स्पृष्ट्वा सचेलोजलमाविशेत् । कापालिकांस्तु संस्पृश्य प्राणायामी- ऽधिको मतः” षट्त्रि० । “शैवान् पाशुपतान् स्पृष्ट्वा लौकायतिकनास्तिकान् । विकर्म्मस्थान् द्विजान् शूद्रान् सवासा जलमाविशेत्” ब्रह्मा० पुरा० “शूद्रोच्छिष्टं द्विजः स्पृष्ट्वा उच्छिष्टं शूद्रमेव च । शुचिरप्यवगाह्यैव सचलं स्नानमाचरेत्” छाग० “स्पृष्ट्वा देवलकं चैव सवासा जलमाविशेत्” संव० “रजकश्चर्म्म

कृच्चैव ब्रात्यध्वजोपजीविनौ । निर्णेजकः शोण्डिकश्च नटः शैलूषकस्तथा । मुखेभगस्तथा श्वा च वनिता सर्व्व- वर्णगा! चक्री ध्वजी व्याधयाजी” इत्युपक्रम्य “एभिर्यदङ्गं संस्पृष्टं शिरोवर्जं द्विजातिषु । तोयेन क्षालनं कृत्वा आचान्ताः प्रयता मताः” शाता० । “उर्द्ध्वं नाभेः करौमुक्त्वा यदङ्गं स्पृशते खगः । स्नानं तत्र प्रकर्वीत शेषं प्रक्षाल्य शुध्यति” जातू० । “नीलीं नीलीविकारं च मानुषास्थीन्यपि द्विजः । चण्डालपतितच्छायां स्पृष्ट्वा स्नानं समाचरेत्” संव० “स्पृष्ट्वा रुद्रस्य निर्म्माल्पं सवासा आप्लुतः शुचिः” स्कन्द० पु० “अष्टम्यां च चतुर्द्दश्यां दिवा पर्व्वणि मैथुनम् । कृत्वा सचेलं स्नात्वा च वारुणीभिश्च मार्जयेत्” शाट्यायनिः । “रजस्युपरते साध्वी स्नानेन स्त्री रजस्वला” अङ्गि० “रजस्वला चतुर्थेऽह्नि स्नानाच्छुड्विमवाप्नुयात्” शङ्खः “शुद्धा भर्त्तुश्चतुर्थेऽह्नि स्नाता नारी रजस्वला । दैवे कर्म्मणि पित्र्ये च पञ्चमेऽहनि शुध्यति” अङ्गि० । “रोगेण यद्रजः स्त्रीणामत्यर्थं तु प्रवर्त्तते । अशुच्योनैव तास्तेन येन वैकारिकं हि तत्” शङ्ख० “अकाले यद्भवेत् स्त्रीणाम् रक्तमाहुर्मनीषिणः । काले तु तद्रजः प्रोक्तं तस्मात्तत्रैव साऽशुचिः” छाग० । एवमन्यान्यपि तद्बोधकान्यनुसन्धेया- नि । शुचितत्कालजीविनः कर्म्माधिकारित्वेन शुद्धेः कर्त्तृ- विशेषणतया कर्म्माङ्गत्वमशुद्धेश्च तदधिकारित्वाभावः एवं तयोः कर्त्तृविशेषणतया कर्म्माधिकाराङ्गानङ्गत्वे निरू- पिते । इदानीं द्रव्याणामपि कर्म्माङ्गतया द्रव्य- गतशुद्ध्यशुद्धी निरूप्येते तत्र कालरूपद्रव्यस्याशुद्धिः ३९ पृष्ठे अकालशब्दे उक्तप्राया । पर्य्युदस्तकालानां तु कर्मानङ्गंत्वेऽपि नाशुद्धत्वम् । “रात्रौ श्राद्धं न कुर्वीत” “आसुरी रात्रिरन्यत्र तस्मात्तां परिवर्ज्जयेत्” राक्षसी नाम सा वेला गर्हिता सर्व्वकर्मसु” इत्यादौ तत्तत्- कर्मणां तदितरकाले कर्त्तव्यतामात्रं बोध्यते न तु तेषा- मशुद्धत्वमप्रि तेन सन्ध्यावन्दनादेः सन्ध्यारात्र्योः कर्त्त- व्यताबिधायकं “पश्चिमां तु समासीनोयावत्तारकद- र्शनमित्यादि” “दिवोदितं यत् कर्म्मेत्युक्रम्य शर्वर्य्याः प्रथमे यामे तत् कुर्वीताविचारयन्नित्यादि” च शास्त्रं सार्थकम् । अपरद्रव्यगते शुद्ध्यशुद्धी तावदिदानीं निरू- प्येते । तत्रादौ द्रव्यशुद्ध्यशुद्धिसम्पादकं द्रव्यादिकमुच्यते । “शारीरैर्मलैः सुराभिर्मद्यैर्यदुपहतं तदत्यन्तोपहतम् । अत्य- न्तोपहतं सर्व्वलौहभाण्डमग्नौ प्रक्षिप्तं शुध्येत्’ मणिमय मश्मेमयमब्जं च सप्तरात्रं महोनिस्यनेन शुध्येत् दन्ता-

पृष्ठ ०४८०

स्थिभवं सं तक्षणेन, दारवं मृण्मयञ्च जह्यात् । अत्यन्तो- पहतस्य प्रक्षालितस्य त्रिरवद्य तच्छिन्द्यात्” विष्णुः “अत्यन्तोपहतानां सर्व्वतैजसानामग्निना शौचं मृण्मयच- र्मणां त्यागः, तन्मात्रच्छेदमित्येके धारणं हि नववाससां शौचमित्याचार्य्याः तस्मात् सर्व्ववाससामाप्लावनादेव शुद्धिः” हारी० “तैजसानां कुणपरेतोमूत्रपुरीषो- पहतानामावर्त्तनमुल्लेखनं भस्मना त्रिःसप्तकृत्वः परिमार्जन मुच्छेदनं वा” शङ्खलि० “मूत्रपुरीषासृक्कुणपस्पृष्टानां तैजसानां पात्राणां पूर्व्वोक्तानामन्यतमेन त्रिःसप्तकृत्वः परिमार्ज्जनम्” “क्षौमाणि वासांसि तेषामलाभे कार्पासिका न्यौर्ण्णकानि भवन्ति मूत्रपुरीषलोहितरेतःप्रभृत्युपहतानां मृदाद्भिः प्रक्षालनं वासोवदूर्ण्णावल्कलानां, वल्कलवत् कृष्णाजिनानाम्” इति च बौधा० “मद्यैर्मूत्रपुरीषैश्च श्लेष्म भिरश्रुशोणितैः । संस्पृष्टं नैव शुध्येत पुनःपाकेन मृण्म- यम् । एतैरेव यदा स्पृष्टं ताम्रसौवर्ण्णराजतम् । शुध्यत्या- वर्त्तितं पश्चादन्यथा केवलाम्भसा” शङ्खवशिष्ठकाश्यपाः “अलाबुदारुपात्राणां वैदलानां तथैव च । अत्यन्तोपहता- नाञ्च परित्यागो विधीयते । अत्र मूत्रपुरीषाभ्यां रेतसा रुधिरेण च । चेलं यदुपहन्येत पुनः प्रक्षालयेत्तु तत् । यद्यम्भसा न शुध्येत्तु वस्त्रं वोपहतं दृढ़म् । छेदनं तस्य दाहो वा यन्मात्रमुपहन्यते । मृत्तिकाक्षारपातेन अशुद्धं तत् परित्यजत्” यमः । “वस्त्रवैदलचर्माद्ये शुद्धिः प्रक्षालनं स्मृतम् । अतिदुष्टस्य तन्मात्र त्यजेच्छित्त्वात्मशुद्धये” वृह० । “दूषितं वर्जितं दूष्य कश्मलं चेति लिङ्गिनाम् । चतुर्विधममेध्यं च सर्व्वं व्याख्यास्यते पुनः । शुच्यप्यशुचिसंस्पृष्ट द्रव्यं दूषितमुच्यते । अभक्ष्यभोज्यपेयानि वर्ज्जितानि हि वक्ष्यति । न्यङ्कुः पतितचण्डालौ ग्राम शूकरकुक्कटौ । श्वा च नित्यं विवर्ज्याःस्युः षड़ेते धर्मतः समाः । सव्रणः सूतकी सूती मत्तोन्मत्तौ रजस्वला । मृतबन्धुरशुद्धश्च वर्ज्यान्यष्टौ स्वकालतः । स्वेदाश्रुविन्दवः फेनोनिरस्तं नखरोम च । आद्रचर्म त्वगित्येतद् दूष्यमाहु र्द्विजातयः । मानुषास्थिकफोविष्ठारेतोयूत्रार्त्तवानि च । कुणपः पूयमित्येतत् कश्मलं चेत्युदाहृतम् । दूषिते प्रोक्षितेनापि शुद्धिरुक्ता विधानतः । दूष्ये मार्ज्जन- संस्कारैः कश्मले सर्व्वथा भवेत्” देवलः । अथभूमि शुद्ध्य- शुद्ध्युपायादि । “प्रसूते गर्भिणी यत्र म्नियते यत्र मानुषः । चण्डालैरुषितं यत्र यत्रोपन्यस्यते शवः । विण्मूत्रे चाहिते यत्र कुणपोयत्र दृश्यते । एवं कलमश

भुयिष्टा भूरमेध्येति लक्ष्यते । कृमिकीटपदक्षेपैर्दूषिता यत्र मेदिनी । त्रप्सया कर्षणेः क्षिप्ता वान्तैर्वा दूष्यतां व्रजेत् । नखदन्ततनूजत्वक्तुषपांशुरजोमलैः । भस्मपङ्क तृणैर्वापि प्रच्छन्ना मलिना भवेत् । पञ्चधा वा चतुर्द्धा वा भूरमेध्या विशुध्यति । दूष्या द्विधा त्रिधा वापि शोध्यते मलिनैकधा । दहनं खनन भूमेरुपलेपनवापने । पर्ज्जन्यवर्षणं चेति शौचं पञ्चविधं स्मृतम्” देव० । त्रप्सा घनीभूतश्लेष्मा “संमार्जनेनाञ्जनेन सेकेनोल्लिखनेन च । गवां च परिवासेन भूमिः शुध्यति पञ्चभिः” मनुः । “खननात् पूरणाद्दाहाल्लेपनादभिघर्षणात् । गोभिराक्रमणात् कालाद्भूमिः शुध्यति सप्तभिः” यमः । “घनाया भूमेरुपघाते उपलेपनम् सुषिरायाः कर्षणम् आच्छन्नाया मेध्यमाहृत्य प्रच्छादनम् चतुर्भिः शोध्यते भूमिः गोभिराक्रमणात् खननाद्दहना- दभिघर्षणात् पञ्चमाल्लेपनात्” बौधा० “कर्षणमुपलेपन- मद्भिरभ्युक्षणं कालोदाहश्च भूमेः” शङ्खलि० शुद्धिरिति शेषः । “खननात् पूरणाद्दाहाल्लेपनादभिघर्षणात् । गोभिराक्र- मणात् कालात् भूमिरेभ्यो विशुध्यति” हारी० । “मार्जनोपा- ञ्जनैर्वेश्म प्रोक्षणेन च पुस्तकम् । मार्ज्जनेनाञ्जनेनापि सेके- नोल्लेखनेन च । दाहेन च भुवः शुद्धिर्वासेनाप्यथ वा गवाम्” विष्णुः “गोचर्म्ममात्रमब्विन्दुर्गोः (भूमेः) शोधयति पातितः समूढ़मसमूढ़ं वा यत्र लेपो न दृश्यते” बौधा मृतौ वर्ण्णादिशेषे कालभेदः । श्वशूद्रपतिताश्चान्त्या मृता- श्चेद् द्विजमन्दिरे । शौचं तत्र प्रवक्ष्यामि मनुना भाषितं यथा । दशरात्राच्छुनि प्रेते मासात् शूद्रे भवेच्छुचिः । द्वाभ्यां तु पतिते गेहे अन्त्ये मासचतुष्टयात् । अत्यन्ते वर्ज- येद्गेहमित्येवं मनुरब्रवौत्” वृ० मनुः । अत्यन्त्यः श्वपाकः । द्विजस्य मरणे वेश्मविशुध्यति दिनत्रयात् । दिनैकेन बहिर्भूमि रग्निक्षेपप्रलेपनैः” यमः । यथोक्तकालानन्तर कर्त्तव्यमाह संवर्त्तः गृहश्रुद्धिं प्रवक्ष्यामि अन्तःस्थशवदूषिते । प्रोत्सार्य्य मृण्मयं पात्र सिद्धमन्न तथैव च । गृहादपास्य तत्सर्वं गोमयेनोपलेपयेत् । गोमयेनोपलिप्याथ छागेनाघ्रापये- द्वुधः । ब्राह्मणैर्मन्त्रपूतैश्च हिरण्यकुशवारिभिः । सर्व्व- मभ्युक्षयेद्वेश्म ततः शुध्यत्यसंशयः । “दारुवदस्थि भूभ्योरावपन च भूमेः” गौत० “मार्जनाद्वेश्मनां शुद्धिः” क्षितेः शुद्धिस्तु सप्तभिः” शङ्खः । अशुद्ध्यपवादः “ब्राह्वणावसथे भूमिर्देवागारे तथैवच । मेध्या चैव सदा मन्ये गवां गोष्ठे च या भवेत्” यमः । “रथ्याकर्द्दमतोयानि नावः पन्थास्तृ- णानि च । स्पर्शनान्न प्रदुष्यन्ति पक्वेष्टरचितानि च” परा०

पृष्ठ ०४८१

रथ्याकर्द्दमतोयानि स्पृष्टान्यन्त्यैश्च वायसेः । मरुतार्केण शुध्यन्ति पक्वेष्टरचितानि च । तथैभिश्च विशुध्यन्ति सूर्य्यसो मांशुमारुतैः” विष्णुः । अथ मृत्तिकाशुद्धिः “वल्मीकादुत्कराल्लेपाज्जलाध्वपथिवृक्षयोः । कृतशौचावशि- ष्टाश्च न ग्राह्याः सप्न मृत्तिकाः । शुचिदेशे च संग्राह्याः शर्कराश्मादिवर्ज्जिताः” शाता० । अथ पक्वान्नादिशुद्ध्युशुद्ध्यु पायाः । “केशकीटक्षुतघ्रातं वायसोपहतञ्च यत् क्लीवाभि- शस्तपतितैः सूतिकोदक्यनास्तिकैः । दूष्यं वा स्याद्यदन्नं तु तस्य निष्कृतिरुच्यते । अभ्युक्ष्य किञ्चिदुद्धृत्य तद्भुञ्जीता विशङ्गितः । भस्मना वापि संस्पर्श्य संस्पर्श्य वोल्मुखेन च । सुवर्ण्णरजताभ्यां च भोज्यं घ्रातमजेन वा” । घृतं सपायसं क्षीरं तथैवेक्षुरसो गुड़ः । शूद्रभाण्डस्थितं तक्रं तथा मधु न दुष्यति” शाता० “त्वक्केशकीटरोमनखाश्रुपुरीषाणि दृष्ट्वा तद्देशपिण्डान्नमुद्धृत्याद्भिरभ्युक्ष्य भस्सनावकार्य्याभि- घार्य्यपुनरपि प्रोक्ष्य वाचा प्रशस्तम् ॐ भूर्भुवः स्वरित्युपरि परिशीध्य च पुनरेवोपयुञ्जीत” बौधा० । “मसू- रमाषसंयुक्तं तथा पर्य्युषितं च यत् । तत्तु प्रक्षालितं कृत्वा भुञ्जीत ह्यभिघारितम्” यमः “माषाराजमा- षाः” हेमा० । पर्य्युषितभीजनविधानमापद्विषयम् “शुक्तानि हि द्विजोऽन्नानि न भुञ्जीत कदाचन । क्षालयि- त्वा तु निर्दोषाण्यापद्धर्म्मगतो यदा” तस्यैव वचनान्त- रात् “मक्षिकाकेशमन्नेषु पतितं यदि दृश्यते । मूषिकस्य पुरीषं वा क्षुतं यच्चावधूनितम् । भस्मनास्पृश्य वाश्नीयादभ्युक्ष्य सलिलेन वा” यमः । क्षुतेनाक्रान्तमवक्षुतम् अवधूनितं वस्त्रेण । “अवक्षुतं काकपतङ्गकीटैरुदक्यया वा पतितैश्च दृष्टम् । अलातभस्माम्बुहिरण्यछागैः संस्पृष्ट- मन्नं मनुराह भेज्यम्” यमः । अस्यापवादः “मक्षिका मशका दंशा घुणा सूक्ष्मपिपीलिका । आमिषामेध्यसेवी च नैते कीटा निसर्गतः । यम “पाक्षिजग्धं गवाघ्रातमवधूतमवक्षुतम् । दूषितं केशकीटैश्च मृत्प्रक्षेपेण शुध्यति” मनुः । गोध्रातेऽन्ने तथा केशमक्षिकाकीटदूषिते । सलिलं भस्म मृद्बारि प्रक्षेप्तव्यं विशुद्धये । अत्र मक्षिका विंष्ठामक्षिका “केशकीटक्षुतनिष्ठीवितं वचोऽभिहतं श्वभिराघ्रातं प्रेक्षितं यच्च पर्य्युषितम् पुनः सिद्धं चण्डालेनावेक्षितमभोज्यमन्नमन्यत्र हिरण्योद- कस्पर्शात्” सुमन्तुः “आकरजानां त्वभ्यवहरणीयानां घृते- नाभिघारितानां शुद्धिः पुनःपचनमेव स्नेहानां, स्नेह- वद्रसानां, संहतानामद्भिः प्रीक्षणमतिद्रवाणामुत्पवनम, शुष्काणामुद्धृतदोषाणां संस्कारः परिप्लावितानां, दोषाणां

ततस्त्यागः” शङ्खलि० । “परोक्षमन्नं संस्कृत्य अग्नावधि श्रित्याद्भिः प्रोक्षेत्तदन्नं पवित्रम्” आप० । “अनिष्टगन्धोप- घ्राणश्रवणदर्शन केशकीटपिपीलिकाभिरन्नाद्योपघाते काञ्चन रजतवैदूर्य्यप्रबालगोबालाजिनदर्माणामेकतमेनाद्भिः संस्पृष्टेन मन्त्रप्रोक्षणं पर्य्यग्निकरणमादित्यदर्शनात् पूतं भवति वह्वन्नोपघाते ब्राह्मणमत्या तदन्तरमपनीय अजमव- घ्राप्य पूतं भवति त्यागोरसमयानाम्” हारी० । सिद्ध हविषां महतां श्ववायसप्रभृत्युपहतानां तद्देशपिण्डमुद्धृत्य “पवमानः सुवर्ज्जन” इत्यनुवाकेनाभ्युक्षणं मधूदके पयोविकारे च पात्रान्तरनयने शुड्विः एवं तैलसर्पिषी, उच्छिष्ट समन्वारब्धेतूदकेऽवधायोपयोजयेत्” वौधा० उच्छिष्टसम- न्वारब्धे उच्छिष्टसंस्पृष्टे” हेमा० । पयोदधिविकारादि शुचि पात्रान्तरे स्थितम् । पावनोत्पवनाभ्यां च पर्य्यग्नि- करणेन च” लौगा० “पवनं वस्त्रादिना गालनम् उत्पवनं दर्भपवित्रेण “सवितुष्ट्वाप्रसव उत्पुनामि” इत्यनेन मन्त्रेण संस्करणम् । “आममांसं घृतं क्षौद्रं स्नेहाश्च फलसम्भवाः । म्लेच्छभाण्डस्थिता दुष्टा निष्क्रान्ताः शुचयः स्मृताः” यमः “श्रपणं घृततैलानां प्लावनं गोरसस्य च । भाण्डा- नि प्लावयेदद्भिः शाकमूलफलानि च । सिद्धमन्नं तथा सर्पिः क्षीरञ्च दधि चाम्बु च । एतेषामवलीढ़ानां तैजसी शुद्धिरिष्यते काकमार्जारनकुलसर्पमूषिकपक्षिभिः । संस्कतं तु यदाह्यग्रमवलिह्येत केनचित् । मुवर्ण्णवर्ण्ण ताम्नोष्णैर्गोबालै रजतेन वा । स्पृष्टमेकतमेनापि भोज्यं घ्रातमजेन वा” शङ्ख० । तैजसी शुद्धिः पर्य्यग्निकरणम् । इयं शुद्धिः केशादिकं दूषकमुद्धृत्य कार्य्या” हेमा० । “घृतदधिपयस्तक्राणामाकरस्थितानामदोषः” ङ्खः “आधारदोषे तु नयेत् पात्रात् पात्रान्तरं द्रवम् । घृतं तु पायसं क्षीरं तथैवेक्षुरसं गुड़म्” द्रव- द्रव्याणि भूरीणिं परिप्लाव्यानि वाम्भसा । शस्यानि व्रीहयश्चैव शाकमूलफलानि च । त्यक्त्वा तु दूषितं भाग माप्लाव्याथ जलेन च । ब्रह्मा० पु० । “द्रोणादभ्यधिकं सिद्ध मन्नमुपहतं न दुष्यति । तस्यीपहतमात्रमपास्य गायत्र्यभि मन्त्रितं सुवर्ण्णाम्भः क्षिपेत् वस्तस्य च दर्शयेदग्मेः” । विष्णुः । “शृतं द्रोणाधिकं चान्नं श्वकाकैरुपघातितम् । न त्याज्यं तस्य शुद्ध्यर्थं ब्राह्मणेभ्यो निवेदयेत् । कर्त्तव्यं वचनं तेषा- मन्नसंसकारकर्म्मणि” “द्रोणाधिकस्य शुद्धिस्तु धर्म्मशास्त्रेषु पठ्यते । श्वकाकैरवणीढ़ं तु द्रोणान्नं न विसर्ज्जयेत् । ग्रास मुद्धृत्य तन्मात्रं यच्च लालाश्रितं भवेत् । सुवर्ण्णोदकेनाभ्युक्ष्य

पृष्ठ ०४८२

ज्वलनेन तु तापयेत् । विप्राणां मन्त्रघोषेण पूतं भोज्यं च तद्भवेत्” परा० । द्रोणन्यूनपरिमाणस्यान्नस्य श्वाद्यवलेह महोपघातदूषितस्य त्याग एव कर्त्तव्यः यथाह सएव । “श्ववायसगवाद्यैस्तु जग्धमन्नं यदा भवेत् । स्नेहो वा गोरसोवापि तत्र शुद्धिः कथं भवेत्? । अन्नं परित्यजेत्तत्र स्नेहस्य पावनेन तु । अश्वस्तनतया शुद्धिर्गोरमस्य विधी- यते । तत्रैव विषये देवलः “अवलीढ़ं श्वमार्जारधाङ्क्ष कुक्कुटमूषिकैः । भोजने नोपयुञ्जीत तदमेध्यं हि सम तः” चण्डालादिस्पृष्टस्य द्रोणाधिकस्यापि त्यागएव कार्य्य इत्याह “चण्डालेन शुना वापि दुष्टमन्नमयज्ञियम् । चण्डालादिभिरुच्छिष्टैः स्पृष्टं भूयोऽपि वर्जयेत्” वसिष्ठः । तत्रापवादः देवद्रोण्यां विवाहेषु यज्ञेषु प्रकृतेपु च । काकैः श्वभिश्च संस्पृष्टमन्नं तन्न विवर्ज्जयेत् । तन्मात्रमन्नमुद्धृत्य शेषं संस्कारमर्हति” द्रवाणां प्लावनेनैव घृतानां प्रोक्षणेन च । छागेन मुख संस्पृष्टं शुचि त्वेवहि तद्भवेत्” वृह० “तीर्थे विवाहे यात्रा- यां संग्रामे देशविप्लवे । नगरे ग्रामदाहे च स्पृष्टास्पृष्टि न दुष्यति । गोकुले कन्दुशालायां तैलयन्त्रेक्षुयन्त्रयोः । अमीमांस्यानि शौचानि स्त्रीभिराचरितानि च” वृह० “कन्दुपक्वानि तैलानि पायसं दधि सक्तवः । एतान्यशूद्रान्नभुजोभोज्यानि मनुरब्रवीत्” शाता० । द्रव्यविशेषे या शुद्धिरुक्ता सान्नान्तरसम्पादनाशक्तिरूपाया मापद्येव कार्य्या । अनापदि तु दुष्टमन्नं परित्यज्यान्नान्तरं संपाद्यम् यथोक्तं वायुपु० । “अन्नं पश्येयुरेते तु यदि वै हव्यकव्ययोः । उत्क्षेप्तव्यं प्रधानार्थंसंस्कारस्त्वापदि स्मृतः” “हविषां संस्कृतानान्तु मुख्यमेव वि वर्जनम् । मृत्प्रयुक्ता- भिरर्द्भिर्वा प्रोक्षणं तु विधीयते । सिद्धार्थकैः कृष्णतिलैः कार्य्यं वाप्यवकीरणम् । द्विजसूर्य्याग्निवस्तानां दर्शनं तु प्रयत्नतः” ब्रह्मपु० । अथोदकशुद्ध्यशुद्द्युपायाः । “उच्छिष्टं मलिनं क्लिन्नं यच्च विष्ठानुलेपितम्” इत्युपक्रम्य “सूर्य्येन्दुरश्मिपातेन मारुतस्पर्शनेन च । गवां मूत्रपुरीषेण शुध्यन्त्याप इति स्थितिः” वृह० । “मृतपञ्चनखात् कूपादत्यन्तोपहतात्त- था । अपः समुद्धरेत् सर्व्वाः शेषं शस्त्रेण शोधयेत्” । वह्नि प्रज्वालनं कृत्वा कूपे पक्वेष्टकाचिते । पञ्चगव्यं न्यसेत् पश्चात् नवतोयसमुद्भवे । जलाशयेष्वयाल्पेषु स्थावरेषु महीतले । कूपवत् कथिता शुद्धिः महत्सु च न दूषणम्” विष्णुः “रथ्या कर्द्दभेत्यादिप्रागुक्तं ४८१ पृ० “भूमिस्थमुदकं पुण्यं वैतृष्णं यत्र गोर्भवेत् । अव्याप्तः चेदमेध्येन तद्वदेव हि

शोधनम्” वापीकूपतड़ागेभ्य आपोग्राह्यास्तु सर्व्व- शः । “पश्चात् पश्येदमेध्यन्तु पञ्चगव्येन शुध्यति” परा० “अस्थिचर्म्मावसिक्तं यत् श्वमार्ज्जाराखुमूषिकैः । दूषितं यद्भवेत्तोयम्” इत्युपक्रन्य “अस्थिचर्म्मावपतितं खरवानर शूकरैः । उद्धरेदुदकं सर्वं शोधनं परिमार्जनम् । वापीकृपतड़ागेषु दूषितेषु कथञ्चन । उद्धृत्य वै कुम्भ- शतं पञ्चगव्येन शुध्यति । खनिकूपतड़ागेषु संदिग्धेषु विशेषतः । तेभ्योहृत्वा घटशतं पञ्चगव्येन शुध्यति । पादुकोपानद्विण्मूत्रं कूपे यदि निमज्जति । षष्टिं कुम्भान् समुद्धृत्य पञ्चगव्येन शुध्यति” परा० अथ नानाद्रव्यशुद्ध्यशुद्धी “श्वपाकोयत् स्पृशेद्द्रव्यं मृण्मयं द्रवमेव वा । पक्वं वा भोज्यंकल्कं वा तत् सर्वं परिवर्जयेत् उच्छिष्टाशुचिभि स्पृष्टमद्रवं शोध्यतेऽम्भसा” ऊनं वापि प्रभूतं वा शोधयेत् प्रोक्षणादिभिः देव० । तैजसानां मणीनाञ्च सर्व्वस्याश्ममयस्य च । भस्मनाद्भिर्मृदा चैव शुद्धिरुक्ता मनीषिभिः ॥ निर्लेपं काञ्चनं भाण्डमद्भिरेव विशुव्यति । अब्जमश्ममयञ्चैव राजतञ्चानुपस्कृतम् ॥ अपामग्नेश्च संयोगाद्धैमरूप्यञ्च संबभौ । तस्मात्तयोः स्वयोन्यैव निर्णेको गुणवत्तरः ॥ ताम्रायःकांस्यरैत्यानां त्रपुणः सीसकस्य च । शौचं यथार्हं कर्त्तव्यं क्षाराम्लोदक- वारिभिः ॥ द्रवाणाञ्चैव सर्व्वेषां शुद्धिरुत्प्लावनं स्मृतम् । प्रोक्षणं संहतानाञ्च दारवाणाञ्च तक्षणम् ॥ मार्ज्जनं यज्ञ- पात्राणां पाणिना यज्ञकर्म्मणि । चमसानां ग्रहाणाञ्च शुद्धिः प्रक्षालनेन तु ॥ चरूणां स्रुक्स्रुवाणाञ्च शुद्धिरु- ष्णेन वारिणा । स्फ्यशूर्पशकटानाञ्च मुषलोलूखलस्य च ॥ अद्भिस्तु प्रोक्षणं शौचं बहूनां धान्यवाससाम् । प्रक्षालनेन त्वल्पानामद्भिः शौचं विधीयते ॥ चेलवच्चर्म्मणां शुद्धिर्व्वैद- लानान्तथैव च । शाकमूलफलानाञ्च धान्यवच्छुद्धिरिष्यते ॥ कौशेयाविकयोरूषैः कुतपानामरिष्टकै । श्रीफलैरंशुपट्टानां क्षौमाणां गौरसर्षपैः ॥ क्षौमवच्छङ्खशृङ्गाणामस्थिदन्तमयस्य च । शुद्धिर्विजानता कार्य्या गोमुत्रेणोदकेन वा ॥ प्रोक्ष- णात्तृणकाष्ठञ्च पलालञ्चैव शुध्यति । मार्ज्जनोपाञ्जनैर्वेश्म पुनःपाकेन मृण्मयम् ॥ मद्यैर्मूत्रैः पुरीषैर्व्वा ष्ठौवनैः पूयशोणितैः । यावन्नापैत्यमेध्याक्ताद्गन्धोलेपश्च तत्कृतः । तावन्मृद्वारि चादेयं सर्व्वासु द्रव्यशुद्धिषु” मनुः ॥ “कुसुम्भकुङ्कुमानां च ऊर्ण्णाकर्पासयोस्तथा । प्रोक्षणादि तथा शुद्धिरित्याह भगवान् यमः” शङ्खः “तूलिकामुपधानानि पुष्परक्ताम्बराणि च । शोधयित्वातपे किञ्चित् करेण मार्ज-

पृष्ठ ०४८३

येन्मुहुः । पश्चाच्च वारिणा प्रोक्ष्य शुचीन्येवमुदाहरेत् । तोयाभावे परस्पर्शे भूमीसंवेशनेऽपि च । कुण्डिकायाः प० रित्यागोदहनं वापदि स्मृतम्” देवलः । आमान्नपरिशोधने बिशेषमाह हारीतः । “तस्य यन्मात्रमुपहतं तन्मात्रं परित्यज्य शेषस्य कण्डनप्रक्षालने कुर्य्यात् । “पयसां दध्नां क्रीतानामवहननपवनैः, ब्रीहियवगोधूमानां घर्षणद- लनपेषाद्यैः शिम्बिधान्यानां कण्डनविमृशनप्रक्षालनैः फलीकृतानां घर्षणप्रक्षालेन पर्य्यग्निकरणैःशाकमूलफलानां भूस्थानग्रहणप्रक्षालनैः इक्षुकाण्डानां, स्वविधिविघानात् यज्ञहविषां श्रपणमेव स्नेहानां पुनः पाककृतलवणानां षुक्कसादिभिः स्पृष्टानां भूस्थानं तृणकाष्ठानामादित्य- दर्शनाच्छौचम् । हारी० “गवाघ्रातेषु कांस्वेषु शूद्रो- च्छिष्टेषु वा पुनः । दशभिर्भस्मभिः शुद्धिः श्वका- कोपहतेषु च” शाता० । दुष्टाभिशस्तपतिततिर्य्य- गधोवर्ण्णोपहतानामित्यनुवृत्तौ “यानशयनासनानि परिहार्य्याणोत्येके सन्यन्ते असंस्कृतायां भूमौ न्यस्तानां तृणानां प्रक्षालनं न रक्षोपहतानामभ्युक्षणम् एषं क्षुद्रसमिधां महतां काष्ठानामुपघाते प्रक्षाल्या- वशोधनं दारुमयाणामुच्छिष्टसमन्वारब्धानामनुलेखनम् उच्छिष्टलेपोपहतानामेव तक्षणं मूत्रपुरीषलोहितरेतः प्रभृतिभिरुत्सर्गः मृण्मयानां पात्राणामुच्छिष्टसमन्वा- रब्धानामवज्वालनम् उच्छिष्टलेपोपहतानां पुनर्दहनं मूत्रपुरीषलोहितरेतःप्रभृतिभिरुत्सर्गः” बौधा० । शौचं सहस्रलोम्नां तु मारुतार्केन्दुरश्मिभिः । रेतः- स्पृष्टं शवस्पृष्टमाविकं नैव शुध्यति” अङ्गिराः । अथाशुद्ध्यपवादः । नित्यमास्यं शुचि स्त्रीणां शकुनिः झलपातने । स्नवने तु शुचिर्वत्स श्वा मृगग्रहणे शुचिः” मनुः “वत्सः प्रस्नवने मेध्यः शकुनिः फलपातने । स्त्रियश्च रतिसंसर्गे श्वा मृगग्रहणे शुचिः” शाता० “श्वभिर्हतस्य यन्मां- सं शुचि तन्मनुरब्रवीत् । क्रव्याद्भिश्च हतस्यान्यैश्चण्डालाद्यैश्च दस्युभिः” मनुः “तथा मांसं श्वचण्डालक्रव्यादरदिनिपाति- तम्, याज्ञ० । शुचीति शेषः । “श्वहताश्च मृगा धन्याः पातितं तु खगैः फलम् । बालैरनुपरिक्रान्तं स्त्रीभिरा- चारितञ्च यत् । प्रसारितञ्च यत् पण्यं ये दोषाः स्त्रीमुखेषु च । मशकैर्मक्षिकाभिश्च निलीनं नोपहन्यते । क्षितिस्था- श्चैव याआपो गवां तृप्तिकराश्च याः” । वसि० “रश्मिरग्नि- रजश्छाया गौरश्वो वसुधाऽनिलः । विप्रुषोमक्षिकाः स्पर्शे वत्सः प्रस्नवने शुचिः । कारुहस्तः शुचिः पण्यं भैक्ष्यं

योषिन्मुखं तथा” याज्ञ० । “आत्मशय्यासनं वस्त्रं जाया पात्रं कमण्डलुः । शुचीन्यात्मन एतानि परेषामशुचीनि तु” बौधा० । “स्वा भार्य्या शिशुर्वस्त्रं स्वमुपवीतं कमण्डलुः । आत्मनः कथितं शुद्धं न तु शुद्धंपरस्य तु” शङ्खः । “आत्मशय्यासनं वस्त्रं मेध्यं वाऽमलदूषितम् । ब्रह्मचारिगतं भैक्ष्यं नित्यं मेध्यमिति स्थितिः । आसनं शयनं यानं स्त्रीमुखं कुतपं क्षुरम् । न दूषयन्ति विद्वांसो यज्ञेषु चमसं तथा । गौरश्वोविप्रुष श्छाया मक्षिका शलभः शलः । अजोहस्ती रणे छत्रं रश्मयश्चन्द्रसूर्य्ययोः । भूमिरग्निरजो वायुरापोदधि घृतं पयः । सर्व्वाण्येतानि शुद्धानि स्पर्शे मेध्यानि नित्यशः” यमः । “शुचिरग्निः शुचिर्वायुः पवित्रा ये वहिश्चराः । आपश्च शुचयोनित्यं पन्थाः सञ्चरणाच्छुचिः । आपःशुद्धा भूमिगता शुचिर्नारी पतिव्रता । शुचिर्धर्म्मपरो राजा संतुष्टो ब्राह्मणः शुचिः” यमः । “रजोभूर्वायुरग्निश्च मार्ज्जारश्च सदा शुचिः” विष्णुः “शुद्धं नदीगतं तोयं सर्व्व एव तथाऽऽकराः । शुद्धं प्रसारितं पण्यम् शुद्धमश्वाजयोर्मु- खम् । मुखवर्जं च गौः शुद्धा मार्ज्जारश्चंक्रमे शुचिः” शङ्ख० । “अदूष्या सन्तता धारा वातोद्धूताश्च रेणवः । स्त्रियो वृद्धाश्च बालाश्च न दुष्यन्ति कदाचन । मार्ज्जा- रश्चैव दर्व्वी च मारुतश्च सदा शुचिः” परा० । आकराः सोमपानं च वाचा यच्च प्रशस्यते” उश० शुचयः इति शेषः । “अदूष्या सन्तता धारा वातोद्धूताश्च रेणवः । आकराः शुचयः सर्व्वेवर्जयित्वा सुराकरम्” वौधा० “रेणवः शुचयः सर्व्वे वायुना समुदीरिताः । अन्यत्र रासभाजाविश्व समूहनिवाससाम्” पेठी० “गवाश्वरथनागानां प्रशस्तारेणवः सदा । अप्रशस्ताः समूहन्याःश्वाविरासभवाससाम्” उश० “अपि नोच्छिष्टदोषोऽस्ति मधुनो न च सर्पिषः । न फलानां न चेक्षूणां नाकराणां न योषिताम्” शाता० । “शुचि पूतं स्वयंशुद्धं पवित्रं चेति केवलम् । मेध्यं चतुर्विघं लोके प्रजानां मनुरब्रवोत्” । तथा “नवं चानिर्मलं वापि शुचीति द्रव्यमुच्यते । शोधितं तु यदान्येन तत्पूत- मभिधीयते । स्वयमेव हि यद् द्रव्यं केवलं धन्यतां गतम् । स्थावरं जङ्गमं वापि स्वयं शुद्धमिति स्मृतम् । अन्यद्रव्यै रदूष्यं च स्वयमन्यानि शोधयेत् । हव्यकव्येषु पूज्यं यत्तत्पवित्रमिति स्मृतम् । अथ सर्वाणि धान्यानि हव्यान्या- भरणानि च । अवर्ज्यभक्ष्यजातीनि शुचीन्येतानि केवलम् । वर्जिते निखिले द्रव्ये शुचिसंज्ञा न वर्त्तते । तस्मिन्नेवेह

पृष्ठ ०४८४

सर्वत्र शुद्धता न पुनर्भवेत् । तस्माच्छुद्धं तु कर्मण्यं शुची- त्याहुर्मनीषिणः । निर्मलं संस्कृतंद्रव्यं क्रियार्हं पूतमुच्यते । वसतिश्चमसोयानं वाहनं साधनाम्बु च । छुरी नौरासनं चेति स्वयं शुद्धमिति स्मृतम् । शिशवश्च स्वयंशुद्धा योषितश्चानृतौ तथा । ब्रह्महत्या हि नारीणामृतु- काले न संस्पृशेत् । आकरा हि स्वयं शुद्धा द्रव्याणामिह- निर्ण्णयः । भस्म क्षौद्रं सुवर्ण्णं च सदर्भाः कुतपास्तिलाः । अपामार्गशमीकाशाः पद्ममामलकं मणिः । माल्यानि नर्षपा दूर्वाः सदा भद्राः प्रियंङ्गवः । अक्षतारोचनालाजा हरिद्राश्चन्दना यवाः । पलाशखदिराश्वत्थतुलसीधातकी- तकी । एतान्याहुः पवित्राणि व्राह्मणा हव्यकव्ययोः । योक्तिकानि मलघ्नानि शोधनानि च देहिनाम् । तेष्वापोगोशकृन्मृच्च पवित्राणि विशेषतः । सर्वाशौच विशुध्यर्थं सर्वेषां सर्व्वतः सदा । अकश्मलैः समिद्धोऽग्रि- र्दुर्मनुष्पैरदूषितः । सर्वेषामप्यशौचानां समर्थः शोधनाय सः । द्रव्याणामग्रिदग्धानां मेध्यत्वमुपदिश्यते । ज्वालाभिमृष्टपात्राणां शुचित्वं नियतं भवेत् । अग्ने- र्वृषलमुक्तस्य ग्रहणं नास्त्यनापदि । श्नपाको वृषलाभस्तु ब्राह्मणोऽग्निरनाहितः । चण्डालाग्नेरमेध्याग्नेः सूतकाग्नेश्च कर्हचित् । पतिताग्नेश्चिताग्नेश्च न शिष्टैर्ग्रहणं स्मृतम् । गोशकृच्छुद्धदेशस्था श्मशानाद्यचिता शिवा । अग्राम्पा मृद्भवेच्छुद्वा श्लक्ष्णा विण्मूत्रवर्जिता । ऊर्द्ध्वंनाभे- र्यानि खानि तानि मेध्यानिसर्वशः” देवलः । “ऊर्द्धं वै पुरुषस्य नाभेर्मेध्यमर्वाचीनममेध्यमिति” श्रुतिः । “अजाश्वं मुखतोमेध्यं न गौर्न नरजा मलाः” विष्णुः ऊर्द्ध्वं नाभेः पुरुषोगौर्मेध्यः पृष्ठे समन्तादश्वः स्त्रियः सर्वतो हृदय- मासामशुचि” उश० । “मेध्या रहोगता नारी स्त्री मुखे शुचिचारिणी । स्पर्शने तु न दुष्यन्ति वातो गन्धोरसः स्त्रियः । स्त्रीणां मुखरसश्चैव गन्धोनिश्वास एव च । मुखतोगौरमेध्यास्यान् मेध्योऽजोमुखतः स्मृतः । पृष्ठतोगौर्गजः स्कन्धे सर्वतोऽश्वः शुचिस्तथा । नृणां मूत्रपुरीषे तु अमेध्ये मल एव च । गोपुरीषं तु मूत्रं च नित्यं मेध्यमिति स्थितिः । यमः “पादौ शुची ब्राह्मणानामजाश्वस्य मुखं शुचि । गवां पृष्ठानि मेध्यानि सर्वगात्राणि योषिताम् । रोमोद्भेदे शशी भुङ्क्ते गन्धर्वाः कुचदर्शने । अनलस्तु रजोभुङ्क्ते स्त्रियोमेध्यास्तु नान्यथा । बलात्कारोपभुक्ता वा चौरहस्तगतापि वा । स्वयं वा प्रतिपन्ना वा अथवा विप्रमादिता । अत्यन्तदूषितापि स्त्री न परित्या-

मर्हति । सर्वेषां निष्कृतिः प्रोक्ता नारीणां तु विशेषतः । स्त्रियः पवित्रमतुलं नैता दुष्यन्ति कर्हिचित् । मासिमासि रजस्तासां दुष्कृतान्यपकर्षति । सोमः शौचं ददौ स्त्रीणां गन्धर्वश्च शुभां गिरम् । पावकः सर्वभक्षत्वं मेध्या वैयोषितो ह्यतः” । ज्योतिषोक्तम् स्वराश्यपेक्षया इष्टसमये अनिष्टस्थानस्थरव्यादिकतयानिष्टसूचनमपि अशुद्धिः ज्योतिषोक्तनञः पर्य्युदासप्रसज्यप्रतिषेधोभयपरतायाः सर्वनिवन्धृभिर्व्यवस्थापनात् तत्र निषिद्धकालस्य न केवलं रात्र्यादिकालादिवत् पर्य्युदस्तता किन्तु प्रसज्यप्रतिषेध- परतया अनिष्टविशेषसूचकतापि तेन तत्र तत्र अनिषिद्धकालस्याशुद्धता । अतएव गोचराशुद्धिः कालाशुद्धि- रिति च व्यवह्रियते” तथाच ज्योतिषोक्तदिशा तत्तत्- कालानां तत्तत्कर्म्मकरणायोग्यताप्रयोजकतया शुक्रा- स्तादिकालस्याशुद्धता सा च अकालशब्दे उक्तप्राया । “रविशुद्धौ ग्रहकरणं रविगुरुशुद्धौ व्रतोद्वाहौ” इत्युक्तेः गीचरे शुभस्थानस्थितौ रव्यादीनां शुद्धिस्तद्वैपरीत्ये अशुद्धिः एवं वर्षर्त्तुमासदिवसानामप्यशुद्धिः सा च कन्यकानां दशवर्षाभ्यन्तरे एव विवेचनीया नातः परम् । “ग्रहशुद्धि मब्दशुद्धिं शुद्धिर्मासत्तुर्दिवसानाम् । अर्वाग्दशवर्षेभ्यः प्रवदन्ति कन्यकाना” मित्युक्तेः । अशुभ न० विरोधे न० त० । १ अमङ्गले “यः सर्व्वत्रानमिस्नेह- स्तत्तत् प्राप्य शुभाशुभम्” गीता । २ तत्सूचके रव्यादिपा- पग्रहे “अशुभे दण्डसंयोगे वेधश्चेत्तेन लम्यते” ज्यीति० अशुभसूचका अमङ्गलसूचकास्तेच साधारणा असाधारणाश्च अमङ्गलशब्दे ३१६ पृष्ठादौ दर्शिताः अन्येऽपि अशुभ- योगा अरिष्टाध्यायोक्ताः असाधारणा वेदिव्याः । ३ अपवित्रे च न० ब० । ४ शुभाभाववति त्रि० । ५ ब० । ५ पापे न० । अशुभ्र पु० विरोधे न० त० । १ शुभ्रभिन्ने कृष्णे २ तद्युक्ते त्रि० । अशुष त्रि० न शुष्यति शुष--क न० त० । अशोषके । “रक्षो अग्निमशुषं तूर्वयाणम्” ऋ० १ । १७४ । ३ । अशून्य त्रि० न० त० । अहीने पूर्ण्णे “अशून्यशयनं भूयान्मम जन्मनि जन्मनि” शय्यादानमन्त्रः । अशून्यशयन न० न शून्यं शयनं यस्मात् । व्रतभेदे । “अस्ति व्रतं महापुण्यमशून्यशयनं नृप!” इत्युपक्रम्य “चातुर्मास्ये भवेद्राजन् वर्षायाम् व्रतमुत्तमम् श्रावणस्य द्वितीयायां कृष्णपक्षे नराधिप! । श्रावणादिकार्त्तिकान्तं कुर्य्या- द्व्रतमनुत्तमम्” इत्यादिना तस्य विधानमभिधाय “चतुर्वर्षं प्रकुर्वीत पुरुषोनियतेन्द्रियः । एवं यः कुरुते राजन्न शून्यशयनव्रतम् । न तस्य शून्या शय्या स्यादिति” च हेमा० व्रत० ख० भविष्यपुराणम् ।

पृष्ठ ०४८५

अशृत त्रि० न शूतं पक्वम् । अपक्वे पक्वभिन्ने १ आमान्नादौ । अशेव त्रि० शी--वनिप् न० त० । सुखकरे । “व्येतु दिद्यु- द्द्विषामशेवा” ऋ० ७ । ३४ । १३ । अशेष पु० अभावे न० त० । १ शेषाभावे । न० त० । २ शेषशून्ये सकले त्रि० “अशेषशेमुषीमोषं माषमश्नामि केवलम्” उद्भटः “क्रतोरशेषेण फलेन युज्यताम्” रघुः “येन भूतान्य शेषेण द्रक्ष्यस्यात्मन्ययो मयि” गीता “तथाविधस्ताव दशेषमस्तु सः” कुमा० । “अशेषतीर्थोपहृताः कमण्डलोः” माघः । अशोक पु० नास्ति शोको यस्मात् ५ ब० । १ स्वनामख्याते वृक्षे, २ बकुलवृक्षे च । ३ पारदे न० । ४ कटुकवृक्षे स्त्री । ६ त० । ५ शोकशून्ये त्रि० ६ विष्णौ पु० “सत्यनामा भवा शोकः” “अशोकः शोकनाशनः” इति च विष्णुस० । “अशोकमर्थान्वितनामताशया गतान् शरण्यं गृहशोचि- नोऽध्वगान् । अमन्यतावन्तमिवैष पल्लवैः प्रतीष्टकामज्वल- दस्त्रजालकम्” नैष० “सनूपुररवेण स्त्रीचरणेनाभि- ताड़नम् । दोहदं तदशोकस्य ततः पुष्पोद्गमोभवेत्” एतदनुसारेणैव कविभिस्तया वर्ण्ण्यते यथा “असूत सद्यः कुसुमान्यशोकःस्कन्धात् प्रभृत्येव सपल्लवानि । पादेन नापैक्षत सुन्दरीणां संस्पर्शमाशिञ्जितनूपुरणेन” कुमा० नवकिसलयरागेणार्द्रपादेन बाला स्कुरितनखरुचा द्वौ हन्तुमर्हत्यनेन । अकुसुमितमशोकं दोहदापेक्षया वा प्रणमितशिरसं वा कान्तमार्द्रापराधम्” “अनेन तनुमध्यया मुखरनूपुराराविणा नवाम्बुरुहकोमलेन चरणेन सम्भा- वितः । अशोक! यदि सद्य एव मुकुलैर्न सम्पत्स्यसे मुधा वहसि दोहदमिति” “सर्व्वाशोकलतानां प्रथमं सूचितवसन्तविभवानाम् । निर्वृत्ते दोहदेऽस्मिन् संक्रा- न्तानीव मुकुलानि” इति च मालवि० । अयमशोकः नवपत्रिकान्तर्गतः “कदली दाड़िमी धान्यं हरिद्रा मानकं कचुः । विल्वोऽशोको जयन्ती च विज्ञेया नव पत्रिकाः” दु० त० । एतदधिष्ठात्री शोकरहिता “अशो- कस्थायै शोकरहितायै” इति दुर्गापूजापद्धतिः । अशोकश्च द्विविधः रक्ताशोकः पीताशोकश्च पीतरक्तपुष्पभेदेन तयोः तथात्वम् । तत्र रक्ताशोकाभिप्रायेण “अशोकनि भर्त्सितपद्मरागम्” कुमा० । “रक्ताशोकलताविशेषितगुणो- विम्बाधरालक्तकः” मालवि० पीताशोकवर्ण्णन तु मालविकाग्नि मित्रे तृतीयाङ्के तपनीयाशोकवर्णने दृश्यम् ।

“अशीकोहेमपुष्पश्च वञ्जुलस्ताम्रपल्लवः । कङ्केलिः पिण्ड- पुष्पश्च गन्धपुष्पो नटस्तथा । अशोकः शीतलःस्निग्धो ग्राही वर्ण्यः कषायकः । दोषापचीतृषादाहकृमिशोषविषास्र- जित्” भा० प्र० पर्य्यायगुणादि । चान्तः शोकाभावे त्रिका० । अशोकतीर्थ न० अशोकनामकं तीर्थम् । काशीक्षेत्रान्तर्गते तीर्थभेदे । काशीस्थप्रयागतीर्थमधिकृत्य “अशोकाख्यमिदं तीर्थं गन्धकेशब एष वै । मोक्षद्वारमिदं श्रेष्ठं स्वर्गद्वार- मिदं विदुः” । काशी० । अशोकत्रिरात्रं न० न शोको यत्र तादृशं त्रिरात्रम् । हेमा० ब्र० ख० भविष्योत्तरोक्ते व्रतभेदे तत्कालादिस्तत्रै- वोक्तः “अस्त्यशोकत्रिरात्राख्यं व्रतं शोकभयापहम् । त्रिरा- त्रं तच्च कर्त्तव्यं व्रतं शोकविनाशनम्” इत्युपक्रम्य, मासि मार्गशिरे चैव ज्येष्ठे भाद्रपदे तथा । शुक्लपक्षे पञ्चदश्या मेकभक्तं तु कारयेत्” इत्यादिना आरम्भकालमुक्त्वा “अनेनैव विधानेन प्रतिसासं च पूजयेत् यावत् द्वाद्रश मासान् वै कुर्य्यादुद्यापनं ततः” इत्युक्तम् । अशोकपूर्ण्णिमा स्त्री नास्ति शोको यस्याः कर्म्म० । फाल्गुन- पौर्ण्णमासावघिवर्षपर्य्यन्तायां हेमा० व्र० ख० विष्णुधर्म्मो- क्तव्रताङ्गे १ पौर्ण्णमास्यां तत्र प्रतिमासं कर्त्तव्ये २ व्रते च यथा “अशोकपूर्ण्णिमामेतां शृणुष्वेकमना मम । उपोष्य न नरः शोकं प्राप्तोति स्त्री तथाऽपि वा । फाल्गु- नामलपक्षस्य पौर्ण्णमास्यां नृपोत्तम”! इत्युपक्रम्य विधा- नमुक्त्वा “अनेनैव प्रकारेण चत्वारः फाल्गुनादयः उपोष्या नृपते मासाः” इत्युक्त्वा च “आषाढादिषु मासेषु तद्वत् प्रोक्तं तथाम्बुना । चतुर्ष्वन्येषु च प्रोक्तं तथा वै कार्तिकादिषु” इत्यनेन वर्षसाध्यत्वमस्या उक्तम् । अशोकरोहिणी स्त्री अशोक इव रोहति रुह--णिनि । कट्कीति ख्यातायाम् कटुकायां कटुकाशब्दे विवृतिः । अशोकषष्ठी स्त्री कर्म्म० । चैत्रोभयषष्ठ्याम् तत्र षष्ठीदेवीपूजन विधानात्तथात्वम्, “चैत्रे मास्यसिते पक्षे षष्ठ्यां षष्ठीं प्रपू- जयेत् । सुखाय पुत्रलाभाय शुक्लपक्षे तथैव च” उत्तरकामाख्यातन्त्रम् । अशोका स्त्री नास्ति शोकोदुःखं सेवनादस्याम् । १ कटुकायाम् (कटकी) शुभ्रा० ढक् आशोकेयस्तद्भवे त्रि० । २ चैत्रशुक्ल षष्ठ्याञ्च “सुते जाते तथा षष्ठ्यां षष्ठी द्वादशरूपिणी । वैशाखे चान्दनीत्युपक्रस्य चैत्रेऽशोका प्रकीर्त्तिता” स्क० पु० परिभाषोक्ता । अशोकारि पु० अशोकं शोकाभावम्रच्छति ऋ--इन् ६ त० । शोकाभावदायके कदम्बवृक्षे शब्दच० कदम्बशब्दे विवृतिः ।

पृष्ठ ०४८६

अशोकाष्टमी स्त्री नास्ति शोकोयस्याः कर्म्म० । चैत्रशुक्ला- ष्टम्यां, सा हि अशोककलिकापानादशोकदायिका । यथोक्तं हेमा० व्र० ख० लिङ्गपुरा० । “अशोककलिका- श्चाष्टौ ये पिबन्ति पुनर्वसौ । चैत्रेमासि सिताष्टम्यां न ते शोकमवाप्नुयुः ।” कूर्म्मपुरा० । चैत्रेमासि सिता- ष्टम्यां बुधवारे पुनर्वसौ । अशोककुसुमैरुद्रमर्चयित्वा विधानतः । अशोकस्याष्ट कलिका मन्त्रेणीक्तेन भक्षयेत् ।” शोकं नैवाप्लुयान्मर्त्यः” अत्र बुधपुनर्वसुयोगः प्राशस्त्यर्थः हेमा० । “अशोककलिकापानमशोकतरुपूजनम्” शुक्ला- ष्टम्यां तु चैत्रस्य कृत्वा प्राप्नोति निर्वृतिमिति” लैङ्के चैत्र- शुक्लाष्टमीमात्रस्य निमित्ततोक्तेः । मन्त्रस्तु तत्रैव दृश्यः । अशोच्य त्रि० शुच--कर्म्मणि ण्यत् न० त० । शोचनानर्हे यमुद्दिश्य शुच्यते तद्भिन्ने । “अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञा वादांश्च भाषसे” गीता । अशोधन न० अभावे न० त० । १ शोधनाभावे । न० ब० । २ शोधनशून्ये त्रि० । शोधनञ्चाशुचेर्जलादिना मलाद्यप- नयनम् ऋणादेः प्रतिदानञ्च तदभावोऽशोधनम् । अशोधित त्रि० न० त० । १ अप्रक्षालिते जलादिनाऽकृत मलाद्यपनयने २ अकृतर्ण्णादिप्रतिदाने च । अशोभन त्रि० शुभ--कर्त्तरि ल्युट् न० त० । १ शोभनभिन्ने कुत्सिते । भावे ल्युट् अभावे न० त० । २ मण्डनाभावे । अशोष्य त्रि० शुष--ण्चि--ण्यर्त् न० त० । शोषयितुमशक्ये । “अच्छेद्योयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च” गीता । अशौच न० शुचेर्भावः शौचं न० त० । १ शुचित्वाभावे स्मृति- प्रसिद्धे, विहि--तकर्म्मानधिकारित्वसम्पादके २ अधर्म्मविशेषे च । “जनने मरणे चैव त्र्यहाशौचस्य भागिनः” स्मृतिः । “समानं लघु चाशौचं पूर्व्वेणैव विशुध्यति । असमानं द्वितीयेनेति” यमः । स्वार्थे ष्यञ् आशौच्यमप्यत्र “आशौ- च्याद्विप्रमुच्येत” स्मृतिः । “अशौचं द्विविधं कालकृतं वस्तुस्वभावकृतञ्च तत्र कालकृतं “सव्रणः सूतकीत्या- दिना” अशुद्धिशब्दे ४८० पृष्ठे दर्शितम् तथाच । सपिण्डमरणजननादिकृतं कालविशेषेऽशौचम् काला- पगमे च तन्नाशः । तच्च चेतननिष्ठम् । बहुधा चास्य शुद्धितत्त्वादौ प्रपञ्चः । वस्तूनामशौचं स्वभा- वात् यथा मलमूत्रादेः, यत्संसार्गादितरवस्तूना- मप्यशौचं शुद्ध्यभावः एवं तेषां संसर्गादिकृतं चेतनादेरशौचं यथा उच्छिष्टचण्डालादिस्पर्शे एवमशौ-

चिस्वामिकद्रव्यविशेषाणामाप्यशौचम् शुद्ध्यभावः । अथ सपिण्डासपिण्डादिभेदेनाशौचकालविशेषो यथा “जनने मरणे च सप्तमपुरुषपर्य्यन्तं विप्रस्य दशाहः, क्षत्रियस्य द्वादशाहः, वैश्वस्य पञ्चदशाहः, शूद्रस्य मासः । दशमपुरुष पर्य्यन्तं सर्व्ववर्ण्णेषु त्र्यहः चतुर्दशपुरुषपर्य्यन्तं पक्षिणी जन्मनामस्मृतिपर्य्यन्तमेकाहः ततः स्नानमात्रम् । कन्यायाः सापिण्ड्यं त्रिपौरुषम् । अथ विदेशस्थाशौचम् । अशौचकालाभ्यन्तरे विदेशस्थस्याशौचश्रवणे शेषाहैः शुद्धिः । अशोचकालोत्तरश्रवणे तु ज्ञातिजननाशौचं नास्त्येव । पुत्रजनने तु सचेलस्नानात् शुद्धिः । मरणाशौचे तु वर्षाभ्यन्तरश्रवणे त्र्यहात् शुद्धिः । सचेलस्नानादङ्गा- स्पृश्यत्वनिवृत्तिः । वर्षोत्तरश्रवणे स्नानेन शुद्धिः सपिण्डानाम् । पुत्रादीनान्तु मातृपितृभर्त्तृमरणे वर्षोत्तरमेकाहेन शुद्धिः, द्वितीयवर्षे श्रवणे सद्यः । संपूर्णा- शौचातिक्रमे त्र्यहाशौचं न बालाद्यशौचातिक्रमे खण्डा- शौचातिक्रमे वा । अथगर्भस्रावाशौचम् । गर्भस्रावे तु स्त्रीणामेव षण्माषाभ्यन्तरेऽशौचं तच्च लौकिके कर्म्मणि माससमसंख्यदिनव्यापकं द्वितीयमासावधिमाससमसंख्यदि- नाधिकैकदिनात् परं व्राह्मण्या वैदिककर्म्माधिकारः क्षत्रि- याया दिनद्वयात् वैश्यायादिनत्रयात् शूद्रायास्तु दिनषट्- कादिति हारलता प्रभृतयः । सप्तमाष्टममासीयगर्भपतने स्त्रीणां संपूर्णाशौचम् निर्गुणसपिण्डानामहोरात्रं यथेष्टा चरणपपिण्डानां त्रिरात्रम् तच्च जातस्य तद्दिनएव मरणे ज्ञेयं द्वितोयदिनादौ तु मरणेनवमादिमासजातबालकवत् । अथ स्त्र्यशौचम् । कन्यायाः जन्मप्रभृतिद्विवर्षाभ्य- न्तरमरणे सद्यः शौचं तदुपरि वाग्दानपर्य्यन्तमेकाहः । वाग्दानोत्तरविवाहपर्य्यन्तं भर्त्तृकुले पितृकुले च कन्याया आदन्तजन्ममरणे सद्यः शौचम्, आ चूड़ादे- करात्रकम्, आ प्रदानात्त्रिरात्रं, स्यादिति विशेषः । दत्तक- न्यायाः पितृगृहे प्रसवमरणयोः पित्रोः शयनादिसंसर्गशू- न्ययोरपि त्रिरात्रं तथाविघबन्धुवर्गाणामेकरात्रम् सम्पर्के दशरात्रम् । अथ बालाद्यशौचम् । नवमादिमासजातबा- लकस्याशौचकालाभ्यन्तरमरणे मातापित्रोरस्पृश्यत्वयुक्तं तदेव जननाशौचं ज्ञातीनान्त्वशौचं नास्ति नवमादि- मासमृतजातयोस्तु कन्यापुत्रयोः पित्रादिसपिण्डानां जननाशौचं संपूर्ण्णम् । पुत्त्रजन्मनि मुखदर्शनात् पूर्व्वं सचेलस्नानं कृत्वा ब्राह्मणेभ्यश्च यथाशक्ति दत्त्वा बालकाय काञ्चनं दत्त्वा मुखं पश्येत । ततः पुनः सचेलस्नानम् ।

पृष्ठ ०४८७

अन्याशौचमध्येऽपि जातकर्म्मषष्ठीपूजे कर्त्तव्ये । पुत्रज- न्मनिमित्तकं वृद्धिश्राद्धं नाड़ीच्छेदात् पूर्व्वम् अशोचान्ते वा कर्त्तव्यम् । पुत्त्रकन्याजनने स्त्रीणां स्वजात्युक्तदशाहादितः परं लोकिककर्म्माधिकारः । पुत्त्रजनने तु वैदिककर्म्माधिं- कारोविंशतिरात्रोत्तरं स्नानात्, कन्याजनने तु मासोत्तरं स्नानात् ब्राह्मण्याः । शूद्रायास्तूमयत्रैव मासोत्तरं स्नानात् शुद्धिः । एतत् सर्व्वं पुत्त्रकन्ययोर्विद्यमानत्वे बोध्यम् । जननाशौचकालोत्तरं षण्मासाभ्यन्तरमजात दन्तमरणे पित्रोरेकाहः । एवं निर्गुणसोदरस्य, सपिण्डानान्तु सद्यः । षण्मासाभ्यन्तरेऽपि जातदन्तस्य मरणे पित्रोस्त्र्यहः सपिण्डानामेकाहः षण्मासोपरि द्विवर्षपर्य्यन्तं पित्रोस्त्र्यहः । सपिण्डानामकृतचूड़ेमृते एकाहः कृतचूड़े त्र्यहः । द्विवर्षोपरि सर्ब्धेषामनुपनीतस्य मरणे मासत्रया धिकषड़्वर्षं यावत् त्र्यहः । पञ्चवर्षोपनीतस्य तदानी- मपि दश । हः । मासत्रयाधिकषड़्वर्षोपरि सर्वेषां दशाहः । शूदाणां तु षण्मासोपरि द्विवर्षाभ्यन्तरे पञ्चाहः । अत्रापि कृतचूड़स्य द्वादशाहः । द्विवर्षोपरि षड़्वर्षाभ्य- न्तरे द्वादशाहः । अत्रापि दैवात् कृतोद्वाहेऽपि मासः । षड़्वर्षोपरि मासः । अत्र मासवर्षपरिगणना सावनेन “सूतकादिपरिच्छेदोदिनमासाव्दपास्तथा । मध्यमग्रहभुक्ति- श्च सावनेन प्रकीर्त्तिता” इति सूर्य्यसिद्धान्तात् । अथासपि- ण्डाशौचं गुरु मातामहमरणे त्रिरात्रं भगिनीमातुलानी मातुलपितृष्वसृमातृष्वसृगुर्व्वङ्गनामातामहीमरणे पक्षिणी । श्वश्रूश्वशुरयोर्भिन्नग्रामस्थयोर्मरणेऽहोरात्रम् । आचार्य्य- पत्नी पुत्रयोरुपाध्यायस्य मातृवैमात्रेयस्य श्यालकस्य सहाध्यायिनः शिष्यस्य च मरणेऽहोरात्रं मातृष्वस्रीयपितृष्व- स्रीयमातुलपुत्रभागिनेयमरणे पक्षिणी । पितामहभगिनीपु- त्रपितामहीभ्रातृतद्भगिनीपुत्ररूपपितृबान्धवत्रयमरणे पक्षि णी । मातामहभगिनीपुत्रमातामहीभगिनीपुत्रमातामही- भ्रातृपुत्त्ररूपमातृबान्धवत्रयमरणेऽहोरात्रम् । एकग्रामवा- सिगोत्रजमरणेऽहोरात्रमौरसव्यतिरिक्तपुत्त्रजननमरणयोः परपूर्व्वभार्य्याप्रसवमरणयोश्च त्रिरात्रम् । सजातीयपुरुषान्तर- संगृहीतस्वभार्य्यामरणेत्रिरात्रम् । मातृष्वसृपितृष्वसृमातु- लभगिनीपुत्राणां गृहस्थितानामाचार्य्यस्य च मरणे त्रिरा- त्रम् । श्वश्रूश्वशुरयोःसन्निधिमरणे त्रिरात्रं श्वश्रूश्वशुरयो- रेकग्रामस्थितयोर्म्मरणे पक्षिणी । प्रथममन्येनोढ़ा तेनैव जनितपुत्त्रा पुत्रसहितैवान्यमाश्रिता पश्चात्तेनापि जनित- पुत्रा तयोः पुत्रयोर्यथासम्भवं प्रसवमरणयोर्द्वितीयपुत्त्र-

पितुश्चत्रिरात्रं तत्सपिण्डामामेकरात्रं तथाविधपुत्त्रयोः परस्परप्रसवमरणयोर्मातृजात्युक्तमशौचम् । दौहित्रमरणे पक्षिणी । पितृमातृमरणे ऊढ़ानां कन्यानां त्रिरात्रम् । यदि मात्रष्वसृप्रभृतीनां दहनवहने करोति तदा त्रिरात्रम् । मातामहादीनां त्रिरात्राभ्यन्तरमरणश्रवणे तच्छेषेण शुद्धिः । तत्तत्कालोत्तरश्रवणे तु नाशौचं किन्त्वाचारात् स्नानम् । अथमृत्युविशेषाशौचम् । शास्त्राननुमतबुद्धिपूर्व्वकात्मघाति- नोनाशौचादि । शास्त्रानुमत्याऽनशनादिमृतस्य प्रमादादन- शनाशनिवह्निजलोच्चदेशप्रपतनसंग्रामशृङ्गिदंष्ट्रिनखिव्याल विषचाण्डालचौरहतस्य त्रिरात्रम् । शृङ्ग्यादिभिःस्त्रिया च क्रीड़ां कुर्व्वतः प्रमादहतस्यापि नाशौचादि । नागविप्रिय- कारित्वेन उद्धतस्य मरणोद्देशेन प्रवृत्तस्य विद्युद्धतस्य च चौर्य्यादिदोषेण राज्ञा हतस्य च कलहं कृत्वा राण्डालाद्यैर- समानैर्हतस्य च व्याधिजनकौषधस्य विषस्य वह्नेश्च दातुर्मर णेपाषण्डप्रायाश्रितस्य च नित्यं परापकारिणश्च क्रोधात् स्वयं प्रायोविषवह्निशस्त्रोद्बन्धनजलगिरिवृक्षप्रपातैर्मृतस्य चर्म्ममां- सास्थ्यादिमयपात्रनिर्म्मातुर्विप्रादेश्च मनुष्यबधस्थानाघि कारिणश्च कण्ठदेशोत्पन्नभगरोगस्य पुंस्कर्म्माशक्तनपुंसकस्य च ब्राह्मणविषयापराधकरणान्निहतस्य च बुद्धिपूर्व्वकब्राह्मण- हतस्य च महापातकिनश्च एवंविधपतितानां न दाहादिकं कार्य्यम् । तत्कृत्वा तप्तकृच्छ्रद्वयं कुर्य्यात् । म्लेच्छतस्करा- दिभिर्युद्धे स्वाम्यर्थं हतस्य विप्रादेर्दाहादिकमस्त्येव । अकृतप्रायश्चित्तस्य गलत्कुष्ठिनोन दाहादिकं कार्य्यं शस्त्रेणा- भिमुखहतस्य सद्यः शौचं दाहादि च । गवार्थे ब्राह्मणार्थे वा दण्डेन युद्धहतस्याहोरात्रमशौचम् । नृपतिरहितयुद्धे लगुड़ादिहतस्य पराङ्मुखहतस्य त्रिरात्रम् । गोविप्रपालने- ऽभिमुखपराङ्मुखत्वाभ्यां हतस्य सद्यस्त्रिरात्रे । शस्त्रघाते- तरक्षते सप्ताहादूर्द्ध्वं मरणे सम्पूर्णं, शस्त्रघाते त्र्यहादूर्द्ध्वं च प्रकृताशौचम् । शुद्धि० त० । एतत्प्रमाणानि तत्रैवा नु सन्धेयानि । “मातृवद्वर्णसङ्कराः” इत्युक्तेर्मूद्धावसिक्ताम्बष्ठादीना मनुलोमजानां मातृवर्णानुसारेणाशौचम् प्रतिलोनजानां तु “शूद्रेण तु सधर्म्माणः सर्वेऽपध्वंसजाः स्मृताः” इत्युक्तेः शूद्रतुल्याशौचमिति रघुनन्दनादयः । आचारस्तु मातृ- तुल्यतया दृश्यते अतएव चण्डालादीनां दशाहाशौचाचारः । देवतामन्त्रादिदातुर्मरणे त्रिरात्रम् । वेदाङ्गादि शास्त्रा- ध्यापकस्य तथाविधशिष्यस्य च मरणे एकाहः “गृहीतो देवता मन्त्रः सावित्रीग्रहणं कृतम् । यस्मात्तस्य त्रिरात्रं स्यात् ब्रह्मविद्या ग्रहोयतः” इति “उपनीयाध्यापकोयस्तस्मिन्नपि

पृष्ठ ०४८८

त्रिरात्रकम् । वेदवेदाङ्गशास्त्राणां व्याख्यानं शिक्षितं यतः । ज्ञानं प्रतिष्ठितं येन वेदाभ्यासोयतः कृतः । तस्मिन्मृते चैकरात्रं गुरोःशिष्ये तथैव” च मृत्स्यसूक्तोक्तेः दत्तक पुत्रस्य ग्रहीत्रादिकुले त्रिरात्रम् जनककुलेऽशौचाभावः । तत्रायं विशेषः । सपिण्डदत्तकस्यापि त्रिरात्रं वाचनिकं तत्पुत्रादीनां तु संपूर्ण्णमिति । असपिण्डदत्तकस्य तत्पुत्रा- णाञ्च त्रिरात्रमिति बहवः सपिण्डासपण्डिदत्तकतत्पुत्राणां त्रिरात्रमिति “भिन्नगोत्राः पृथक्पिण्डाः पृथग्वंशकराः स्मृताः । जनने मरणे चैव त्र्यहाशौचस्य भागिनः” इत्युक्ते रिति दत्तकमोमांसादयः । शवानुगमनाशौचम् । ब्राह्म- णशवस्यानुगमने ब्राह्मणस्य सचेलस्नानाग्निस्पर्शघृतप्राशनैः शुद्धिः । क्षत्रियस्यैकाहेन, वैश्यस्य द्व्यहेन, शूद्रस्य प्राणा- यामशतेन दिनत्रयेण च शुद्धिः । प्रमादाच्छूद्रशवानुगमने जलावगाहाग्निस्पर्शघृतप्राशनैः शुद्धिः । अनाथब्राह्मणस्य धर्मबुद्ध्या दहनवहनयोः स्नानघृतप्राशनाभ्यां सद्यः शौचम् । लोभेन सजातीयदाहे स्वजात्युक्ताशौचम् । असजातीय- शवस्य दहनवहनस्पर्शैः शवजात्युक्ताशौचम् । स्नेहाद- सम्बन्धिदाहकविप्रस्य तद्गृहवासे त्रिरात्रं तत्कुलान्न- भोजने दशरात्रं तद्गृहवासे तदन्नाभोजने चाहोरात्रं विशेषवचनाभावे सम्बन्धिनोमातुलादेरस्नेहेनापि अदाहे त्रिरात्रं चिताधूनसेवने सचेलस्नानं मृते शूद्रेऽस्थिसञ्च- यनकालाभ्यन्तरे तद्गृहं गत्वाऽश्रुपातने विप्रस्य त्रिरात्रम शौचं, स्थानान्तरे विशेषवचनाभावेऽहोरात्रं तद्गृहे तदूर्द्ध्वं मासाभ्यन्तरेऽहोरात्रं सचेलस्नानञ्च । सजातेर्दिवसेनैव क्षत्त्रियवैश्ययोर्द्व्यहेन ब्राह्मणः शुध्यति शूद्रस्तु स्पर्शं विनानुगमने सर्वत्र नक्तेन । मृतस्य शूद्रस्य बान्धवैः सह रोदनरहितविलापमात्रेऽहोरात्रेण । अस्थिसञ्चयन- कालश्च ब्राह्मणस्य चतुरहः शूद्रस्य दशाहः । त्र्यहा- शौचे द्वितीयाहः । मरणाशौचे विप्रस्य चतुर्थाहेऽस्पृश्यता- निवृत्तिः । शूद्रस्य दशमदिने सर्वस्य खण्डाशौचकाले त्रिभागकालेन अतिक्रान्ताशौचे सचेलस्नानेन जनने तु सपिण्डानां स्पृश्यतैव । पुत्रोत्पत्तौ स्नानात् पितुः स्पृश्यत्वं एवं विमातॄणामपि । एवं सूतिकास्पर्शे पितुर्विमातॄणाञ्च सूतिकातुल्यकालास्पृश्यत्वम् । अन्येषां स्नानमात्रं कन्या पुत्रजनने मातुर्द्दशरात्रमङ्गास्पृश्यत्वं शूद्रायास्तु दशरात्रमस्पृश्यत्वम् । अशौचकालादि विषये च प्रायोनिबन्ध- कर्त्तृणां मतभेदोदृश्यते बाहुल्यभयात् तन्न लिखितम् स्वस्व- देशप्रचलितनिबन्धानुसारेण तदवमेयम् । अशौचे तु वर्ण्णादि

विशेषादौ दश पक्षा हारलतायां दक्षेणोक्ताः यथा “सद्यःशौचं तथैकाहस्त्र्यहश्चतुरहस्तथा । षड्दश द्वादशाहश्च पक्षोमासस्तथैव च । मरणान्तं तथा चान्यत् दश पक्षास्तु सूतके” । तत्र मरणान्तं जननमर- णभिन्ननिमित्तम् । यथा “क्रियाहीनस्य मूर्खस्य महारोगिण एव च । यथेष्टाचरणस्याहुर्मरणान्तमशौचकम्” शु० त० स्मृतिः । “अस्नात्वा चाप्यहुत्वा च अदत्त्वाऽश्नंस्तथा द्विजः । एवंविधस्य विप्रस्य सर्व्वदा सूतकं भवेत्” दक्षः “अन्य पूर्ब्बा यस्य गेहे भार्य्या स्यात्तस्य नित्यशः । अशौचं सर्व्वकार्य्येषु देहे भवति सर्व्वदेति” नि० सि० स्मृतिः “मरणान्तपक्षस्तु निन्दार्थवादपरः “नामधारकविप्रस्तु दशाहं सूतकी भवेदिति” माधवघृतवचने नामधारकविप्रस्यापि दशाहाशौचविधानात्” नि० सि० । दासाद्यशौचे विशेषः तत्र दासाः पञ्चदशधा दासशब्दे वक्ष्यमाणास्तेषु गर्भदासस्य सपिण्डान्तरजननमरणयोः स्वामिकार्य्ये सद्यः शौचं भक्त- दासस्य त्र्यहः “सद्यःस्पृश्यो गर्भदासो भक्तदासस्त्र्यहा- च्छुचिः” नि० सि० स्मृत्युक्तेः कर्म्मकरदासानां विशेषः “मूल्यैः कर्म्मकराः शूद्रा दासोदासास्तथैव च । स्नाने शरीरसंस्कारे गृहकर्मण्यदूषिताः” शाता० उक्तः । दत्तदासदास्यादीनां तु, “दासी दासश्च सर्व्वोवै यस्य वर्ण्णस्य यो भवेत् । तद्वर्ण्ण- स्य भवेच्छौचं दास्या मासन्तु सूतकम्” अङ्गि० “स्वामि- शौचेन दासाद्याः स्पृश्याः मासात्तुकर्म्मसु । योग्याः स्यु र्मासतोदासी सूतके स्पृश्यतामियात्” षट्त्रि० । दत्त- दासादीनां सपिण्डमरणादौ स्वाम्यशौचसमसंख्यकदिना- दूर्द्ध्वम् सत्यपि मासाद्यशौचे स्वामिकार्य्ये स्पृश्यतेति हरदत्तः एवमन्तेवासिनामपि । “दासान्तेवासिभृतकाः शिष्या- श्चैकत्रवासिनः । स्वामितुल्येन शौचेन शुध्यन्ति मृतसूतके” वृह० उक्तेः । दासादेः स्वामितत्सपिण्डमरणेऽशौचमाह विष्णुः “पत्नीनां दासानामानुलोम्ये स्वामितुल्यमशौचं मृते स्वामिन्यात्मीयम्” अत्रानुलोम्येनेत्युक्तेः प्रातिलोम्येऽशौचा- भाव एव तस्य शास्त्रीयदासत्वाभावात् “वर्ण्णानामानुलोम्येन दास्यं न प्रतिलोमत” इति याज्ञ० स्मृत्या प्रातिलोम्येन दासत्वनिषेधात् । “सूतकानां परिच्छेद इत्यादि सू० सि० प्रागुक्तवचनात् सावनदिनस्यैव ग्राह्यता । मिताक्षराकृता तु रात्रिं विभागां कृत्वाद्यभागद्वये चेत् पूर्ब्बदिनम्, अन्त्ये चेत् परदिनमिति आरम्भकाले विशेष उक्तः । प्रागर्द्धरात्रात् प्राग्वा सूर्य्योदयात् पूर्ब्बदिनमिति मतान्तरम् । एतेषु देशाचारतो व्यवस्था । अशौच्यन्नभक्षणेऽपि तत्तुल्य-

पृष्ठ ०४८९

मशौचम् । “अथ ब्राह्मणादीनामशौचे यः सकृदेवा- न्नमश्नाति तस्य तावदशौचम् यावत्तेषाम्” विष्णुः एतत् ज्ञानतः, अज्ञाने तु “अन्तर्दशाहेभुक्त्वान्नं मृतके सूतकेऽपि वा तस्याशौचं भवेत्तावद्यावदन्नं व्रजत्यधः” अङ्गिरसोक्तं- ज्ञेयम् “उभयत्र दशाहानि कुलस्यान्नं न भुज्यत” इति यमः । उभयत्र जननमरणयोः दशाहानीत्यशौचकालो- पलक्षणम् । कुलस्य सूतकयुक्तस्य सम्बन्ध्यन्नमसकुल्यैर्न- भोक्तव्यम् । सकुल्यानां न पुनर्दोषः “सूतके तु कुलस्यान्नमदोषं मनुरब्रवीत्” इति तेनैवोक्तत्वात् अयञ्च निषेधोदातृभोक्त्रोरन्यतरेण जननमरणे ज्ञाते सति द्रष्टव्यः । “उभाभ्यामपरिज्ञाते सूतकं नैव दोषकृत् । एकेनापि परिज्ञाते भोक्तुर्दोषमुपावहेदिति षड़्त्रिंश- न्मतदर्शनात् । तथाविवाहादिषु सूतकोत्पत्तेः प्राक् ब्राह्मणार्थं पृथक्कृतमन्नं भोक्तव्यमेव । “विवाहोत्सवयज्ञेषु त्वन्तरा मृतसूतके । पूर्वसङ्कल्पितार्थेषु न दोषः परिकीर्त्तित” इति वृहस्पतिस्मरणात् तथाऽपरोऽपि विशेषः षड़्विंशन्मते दर्शितः । “विवाहोत्सवयज्ञेषु त्वन्तरामृत- सूतके । परैरन्नं प्रदातव्यम्भोक्तव्यञ्च द्विजोत्तमैः । भुञ्जा- न्नेषु तु विप्रेषु त्वन्तरा मृतसूतके । अन्यगेहोदकाचान्ताः सर्वे ते शुचयः स्मृताः” नि० सि० इति । तथाऽशौचिपरिग्र- हत्वेऽपि केषु चित्द्रव्येषु दोषाभावः । यथाह मरीचिः । “लवणे मधुमांसे च पुष्पमूलफलेषु च । शाककाष्ठतृणेष्वप्सु दधिसर्पिःपयःसु च । तिलौषधाजिने चैव पक्वापक्वे स्वयंग्रहः । पण्येषु चैव सर्वेषु नाशौचं मृतसूतके” इति । शाक्वम्भक्ष्य जातम् । अपक्वन्तण्डुलादि । स्वयंग्रह इति खयमेव स्वाम्यनुज्ञातो गृह्णीयात् न तद्धस्तात् । एतदप्यामान्नविषयं सत्रप्रवृत्तविषयञ्च । “अन्नसत्रप्रवृ- त्तानामाममन्नमगर्हितम् । भुक्त्वा पक्वान्नमेतेषांत्रि रात्रन्तु पयः पिबेदिति” अङ्गिरः स्मरणात् । अत्र पक्वशब्दो- ऽभक्ष्यव्यतिरिक्तौदनादिविषयः । शवसंसर्गनिमित्ताशौ- चे त्वङ्गिरसा विशेषौक्तः । “अशौचं यस्य संसर्गादापतेद्गृ- हमेधिनः । क्रियास्तस्यैव लुप्यन्ते गृह्याणाञ्च न तद्भवे- दिति” । तदशौचङ्केवलं गृहमेधिन एव न पुनस्तद्गृहम- वानां भार्यादीनान्तद्द्रव्याणाञ्च भवेदित्यर्थः । एवमेवातिक्रान्ताशौचेऽपि । “संसर्गाद्यस्य चाशौचं यस्या- तिक्रान्तकालता । तदीयस्य पदार्थस्य नाशौचं विद्यते क्वचित्” षट्त्रि० नि० सि० । कर्म्मविशेषे कर्म्मारम्भे च तत्तत्कर्ण्णणि अशौचाभावः यथोक्तम् । “कारवः शि-

ल्विनो वैद्या दासीदासास्तथैव च । राजानो राजभृत्याश्च सद्यःशौचाः प्रकीर्त्तिताः” प्रचेतसा, । लघुविष्णुना च “व्रतय- ज्ञविवाहेसु श्राद्धे होमार्चने जपे । आरद्धे सूतकं न स्या- दनारब्धे तु सूतकम् । प्रारम्भोवरणं यज्ञे संकल्पो व्रत बन्धयोः । नान्दीश्राद्धं विवाहादौ श्राद्धे पाकपरिष्क्रिया” वरणमिति ऋत्विक्परम् तेषाञ्च मधुपर्कग्रहणोत्तर- मशौचाभावः । “गृहीतमषुमर्कास्तु यजमानात्तु ऋत्विजः । पश्चादशौचं पतितं न भवेदिति निश्चयः” ब्रह्मपुरा० उक्तेः एतन्मूलकमेव त्रिंशच्छ्लोक्यां तत्तत्कार्य्येषु अशौचाभाववचनम् यथा “तत्तत्कार्य्येषु सत्रिव्रति- नृपनृपवद्दीक्षितर्त्विक्स्वदेशभ्रंशापत्स्वप्यनेकश्रुतिपठनभिष- क्कारुशिल्प्यातुराणाम् । संप्रारब्धेषु दानोपनयनयजन- श्राद्धयुद्धप्रतिष्ठाचूड़ातीर्थाङ्गयात्राजपपरिणयनाद्युत्सवे- ष्वेतदेव” “तीर्थेति आकस्मिकतीर्थप्राप्तौ तदङ्गं श्राद्ध- मशौचे कर्त्तव्यम् “विवाहदुर्गयज्ञेषु यात्रायां तीर्थ- कर्मणि । न तत्र सूतकं तद्वत् कर्म्म यज्ञादि कारयेत्” पैठो० उक्तेः यात्रा रथयात्रादि । जपः पुरश्चरणादि संकल्पितस्तोत्रपाठादिश्च । व्रती संकल्पेन गृहीतव्रतादिः “गृहीतनियमस्यापि न स्यादन्यस्य कस्यचिदिति” ब्राह्मोक्तेः “वरं प्राणान् परित्यक्ष्ये मुण्डनं शिरसोऽपि वा नत्वनभ्यर्च्य भीञ्जयं भगवन्तं त्रिलोचनम्” इत्युक्तनियमवतो देवपूजायामधिकारः । कृतनियमविषया “शिवविष्ण्वर्चनंदीक्षा यस्य चाग्निपरिग्रहः । श्रौतकर्म्माणि कुर्व्वीत स्नातः शुद्धि- मवाप्नुयात्” यमोक्तिः “जपो देवार्चनविधिः कार्य्योदीक्षान्वि- तैर्नरैः नास्ति पापं यतस्तेषां सूतकं वा यतात्मनाम्” मुक्ता- पली च । “अथ सूतकिनः पूजां वक्ष्याम्यागमचोदिताम् । स्नात्वा निर्वर्त्त्य नित्यञ्च मानस्या क्रियया हि वै । बाह्य- पूजाक्रमेणैव ध्यानयोगेन पूजयेत्” शारदा । मानसजपे तु अकृतनियमस्यापि अशुचेरप्यघिकारः “अशुचिर्वा शुचिर्वापि गच्छन् तिष्ठंस्तथा स्वपन् । मन्त्रैकस्मरणोविद्वान् मनसैव समम्यसेत् “रामार्चनचन्द्रिकोक्तेः “मानसमप्युशुचिति” वचनं तु पठनपाठनाविषयम् । तारादिविषये न अकृतनि- यमस्याप्यधिकारः “तारायाश्चैव काल्याश्च त्रिपुराया विशेष- तः । जनने मरणे चैव न त्यजेयुर्जपार्चनम्” इति तन्त्रोक्तेः । अन्याशौचे नियमाः नि० सि० याज्ञवल्क्यः “इति संप्लुत्य गच्छे- भुर्गृहं बालपुरःसराः । विदश्य निम्बपत्राणि नियता द्वारि वश्मनः । आचम्याग्न्यादि सलिलं गोमयं गौरसर्षपान् । प्रविशेयुः समालभ्य कृत्वाश्मनि पदं शनैः” । “प्रवेशानादिकं

पृष्ठ ०४९०

कर्म प्रेतसंस्पर्शिनामपि” नि० सि० । “क्रीतलब्ध्वाशनाभूमौ स्वपेयुस्ते पृथक्क्षितौ या० इदञ्चाद्येऽह्नि । यथाशुद्धि- तत्त्वे वैजवापः “शमीमालभन्ते “शमी मे पापं शमयत्विति” अश्मानमालभन्ते “अश्मेव स्थिरोभूयासमिति” अग्निम्- “अग्निर्नःशर्म यच्छत्विति” ज्योगित्यन्तरा गामजमुपस्पृशन्तः क्रीत्वा लब्ध्वावान्यगेहादेकान्नमलवणमेकरात्रं दिवा- भोक्तव्यं “त्रिरात्रं च कर्म्मोपरमणम्” क्रीताद्यशनमुपवासा- शक्तस्य । आश्वलानस्तु “नैतस्यां रात्र्यामन्नं पचेरंस्त्रि- रात्रमक्षारलवणाशिनः स्युर्द्धादशरात्रं चेत्याह महागुरुषु” । अशक्तौ रत्नाकरे आपस्तम्बः “भार्याः परमगुरुसंस्थायां चाकालभोजनानि कूवींरन्” यदा मृतिः परदिने तावत्कालमि- त्यर्थः । वृहस्पतिः “अधःशय्यासना दीना मलिना भोगव- र्जिताः । अक्षारलवणान्नाः स्युःर्लब्धक्रीताशनास्तथा” अक्षा- रलवणशब्देऽक्षारलवणशब्दार्थ उक्तः । भोगोऽभ्यङ्गताम्बूलादिः “तैलाभ्यङ्गो बान्धवानामङ्गसंवाहनञ्च यत् । तेन चाप्या- यते जन्तुर्यच्चाश्नन्ति स्वबान्धवाः मार्क० पुरा० वाक्यन्तु अन्त्यदिनविषयम् “अशौचान्ते तिलकल्कैः स्नाता गृहं प्रविशे- युरिति विष्णूक्तेः सपिण्डानामस्थिसञ्चयनादूर्द्धंभोगोऽप्युक्तः विष्णु० पु० । “शय्यासनोपमोगस्तु सपिण्डानामपीष्यते अस्थिसञ्चयनादूर्द्धं संयोगस्तु न योषिताम्” तिलान् ददत पानीयं दीपं ददत जाग्रतः । ज्ञातिभिः सह भोक्तव्य मेतत् प्रेतेषु दुर्लभम्” भारतम्! भोजनं च दिवैव । दिवा चैव च भोक्तव्यममांसं मनुजर्षभेत्यक्तेः प्रागुक्तवैजवापोक्तेश्च । “क्रीत्वा लब्ध्वा वा दिवान्नमश्नीयुः” पारस्करोक्तेश्च अशौचमध्ये यत्नेन भोजयेच्च स्वगोत्रजान्” आदि पुरा० ज्ञातिभिः सह भोजनञ्च तृतीयादिदिनपरम् । प्रथमेऽह्नि तृतीये च सप्तमे दशमे तथा । ज्ञातिभिः सह भोक्तव्यमिति” मरीच्युक्तेः । “मांसाशनं च नाश्नीयुः शयीरंश्च पृथक् क्षितौ” मनुः । लवणक्षीरमांषान्नापूपमांसानि पायसम् । वर्ज्जये- दाहतान्नेषुबालवृद्धातुरैर्विना” देवजानीयकारि० “मत्स्य मासानि न भक्षयेयुरा प्रदानात्” गौत० “अघस्रस्तरे त्र्य- हमनश्नन्त आसीरन्” वसिष्ठः अशौचे पीठादिनिषेधात् अवकाले उपवेशार्थं कटम्रस्तरः कार्य्यः “पाणिषु मृण्मयेषु पर्ण्णपुटेषु वा ऽश्नीरन्” हारीतः । “उपवासो गुरौ प्रेते पत्न्याः पुत्रस्य चैवहि” मरीचिः । अन्त्यदिने विशेषः “यस्य यस्य तु वर्ण्णस्य यद्यत् स्यात् पश्चिमं त्वहः । स तत्र गृहशुद्धिं च वस्त्रशुद्धिं करोत्यपि । ग्रामाद्बहिस्ततोगत्वा प्रेतस्पृष्टे तु वाससी । अन्त्यानामाश्रितानाञ्च त्यक्त्वा स्नानं

करोत्यथ” ब्राह्मम् अत्र तिलकल्कादिस्नानं प्रागुक्तम् अशोचाहेषु सर्व्वदिनेषु वर्ज्जनीयधर्म्मकृत्यमाह शङ्खः “दानं ग्रहोहोमः स्वाध्यायः पितृकर्म च । प्रेतपिण्डक्रिया वर्ज्जमशौचे विनिवर्त्तते” अत्र विशेषोमिताक्षरायाम् “अशुचित्वेन सकलश्रौतस्मार्त्तकर्म्माधिकारनिवृत्तौ प्रस- क्तायां केषुचिदभ्यनुज्ञानार्य माह । “वैतानौपासनाः कार्याः क्रियाश्च श्रुतिचोदनात्” या० । वितानोऽग्नीनां विस्ता- रः तत्र भवावैताना स्तेनाग्निसाध्याः अग्निहोत्रदर्शपूर्ण मास्याद्याः क्रिया उच्यन्ते । प्रतिदिनमुपास्यत इत्युपासनो गृह्योऽग्निस्तत्रभवाः औपासनाः सायम्प्रातर्होमक्रिया उच्यन्ते । ता वैतानोपासना वैदिक्यः क्रियाः कार्याः कथं वैदिकत्वमिति चेत् श्रुतिचोदनात् । तथाहि । “यावज्जीव मग्निहोत्रञ्जहुयात्” इत्यादि श्रुतिभिरग्निहोत्रादीनां चोदना स्पष्टैव । तथा “अहरहः स्वाहां कुर्यादन्नाऽभावे केनचिदा काष्टादिति” श्रुत्यौपासनहोमोऽपि चोद्यते । अत्र च श्रौतत्वविशेषणोपादानात् स्मार्त्तक्रियाणां दानादी नामननुष्ठानङ्गम्यते । अतएव वैयाघ्रपादेनोक्तम् । “स्मार्त्त कर्म्मपरित्यागो राहोरन्यत्र सूतके । श्रौते कर्म्मणि तत्कालं स्नातः शुड्विमवाप्नुयादिति” । श्रोतानाञ्च कार्यत्वा- भिधानान्नित्यनैमित्तिकानां करणम् । ययाह पैठीनसिः । “नित्यानि निवर्त्तेरन्वैतानवर्ज्जं शालाग्नौ चैक” इति । नित्यानि निवर्त्तेरन् इत्यविशेषेणाबश्यकानां नित्यनैमि- त्तिकानान्निवृत्तौ प्रसक्तायां वैतानवर्जमित्यग्नित्रयसा- ध्यावश्यकानाम्पर्युदासः । शालाग्नौ चैक इति गृह्याग्नौ भवानामप्यावश्यकानां पाक्षिकः पर्य्युदास उक्तः । अतस्ते- ष्वशौचं नास्त्येव । काम्यानां पुनःशौचाभावादननुष्ठानम् । मनुनाप्यनेनैवाभिप्रायेणोक्तम् । “प्रत्यूहेन्नाग्निषु क्रिया” इति । अग्निषु क्रिया न प्रत्यूहेदित्यनग्निसाध्यार्नाम्पञ्चम- हायज्ञादीनान्निवृत्तिः । अत एव संवर्त्तः । “होमन्तत्र प्रकुर्व्वीत शुष्कान्नेन फलेन वा । पञ्चयज्ञविधानन्तु न कुर्य्यान् मृत्युजन्मनोरिति” । वैश्वदेवस्य अग्निसाध्यत्वेऽपि वचनान्निवृत्तिः “विप्रोदशाहमासीत वैश्वदेवविवर्ज्जित” इति तेनैवोक्तत्वात् । “सूतके कर्मणान्त्यागः सन्ध्यादीनां विधी- यत “इतियद्यपि सन्ध्यायानिवृत्तिः श्रूयते तथाप्यञ्जलिप्रक्षे पादिकङ्कार्य्यम् । “सूतके सावित्र्या चाञ्जलिम्प्रक्षिप्य प्रदक्षिणं कृत्वा सूर्य्यं ध्यायन्नमस्कुर्यादिति” पैठिनसिस्मरणात् । यद्य- पि वैतानौपासनाःकार्य्या इति सामान्येनोक्तं तथाप्यन्ये- न कारयितव्यम् । “अन्य एतानि कुर्युरिति” पैठीनसिस्मर-

पृष्ठ ०४९१

णात् । वृहस्पतिनाप्युक्तम् । “सूतके मृतके चैव अशक्तौ श्रा- द्धभोजने । प्रवासादिनिनित्तेषु हावयेन्न तु हापयेत्” इति । तथा स्मार्त्तत्वेऽपि पिण्डपितृयज्ञश्रावणीकर्म्माश्वयुज्यादिकश्च नित्योहोमःकार्य्य एव । “सूतके तु समुत्पन्ने स्मार्त्तङ्कर्म्म- कथम्भवेत्! । पिण्डयज्ञं चरुं होममसगोत्रेण कारये- दिति” जातूकर्ण्यस्मरणात् । यद्यपि साङ्गे कर्मण्यकर्त्तृत्व- न्तथापि स्वद्रव्यत्यागात्मकम्प्रधानं स्वयङ्कुर्य्यात् तस्या- नन्यनिष्पाद्यत्वात् । अतएवोक्तम् । “श्रौते कर्मणि तत्कालं स्नातः शुद्धिमवाप्नुयादिति” । यत्पुनः “दानम्प्रतिग्रहोहोमः स्वाध्यायश्च निवर्त्तत” इति होमप्रतिषेधः । स काम्याभि- प्रायो वैश्वदेवाभिप्रायो वा व्यवस्थापनीयः” इत्यर्न्तन । संध्यादी नामप्यपवादमाहापरार्केपुलस्त्यः “संध्यामिष्टिं चरुं होमं यावज्जीवं समाचरेत् । न त्यजेत् सूतके वापि त्यजन् गच्छेदधोद्विजः । सूतके मृतके चैव संध्याकर्म्मसमाचरेत् । मनसोच्चारयेन्मन्त्रान् प्राणायाममृते द्विजः” १ यत्तुचन्द्रिका- यां जावालः “सन्ध्यां पञ्च महायज्ञान्नैत्यिकं स्मृतिकर्म्म च । तन्मध्ये हापयेत्तेषां दशाहान्ते पुनः क्रियेति” यच्च संवर्तः “सूतके कर्म्मणां त्यागः सन्ध्यादीनां विधीयतेः” यच्च विष्णु० पुरा० “सर्वकालमुपासा तु सन्ध्ययोः पार्थिवेष्यते । अन्यत्र सूतकाशौचविभ्रमातुरभीतितः” इति तत् संपूर्णसन्ध्यापरम् “अर्घ्यान्ता मानसी सन्ध्या कुशवारिविवर्जितेति” शुद्धिदीपे च्यवनोक्तेः पैठीनसिस्त्वत्र मन्त्रोच्चारणमप्याह “सूतके सावि- त्र्याञ्जलिंप्रक्षिप्य सूर्य्यंध्यायन्नमस्कुर्य्यात्” प्रयोगपरिजाते भरद्वाजोपि “सूतके मृतके कुर्य्यात् प्राणायामममन्त्रकम् । तथा मार्जनमन्त्रांस्तु मनसोच्चार्य्यमार्जयेत् । गायत्रीं सम्यगु- च्चार्य्यसूर्यायार्घ्यं निवेदयेत् । मार्जनं तु न वा कार्य्यमुपस्थानं न चैवहि” एवं मिताक्षरापरिजातादौ अशौचे सन्ध्या- करणभेदस्योक्तेः गौड़ानां तदनाचरणमनाचार एव तस्य श्रौतत्वेन स्मृत्या बाधानुचितत्वादिति द्रष्टव्यम् । “ग्रहणादावप्यशौचापवादमाह व्याघ्रः “स्मार्तकर्मपरि- त्यागो राहोरन्यत्र सूतके इति” लैङ्गे “सूतके मृतके चैव न दोषो राहुदर्शने । तावदेव भवेच्छुद्ध्विर्यावन्मुक्ति र्न दृश्यते” प्रयोगपारिजाते “वृहस्पतिः “कन्याविवाहसंक्रान्तौ सूतकं न कदाचन” । महागुरुनिपातवर्षमध्ये कर्म्मविशेषेऽ- शौचम् । “स्नानं चैव महादानं स्वाध्यायं चाग्नितर्पणम् । प्रथमाव्दे न कुर्व्वीत महागुरुनिपातने” हेमा० स्मृतिः । महागुरवश्च माता पिता भर्त्ता च अतिगुरुशब्देउक्ताः । “प्रमी- तौ पितरौ यस्य देहस्तस्याशुचिर्भवेत् । नापि दैवं न वा पैत्रं या-

वत् पूर्ण्णो न वत्सरः” देवी पु० अग्नितर्पणं लक्षहोमादि, न त्वाधानं तस्य प्रथमाब्देऽपि विधानात् यथा “पितुः सपिण्डी करणं वार्षिकं मृतवासरे । आधानाद्युपसंप्राप्तावेतत् प्रागपि वत्सरात्” हेमा० उश० । अग्नितर्पणमित्यत्र अन्यतर्पणमिति शुद्धितत्त्वे पाठः । आधानादीत्यादिपदेन आवश्यक वृद्धिनिमित्तनित्यकर्म्मणोर्ग्रहणम् । श्राद्धकौमुद्यां देवी पु० “महातीर्थस्य गमनमुपवासव्रतानि च । संसत्सरे न कुव्वींत महागुरुनिपातने” एतदेकवाक्यतया प्रागुक्तवचने स्नानपदं काम्यतीर्थादिस्नानपरम् महादानसाहचर्य्यात् स्नाध्यायपद मपि काम्यवेदपारायणपरम् “तथैव काम्यं यत् कर्म्म वत्सरात् प्रथमादृते” लघुहा० वचनैकवाक्यत्वात् “महागुरु निपाते तु काम्यं किञ्चित् न चाचरेत् । आर्त्त्विज्यं ब्रह्मचर्य्यं च श्राद्धं दैवयुतञ्च यत्” कालि० पु० “सपिण्डी कारणादूर्द्धं प्रेतः पार्वणभुग्भवेत् । वृद्धीष्टापूर्त्तयोग्यश्च गृहस्थश्च सदा भवेत्” मत्स्य पु० । वृद्धीत्यनेन वृद्धिनिमित्तक सपिण्डनाभावे नाधिकारीत्यर्थः गृहस्थश्च सदा भवेदित्यनेन गृहस्थोचितनित्यपञ्चयज्ञेष्वधिकारः । अतएव पितृमरणा- शौचोत्तरमेव वैश्वदेवश्राद्धं विहितम् । एवं वृद्धिश्राद्धाभावे वर्षपर्य्यन्तं तत्तत्कर्म्मण्यशौचमिति स्थिते “प्रेत कर्म्माण्य- निवर्त्त्य चरेन्नाभ्युदयक्रियाम् । आचतुर्थं ततः पुंसि पञ्चमे शुभदं भवेदिति” ज्योतिषवाक्यं शुभदमित्युक्त्या शुद्ध्यर्थच- तुर्थाब्दकर्त्तव्यश्राद्धोत्तरं प्राशस्त्यमात्रपरमेव । एतच्चाशौचं वर्षमध्ये आवश्यकवृद्ध्यर्थसपिण्डनाभावएव । “अर्वाक् संवत्- सरात् वृद्धौ पूर्ण्णे संवत्सरेऽपि वा” इत्यादि स्मृत्यनुसारेण आवश्यकवृद्धिनिमित्तसपिण्डापकर्षे तु काम्यादिकर्मकरण- योग्यता । अत्र विशेषमाह लौगाक्षिः । “अन्येषां प्रेतकर्म्माणि महागुरुनिपातने । कुर्य्यात् संवत्सरादर्वाक् श्राद्धमेकं तु वर्जयेत्” प्रेतकर्म्म दाहाद्येकादशाहान्तं तत्राशौचान्तरस्या प्रतिबन्धकत्वात् “आद्यं श्राद्धमशुद्धोऽपि कुर्य्यादेकादशेऽह नीति निर्ण्ण० सि० धृतस्मृतेः । तेन एकं सपिण्डनं वार्षि- कादि च । एवं देवी० पु० वचनेऽपि बैत्रपदं पार्वणसपिण्डन- वार्षिकपरम् । अत्रापवादः माधवीये ऋष्य० “पत्न्याः पुत्रस्य तत्पुत्रभ्रात्रोस्तत्तनयेषु च । स्नुषास्वस्रोश्च पित्रोश्च संघातमरणं यदि । अर्वागव्दान्मातृपितृपूर्व्वं सपिण्डमाचरेत्” लौगा० “पत्नीपुत्रस्तथा पौत्रो भ्राता तत्पुत्रकाअपि । पितरौ च यदेकस्मिन् म्रियेरन् वासरे तदा । आद्यमेकादशे कुर्य्यात् त्रिपक्षे तु सपिण्डनम्” इदम् एकदिनमरणविषयमेव “महागुरुनिपाते तु प्रेतकार्य्यं यथाविधि । कुर्य्यात् संवत्

पृष्ठ ०४९२

सरादर्व्वागेकोद्दिष्टं न पार्वणम्” इति धवलनिबन्ध- वाक्यात् । “माता चैव तथा भ्राता भार्य्या पुत्रस्तथा स्नुषा । एषां मृतौ चरेच्छ्राद्धमन्यस्य न पुनः पितुः” इति भृगुवचनं भिन्नदिनमरणेऽपि पितुर्मृतावन्यस्य सपिण्डनं न कार्य्यमेषा- मेव कार्य्यमित्येतत्परमिति नि० सि० । “पितर्य्युपरते पुत्रो- मातुः श्राद्धान्निर्वत्तते । मातर्य्यपि च वृत्तायां पितृश्राद्धा- दृते समाम्” माध० वृह० वचनन्तु वार्षिकश्राद्धपरम् मातुः ऋते इत्याकर्षः मातरं पितरं च विना अन्यस्य- श्राद्धात् वार्षिकश्राद्धात् समां व्याप्य निवर्त्तते इत्यर्थः । “अन्यश्राद्धं परान्नञ्च गन्धमाल्यञ्च मैथुनम् । वर्ज्जयेद्गुरु- पाते तु यावत् पूर्ण्णो न वत्सरः” देवलवचने अन्यपदं भृगुवचनोक्तमात्रादिभिन्नपरम् । अन्नपदञ्च स्विन्नान्नपरं “भिप्सोऽस्त्री भक्तमन्धोऽन्नमित्यमरोक्तेः “स्विन्नमन्नमुदाहृतम्” इत्युक्तेश्च न तु परस्वामिकामान्नमात्रपरमन्नशब्देन रूद्या परिभाषया च सिद्धान्नस्यैव झटित्युपस्थापकत्वात् आमान्नस्य लक्ष्यार्थतया विलम्बेनोपस्थितेश्च । एवमे- वाचारः “विशेषतः शिवापूजां प्रमीतपितृको नरः । यावत् वत्सरपर्य्यन्तं मनसाऽपि न चिन्तयेत्” कालिकापु० वाक्यं वार्षिकदुर्गापूजाविषयं नित्यपूजायाः कर्त्तव्यतायाः दशाहमध्येऽपि प्रागुक्तेः । “द्वयोरेव महागुर्व्वोरव्दमेकमशौचकम् । नान्येषामधिकाशौचं स्वजातिविहितात् किलेति” श्राद्धकौ० धृतजातू० वचनं तु पुरु- षविषयम् । स्त्रीणां भर्त्तुर्महागुरुतायाः सर्व्वसम्मतत्वेन तन्मरणे अधिकाशौचस्योचितत्वात् अतएव “महागुरुविप- त्तिषु इत्यादिना सामान्यतो बहुवचनमुपात्तम् । “गयाश्राद्धं मृतानां तु पूर्ण्णे त्वव्दे प्रशस्यते” हेमा० भवि० पु० । तीर्थ- श्राद्धं गयाश्राद्धम् श्राद्धमन्यच्च पैतृकम् । अव्दमध्ये न कुर्वीत महागुरुविपत्तिषु त्रिस्थ० गरु० पु० । इदं वृद्ध्यर्थसपिण्डनाभावे । वृद्धौ सपिण्डनापकर्षे तु वर्षमध्येऽपि दर्शादिकं कार्य्यमेव “पितुः सपिण्डनं कृत्वा कुर्य्यान्मासानुमासिकम्” छन्दोगप० वचनात् “सपिण्डी- करणादूर्द्ध्वं नरः पार्व्वणभुग्भवेत्” मात्स्यात् “ततः प्रभृति वै प्रेतः पितृसामान्यमश्नुते । विन्दते पितृलोकं च ततः श्राद्धं प्रवर्त्तते” इति हारीतवचनाच्चेति शूल पाणिः । “उद्वाहश्चोपनयनं प्रथमेऽव्दे महीपते! । कृते सपिण्डनेऽप्यूर्द्ध्वमस्थ्नां चोद्धरणं त्यजेत् । तथापि कर्त्तुमिच्छन्ति त्रीणिं चैतानि वै सुताः । मासिकान्य वशिष्टानि चापकृष्य चरेत् पुनः” ब्रह्म वै० पु० । अत्रेदं

बोध्यं वृद्धिं विना कुलधर्म्मैकपुत्रत्वादिवशतः वर्षमध्ये सपिण्डनापकर्षेऽपि पितृत्वप्राप्तिर्वर्षान्तएव “कृते सपिण्डीकरणे नरः संवत्सरात् परम् । प्रेतदेहं परित्यज्य भोगदेहं प्रपद्यते” विष्णु ध० उक्तेः “अर्वाक् संवत्- साद्यस्य सपिण्डीकरणं भवेत् । प्रेतत्वमपि तस्यापि विज्ञेयं वत्सरं नृप!” इत्यग्निपु० उक्तेश्च । तेन एतद्विषये महागुरूणां प्रेतत्वसत्त्वेन विवाहोपनयनादौ दैवपैत्रेषु च नाधिकारः वृद्धिनिमित्ते सपिण्डने संवत्रमप्राप्यापि प्रेतत्वविमु- क्तिस्तेन सर्व्वत्राधिकारः । “अर्वाक् संवत्सराद्वृद्धौ पूर्ण्णे संवत्सरेऽपिवा । ये सपिण्डीकृताः प्रेता न तेषां च पृथक्क्रिया” शाता० वाक्ये पूर्ण्णवत्सरस्येव वृद्ध्यारम्भ कालस्यापि प्रेतत्वविमोचनहेतुत्वोक्तेः तथात्वम् । यतः सपिण्डीकता अतो न प्रेताः प्रेतपदप्रतिपाद्या विमुक्त प्रेतभावा इत्यर्थः । तत्र विशेषः । “अस्थिक्षेपं गयाश्राद्धं श्राद्धं चापरपाक्षिकम् । प्रथमेऽव्देऽपि कुर्वीत यदि स्याद्भक्तिमान् सुतः” मदनपारिजातधृतवचनम् । “भक्तिमान् भक्त्याख्य- श्राद्धकारीति मदनपारिजातादयः । “भक्तिश्राद्धं तु त्रिस्थली- सेतौ उक्तम् तच्च गयाश्राद्धादिपद्धतौ अस्माभिर्दर्शितं ततएवावगम्यम् । एवं क्षताशौचमपि कर्म्म विशेषानर्हत्वप्रयो- जकम् । विवरणं क्षताशौचशब्दे” ग्रहणेऽशौचं ग्रहण- शब्दे वक्ष्यते । रजस्वलाशौचन्तु अशुद्धिशब्दे उक्तप्रायम् । “अपाटवाद्यशौचाद्यैर्यदि विघ्नं प्रजायते । तदशौचे व्यतीते तु तेषां श्राद्धं विधीयते” तिथि० त० स्मृतिः । अशौचसङ्कर अशौचयीः सङ्करः । जननमरणाशौचयो र्मध्ये पुनर्जननामरणाशौचयोः पातेन जनिते अशौच- विशेषे । तत्कालभेदो यथा जननाशौचमध्ये जनना- शौचान्तरपाते पूर्व्वाशौचकालेन शुद्धिः । पूर्णाशौ- चान्त्यदिने पूर्णाशौचान्तरपाते अन्तिमदिनोत्तरदिनद्वयेन शुद्धिः । अन्तिमदिवसोत्तरप्रभाते सूर्य्योदयात् पूर्व्वं तत्पाते सूर्य्योदयावधिदिनत्रयेण शुद्धिः । एवं मरणाशौचेऽपि । वर्द्धितदिनद्वयत्नयाभ्यन्तरे अशौचान्तरपाते पूर्ब्बैणैव शुद्धिः । अशौचत्रितयान्तकृत्यमेकदैव । तद्द्वितीयदिनकृत्यं तत्परदिने । अत्र दशमदिनतत्प्रभातयोः पितृमातृभर्त्तृ मरणे तु न दिनद्वयत्रयाच्छुद्धिः किन्तु स्वावध्येव सम्पूर्णा- शौचमिति । ज्ञातिजननाशौचमध्ये स्वपुत्रजनने पूर्व्वार्द्धे पूर्ब्बेण, परार्द्धे परेण शुद्धिः । एवं ज्ञातिमरणमध्ये पितृमा- तृभर्त्रृमरणे पूर्व्वार्द्धे पूर्व्वाशौचकालेन, परार्द्धेपित्राद्यशौच- कालेन शुद्धिः । स्वपुत्त्रजननाशौचान्तिमदिनतत्प्रभातयोर्ज्ञाति-

पृष्ठ ०४९३

जनने, पितृमातृभर्त्तृमरणाशौचान्तिमदिनतत् प्रभातयोर्ज्ञा- तिमरणेऽपि न दिनद्वयत्रयवृद्धिः । स्वपुत्त्रयोस्तु तथा जनने मातापित्त्रोस्तुतथा मरणे न द्विनद्वयत्रयवृद्धिः । जनना- शौचयोस्तु सन्निपाते पूर्ब्बार्द्धे जातोयदाऽशौचाभ्यन्तरे मृतस्तदा सपिण्डानां सद्यः शौचेन पूर्व्वाशौचस्य नाशः । तन्ना- शादेव परार्द्धजातमातापितृव्यतिरिक्तानां परजननाशौचस्य निवृत्तिः । परजातमरणे तु न तथा तस्य पूर्वजननावधि- स्थायित्वादिति गुरुचरणाः । एवं द्वितीयजातस्य पित्रोस्तु पूर्ब्बार्द्धजातमरणे पूर्ब्बाशौचकालावधि अङ्गास्पृश्यत्वयुक्त- मशौचं, परार्द्ध जातमरणे तु स्वावधिजननाशौचमङ्गास्पृ- श्यत्वयुक्तमिति । औत्सर्गिकसमसंख्यदिवसीयजननमरणा- शौचयोः सन्निपाते मरणाशौचकालेन शुद्धिः । तदन्यका लयोस्तु दीर्घकालाशौचकालेन शुद्धिः । ततश्च पुत्त्रवत्याविं- शतिरात्राशौचान्त्यदिने पत्युर्मरणे बहुकालेन जननाशौ- चकालेन शुद्धिः तथा सपिण्डद्वयजननजातद्वादशा- हान्त्यदिने पितृमातृभर्त्तृमरणेऽपि बहुकालीनाशौचकालेन शुद्धिः । प्रथमदिने सपिण्डमरणद्वये यावदशौचं सर्वगो- त्रास्पृश्यत्वयुक्तम् एवं प्रथमाहे सकुल्यद्वयरणेऽङ्गास्पृ- श्यत्वयुक्तं त्रिरात्रम् । तेनैतत् त्रिरात्रं गुरु विदेशम- रणादौ त्रिरात्रंतु लघु स्नानेनैवाङ्गास्पृश्यत्वनिवृत्तेः । ततश्चोभयोः सन्निपाते गुरुणैव शुद्धिः । एवं विदेशस्थमृत- ज्ञातित्रिरात्राद्विदेशस्थमृतपितृमातृभर्त्तृत्रिरात्रं गुरु । संपूर्णाशौचे तु अशक्तानामपि यावदशौचमक्षारलवणा- शित्वदर्शनात् । अत्रापि तावत्कालं तथासिद्धत्वा- त्तत्रापि गुरुणैव शुद्धिः । तुल्यत्रिरात्रयोस्तु सन्निपाते पूर्व्वेणैव शुद्धिः । तथा कन्यापुत्त्रयमजोत्पत्तौ मातु- र्मासेन शुद्धिः । तयोरशौचमध्ये मातुः कन्यामरणे सद्यः शुद्धिर्न पुत्त्रमरणात्, अन्येषान्तु प्रथमजातमरणात् शुद्धिः । न परजातमरणात् एवमन्यद्भाव्यं सुधीमिः” शुद्धितत्त्वम् । अशौचान्त पु० अशौचस्यान्तोयत्र । स्वजात्युक्ताशौचावसाना- धारे दशमादौ दिने “अशौचान्ताद् द्वितीयेऽह्नि शय्यां दद्या- द्विलक्षणाम्” । “अशौचान्ताद्द्वितीयेऽह्नि यस्य नोत्सृज्यते कृषः” इति च स्मृतिः । अशौर्य्य न० अभावे न० त० । १ शौर्य्याभावे अपराक्रमे न० ब० । २ तच्छून्ये त्रि० । अश्न त्रि० अश्नुते व्याप्नोति अश्नाति वा अश--नन् । १ व्यापन शीले २ भोजनशीले च “मृगोनाश्नो अति यज्जुगुर्य्यात्” ऋ० १ । १७३ । २ “अश्नोव्यापकः अशनशीलश्च” भा० “कर्म्मणि नन् । ३ व्याप्ते “तस्य भ्राता मध्यमो अस्त्यश्नः” ऋ० १ । १६४ ।

१ । “अश्नः व्याप्तः भा० ४ असुरभेदे पु० मुष्णन्नुषसः सूर्य्येण स्तवानश्नस्य” ऋ० २ । २० । ५ । “अश्नुते स्वतेजशा सर्वं जगदित्यश्नः कश्चिदसुरः भा० । “अध्वर्य्यवोयः स्वश्नं जघान” ऋ० २ । १४ । ५ । ५ । करणे नन् । सोमकण्डन- प्रस्तरे । “नृभिर्धूतः सुतोश्नैरव्यो वारैः” ऋ० ८ । २ । २ । अश्नैः अश्मभिः करणभूतैः सुतोऽध्वर्युभिरभिषुतः” भा० । अश्नुतेऽम्बरम् । ६ मेघे निरु० । अश्नीतपिबता स्त्री अशनीत पिबत इत्युच्यते यस्यां निदेश- क्रियायाम् मयू० स० । भोजनादिनिदेशक्रियायाम् “अश्नीतपिबतीयन्ती प्रसृता स्मरकम्म श” भट्टिः । अश्मक पु० अश्मेव स्थिरः निश्चलत्वात् इवार्थेकन् । १ ऋषिभेदे “वेदस्थानेन वात्स्येन तथाश्मकसुमन्तुना” भा० शा० प० । २ दक्षिणदेशस्थे देशभेदे । “गन्तव्योमलयः श्रीमान् पर्व्वतो धातुमण्डित” इत्युपक्रम्य “तथाश्मका पुलिन्दाश्च कलिङ्गाश्च विशेषतः” रा० कि० का० । वृहत्संहितायान्तु स देशः पश्चिमोत्तरस्यां दिशि । “दिशि पश्चिमोत्तरस्यां माण्डव्यतुषारतालहनमद्राः । अश्मककुलू नहडस्त्री- राज्यसिंहवनखण्डाः” इति कर्म्मविभागे उक्तम्” अतउभतत्रापि तन्नामको देशः । तस्य जनपदवाचित्वात् तद्देश वासिषु तद्राजनि च ततः कृताणो बहुष लुक् । ३ तद्देश वासिनि ४ तद्राजनि च ब० व० । “साल्वावयवप्रत्यग्रथकन कूलाश्मकादिञ्” पा० सू० साल्वजनपदावयवत्वेनोक्तेः ५ साल्वदेशावयवे च साल्वदेशश्च वृह० सं० कूर्म्मविभागे नवसु खण्डेषु मध्यखण्डे उक्तः “भारतवर्षे मध्यात् प्रागादि विभाजिता देशाः भद्रारिमेदमाण्डव्यसाण्वनीपोज्ज्वि- हानसंख्याताः” इत्युपक्रम्य “गजाह्वयश्चेति मध्यमिदम्” इति नवखण्डे कूर्म्मभागे मध्यखण्डे तस्य स्थितिरुक्ता अतः साल्वावयवनामकोऽश्मकः तदीयदक्षिणप्रदेशस्थः इति गम्यते तेन रामायणवाक्यं तद्विषयकमिति न विरोधः । अश्मके साल्वावयवे भवः इञ् आश्मकिः । तद्दे- शभवे त्रि० तद्राजनि च बहुषु लुक् आश्मकाः साल्वा- वयवावश्मकवासिषु तद्राजसु च ब० व० । स्त्रियां न लुक् आश्मक्यः । साल्वशब्देऽस्य विवृतिः । अश्मकदली स्त्री अश्नुते अश--मनिन् कर्म्म० । काष्ठकदल्याम् । अश्मकुट्ट पु० अश्मनि प्रस्तरएव धान्यादिकं कुट्टयति कुट्ट- अण्--उप० स० । वानप्रस्थभेदे, तस्योदूखलादिशून्यत्वेन तण्डुलादेर्वितुषीकरणस्य तत्रैव विधानात्तथात्वम् । “अश्म- कुट्टोभवेद्वापि दन्तोलूखलिकोऽपि वा” मनुः । ण्वुल् । अश्मकुट्टकोऽप्यत्र । “दन्तोलूखलिकः कालपक्वाशी वाश्मकुट्टकः” या० स्मृतिः ।