वाचस्पत्यम्/कल्पक

पृष्ठ १८२०

कल्पक त्रि० कल्पयति रचयति आरोपयति वा कृप--णिच्- ण्वुल् । १ रचके २ आरोपके च । ३ कर्चूरे (कचूर) भावप्र० ४ नापिते पु० शब्दमाला तस्य केशवेशरचकत्वात् तच्छेद- त्वात् वा तथात्वम् । कल्प + स्वार्थे कन् । ४ कल्पशब्दार्थे च कल्पकारः पु० कल्पं कल्पसूत्रं करोति कृ--ण्वुल् । १ कल्पसूत्र- कारकेषु आश्वलायनादिषु कल्पं वेशं करोति अण् । २ वेशादिकारके त्रि० ३ नापिते पु० ण्वुल् । कल्पकारकोऽप्यत्र कल्पक्षय पु० कल्पस्य सृष्टेः रचनाविशेषस्य क्षयोयत्र । प्रलये । “पुरा कल्पक्षये वृत्ते जातं जलमयं जगत्” वृहत्कथा । “कल्पक्षये पुनस्ते तु प्रविशन्ति परं पदम्” विष्णुपुरा० । कल्पतरु पु० कर्म्म० राहुशिरोवत् त० वा । १ देवतरुभेदे कल्पपादपशब्दे विवृतिः । “आसीत् कल्पतरुच्छाया- नाश्रिता सुरभिः पथि” “मेरौ कल्पतरोरिव” रघुः । “निगमकल्पतरोर्गलितं फलम्” भाग० १, १, २ । २ स्मृति- निबन्धनभेदे शारीरकसूत्रभाष्यटीकाभामतीव्याख्यान- रूपे ३ ग्रन्थे च कल्पद्रुम पु० कर्म्म० राहुशिरोवत् त० वा । देवतरुभेदे । संकल्पविषयफलदातृत्वाच्च तस्य कल्पद्रुमत्वम् “अनुकूल- यतीन्द्रोऽपि कल्पद्रुमविमूषणैः” कुमा० । “नाबुद्ध कल्पद्रुमतां विहाय जातं तमात्मन्यसिपत्रवृक्षम्” रघुः । “कल्पद्रुमैरिह विचित्रफलैर्विरेजुः” माघः । कल्पद्रु- कल्पवृक्षादयोऽप्यत्र । कल्पन न० कृप--छेदने भावे ल्युट् । १ छेदने त्रिका० । कृपू- सामर्थ्ये णिच्--भावे ल्युट् । २ रचमायाम् ३ विधाने ४ आरोपे च । कल्पना स्त्री कृप--णिच्--भावे युच् । १ रचनायाम् “उद्धा- रेऽनुद्धृते तेषामियं स्यादं शकल्पना” मनुः “प्रबन्धकल्पना कथा” अम० २ विधाने ३ आरोहणाय गजसज्जीकरणे हेम० “सकल्पनं द्विरदगणं वरूथिनः” माघः । ४ व्यतिरेकव्याप्ति- ज्ञानाधीने अनुमानभेदे नैया० ५ अर्थापत्तिरूपे प्रमाणा- ऽन्तरे मीमांसकावेदान्तिनश्चाहुः । आरोपश्चाविद्य- मानपदार्थस्य अन्यत्र स्थितस्य अन्यत्र प्रतिभासरूपः मानसव्यापारः । “कल्पनापोढमभ्रान्तं प्रत्यक्षं निर्वि- कल्पकम्” सर्व्वद० स० । यथा रज्जौ सर्पकल्पना । वेदान्तिमते एवं प्रपञ्चस्य ब्रह्मणि कल्पनारूप आरोपः ।

“चिन्मयस्याद्वितीयस्य निष्कलस्याशरीरिणः । उपास- कानां सिद्ध्यर्थं ब्रह्मणोरूपकल्पना” । निराकारस्य साकरतया जगदाकारेणारोपोऽपि कल्पनैव स चाध्यासशब्दे उक्तः । तदेतत् मुक्ताफले तट्टीकायां च निर्ण्णीतं यथा- “अहमेवासमेवाग्रे नान्यद्यत् सदसत् परम् । पश्चादहं यदेतच्च योऽवशिष्येत सोऽस्म्यहम्” मुक्ताफ० । “अहमेवेति कर्त्रन्तरस्य व्यावृत्तिः आसमेवेति क्रिया- न्तरस्य । अग्रे मायासम्बन्धादहमेव त्रिधा विभक्त इत्यर्थः, पश्चान्मायावियोगादनन्तरमप्यहमेव प्रपञ्चस्यादि- मध्यावसानेष्वहमित्यर्थः । यच्चैतत् प्रपञ्चरूपं तदप्यहं नान्यत्र सिद्धं मय्यारोपितं यथाऽ न्यत्र सिद्धः सर्पोरज्जौ एवं विवेचनात् भ्रमे निवृत्ते योऽवशिष्येत सोऽहमस्मि इदन्तया स्वरूपस्य निर्देष्टुमशक्यत्वादेवमुच्यते । एतेन यथा कटकादिष्ववस्थात्रयेऽपि सुवर्णत्वमेव सत्यम् । तथा जगदा- दिमध्यान्तेष्वनुष्यूतं सत्तामात्रं भगवत्स्वरूपमिति लक्षणार्थ इत्युक्तं, न तावदस्यासम्भवः “सदेव सोम्येदम्” इत्यादि- श्रुतिसिद्धत्वात् । न च कालाकाशादिष्वतिव्याप्तिः तदुत्- पत्तेः श्रुतत्वात् विमतमनित्यं बाध्यत्वात् शुक्तिरूप्यवदित्यनु- मानाच्च । नापि साकारेषु चतुर्ष्वव्याप्तिः तेषामाकारति- रोहितत्वात् तस्मान्निर्दोषं लक्षणम् । एवं सामान्यलक्षण- मुक्त्वा विशेषाल्लक्षयितुमाह” टी० “स द्वेधा निराकारः साका- रश्च अनवच्छिन्नं चैतन्यं निराकारः, सत्वावच्छिन्नं चैतन्यं साकारः । स चतुर्धा रजस्तमोभ्यां युक्ते सत्वे पुरुषः १ रजसा ब्रह्मा २ तमसा रुद्रः ३ शुद्धे विष्णुरेव ४” मुक्ता० । “स द्वेधेति द्वेधात्वमेवाह निरेति अनवच्छिन्ने वस्तुन्यव- च्छेदक उपाधिराकारः तेन रहितो निराकारः तत्सहितोऽन्यः । तत्राद्यं लक्षयति “अनवच्छिन्नमिति । द्वितीयं लक्षयति सत्वेति । अस्यैव भेदानाह स चेति सः साकारः । तदाद्यं भेदमाह रजस्तमोभ्यामिति । तुल्याभ्यां रजस्तमोभ्यां युक्ते सत्वे प्रतिफलितं चैतन्यं पुरुषशब्दार्थं इति पूरंणीयम् । एवमुत्तरत्र रजस्तमोभ्या- मिति तृतीयया तयोरप्राधान्थ” “सहयुक्ते चाप्रधाने” (पा०) इति स्मरणात् तेन पुरुषे सत्वं बहुलं, रजस्तमश्च तदपेक्ष- वा न्यूनमित्यर्थः । न तु त्रीणि समान्येव त्रिसाम्यस्य प्रकृतिलक्षणत्वात्, स्तोकाधिकभावश्चैषां कार्य्य गम्यो न तु मासादिमूर्त्तद्रव्यवत् प्रत्यक्षः । युक्तग्रहणं द्वयोर्वर्त्तते, सत्व- ग्रहणं त्रिषु । द्वितीयं भेदमाह रजसेति । रजसा यक्ते सत्वे

पृष्ठ १८२१

ब्रह्मा । अत्र च मात्रया विद्यमानमपि तमो रजसः प्राधान्य वक्तुं नोक्तम् नतु तन्नास्त्येव तत्कार्य्यस्योप- लम्भात् तृतीया तु प्राग्वत् तेन ब्रह्मणि तमस्तोकं तदपेक्षया रजः प्रभूतमित्यर्थः । रजसः प्रागुक्तिः सत्वापेक्षया हेयत्वात् तुर्यप्रकरणानुरोधाच्च तृतीयं भेदमाह तमसेति । अत्र रजोमात्रानुरोधादिकं प्राग्वत् । चतुर्थमाहशुद्धेविष्णु- रेवेति शुद्धे रजस्तमोभ्यामस्पृष्टे सत्वे विष्णुरेव विष्णुसंज्ञैव क्रियते न तु तत्रावन्तरवत्संज्ञान्तरमित्येवशब्दार्थः । तथाहि “तमेनं विशुद्धोर्जितसत्वाकारं सदाशिव” इत्याचक्षते” शैवाः । पशुपतिरिति पाशुपताः । पुरुषोत्तम इति पाञ्चरात्राः । आदिविद्वान् सिद्ध इति कापिलाः । ईश्वर इति षातञ्जलाः । इह तु तस्य विष्णुसंज्ञैव । यद्वा विष्णुं पञ्चात्मक मित्यत्र पञ्चानामपि विष्णुसंज्ञामुक्त्वा चतुर्णां संज्ञा- न्तरमप्युक्तम् । शुद्धसत्वोपाधिस्तु विष्णुसंज्ञ एवेत्येपशब्दार्थः । ते च ब्रह्मविष्णुरुद्राः प्रत्येकम् आधिदैविकादिभेदात् त्रेधा विष्णुरेव” टो० “अगोचरस्य गोचरत्वे हेतुः प्रकृतिगुणः सत्वम्, गोचरस्य बहुरूपत्वे रजः, बहुरूपस्य तिरोहित- त्वे तमः । तथा परस्परमुदासीनत्वे सत्वम्” मुक्ता० । “एवमुपाधिसंभेदात् पञ्चरूपतामुक्त्वा इदानीमननु- संहितोपाधेरुपहितप्रत्ययायोगादुपाधीन् लक्षयति अगोचरस्येति । अगोचरस्य अविषयभूतस्य वस्तुनोगोचरत्वे विषयीभावे हेतुर्यः प्रकृतिगुणः तत् सत्वमित्यर्थः । हेतुः प्रकृतिगुणैत्युत्तरत्र पञ्चस्वनुवर्त्तते । गोचरस्य सतोयत्सम्बन्धान्नानात्वं तद्रजः । तस्यैव तिरोहितत्वे कारणात्मनावस्थाने हेतुस्तमः इत्यर्थः । विनाशे इत्यनुक्त्वा सत्कार्य्यपक्षाश्रयणात्तिरोहितत्वे इत्युक्तम् । एवमाधि- दैविकोपाधिस्वरूपमुक्त्वा आध्यात्मिकोपाधिस्वरूपमाह तथेति । अयमर्थः--परस्परमुदासीनमित्रद्विषत्सु उदासीनत्वे हेतुः सत्वम् इति” टी० “गोचरत्वे सत्वम्, उपकारित्वे रजः, अपकारित्वे तमः । गोचरत्वादीनि, स्थितिसृष्टिसं- हाराः” मुक्ता० । “आधिदैविकाध्यात्मिकोपाधिलक्षणादा- धिभूतोपाधिस्वरूपमपि लक्षितं येन हि एकस्मिन् वस्तुनि द्विरूपोविच्छेदः असावाधिभौतिकः तदुक्तम् “योध्यात्मिकोऽयं पुरुषः सोऽसावेवाधिदैविकः । य स्त्रत्रोभयविच्छेदः स स्मृतोह्याधिभौतिकः” । उक्तान् गोचरत्वादीन् उपाधीनुन्मीलयितुमाह गोचरत्यादीनीति । गोचरत्वबहुरूपत्वतिरोहितत्वानि क्रमात् स्थित्यादिशब्दै रुच्यन्त इत्यर्थः । न चैवं सृष्ट्यनन्तरस्थितिरिति विरु-

द्धत्वं शङ्क्यं स्थितिपूर्वकत्वात् सृष्टेः । स्थिता हि मृदा- दयोघटाद्यात्मना सृज्यन्ते नास्थिता इति अतएवोक्तं “सत्वं त्रिलोकम्थितये स्वमायया विभर्षि शुक्लं खलु वर्णमा- त्मनः । स्वर्गाय रक्तं रजसोपसंहितं कृष्णं च वर्णं तमसा जनात्यये” इति टी० “उदासीनत्वादीनि च” मुक्ता० । “एवमाध्यात्मिकेष्वपीत्याह उदासीनेति । अयमर्थः यदिदं चैत्रादेरुपकारापकारवैधुर्य्येणावस्थानं सा स्थितिः । उपकारकत्वेन सृष्टिः । अपकारकत्वेन तु संहारः । ततश्च जगत्स्थित्यादिहेतव आधिदैविकाः, अन्ये त्वाध्यात्मिकाः । सुरनरादयः अवताराश्च सर्वे विना कृष्णम्, स तु पुरुषः त्रिविक्रमावतारत्वात् यथोक्तम् “तयोर्वां पुनरेवाहमदित्या- मास कश्यपात् । उपेन्द्र इति विख्यातो वामनत्वाच्च वामनः” (भाग०) इति । अत एव तत्र तत्र विश्वरूपप्रकटनं पूर्वावतारदेशवात्सल्यञ्च । दृश्यते चाद्यापि कुशस्थलीमूर्त्तौ त्रैविक्रमचिह्नं कृष्णव्यपदेशश्च । अतएव प्रह्रादसंहितायां द्वारकामाहात्म्ये तृतीये अध्याये वैकुण्ठमलङ्करिष्यता भगवता सकलं निजं तेजस्तस्यां मूर्त्तौ विन्य- खमिति दर्शितम् । तथा हि “यत्र त्रैविक्रमी मूर्त्तिर्वहते यत्र गोमती । नरा मुक्तिं प्रयास्यन्ति चक्र- तीर्थेन संगताः । कलेवरं परित्यक्तं प्रभासे हरिणा तदा । कलाभिः सहितं तेजस्तस्यां मूर्त्तौ निवेशितम् । तस्मात् कलियुगे विप्रा! नान्यत्र प्राप्यते हरिः । यदि कार्यं हि कृष्णेन तत्र गच्छत मा चिरम्” इति । तथा “आदौ त्रिविक्रम इति ख्यातिरासीन्महीतले । कृष्णस्य तु कलान्यासात् कृष्ण इत्यभिधीयत” इति । यत्तु सत्वं विशुद्धमित्यादिना शुद्धसत्वतासंकीर्त्तनं त्तत् सत्वम्यस्त्व- विषयं, न तु यथाश्रुतमेव गुणान्तरकाय्यस्याप्युपल- म्भात् तत्र तदसत्यमन्यत्र तु वास्तवमिति तु भक्ति- मात्रं तस्मात् पुरुष एवायमिति सन्तोष्टव्यं निष्क्रष्टव्यं चेदमुपरिष्टात् । यथा चैता ब्रह्मादिमूर्त्तयोगुणमूलाः तथा हास्यादयोरसाश्च तन्मूला एवेत्युपरिष्टात् प्रवेदयिष्यामः । किं बहुना तत्त्रितयतारतम्यवैचित्र्याक्रान्तमिदं विश्वं तदुक्तं “न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि देवेषु वा पुनः । सत्वं प्रकृतिजैर्मुक्तं यदेभिः स्यात् त्रिभिर्गुणैरिति” टी० “तेषु विष्णुब्रह्मरुद्रा निमित्तं पुरुष उपादानं गोचरत्वे तु चैतन्यम्, एव पञ्च भेदाः तत्र निराकारः” मुक्ता० । एवमुपाधिस्वरूपं निर्धार्योपहितेषु संख्यायिशेषस्यो- पयोगमाह तेष्विति” तेषु स्थितिसृष्टिसंहारेषु विष्णु-

पृष्ठ १८२२

दयः क्रमान् निमित्तम् कुलाल इव घटस्य, पुरुष उपादानं समवायिकारणं घटस्येव मृत्, दृष्टा च कारणद्वय- पूर्विका कार्य्यप्रवृत्तिः असमवायिकारणं तु निमित्तान्तर्गत- मेवेति पृथङ्नोक्तम् । अतएव “अन्वयादितरतश्चेति” भाग० प्रथमश्लोके द्वयमेवोपात्तम् । गोचरत्वे प्रतीतिविष- यत्वे तु निर्विशेषचैतन्यं हेतुः “तस्य भासा सर्वमिदं विभा- तीति” श्रुतेः । तत्र स्थित्यादिनिमित्तार्थं त्रयः, उपादानार्थं चैकः गोचरत्वार्थमन्यश्चेति “विष्णुं पञ्चात्मकम् इत्यत्र पञ्चै- वोक्ता न न्यूनाधिका इत्यभिप्रेत्याह एवमिति । नचैवमेकः सामान्यात्मा विशेषरूपाश्च पञ्चेति षट्कमाशङ्क्यं विशेष- परिहारे सामान्यस्यानवस्थानात् एवं तावत् पञ्च वस्तूनि स्वयं लक्षयित्वा तदेव ग्रन्थान्तरानुरूपेण लक्षणेन द्रढ़यितु- माह तत्रेति । निराकार इति निराकारस्य लक्षणं कथ्यत इत्यर्थः” टी० । “न यत्र कालोऽनिमिषां परः प्रभुः कुतो नु देवा जगतां य ईशिरे । न यत्र सत्वं न रजस्तमश्च न वै विकारो न महान् प्रधानम् । परं पदं वैष्णवमा- मनन्ति तत् यत्र नेतीत्यतदुत्सिसृक्षवः । विसृज्य दौरात्म्य- मनन्यसौहृदाहृदोपगुह्यार्हपदं पदे पदे” (भाग०) मुक्ता० । “तत्रापि न यत्रेति तटस्थस्य, परं पदमिति स्वरूपस्य । तत् परं पदं वैष्णवम् आमनन्ति विष्णुनाधिष्ठितं अघिकृताधिष्ठितेन राज्ञाधिष्ठितवत् ब्रह्मादिपदानामपि विष्णुनाऽधिष्ठितत्वात् परमित्युक्तं विष्णुनैवाधिष्ठित- मित्यर्थः । यत्र पदे कालोनास्ति यः अनिमिषां ब्रह्मादीनां परः प्रभुः सहर्त्ता महाप्रलयेऽपि नाशोनास्त्येवेत्यर्थः । अतएव कालाभावे किंपुनर्न्यायेन देवा अपि तत्र न सन्ती- त्याह कुतोन्विति । तथा देवाभावे जीवा अपि न सन्तीत्याह जगतामिति । ये देवा जगताम् उच्चावचां गतिं गच्छतां जीवानामीशाः तेषां का वार्त्ता? तत्कृतविघ्नगन्धोऽपि नास्तीत्याह ईशिरे इत्यनित्यत्वद्योतनार्थं लिट्प्रयोगः । यत्र च पदे सत्वादिर्नास्ति सत्वमिन्द्रियदेवतारूपं, रज इन्द्रियम्, । तम इन्द्रियार्थरूपं, विकारोऽहङ्कारस्तेषां त्रयाणां कारणं महान् बुद्धितत्त्वं तदहङ्कारस्य प्रधान मव्यक्तं तन्महतः । सत्वाद्यभावादेतत् प्राप्तवतां पुनर्जन्मा- दिशङ्कावीजलेशोऽपि नास्तीत्यर्थः । एवं दुःखं नास्तीत्युक्त्वासु- खमस्तीत्याह यत्रेतीति । यत् विष्णुपदं हृदा मनसा उपगुह्या श्लिष्य अनन्यसौहृदाभवन्ति अन्यत्र विषये प्रीतिं परित्यजन्ति तादृक्सुखाभावात् तद्धि पदे पदे क्षणे क्षणे अर्हपदं अर्हणस्य आदरस्य स्थानम् उत्तरोत्तरचमत्करणीय-

त्वात् दोरात्म्यं विसृज्य अनादिदुर्वासनावासितत्व त्यक्त्वा विषयान्तरस्मृतिरपि नास्तीत्यर्थः नेति नेतीत्यु- पनिषदुपदेशविश्वासबलात् अतत् विष्णुपदादन्यत् उत्सिसृक्षवः स्वेच्छयैवोत्सृष्टवन्तः । नित्यनिरतिशय- सुखानुभवरूपे विष्णुपदे अनुभविता अनुभवनं अनु भवनीय इति कर्त्तृकरणकर्माणि अतच्छब्देनीच्यन्ते तानि ह्यनुभवार्थमुपादीयन्ते सत्यनुभवे तु त्यज्यन्त असत्य- त्वादन्तरायत्वाच्च” टी० “इत्थं मुनिस्तूपरमेद्व्यवस्थितो विज्ञा- नदृग्वीर्य्यसुरन्धिताशयः” । पुरुषः--“भूतैर्यदा पञ्चभिरात्म- सृष्टैः पुरं विराजं विरचय्य तस्मिन् । स्वांशेन विष्टः पुरुषा- मिधानमवाप नारायण आदिदेवः” (भाग०)मुक्ता० । “एवमस्य द्विविधलक्षणमुक्त्वा अत्राधिकारिणम्हाह इत्थमिति । इत्थं व्यवस्थितः अनेन प्रकारेण विशिष्टामवस्थामापन्नो मुनिरुपरमेत् न किञ्चित् कुर्य्यात् यतोविज्ञानस्य विशुद्धज्ञानरूपस्य विष्णोर्दृक् दर्शनं साक्षात्कारः तस्य वीर्य्यं बलं तेन सुरन्धितो यथा पुनर्नोदेति तथा हिंसितः आशयोजीवत्वोपाधिर्य्येन स तथा । अयमर्थः वक्ष्यमाण भूमिकोपासनाक्रमबलात् सत्वपुरुषान्यताख्यातिमापन्न- स्तामपि सायुज्यार्थी निरोद्धुकाम इत्येतामवस्थामा- पन्नो मुनिरत्राधिक्रियते नान्यः । अवश्यञ्चाधिकारि- निर्धारार्थं इत्थमित्यादि ज्ञेयम् अन्यथास्योद्धरणं निःप्रयोजनं स्यात् । इति शुकः राजानं प्रति पुरुषलक्षण- माह । भूतैरित्यादि । आत्मसृष्टैः आत्मना प्रकृति- मधिष्ठाय सृष्टैः पुरं देहं विराजं ब्रह्माण्डं विरचय्य निष्पाद्य तस्मिन् स्वांशेन जीवकलया यदा प्रविष्टः तदा पुरुषसंज्ञामवाप पुरि शयनाद्वसनाद्वा पुरुषः अनंशेऽप्यंशोक्तिः कल्पनया । नारायणः जलशायी आदिदेवो निराकारः” टी० । मुक्ताफलस्थाः श्लोकास्तु भागवतीयाः । कल्पनाकाल त्रि० कल्पनायाः कालः कालो यस्य । संकल्पवदाशुविनाशिनि अस्थिरे पदार्थे त्रि० । कल्पनी स्त्री कृप--छेदने करणे ल्युट् ङीप् । कर्त्तर्य्याम् । (काञ्चि) हेमच० । कल्पपादप पु० कर्म्म० राहुशिरोवत् त० स० वा । १ सुरतरुभेदे “मृषा न चक्रेऽल्पितकल्पपादपः” नैष० । महादानान्तर्गते स्वर्णनिर्म्मितपादपाकारे देये २ द्रव्यभेदे तद्विधानं हेमा० दा० उक्तं यथा“मत्स्य उवाच । “कल्पपादपदानाख्यमतः परमनुत्तमम् । महादान प्रवक्ष्यामि सर्व्वपातकनाशनम् । पुण्यं दिन-

पृष्ठ १८२३

मथासाद्य तुलापुरुषदानवत् । पुण्याहवाचनं कुर्य्या- ल्लोकेशावाहनं तथा । ऋत्विग्मण्डपसम्भारभूषणाच्छा- दनादिकम्” । आदिशब्देण कालदेशवृद्धिश्राद्धशिवादि- पूजागुर्वृत्विग्चतुष्टयवरण--मधुपर्कं--दान--होम--वेदिको- परिचक्र--लेखनपञ्चवर्ण--वितानपताकातोरणादि, मत्स्य- पुराणोक्ततुलापुरुषदानवद्वेदितव्यम् । “काञ्चनान् कारयेद्वृक्षान् नानाफलसमन्वितान् । नानाविहारवस्त्राणि भूषणानि च कारयेत्” । नानाफलेति, पूंस्त्रीगो- गज--वाजि--मणि--वज्र--कनक--रजत--भक्ष्यफलादोणि । “शक्तितस्त्रिपलादूर्द्धमासहस्रात् प्रकल्पयेत् । अर्द्धात् कॢप्त- सुवर्ण्णस्य कारयेत् कल्पपादषम् । गुड़प्रस्थोपरिष्टाच्च सितवस्त्रयुगावृतम् । कामदेवमधस्ताच्च सकलत्रं प्रक- ल्पयेत्” । अर्द्धात् कॢप्तसुवर्ण्णस्येति यथाशक्ति दानार्थकॢप्त- सुबर्ण्णस्यार्द्धेन ब्रह्मादिप्रतिमासहितं कल्पपादप कुर्य्यात् द्वितीयमप्यर्द्धं चतुर्द्धा विभज्य एकैकांशेन वक्ष्यमाणस्वस्व- देवतासहितान् सन्तानादीन् विदध्यात्, गुड़प्रस्थोऽत्र “द्वात्रिंशत्पलिकः प्रस्थः पुराणे परिकीर्त्तित” इति । ब्रह्मादिलक्षणमुक्तं ब्रह्माण्डदाने, कामदेवरूपन्तु विष्णु धर्मो- त्तरात् “कामदेवस्तु कर्त्तव्योरूपेणाप्रतिमो भुवि । अष्ट- बाहुः प्रकर्त्तव्यः शङ्खपद्मविभूषणः । चापवाणकरश्चैव समाकुञ्चितलोचनः । रतिः प्रीतिस्तथाशक्तिर्भार्य्याश्चैता- स्तथोज्ज्वला । चतस्रस्तस्य कर्त्तव्याः पत्न्योरूपमनोहराः । चत्वारश्च करास्तस्य कार्य्या भार्य्यास्तनोपगाः । केतुश्च मकरः कार्य्यः पञ्चवाणमुखोमहानिति” । अधस्तादिति ब्रह्मादिभिरपि सम्बध्यते । अत्र प्रकृतौ परिमाणाभावात् पुरुषेच्छया प्रतिमादिपरिमाणानियमः । “सन्तानं पूर्व्व- वत्तद्वत्तुरीयांशेन कल्पयेत्” तुरीयांशेन, द्वितीयार्द्ध- चतुर्थांशेनेत्यर्थः । तद्वत्कल्पवृक्षबत्, पञ्चशाखं गुडप्रस्थो- परिगतं ब्रह्मादिप्रतिमान्वितं कुर्य्यादित्यर्थः । केचित्तु कामदेवमधस्तात् प्रकल्पयेदितिसन्तानवृक्षे योजयन्ति, तन्मते तत्प्रतिमैव कर्त्तव्या । “मन्दार दक्षिणे पार्श्वेश्रिया सार्द्धं घृतोपरि । पश्चिमे पारिभद्रन्तु सावित्र्या सह जीरके । सुरभीसंयुतं तद्वन्निवेश्यं हरिचन्दनम् । तुरीयांशेन कुर्वीत सौम्येन फलसंयुतम्” । श्रोलक्षणमुक्तं ब्रह्माण्डदाने, सावि- त्रीलक्षणमाह नारदः “पद्मासना च सावित्री साक्षसूत्र- कमण्डलुः” । सुरभीलक्षणं ब्रह्माण्डपुराणे “सवत्सा सुरभी, धेनुरारक्ता प्रस्नुतस्तनीति, “सौम्येन, उत्तरेण । घृतादीनासपि परिमाणापेक्षायां तद्वदिति वचनात् मलि-

धानाच्च प्रस्थपरिमाणत्वमवधेयम् । “कौशेयवस्त्रंसंयुक्तानि- क्षुमाल्यफलान्वितान् । तथाष्टौ पूर्ण्णकलशान् पादुकासन- भाजनम् । दीपकोपानहच्छत्रचामरासनसंयुतम् । फलमाल्ययुतं तद्वदुपरिष्टाद्वितानयकम् । तथाष्टादश धान्यानि समन्तात् परिकल्पयेत्” । अशनभाजनं, भोज्यान्वित- भाजनं वितानं पञ्चवर्ण्णम् । अथ पूर्व्ववत् पूर्व्वेद्युरवि- वासनं विधाय श्वोभूते ब्राह्मणवाचनादिपूर्णाहुतिपर्य्यन्तं कर्म्मशेषं समापयेत् । “होमाधिवासनान्ते च स्नापितो वेदिपुङ्गवैः । त्रिःप्रदक्षिणमावृत्य मन्त्रमेतमुदीरयेत् । नमस्ते कल्पवृक्षाय चिन्तितार्थप्रदायिने । विश्वम्भराय देवाय नमस्ते विश्वमूर्त्तये । यस्मात् त्वमेव विश्वात्मा ब्रह्मा स्थाणुर्दिवाकरः । मूर्त्तामूर्त्तपरं वीजमतः पाहि सनातनः! त्वमेवामृतसर्व्वस्वमनन्तः पुरुषोऽव्ययः । सन्तानाद्यैरुपेतः सन् पाहि संसारसागरात्” । अमृता, देवाः तेषां सर्व्वस्वं, अमृतसर्वस्वम् । “एवमामन्त्र्य तं दद्यात् गुरवे कल्पपादपम् । चतुर्भ्यश्चापि ऋत्विग्भ्यः सन्तानादीन् प्रकल्पयेत्” । दानवाक्यमत्र तुलापुरुषोक्त- मूहनीयं, चतुर्भ्यः प्रकल्पयेदित्येकैकस्मै दद्यादित्यर्थः । चतुर्भ्यैतिवचनादत्र चतुर्णामेवर्त्विजां वरणमिति गम्यते ऋत्विगष्टकपक्षे तु ऋत्विग्भ्य इति ऋत्विग्युग्मेभ्य इत्यर्थः । एतस्मिंश्च पक्षे जापकादिभ्योऽन्यैव दक्षिणा दातव्या । वेदचतुष्टयापेक्षया चतुःसंख्यत्वमिदमृत्विजामिति केचित् । इहापि “प्राप्य तेषामनुज्ञाञ्च तथान्येभ्योपि दापये- दिति” बोद्धव्यम । दक्षिणानिर्ण्णयश्च पूर्व्ववत् । स्वल्पे- ष्वेकाग्निवत् कुर्य्याद् गुरवे वाभिपूजनम् । न वित्तशाठ्यं कुर्वीत न च विस्मयवान् भवेत्” । स्वल्पत्वविवरणमुक्त ब्रह्माण्डदाने । ततः पुण्याहवाचने कृते वेदिसमीप गत्वा कृतदेवपूजोयजमानोगुरुश्च पूर्ववदेव देवताविसर्जनं कुर्य्यात् । “अनेन विधिना यस्तु महादानं निवेदयेत् । सर्व्वपाप- विनिर्मुक्तः सोऽश्वमेधफलं लभेत् । अप्सरोभिः परिवृतः सिद्धचारणपन्नगैः । भूतान् भव्यांश्च मनुजांस्ता- रयेद्रोमसंमितान् । स्तूयमानो दिवःपृष्ठे पितृपुत्रप्रपौ त्रवान् । विमानेनार्कवर्णेन विष्णुलोकं स गच्छति दिवि कल्पशतं तिष्ठेद्राजराजो भवेत् ततः । नारायण बलोपेतो नारायणपरायणः । नारायणकथासक्तो ना रायणपुरं व्रजेत् । यो वा पठेत् सकलकल्पतरुप्रदानं, यो वा शणोति पुरुषोऽल्पधनः स्मरेद्वा । सोऽपीन्द्रलोक- मयिगम्य सहाप्सरोभिर्म्मन्वन्तरं वसति पापविमुक्तदेहः” ।

पृष्ठ १८२४

इति मत्स्यपुराणोक्तकल्पतरुदानविधिः । तत्रैव लिङ्गपुराणे, “सनत्कुमार उवाच । अथान्यत् संप्रवक्ष्यामि कल्पपाद- पमुत्तमम् । शतनिष्केण कर्त्तव्यं सर्वशस्यसमन्वि- तम् “। सर्वशाखाः, सर्वदिगन्तशाखाः । “शाखायां विधिना कृत्वा मुक्तादाम प्रलम्बितम् । दिव्यैर्म्मरकतैश्चैव चाङ्कुराणि प्रविन्यसेत्” । दिव्यैः, उत्कृष्टैरित्यर्थः । “प्रबालङ्कारयेद्धीमान् प्रबालेन द्रुमस्य च” । प्रबालेन प्रबा- लङ्कारयेदिति, विद्रुमैर्बालपल्लवान् कारयेत्यदिर्थः । “फलानि पद्मरागैश्च पारिजातस्य शोभनम् । मूलदण्डञ्च नीलेन वज्रेण स्कन्धमुत्तमम् । वैदूर्य्येण द्रुमाग्रञ्च पुष्परागेण मस्तकम्” । स्कन्धादूर्द्ध्वभागो मस्तकं, तदूर्द्धं, द्रुमा- ग्रम् । “गोमेदकेन वै स्कन्धं सूर्य्यकान्तेन सुव्रतः । चन्द्रकान्तेन वा वेदिं द्रुमस्य स्पटिकेन वा । वितस्तिमात्र आयामो वृक्षस्य परिकीर्त्तितः । शाखा- ष्टकसमानञ्च विस्तारञ्चोर्द्धतस्तथा” । शाखाव्यतिरिक्तस्य वृक्षस्य वितस्तिमात्र उच्छ्रायः कार्य्यः, उर्द्ध्वतस्तथेति, स्कन्धादूर्द्ध्वमुखी नवमी या मध्यमशाखा तस्या अपि वितस्तिमात्र उच्छ्रायः, शाखाष्टकसमानं विस्तारमिति, अष्टदिग्मुखीनामष्टशाखानां विस्तारं तिर्य्य ग्व्याप्ति- वितस्तिमात्रमेव कुर्य्यादित्यर्थः । “तन्मूले स्थापयेल्लिङ्गं लोकपालसमावृतम् । पूर्व्वीक्तवेदिमध्ये तु मण्डले स्थाप्य पादपम् । पूजयेद्देवमीशानं लोकपालांश्च यत्नतः । पूर्व- वज्जपहोमाद्यन्तुलाभारवदाचरेत् । निवेदयेद्द्रुमं शम्भो- र्ब्राह्मणायाथ वा नृप! । ब्राह्मणेभ्योऽथवा राजा सार्व- भौमो भविष्यति” । तुलाभारवदाचरेदिति लिङ्गपुरा- णोक्ततुलापुरुषदानविहितविधिमाचरेदित्यर्थः । कालो- त्तरे । “फलानान्तु सहस्रेण कल्पयेत् कल्पपादपम् । समूलदण्डपत्रञ्च फलपुष्पसमन्वितम् । पञ्चस्कन्धन्तु संकल्प्य पञ्चानां स्थापयेत् सुधीः । सद्योजातेन मन्त्रेण देय ग्राह्यं शिवाग्रतः । दिव्यैर्विमानैर्देहान्ते शिवलोके महीयते । पितरस्तस्य मोदन्ते सत्यलोके महीपते!” । इति लिङ्गपुराणो क्तकल्पपादपदानविधिः । कल्पपाल पु० कल्पं सुराविधानकल्पं संकल्पं मद्याभि- लाषं वा तत्पायिनां, पालयति पाल--अण् । शौण्डिके सुराजीवे हेमच० । कल्यपाल इत्येव पाठः साधुः ।

कल्पलता स्त्री कृप--णिच्--कर्म्मणि अच् कर्म० । महादा- नान्तर्गते स्वर्णंकल्पितलताकारे दानीयद्रव्यभेदे तद्विधिः हेमा० दा० मत्स्य पु० उक्तो यथा-- “अथातः सम्प्रवक्ष्यामि महादानमनुत्तमम् । महाकल्प- लता नाम महापातकनाशनम् । पुण्यां तिथिमथासाद्य कृत्वा ब्राह्मणवाचनम् । ऋत्विग्मण्डपसम्भारभूषणाच्छाद- नादिकम् । तुलापुरुषवत् कुर्य्यात् लोकेशावाहनादिकम्” । आदिशब्दव्याख्यानं पूर्ववत् (कल्पपादपोक्तवत्) । “चामीक- रमयीः कुर्य्यात् दश कल्पलताः शुभाः । नानापुष्पफलोपेता नानांशुकविभूषिता । विद्याधरसुपर्णानां मिथुनैरुपशो- भिताः । हरीनादित्सुभिः सिद्धैः फलानि च विहङ्गमैः” । चामीकरं, सुवर्णं कल्पलतास्तुलाकारा विधेयाः, । नानाफलानि, पुंस्त्रीगोगजवाजिप्रभृतीनि, स्वरूपपुष्प- फलानां तुलनार्थत्वेनैवोपपत्तेः । अंशुकानि, वस्त्राणि । सुपर्णाः पक्षिणः । एवं दश कल्पलता विधाय वेदिकायाम् लिखितचक्रस्योपरि मध्ये द्वयं, पूर्व्वादिदिक्षु चाष्टौ स्थापयेत् । “लोकपालानुसारिण्यः कर्तव्यास्तासु देवताः । ब्राह्मीमनन्तशक्तिञ्च लवणस्योपरि न्यसेत् । अधस्ताच्च तयोर्मध्ये पद्मशङ्खकरे शुभे” । लोकपालानु- सारिण्यो देवता, लोकपालशक्तय इत्यर्थः । अधस्ताच्च तयोरिति, मध्यस्थापितयोः कल्पलतयोरधस्तात् पद्म- करां ब्राह्मीं, शङ्खधरामनन्तशक्तिञ्च स्थापयेत् । लवणादिपरिमाणञ्च, परिमाणविशेषानिर्देशात् पुरुषेच्छया नियम्यते । लवणस्तूपयोर्न्यस्येदिति क्वचित् पाठः । तत्र स्तूपो राशिः द्विवचनं राशिद्वयापेक्षयेति । “इभासनस्था तु गुडे पूर्वतः कुलिशायुधा । रजन्यजस्थिताऽऽग्नेयी स्रुवपाणिरयानले । याम्या महिषमा- रूढ़ा गदिनी तण्डुलोपरि । पृतेन नैरृती स्थाप्या सखड्गा दक्षिणापरे । वारुणे वारुणी क्षीरे झषस्था नागपाशिनी । पताकिनी च वायव्ये मृगस्था शर्करो परि । सौम्या तिलेषु संस्थाप्या शङ्खिनी निधिसंस्थिता । माहेश्वरी वृषगता त्वीशपाणिः त्रिशूलिनी” । इभोगजः स च चतुर्दन्तोविधेयः, कुलिशं, वज्रं, रजन्य- जस्थितेति, रजनी, हरिद्रा, अजः, छागः, हरिद्री- परिस्थापिता छागवाहनेत्यर्थः अनले, आग्नेयदिग्भागे, दक्षिणापरे नैरृतदिग्भागे नैरृती प्रेतवाहनेत्यवधेयं, झषस्था मकरवाहनेत्यर्थः । निधिसंस्थितेति निधिरूपं कलशानुकारि । “मौलिन्योवरदास्तद्वत् कर्त्तव्या बालि- कान्विताः । शक्त्या पञ्चपलादूर्द्धमा सहस्रात् प्रकल्प- येत् । सर्व्वासामुपरिष्टाच्च पञ्चवर्णं वितानकम् । धेनवो दश कुम्भाश्च वस्त्रयुस्मानि चैव हि” । मौलिन्यो

पृष्ठ १८२५

मुकुटघराः, वरदा इति, यथोक्तायुधधारिणः करादि- तरेण करेण वरदमुद्रान्विताइत्यर्थः । “बालिका, कर्ण- भूषणं (वालि) बालकान्विता इति क्वचित्पाठः तदा वामोत्स- ङ्गस्थितवालकाइति व्याख्या । एतच्च पञ्चपलादिपरिमि- तकल्पलताकरणोपकॢप्तसुवर्णेनैव विभज्य सर्वं कर्त्तव्यं, पृथग्द्रव्येण कर्त्तव्यानुपदेशात् । “मध्यमे द्वे तु गुरवे ऋत्विग्योऽन्यास्तथैव च । ततो मङ्गलशब्देन स्नातः शुक्लाम्बरो बुधः । त्रिः प्रदक्षिणमावृत्य मन्त्रानेतानुदी- रयेत्” । तत इति होमाधिवासनपुण्याहवाचनादि पूर्वोक्तकर्मकलापानन्तर्यमुच्यते, स्नात इति कुण्डसमी- पवर्त्तिकलशस्थितसर्वौषधिजलेन ऋत्विग्भिः स्नापितः, गृहीतकुसुमाञ्जलिरित्यपि ज्ञेयम् । अत्र मन्त्रः “नमो- नमः पापविनाशिनीभ्यो ब्रह्माण्डलोकेश्वरपालिनीभ्यः । आशंसिताधिक्यफलप्रदाभ्यो दिग्भ्यस्तथाकल्पलताबधूभ्यः” । अथ पूर्ववत् प्रयोगमुच्चार्य्य मध्यमे द्वे देवतादिसहिते कल्पलते गुरवे प्रतिपाद्य शेषा ऋत्विग्भ्यः प्रतिपादयेत् । तदनुज्ञया अन्येभ्योऽपि दानं दीनानाथपूरणं, स्वल्पे- त्वेकाग्निविधानं चेति पूर्वोक्तमनुसन्धेयम् । ततः पुण्या- हवाचनदेवतापूजनविसर्जनानि कुर्य्यात् । “इति सकलदि गङ्गनाप्रदानं भवभयसूदनकारि यः करोति । अभिमतफलदे सु नाकलोके वसति पितामहवत्सराणि त्रिंशत्” । अभिमतफलदे, इष्टफलदायिनि । “पितृ- शतमवतारयेद्भवाब्धेः स च दुरितौघविनाशशुद्धदेहः । मरपतिवनितासहस्रंसंख्यः परिवृतमम्बुजसंसदाभिवन्द्यः । इति विधानमिदं सदिगङ्गनाकनककल्पलताविनिवेदने । पठति यः स्मरतीह तदीक्षते स पदमेति पुरन्दर- सेवितम्” । कल्पस्य संकल्पविवयस्य साधनं लता । २ सुरवृक्षशाखारूपलतायाञ्च । कल्पवर्ष पु० उग्रसेनभ्रातुर्देवकस्यात्मजोपदेवस्यात्मजभेदे “आहुकात्मजौ” देवकश्चोग्रसेनश्च चत्वारो देवकात्मजाः । देववानुपदेवश्च सुदेवोदेववर्द्धनः” इत्युक्त्वा राजन्यकल्प- वर्षाद्या उपदेवसुता दश” भाग० ९, २४, २५ उक्तम् । कल्पसूत्र न० कल्पस्य वैदिककर्म्मानुष्ठानस्य प्रतिपादकं सूत्रम् । आश्वलायनापस्तम्बप्रणीतेषु वैदिककर्मप्रयोगावे- दकेषु सूत्रात्मकग्रन्थेषु “त्र्यहोऽश्वमेधः संख्यातः कल्प- सूत्रेण ब्राह्मणैः । चतुष्टोममहस्तस्य प्रथमं परिकल्पितम्” रामा० । कल्पान्त प्र० । कलपग्वालोयल । पलये अमरः । “कतपान्तैधितसिन्धवः” भाग० ३, ११, ३ ।

कल्पित त्रि० कृप--णिच्--क्त । रचिते “प्रजापतिः कल्पितयज्ञ- भागम्” कुमा० । “मदीयसीमपि घनामनल्पगुणकल्पि- ताम्” २ व्यञ्जिते । “सप्तभेदकरकल्पितस्वरम्” माघः । “करेण कल्पितोव्यञ्जितः स्वरोयत्र” मल्लि० । ३ आरोपिते च । “अधिष्ठानावशेषो हि नाशः कल्पितवस्तुनः” सूतसं० । “किं न पश्यसि संसारं तत्रैवाज्ञान- कल्पितम्” वेदा० प्र० । ४ आरोहणार्थं सज्जितगजे हेमच० ५ कृत्रिमसंज्ञया परिभाषिते “तच्चेप्सिततमं कर्म चतुर्द्धा न्यत्तु कल्पितम्” वाक्यप० । कल्पिन् त्रि० कल्पयति कृप--णिच्--णिनि । १ रचके २ आरोषके ३ वेशकारके च ४ नापिते पु० । “त्रेतायै कल्पिनं द्वापरायाधिकल्पिनम्” यजु० ३०, १८ । कल्प्य त्रि० कृप--णिच्--यत् । १ रचनीये २ आरोप्ये २ अनुष्ठेये ४ विधेये “कालोपपन्नातिथिकल्प्यभागम्” रघुः । कल्मन् न० कर्मन् + रस्य लः । कर्मणि । कल्मलि पु० कलयत्यपगमयति मलम् पृषो० । १ तेजसि । “तस्य प्राच्यां दिशि श्रद्धा पुंश्चली मन्त्रो मागधो विज्ञानं वासोऽहरुष्णीषं रात्री केशा हरितौ प्रवर्त्तौ कल्मलि- र्मणिः” अथ० १५, २, १ । कल्मलीक न० कलयत्यपगमयति मलम् पृषो० । ज्वलनयुक्ते तेजसि निरु० । “नमस्या कल्मलीकिनम् नमोभिः” ऋ० २, ३३, ८ । “कलमलीकिलं ज्वलतोनामधेयमेतत् निरु० । १, १७ । ज्वलन्तं कलयत्यपगमयति मलमिति कल्मलीकं तेजः” तद्वन्तं रुद्रम्” भा० ततः अस्त्यर्थे इनि । कल्मष न० कर्म शुभकर्म स्यति सो--क पु० षत्वं रस्य लः । १ पापे “व्यपेतकल्मषो नित्यं ब्रह्मलोके महीयते” “व्यपेत- कल्लषोऽभ्येति” “यामीस्तायातनाः प्राप्य स जीवो वीतक- ल्मषः” मनुः । २ तद्वति त्रि० अमरः ३ हस्तपुच्छे न० त्रिका० ४ नरकभेदे पु० मेदि० । ५ मलिने त्रि० जटाधरः “जन्म- न्यृक्षे यदि स्यातां वारौ भौमशनैश्चरौ । स मासः कल्मषो नाम मनोदुःखप्रदायकः” दीपिकोक्ते ६ मासभेदे पु० । कल्माष पु० कलयति कल--क्विप् कल् माषयति हिनस्ति अन्यवर्ण्णम् स्वभासा चु० मष--हिंसायाम् अच् कर्म० । १ चित्रवर्णे २ तद्वति त्रि० अमरः “अश्वांस्ति- त्तिरिकल्माषान्” भा० आ० ९ अ० । तित्तिरिवच्चित्रवर्णान् इत्यर्थः । “कल्माषा आग्निमारुताः” यजु० २४, ७ । “कल्माषाः कर्वुरास्त्रयः पशवः आग्निमारुताः षष्ठे यपे” वेददी० “कलमाष ऐन्द्राग्न्यः” यज० २९, ५८ ।

पृष्ठ १८२६

“मारुतः कल् माष आग्नेयः कृष्ण” यजु० २९, ५९ । ३ कृष्णवर्ण्णे ४ कृष्णपाण्डरवर्णे पु० ५ तद्वति त्रि० । ६ राक्षसे च पुंस्त्री स्त्रियां जातित्वात् ङीष् मेदि० । वर्णवाचित्वे गौरा० पाठात् स्त्रियां ङीष् । ७ गन्धशालौ पु० राजनि० । ८ अग्निभेदे भारतम् । “अग्नीनां वासुदेवेन संसक्तानां महामृधे! । ते जातवेदसः सर्वे कल्माषः कुसुम- स्तथा । दूहनः शोषणश्चैव तपनश्च महालयः” हरिवं० १८० अ० । ९ नागभेदे “नीलानीलौ तथानागौ कल्माषशवलौ तथा” भा० आ० ३५ नागनामोक्तौ । १० कृष्णविन्द, चिते च । “कल्माषमित्येके” आश्व० गृ० ४, ९, ५ । “कल्माषो नाम कृष्णविन्दुचितः” नारा० । कल्माषकण्ठ पु० कल्माषः कृष्णपाण्डुरः कृष्णोवा कण्ठोऽस्य । महादेवे हारा० तस्य स्वतः श्वेतवर्ण्ण- त्वेऽपि विषपानकाले नीलकण्ठत्वात् तथात्वं कल्माषग्रीवादयीप्यत्र । “ध्रुवा दिग्विष्णुरधिपतिः कल्माष- ग्रीवो रक्षिता” अथ० ३, २७, ५ । “ध्रुवाय त्वा दिशे विष्ण- वेऽधिपतये कल्माषग्रीवाय रक्षित्रे” अथ० १२, ३, ५९ । कल्माषपाद पु० कल्माषौ पादौ यस्य । सूर्य्यवंश्ये सुदा- सपुत्रे नृपभेदे । “द्वेभार्य्ये सगरस्यास्ताम्” इत्युपक्रम्य “अयु ताजित्सुतस्त्वासीदृतपर्ण्णो महायशाः । दिव्याक्षहृदय- ज्ञोऽसौ राजा नलसखो बली । ऋतपर्ण्णसुतस्त्वासीदार्त्त- पर्णिर्महीपतिः । सुदासस्तनयस्तस्य राजा इन्द्रसखोऽभ- वत् । सुदासस्य सुतस्त्वासीत् सौदासो नाम पार्थव! । ख्यातः कल्माषपादो वै नाम्ना मित्रसहोऽभवत्” हरिवं० १५ अ० । तस्य ब्रह्मशापात् राक्षसत्वप्राप्तेर्वसिष्ठेन शापविमोचनस्य च कथा भा० आ० १७७, ७८० अ० यथा“कल्माषपाद इत्येवं लोके राजा बभूव ह । इक्ष्वाकु- वंशजः पार्थ! तेजसाऽसदृशो भुवि । स कदाविद्वनं राजा मृगयां निर्ययौ पुरात् । मृगान् विध्यन् वराहांश्च चचार रिपुमर्द्दनः । तस्मिन् वने महाघोरे खड्गांश्च बहुशोऽह- नत् । हत्वा च सुचिरं श्रान्तो राजा निववृते ततः । अकामयत्तं याज्यार्थे विश्वामित्रः प्रतापवान् । स तु राजा महात्मानं वाशिष्ठमृषिसत्तमम् । तृष्णार्त्तश्च क्षुधार्त्तश्च एकायनगतः पथि । अपश्यदजितः सङ्ख्ये मुनिं प्रतिमु- खागतम् । शक्त्रिं नाम महाभागं वशिष्ठकुलवर्द्धनम् । ज्येष्ठं पुत्रं पुत्रशताद्वशिष्ठस्य महात्मनः । अपगच्छ पथोऽणाकमित्येवं पार्थिवोऽब्रवीत् । तथा ऋषिरुवाचैनं सान्त्वयन् श्लक्ष्णया गिरा । मम पन्था महाराज! धर्म्म

एष सनातनः । राज्ञा सर्व्वेषु धर्म्मेषु देयः पन्था द्विजा- तये । एवं परस्परं तौ तु पथोऽर्थं वाक्यमूचतुः । अपसर्पापसर्पेति वागुत्तरमकुर्व्वताम् । ऋषिस्तु नापचक्राम तस्मिन् धर्म्मपथे स्थितः । नापि राजा मुने- र्म्मानात् क्रोधाच्चापजगाम ह । अमुञ्चन्तं तु पन्थानं तमृषिं नृपसत्तमः । जघान कशया मोहात्तदा राक्षस वन्मुनिम् । कशाप्रहाराभिहतस्ततः स मुनिसत्तमः । तं शशाप नृपश्रेष्ठं वाशिष्ठः क्रोधमूर्च्छितः । हंसि राक्षसवद्यस्माद्राजापसद! तापसम् । तणात्त्वमद्यं- प्रभृति पुरुषादो भविष्यसि । मनुष्यपिशिते सक्तश्चरिष्यसि महीमिमाम् । गच्छ राजाधमेत्युक्तः शक्त्रिणा वीर्य्यशक्तिना । ततो याज्यनिमित्तन्तु विश्वामित्रवशिष्ठयोः । वैरमासोत्तदा तन्तु विश्वा- मित्रोऽन्वपद्यत । तयोर्विवदतोरेवं समीपमुपचक्रमे । ऋषिरुग्रतपाः पार्थ! विश्वामित्रः प्रतापवान् । ततः स बुबुधे पश्चात्तमृषिं नृपसत्तमः । ऋषेः पुत्त्रं वशिष्ठस्य वशिष्ठमिव तेजसा । अन्तर्द्धाय तदात्मानं विश्वामित्रो- ऽपि भारत! । तावुभावतिचक्राम चिकीर्षन्नात्मनः प्रियम् । स तु शप्तस्तदा तेन शक्त्रिणा वै नृपोत्तमः । जगाम शरणं शक्त्रिं प्रसादयितुमर्हयन् । तस्य भावं विदित्वा स नृपतेः कुरुसत्तम । विश्वामित्रस्ततो रक्ष आदिदेश नृपं प्रति । शापात्तस्य तु विप्रर्षेर्व्विश्वामित्रस्य चाज्ञया । राक्षसः किङ्करो नाम विवेश नृपतिं तदा । रक्षसा तं गृहीतन्तु विदित्वा मुनिसत्तमः । विश्वामित्रोऽप्यपाक्रा- मत्तस्माद्देशादरिन्दम! । ततः स नृपतिस्तेन रक्षसान्तर्गतेन च । बलवत्पीडितः पार्थ! नान्ववुध्यत किञ्चन । ददर्शाथ द्विजः कश्चिद्राजानं प्रस्थितं वनम् । अयाचत क्षुधापन्नः समांसम्भोजनन्तदा । तमुवाचाथ राजर्षिर्द्विजं मित्रसहस्तदा । आसस्व व्रह्मंस्त्वमत्रैव मुहूर्त्तं प्रतिपाल- यन् । निवृत्तः प्रतिदास्यामि भोजनं ते यथेप्सितम् । इत्युक्त्वा प्रययौ राजा तस्थौ स द्विजसत्तमः । ततो राजा परिक्रम्य यथाकामं यथासुखम् । निवृत्तोऽन्तःपुरं पार्थ! प्रविवेश महामनाः । ततोऽर्द्धरात्र उत्थाय सूदमानाय्य सत्वरम् । उवाच राजा संस्मृत्य ब्राह्मणस्य प्रतिश्रुतम् । गच्छामुष्मिन् वनोद्देशे ब्राह्मणो मां प्रतीक्षते । अन्नार्थो तं त्वमन्नेन समांसेनोपपादय । गन्धर्व्व उवाच । एवमुक्तस्ततः सूदः सोऽनासाद्यामिषं क्वचित् । निवेदया- मास तदा तस्मै राज्ञे व्यथान्वितः । राजा तु रक्षसा-

पृष्ठ १८२७

विष्टः सूदमाह गतव्यथः । अप्येनं नरमांसेब भोजयेति पुनः पुनः । तथेत्थुक्त्वा ततः सूदः स स्थानं बध्यघाति- नाम् । गत्वाऽऽजहार त्वरितो नरमांसमपेतभीः । स तत् संस्कृत्य विधिवदन्नोपहितमाशुवै । तस्मैप्रादाद् ब्राह्मणाय क्षुधिताय तपस्विने । स सिद्धचक्षुषा दृष्ट्वा तदन्नं द्विज- सत्तमः । अभोज्यमिदमित्याह क्रोधपर्य्याकुलेक्षणः । ब्राह्मण उवाच । यस्मादभोज्यमन्नं मे ददाति स नृपा- धमः । तस्मात्तस्यैव मूढस्य मविष्यत्यत्र लोलुपा । सक्तो मानुषमांसेषु यथोक्तः शक्त्रिणा पुरा । उद्वेजनीयो भूतानां चरिष्यति महीमिमाम् । द्विरनुव्याहृतो राज्ञः स शापो बलवानभूत् । रक्षोबलसमाविष्टो विसंज्ञश्चा- भवन्नृपः । ततः स नृपतिश्रेष्ठो राक्षसोपहतेन्द्रियः । उवाच शक्त्रिं तं दृष्ट्वा न चिरादिव भारत! । यस्माद- सदृशः शापः प्रयुक्तोऽयं मयि त्वया । तस्मात्त्वत्तः प्रव- र्त्तिष्ये स्वादितुं मानुषानहम् । एवमुक्त्वा गतः सद्यस्तं प्राणैर्व्विप्रयुज्य च । शक्त्रिं त भक्षयामास व्याघ्रः पशुमिवेप्सितम् । शक्त्रिं तन्तु मृतं दृष्ट्वा विश्वामित्रः पुनः पुनः । वशिष्ठस्यैव पुत्रेषु तद्रक्षः सन्दिदेश ह । स तान् शक्त्र्यवरान् पुत्त्रान् वशिष्ठस्य महात्मनः । भक्षयामास संक्रुद्धः सिंहः क्षुद्रान् मृगानिव । वशिष्ठो घातितान् श्रुत्वा विश्वा- मित्रेण तान् सुतान् । धारयामास तं शोकं महाद्रिरिव मेदि- नीम्” । “ततः प्रतिनिवृत्तः स तया बध्वा सहानघः । कल्मा- षपादमासीनं ददर्श विजने वने । स तु दृव तं राजा क्रुद्ध उत्थाय भारत! । आविष्टो रक्षसोग्रेण इयेषात्तुं तदा मुनिम् । अदृश्यन्ती तु तं दृष्ट्वा क्रूरकर्माणमग्रतः । भयसंविग्नया वाचा वशिष्ठमिदमब्रवीत् । असौ मृत्यु- रिवोग्रेण दण्डेन भगवन्नितः । प्रगृहीतेन काष्ठेन राक्षसीऽभ्येति दारुणः । तंनिवारयितुं शक्तो नान्योऽस्ति भुवि कश्चन । त्वदृतेऽद्य महाभाग! सर्व्ववेदविदां वर! । पाहि मां भगवन्! पापादस्माद्दारुणदर्शनात् । राक्ष- सोऽयमिहात्तुं वै नूनमावां समीहते । वशिष्ठ उवाच । मा भैः पुत्त्रि! न भेतव्यं राक्षसात्तु कथञ्चन । नैतद्रक्षो भयं यस्मात् पश्यसि त्वमुपस्थितम् । राजा कल्माष- पादोऽयं वीर्य्यवान् प्रथितो भुवि । स एषोऽस्मिन् वनोद्देशे निवसत्यतिभीवणः । गन्धर्व्व उवाच । तमापतन्त संप्रेक्ष्य वशिष्ठो भगवानृषिः । वारयामास तेजस्वी हूङ्कारेणैव भारत! । मन्त्रपूतेन च पुनः स तमभ्युक्ष्य वारिणा । मोक्षयामास वै शापात् तस्माद्घोरान्नराधिपम् ।

स हि द्वादश वर्षाणि वाशिष्ठस्यैव तेजसा । ग्रस्त आसीद्- ग्रहेणेव पूर्णकाले दिवाकरः । रक्षसा विप्रमुक्तोऽथ स नृपस्तद्वनं महत् । तेजसा रञ्जयामास सन्ध्याभ्रमिव भास्करः । प्रतिलभ्य ततः संज्ञामभिवाद्य कृताञ्जलिः । उवाच नृपतिः काले वशिष्ठमृषिसत्तमम् । सौदासोऽहं महाभाग! याज्यस्ते मुनिसत्तम! । अस्मिन् काले यदिष्टन्ते ब्रूहि किं करवाणि ते । वशिष्ठ उवाच । वृत्तमेतद्यथा- कालं गच्छ राज्यं प्रशाधि वै । ब्राह्मणांस्तु मनुष्येन्द्र! मावमंस्थाः कदाचन । राजोवाच । नावमंस्ये महाभाग! कदाचिद्ब्राह्मणर्षभान् । त्वन्निदेशे स्थितः सम्यक् पूजयिष्याम्यहं द्विजान्” । कल् माषाङ्घ्रिरप्यत्र । तस्य कल्माषपादताकथा स्त्री- संसर्गे मृत्युरूपशापादिकथा च भाग० ९, ९ अ० यथा- “ऋतपर्ण्णोऽनलसस्वोयोऽश्वविद्यामियान्नलात् । दत्त्वा- ऽक्षहृदयञ्चास्मै, सर्व्वकामस्तु तत्सुतः । ततः सुदास- स्तत्पुत्रोमदयन्तीपतिर्नृपः । आहुर्म्मित्रसहं यं वै कल्भषाङ्घ्रिमुत क्वचित् । वशिष्ठशापाद्रक्षोऽभूदनपत्यः स्वकर्म्मणा । श्रीराजोवाच । किंनिमित्तोगुरोः शापः सौदासस्य महात्मनः । एतद्वेदितुमिच्छामि कथ्यतां न रहोयदि । श्रीशुक उवाच । सौदासोमृगयां किञ्चि- च्चरनृक्षोजघान ह । मुमोच भ्रातरं, सोऽथ गतः प्रति- चिकीर्षया । संचिन्तयन्नयं राज्ञः सूदरूपधरोगृहे । गुरवे भोक्तुकामाय पक्त्वा निन्ये नरामिवम् । परिवेक्ष्य- माणं भगवान् विलोक्याभक्ष्यमञ्जसा । राजानमशपत् क्रुद्धोरक्षोह्येवं भविष्यसि । रक्षःकृतं तद्विदित्वा चक्रे द्वादशवार्षिकम् । सोऽप्यपोऽञ्जलिमादाय गुरुं शप्तुं समुद्यतः । वारितोमदयन्त्याऽपोरुशतीः पादयोर्जहौ । दिशः स्वमवनीं सर्व्वं पश्यञ्जीवमयं नृपः । राक्षसं भावमापन्नः पादे कल्माषताङ्गतः । व्यवायकाले ददृशे वनौकोदम्पती द्विजौ । क्षुधार्त्तोजगृहे विप्रं तत्पत्न्याहाकृतार्थवत् । न भवान्राक्षसः साक्षादिक्ष्वाकूनां महारथः । मदयत्न्या पतिर्व्वीर! नाधर्म्मं कर्त्तुमर्हसि । देहि मेऽपत्यकामाया अकृतार्थं द्विजं पतिम् । देहोऽयं मानुषोराजन्! पुरुषस्याखिलार्थदः । तस्मादस्य बधो वीर! सर्व्वार्थबध उच्यते । एष हि ब्राह्मणो विद्वांस्तपःशील- गुणान्वितः । आरिराधयिषुर्ब्रह्म महापुरुषसंज्ञितम् । सर्व्वभूतात्मभावेन भूतेष्वन्तर्हितं गुणैः । सोऽयं ब्रह्मर्षि- वर्य्यस्ते राजर्षिप्रवराद्विभो । कथमर्हति सर्व्वज्ञ! वधं

पृष्ठ १८२८

पितुरिवात्मजः । कर्म्मणा मनसा वाचा सर्व्वमूतेषु सौहृदम् । विद्याविवेकसम्पन्नाः शोलमेतद्विदुर्बुधाः । तस्य साधोरपापस्य भ्रूणस्य ब्रह्मवादिनः । कथं बधं यथा बभ्रोर्म्मन्यते सम्मतोभवान् । यद्ययं क्रियते भक्ष्य- स्तर्हि मां स्वाद पूर्व्वतः । न जीविष्ये विना येन क्षणञ्च मृतकं तथा । एवं करुणभाषिण्या विलपन्त्या अनाथ- वत् । व्याघ्रः पशुमिवाखादत् सौदासः शापमोहितः । ब्राह्मणी वीक्ष्य दिधिषुं पुरुषादेन भक्षितम् । शोचन्त्यात्मा- नमुर्व्वीशमशपत् कुपिता सती । यस्मान्मे भक्षितः पाप! कामतः स्वपतिस्त्वया । तवापि मृत्युराधानादकृतप्रज्ञ! दर्शितः । एवं मित्रसहं शप्त्वा पतिलोकपरायणा । तदस्थीनि समिद्धेऽग्नौ प्रास्य भर्त्तुर्गतिङ्गता । विशापोद्वाद- शाब्दान्ते मैथुनाय समुद्यतः । विज्ञाप्य ब्राह्मणीशापं महिष्या स निवारितः । ततऊर्द्ध्वं स तत्याज स्त्रीसुखं कर्म्मणाऽप्रजः । वशिष्ठस्तदनुज्ञातोमदयन्त्यां प्रजामधात्” । कल्माषी स्त्री कल्माष + “अन्यतो ङीष्” पा० ङीष् । १ चित्रवर्ण- युक्तायां स्त्रियां २ कृष्णवर्णायां यमुनानद्याञ्च “प्रतिकर्त्तं नृपश्रेष्ठो यतमानोऽपि भारत! । अभितः सोऽथ कल्माषीं गङ्गाकूले परिभ्रमन्” भा० आ० १६७ । “कल्माषीं कृष्णवर्ण्णां यमुनामभितः” नीलक० “कल् माषीतीरसंस्थस्य गतस्त्वं शिष्यतां भृगोः” भा० स० ७६ अ० । गङ्गायमुनास- ङ्गमसमीपे एव भृगोराश्रम इति भारतादौ लोके च प्रसि- द्धिरतः कल्माषीशब्देन यमुनोच्यते सितासितयोर्नद्योः- मिश्रितत्वेन कृष्णपाण्डुरवर्णत्वात् प्रयागस्थयमुनायस्तथात्वम् कल्य न० कलयति चेष्टामत्र अघ्न्या० यक्, कल्यते कल--गतौ कर्म्मणि यत्, कलासु साधु यत् वा । १ प्रत्यूषे अमरः २ मधुनि हेमच० । ३ निरामये “यावदेव भवेत् कल्यस्ता- वत् श्रेयः समाचरेत्” मा० स० ५५ अ० । ४ सज्जे समर्थे उद्युक्ते च त्रि० अमरः “कथयस्व कथामेतां कल्याः स्म श्रवणे तव” भा० आ० ५ अ० । “लब्ध्वा रथं धनुश्चैव तथाऽक्षय्येमहे- षुधीः । बभूव कल्यः कौन्तेयः प्रहृष्टः सह्यकर्म्मणि” भा० आ० २२५ अ० । “कल्यौ स्वोभगवन् योद्धुमपि सर्व्वैः सुरासुरैः” भा० आ० २२५ अ० । ५ वाक्श्रुतिवर्जिते(काला वोवा) ६ उपायवचने कल्याणवचने च त्रि० मेदि० । ६ सुरायां स्त्रो मेदि० ७ शुभात्मिकायां वाण्यां स्त्री अमरः ८ हरीतक्यां स्त्री शब्दर० । कल्यजग्धि स्त्री अद--क्तिन् कल्ये प्रातर्ज्जग्धिः । १ प्रातर्भोजने उपचारात् २ तत्कालभक्ष्ये जटाधरः कल्याशादयोऽप्यत्र

कल्यपाल पु० कल्यं मधु मद्यं पालयति पाल--अण् उप० स० । शौण्डिके हेमच० । ण्वुल् कल्यपालकोऽपि तत्रार्थे शब्दमा० । कल्यवर्त्त पु० कल्ये प्रातर्वर्त्त्यतेर्वृत--णिच् कर्म्मणि अच् । प्रातर्भोजने, त्रिका० कल्याण न० कल्ये प्रातः अण्यते शब्द्यते अण--घञ् । १ हेम्नि, मेदि० २ मङ्गले । अभिप्रेतार्थसिद्धिर्मङ्गलम् “यस्मिन्नेव कुले नित्यं कल्याणं तत्र वै ध्रुवम्” “पूज्या भूषयितव्याश्च बहुकल्याणमीप्सुभिः” मनुः । “तद्रक्ष कल्याणपरम्पराणाम्” “अन्वमीयत कल्याणं तस्या विच्छिन्नसन्ततिः” रघुः तद्धेतुरपि शङ्खादिकं मङ्गलम् । “कल्याणानां त्वमसि महसां भाजनं विश्वमूर्त्ते!” मालतीमा० । ३ शुभयुक्ते त्रि० अमरः । “कल्याणपञ्चमा रात्रयः कल्याण- पञ्चमीकः पक्षः” सि० कौ० “उदगयने आपूर्ब्ब- माणे पक्षे कल्याणे नक्षत्रे चौलोपनयनगोदानविवाहाः” आश्व० गृ० १, ४, १, “प्रातिवेश्यानुवेश्यौ च कल्याणे विंशतिद्विजेः” मनुः । स्त्रियां बह्वा० वा ङीष् । “उपस्थितेयं कल्याणी नाम्नि कीर्त्तित एव यत्” रघुः । “उपो पविष्टः कल्याणीः कथाश्चक्रे मनोरमाः” भा० व० १२४ “उवाच चैनं कल्याण्या वाचा नधुरयोर्जितम्” भा० आ० १७३ अ० । ङीबन्तः ३ माषपर्ण्ण्याम् ४ गवि च राजनि० कल्याणकगुड पु० मुश्रुतोक्ते द्रव्यविशेषसंयुक्ततया पक्वे गुड भेदे । यथा “प्रस्थत्रयेणामलकीरसस्य शुद्धस्य दत्त्वार्द्धतुला गुडस्य । चूर्ण्णीकृतैर्ग्रन्थिकचव्यजीरव्योषेभकृष्णाहवुषा ऽजमोदैः । विडङ्गसिन्धु त्रिफलायमानीपाठाग्निधान्यैश्च पिचुप्रमाणैः । दत्त्वा त्रिवृच्चूर्ण्णफलानि चाष्टावष्टौ क्ष तैलस्य पचेत् यथावत् । तं भक्षयेदक्षफलप्रमाणं यथेष्ट- चेष्टं त्रिसुगन्धियुक्तम् । अनेन सर्व्वे ग्रहणीविकाराः । सश्वासकासस्वरभेदशोषाः । शाम्यन्ति, चायं चिरमन्तर- ग्नेर्हतस्य पुंस्त्वस्य च वृद्धिहेतुः । स्त्रीणां च बन्ध्यामयना- शनः स्यात् कंल्याणको नाम गुड़ः प्रतीतः” । कल्याणकघृत न० सुश्रुतोक्ते ओषधिभेदयुक्तघृतभेदे यथा-- “विडङ्गत्रिफलामुस्तामञ्जिष्ठादाडिमोत्पलैः । पियङ्ग्वेलैल- बालूकचन्दनामरटारुभिः । वर्हिष्ठकुष्ठरजनीपर्णिनीसारि- वाद्वयैः । हरेणुकात्रिवृद्दन्तीवचातालीशकेसरैः । द्विक्षीरं विपचेत्सर्प्पिर्मालतीकुसुमैः सह । विषमज्वरकश्वासगुल्मो- न्मादगरापहम् । एतत्कल्याणकं नाम सर्पिर्माङ्गल्यमु- त्तमम् । अलक्ष्मीग्रहरक्षोऽग्निमान्द्यापस्मारतापनुत् । शस्यते नष्टशुक्राणां बन्ध्यानां गर्भदं परम् । मेध्यञ्चक्षु-

पृष्ठ १८२९

ष्यमायुष्यं रेतोमार्गरुजापहम् । एतैरेव यथाद्रव्यैः सर्व्वगन्धैश्च साधितम् । कपिलाया घृतप्रस्थं सुवर्णमणि- संयुतम् । तत्क्षीरेण सहैकध्यं प्रसाध्य कुसुमैरिमैः । सुमनश्चम्पकाशोकशिरीषकुसुमैर्घृतम् । तथा नलदपद्मानां केशरैर्दाडिमस्य च । तिथौ प्रशस्ते नक्षत्रे साधकस्या- तुरस्य च । कृतं मनुष्यदेवाय ब्राह्मणैरभिमन्त्रितम् । दत्तं सर्व्वज्वरान् हन्ति महाकल्याणकं घृतम् । दर्शन- स्पर्शनाभ्यान्तु मर्व्वरोगहरं शिवम् । अधृष्यः सर्व्व- भूतानां वलीपलितवर्ज्जितः । अस्याभ्यासाद्घृतस्येह जीवेद्वर्षशतत्रयम्” । कल्याणकलवण न० सुश्रुतोक्ते औषधभेदयुक्ते लवणभेदे यथा “गण्डीरपलाशकुटजविल्वार्कस्नुह्यपामार्गपाटलापारिभद्रक- नादेयीकृष्णगन्धानीपनिर्दहन्यटरूषकनक्तमालकपूतिकावृह- तीकण्टकारिकाभल्लातकेङ्गुदीवैजयन्तीकदलीवर्षाभूह्रीवेर- क्षुरकेन्द्रवारुणीश्वेतमोक्षकाशोका इत्येवंवर्गं समूल- पत्रशाखमार्द्रमाहृत्य लवणेन सह संसृष्टं पूर्ब्बवद्दग्ध्वा क्षारकल्पेन परिस्राव्य विपचेदेतत्प्रतिवापश्चात्र हिङ्ग्वादिभिः पिप्पल्यादिभिर्व्वा । इत्येतत्कल्याणकलवणं वातरोगेषु गुलमप्लीहाभिषङ्गाजीर्णार्शोऽरोचकार्त्तानां कासादिभि रुपद्रुतानां चोपदिशन्ति पानभोजनेष्विति । भवति चात्र । विष्यन्दनादुष्णभावाद्दोषाणाञ्च विपाचनात् । संस्कारपाचनाच्चेदं वातरोगेषु शस्यते” । “कल्याणकं वा लवणं पिबेत्तु” सुश्रुतः । कल्याणयोग पु० ज्योतिषोक्ते यात्राङ्गे लग्नावधिस्थानविशेष- स्थितग्रहयोगभेदे यथा “गुरौ केन्द्रे १, ४, ७, १०, त्रिकोणे ५, ९, वा रविर्लाभे ११ च कर्म्मणि १० । कल्याण- योगो भूपस्य यातुः कल्याणकृद्भवेत्” । “त्रिकोणगे ५, ९, शुभे खेटे सबले वा द्वितीयगे । कल्याणसंज्ञो योगोऽयं यायिनां मङ्गलप्रदः” इति च कल्याणकृत् त्रि० कल्याणं शुभं शास्त्रविहितं करोति कृ--क्विप् ६ त० । १ शास्त्रविहितकर्म्मकारके “नहि कल्याणकृत् कश्चि- द्दुर्गतिं तात! गच्छति” गीता २ कल्याणकरमात्रे च त्रि० । कल्याणवत् त्रि० कल्याण + अस्त्यर्थे मतुप् मस्य वः । मङ्ग- लयुक्ते त्रिका० स्त्रियां ङीप् । कल्याणवाचन न० ६ त० । शास्त्रविहितकर्त्तव्यकर्म्मणः प्राक्- कर्त्तव्ये ब्राह्मणादिद्वारा कल्याणयुक्तमन्त्रविशेषवाचने । तत्प्रकारोयथा “ॐ श्वः कर्त्तव्येऽस्मित् कर्मणि कल्याणं भवन्तोऽघिब्रुवन्तुं इति प्रार्थिते ब्राह्मणैः “ॐ कल्याणम्”

इति त्रिरुक्ते “ॐ पृथिव्यामुद्धृतायान्तु यत् कल्याणं पुरा कृतम् । ऋषिभिः सिद्धगन्धर्व्वैस्तत् कल्याणं सदास्तु नः” इतिय थेमामित्यस्य लौगाक्षिरृविस्नुष्टुप्छन्दो ब्रह्मा देवता कल्याणवाचने विनियोग इति स्मृत्वा “ॐ यथेमां वाचं कल्याणीमावदानि जनेभ्यः ब्रह्मराजन्याभ्यां शूद्राय चार्य्याय च स्वाय चारणाय च प्रियोदेवानां दक्षिणायै दातुरिह भूयासमयं मे कामः समृध्यतामुप- मादो नमतु” यजु० २९, २, इति च पठेत् । कल्याणवीज पु० कल्याणंवीजं यस्य । मसूरे राजनि० । कल्याणिका स्त्री कल्याण + संज्ञायां कन् अत इत्त्वम् । मनःशिलायाम् राजनि० । कल्याणिन् त्रि० कल्याण + अस्त्यर्थे इनि । १ कल्याणयुक्ते स्त्रियां ङीप् सा च २ वलानामोषधौ राजनि० । कल्याण्यादि पु० पाणिन्युक्ते ढक्प्रत्ययेनङादेशनिमित्तभूते शब्दगणे स च गणः “कल्याणी सुभगा दुर्भगा बन्धकी अनुदृष्टि अनुसृष्टि जगती वली बदी ज्येष्ठा कनिष्ठा मध्यमा परस्त्री” काल्याणेनेय इत्यादिः । कल्यापाल पु० कल्यां सुरां पालयति पाल--अण् उप० स० । शौण्डिके त्रिका० । ण्वुल् । कल्यापालकोप्यत्र । कल्ल कूजने अशब्दे च भ्वा० आत्म० अक० सेट् । कल्लते अकल्लिष्ट चकल्ले प्रनिकल्लति कल्लः । कल्ल त्रि० कल्ल--अच् । बधिरे त्रिका० । तस्य शब्दाश्रोतृत्वात्तथात्वम् । कल्लत्व न० कल्लस्य भावः त्व । १ स्वरस्य भेदने । हेमच० २ बाधिर्य्ये च । कल्लोल पु० कल्ल--बा० ओलच्, कम् जलं लोलं चपलं यस्माद्वा अत्र नित्यं अनुस्वारस्य लत्वम् नि० तस्याननुनासिकत्वं च । १ महातरङ्गे, अमरः “कालिन्दीजलकल्लोलकोलाहलकुतू- हली” उद्भटः । “कल्लोलाः सलिलनिधेरवाप्य- पारम्” माघः २ हर्षे च ३ वैरिणि त्रि० मेदि० । कल्लोलोऽस्त्यत्र पुष्करा० इनि । कल्लोलिन् कल्लोलयुक्ते देशे नद्यां स्त्री । “कल्लोलिनीवल्लभमुल्ललङ्घे” महाना० स जातोऽस्य तार० इतच् । कल्लोलित जातमहातरङ्गे त्रि० कव स्तुतौ वर्ण्णने च भ्वा० आत्म० सक० सेट् । कवते अकविष्ट । चकवे णिच्--कावयति ते ऋदित् अचकावत् । प्रनिकवते कवक पु० कु--अच् संज्ञायां कन् । १ ग्रासे, २ भूच्छत्राके, न० हेमच० । “लशुनं गृञ्जनञ्चैव पलाण्डुं कवकानि चेति” अभक्ष्ये मनुः । “देवतार्थं हविः शिग्रुं लोहि- तान् व्रश्चनांस्तथा । अनुपाकृतमांसानि विड्ज नि कवकानि च” । अभक्ष्ये याज्ञ० “कवकानि छत्राकाराणि” मिता० ।

पृष्ठ १८३०

कवच पु० कं वातं वञ्चति वन्च--मूल० क ऋतनीत्या० उणा० अच वा । १ गर्द्दभाण्डे वृक्षे २ पटहवाद्ये च मेदि० । ३ सन्नाहे गात्रत्राणे योद्धृभिर्युद्धकाले शस्त्राघातरक्षणार्थमङ्गे धार्य्ये लौहादिनिर्म्मिते वर्मणि पु० न० अमरः । कवचलक्षणा- दिकं युक्तिकल्पातरावुक्तं यथा“खड्गादीनान्तु गणना पूर्व्वमेव निदर्शिता । अस्त्रात्मनैव निर्द्दिष्टः कवाचादिरर्पाष्यते । तल्लक्षणं संग्रहेण प्रवक्ष्यामि निबोधत । काष्ठं चर्म सवल्कं च त्रयमेतत्तु दुस्तरम् । यथोत्तरं गुणयुतं यथापूर्वन्तु निन्दितम् । शरीरावरकत्वन्तु लघुत्वं दृढ़ता तथा । दुर्भेद्यतेति कथितः कवचे गुणसंग्रहः । सच्छिद्रतातिगुरुता तनुता सुखभेद्यता । कवचानां विनि- र्दिष्टः समासाद्दोषसंग्रहः । अत्र वर्णो विनर्दिष्टः क्रमादेवं चतुर्व्विधः । सितोरक्तस्तथा पीतः कृष्णो ब्रह्मादिषु क्रमात् । केचित् कुर्वन्ति कुशलाः कवचं धातुसम्भवम् । कनकं रजतं ताम्रंलौहं तेषु यथाक्रमम्” । अधिकं वर्मशब्दे वक्ष्यते । “यथा शस्त्रप्रहाराणां कवचं प्रतिवारणम् । तथा दैवोप- घाताना शान्तिर्भवति वारणम्” मल० त० पु० । “वितत्य णार्ङ्गं कवचं पिनह्य” “सच्छत्रकवचं रथम्” भट्टिः । कवचोजातोऽस्य तार० इतच् । कवचित्तत तद्धा- रके त्रि० । सः अस्त्यस्य इनि । कवचिन् तद्धारके त्रि० “नमो विल्मिने च कवचिने च” यजु० १६, ३५ “यश्च कवची यश्चाऽकवचोऽमित्रो यश्चाज्मनि ज्या पाशैः कवच पाशैरज्मनाभिहतः शयाम्” अथ० ११, १०, २२ स्त्रियां ङीप् । तन्त्रोक्ते मन्त्रसाधनाङ्गे ४ वाक्यसंघभेदे । “मन्त्रेण म्रियते योगी रक्ष्यते कवचैर्यतः” इति तन्त्रोक्तेस्तस्य रक्षासाधकत्वेन वर्मतुल्यत्वात्तथात्वम् । “श्रीजमन्मङ्गल- स्यास्य कवचस्य ऋषिः शिवः” “इदं कवचमज्ञात्वा योभजेत् कालिदक्षिणाम्” इति च भै० त० । कवचानि च देवताभेदे भिन्नानि तन्त्रोक्तानि तानि च सन्त्रसारे स्तोत्रकवचप्रक- रणे अन्यत्र च दृश्यानि । तानि च “भूर्ज्जे विलिखितं चैतत् स्वर्णस्थं धारयेद्यदि । कण्ठे वा दक्षिणे वाहौ” इत्यादिना तन्त्रे लिखित्वा कण्ठादौ धार्य्यतया विहितानि । कवचपत्र पु० कवचं तल्लेखनसाधनं पत्रमिव वल्कलं यस्य । भूर्जपत्रवृक्षे शब्दच० । “भूर्जे विलिखितं चैतत्” तन्त्रो- क्तेस्तद्वल्कलस्य कवचलेखनाधारत्वात्तथात्वम् । कवचहर पु० कवचं हरति येन वयसा हृ--लद्यमे अच् उप० स० । कवचहरणोद्यमयोग्यवयस्के कुमारे “कवचहरः कुमारः” सि० कौ० । वर्म्महरादयोऽप्यत्र “वर्म्महरः कुमारः” रघुः ।

कवटी स्त्री कौति शब्दायते कु--अटन् गौरा० ङीष् । कपाटे द्विरूपकोषः । तस्याः रोधनकाले शब्दायमानत्वात्तथात्वम् कवती स्त्री कशब्दः अस्त्यस्या मतुप् स्त्रियां ङीप् । “कया नश्चित्र” इत्यादिकासु ऋक्षु । “कवतीषु रथन्तरम् गायतीति” ताण्ड्य० श्रुतिः । “कया नश्चित्र” इत्याद्यास्त्रिस्र ऋचः कवत्यः” सा० सं भा० माधवः । “अतिदेश्यं विनिश्चेतुं कवतीषु रथन्तरम्” अधिकर० मा० । “ताश्च ऋचः” ऋ० ४, ३१ सूक्ते आद्यास्तिस्रः । तत्रान्त्यायाः कवत्त्वाभावेऽपि आय्ययोर्द्वयोः कवत्त्वेन बाहुल्यात्तथात्वम् । कवयि(यी) स्त्री काज्जलात् वयते गच्छति स्थानान्तरं वयगतौ इन् कृदिकारान्तत्वात् वा ङीप् । (कै) मत्स्यभेदे । त्रिका० । तस्या बलातिक्रमेण गमनात्तथात्वम् । “कवयी मघुरा स्निग्धा कषाया रुचिकारिणी । किञ्चित् पित्तकरी वातशमनी बलवर्द्धिनी” भावप्र० उक्तगुणा । कवर पु० कौति कु--शब्दे--अरन् । पाठके उज्ज्व० पाठकाले तस्य शब्दायमानत्वात् तथात्वम् । कं जलं वृणोति वृ--अच् । २ लवणे ३ अम्ले च पुंन० मेदि० । लवणस्य जलसंपर्कमात्रेण द्रवीभावेन जलरूपेण परिणामात् अम्लस्य च दर्शनमात्रेण मुखात् जलस्रावणात् तथात्वम् । के मूर्द्धनि वरम् वरणीयम् । ४ केशभूषायां त्रि० । केशविन्यास एव स्त्रियां ङीष् । अन्यत्र तु टाप् । सा च । ५ खरपुष्पायां (वावुइ) शब्दच० । कवरी- मृतोमलयजार्द्रमिव व्याकीर्णमाल्यकवरां कवरीं तरुण्याः” माघः । “व्याकीर्णमाल्येन कर्वुरवर्ण्णाम्” मल्लि० ६ कर्वुरवर्णे पु० ७ तद्वति त्रि० हला० । कव--ग्तुतौ अरन् । ८ खचिते ९ संपृक्ते त्रि० हलायुधः । गौरा० ङीष् । १० वर्वरायाम् (वावुइ) मेदि० । तस्याः कवरीतुल्यत्वात्तत्त्वम् । कवरकी स्त्री कवरं किरति क्षिपति कॄ--बा० ड गौरा० ङीष् । वन्द्याम् तस्याः बन्धनागारे कवरबन्धना- भावेन तथात्वम् । कवर्ग पु० कघटितोवर्गः एकस्थानोत्पत्तिकसमूहः । कखगघङरूपेषु वर्णेषु तेषां कण्ठस्थानोत्पत्तिकत्वेन तथात्वम् । ततः वर्गान्तात् भवार्थे शब्दत्वात् छ । कवर्णीय तद्भवे त्रि० । कवल पु० केन जलेन वलते वल चलने अच् । १ ग्रासे “मुस्ता- प्ररोहकनलावयवानुकीर्णम्” “आस्वादवद्भिः कवलैस्तृणा- नाम्” रघु० रोगनाशार्थं भावप्र० उक्तेदव्यभेदस्य २ क्रियाभेदे

पृष्ठ १८३१

च । तत्करणविधिगुणौ भावप्र० उक्तौ यथा । “वातपित्त- कफघ्नस्य द्रव्यस्य कवलं मुखे । अर्द्धं निक्षिप्य संचर्व्य निष्ठोयेत् कवले पिधिः । कवलः कुरुते काङ्क्षां भक्ष्येषु, हरते कफम् । तृष्णां शौचं च वैरस्यं दन्तचालञ्च नाशयेत्” । केजले वलते अच् । (वेल्यामाच्) ३ मत्स्यभेदे शब्दच० पुंस्त्री स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । लस्य ङीवा । कवड़ोऽप्यत्र । कवलप्रस्थ पु० कवलस्य प्रस्थः । कवलयोग्यपरिमाण भेदे तस्य प्रस्थपरत्वेऽपि कर्क्यादि० न आद्युदात्तता । कवलिका स्त्री कवल इव इवार्थे कन् । (पुलट्टिश) इति ख्याते व्रणचिकित्साङ्गे औषधभेदे “ततः कल्केनाच्छाद्य नातिसिग्धां नातिरूक्षां कवलिकां दत्त्वा वस्त्र- पट्टेन बध्नीयात्” “घनां कवलिकां दत्त्वा मृदु चैवापि पट्टकम्” “ततः कवलिकां दत्त्वा वेष्टयेत् सुसमाहितः” सुश्रु० कवलित त्रि० कवलं करोति कबल + णिच्--कर्म्मणि--क्त । १ कृतग्रासे २ भुक्ते ३ व्याप्ते च जटा० । कवष त्रि० कौति कु--शब्दे बा० अषच् । १ सच्छिद्रे कवाटादौ तस्य पिधानकाले शब्दायमानत्वात्तथात्वम् । स्त्रियां गौरा० ङीष् । “इन्द्र! दुरः कवष्योधावमानाः” यज० २, ४, “कवष्यः सशुषिरा, सच्छिद्र एव शब्दप्रसरात् कौतेरौणादिकोऽषच् प्रत्ययः” वेददी० । “कवष्योन व्यचस्वतीः” यजु० २०, ६०, “होता यक्षद्दुरोदिशः कवष्यः” २१, ३४, कवष् त्रि० कु--शब्दे असुन् वेदे षत्वम् । सच्छिद्रे कवाटादौ सच्छिद्रस्य शब्दायमानात्तथात्वम् । “ऋष्वाःसतीः कवषः इन्द्र! शुम्भमानाः” यजु० २९, ५, “कवषः कु--शब्दे कुवन्ति शब्द कुर्वन्ति कवषः कुवतेरसुन्प्रत्ययः षत्वमार्षम् कपाट्यः पिधानसमये शब्दं कुर्व्वाणाः सशुषिरा वा” वेददी० कवस पु० कु--ऋतनीत्यादिना अस । १ कवचे सन्नाहे २ कण्ट- कजातिभेदे च उज्ज्व० । कवाट न० कु--भावे अप् कवं शब्दमटति, कं वातं वटति वट वेष्टने वा अण् उप० स० । द्वाररोधके (कपाट) ख्याते काष्ठादिमये पदार्थे अमरः तस्य द्वारपिधानकाले शब्दाय- मानत्वात् वातरोधकत्वाच्च तथात्वम् “उरःश्रिया तत्र च गोपुरस्फु रत्कवाटदुर्द्दर्षतिरःप्रसारिता” नैष० । “मोक्षद्वारकबाटपाटनकरी काशीपुराघोश्वरी” अन्नदास्त० । कवाटपरिमाणादिकं वृ० स० उक्तं यथा । “विस्तारार्धं भवेद्गर्भो भित्तयोऽन्याः समन्ततः । गर्भपादेन विस्तीर्णं द्वारं द्विगुणमुच्छ्रितम् । उच्छ्रायात् पादविस्तीर्णा शाखा तद्वदु-

दुम्वरः । विस्तारपादप्रतिमं बाहुल्य शाखयोः स्मृतम् । त्रिपञ्चसप्तनवभिः शाखाभिस्तत् प्रशस्यते” । तत्काष्ठनिय- मश्च ज्यो० त० भारतोक्तः “क्षीरवृक्षीद्भवं दारु गृहेषु न निवेशयेत् । कृताधिवासं विहगैरनिलानलपीड़ितम् । गजैर्विभग्नञ्च तथा विद्युन्निर्घातपीड़ितम् । चैत्यदेवाल- योत्पन्नं वज्रभग्नं श्मशानजम् । देवाद्यधिष्ठितं दारु नीपनिम्बविभीतकान् । कण्टकिनोऽसारतरून् वर्जयेत् गृहकर्मणि । वटाश्वत्थौ च निर्गुण्डीं कोविदारविभीतकौ । पलाक्षं शाल्मलोञ्चैव पलाशञ्च विवर्जयेत् । विस्तारात् द्विगुणोच्छ्रायं द्वारं कुर्य्यात्तथा गृहम्” । अधिकं गृहशब्दे वक्ष्यते । अल्पार्थे ङीप् । कवाटी स्वल्पकवाटे स्त्री । कवाटघ्न त्रि० कवा(पा)टं हन्ति शक्त्या “शक्तौ हस्तिकवा- (पा)टयोः” पा० हन--टक् । कवाटहननशक्ते चौरभेदे । कवाटवक्र न० कवाटं वक्रं यस्मात् । (कवाटवेटु) वृक्षभेदे । कवार न० कं जलं वृणोति आश्रयत्वेन अण् उप० स० । पद्मे त्रिका० । कवारि च० कुत्सितोऽरिः कुगति० स० बा० कोः कवादेशः । कुत्सिते शत्रौ “दैवी पूतिर्दक्षिणादेवयाज्या न कवारिभ्यो न ते पृणन्ति” ऋ० १०, १०७, ३ । कवासख त्रि० कुत्सितस्य सखा टच् पृषो० नि० । कुत्सितस- हाये । “अपाप शक्रस्ततनुष्टिमूहति तनुशुभ्रं मघवा यः कवासखः” ऋ० ५, ३४, ३ । “कुत्सितपुरुषसहायः” भा० निरुक्ते तु कवासखः यस्य कपूयाः सखायः इत्युक्तं तत्र बहुव्रीहौ टजपि निपात्यः इति भेदः । कवि पु० कव--वर्णने गतौ कु--शब्दे वा इन् । क्रान्तदर्शिनि--सर्वज्ञे--१ ब्रह्मणि हेमच० । तस्यसर्वगत- त्वात् सर्व्वज्ञत्वात् क्रान्तदर्शित्वाच्च तथात्वम् । “कविर्म- नीषी परिभूः स्वयम्भूः” १ शा० “कविः क्रान्तदर्शी सर्व्वदृक् “नान्यतोऽस्ति द्रष्टा” इति श्रुतेः” शाङ्ख० भा० । “कविं पुरा- णमुनुशासितारम्” गीता । २ स्तुत्ये “होता वा देव्या कवी” यजु० २८, ३० । “पृथग्बरजं भेषजंबकविम्” यजु० २८, ३४ । ३ वाल्मिके मुनौ तस्य प्रथमं काव्यकर्त्तृत्वात् तथात्वम् । ४ कविताकारके “मन्दः कवियशःप्रेप्सुः” रघुः “नैकमोजः प्रसादी वा रसभावविदः कवेः” माघः । “इदं कविभ्यः पूर्वेभ्यो नमोवाक प्रशास्महे” उत्तर० च० (काव्यम्) “कविः कुर्व्वन् कीर्त्तिं प्रीतिञ्च विन्दति” चन्द्रा० । “एकोऽभून्नलिनात् परश्च पुलिनात् वल्मीकत- श्चापरस्ते सर्वे कवयस्त्रिलोकगुरवस्तेभ्यो नमस्क महे”

पृष्ठ १८३२

उद्भटः । “रवेः कवेः किं समरस्य सारम्” विदग्धमु० । ५ भृगुसुते ऋषिभेदे ६ तत्पुत्रे शुक्राचार्य्येतस्य कविपुत्र- त्वेऽपि जन्यजनकयोरभेदोपचारात्तत्त्वम् “भृगोः पुत्रः कविर्विद्वान् शुक्रः कविसुतो ग्रहः” भा० आ० ६६ अ० । ७ सूर्य्ये मेदि० । ८ कल्किदेवस्य ज्यष्ठभ्रातरि “कल्केर्ज्येष्ठास्त्रयः शूराः कविप्राज्ञसुमन्त्रकाः” इति कल्किशब्दे उदाहृतम् । ९ चौरयोधे “वेधस्थाने रणे भङ्गो दुर्गे खञ्जिः प्रजायते । कविप्रवेशनं तत्र योधाघातश्च तत्र वै” ज्यो० त० । “कविश्चौरयोद्धा” रघु० । १० खलीने स्त्री मेदि० । वा ङीप् । ११ क्रान्तदर्शिनि त्रि० । “ऊर्ण्णासूत्रेण कवयो वयन्ति” यजु० १९, ८ । “कवयः क्रान्तदशिनः” वेददी० १२ मेधाविनि त्रि० “अध्यापयामासपितृन् शिशुराङ्गिरसः कविः” मनुः । “क ऊ ते शासिता कविः” यजु० ३३, ३९ । “कविर्मेधावी” वेददी० । १३ चाक्षुषमनोः वैराजप्रजापतेः कन्याजातसुतभेदे पु० । “कन्यायां भरतश्रेष्ठ! वैराजस्य प्रजापतेः । ऊरुः पूरुः शतद्युम्नस्तपस्वी सत्यवाक् कविः” हरिवं० २ अ० । १४ स्तोतरि त्रि० “इन्द्रमग्निं कविच्छदा” ऋ० ३, १२, ३ । “कविच्छदा कवीनां स्तोत्रृणामुचित- फलप्रदानेनोपच्छन्दकौ” भा० । कविक पु० कवि + स्वार्थे कन् क्वचित् स्वार्थकप्रत्ययस्य प्रकृतिलिङ्ग व्यतिक्रम इति । खलीने (लागाम) हलायुधः । कविकल्पद्रम पु० वोपदेवकृते धातुपाठग्रन्थमेदे “कविकल्प- द्रुमो नाम पद्यैर्निष्पाद्यतेऽत्र च” इति तदुपोद्घाते । कविकल्पलता स्त्री काव्यरचनाशिक्षोपयोगिग्रन्थभेदे । कविका स्त्री कवि + स्वार्थे कन् । (लागाम) स्वलीने अमरः २ कविकापुष्पे राजनि० । ३ कवयीमत्स्ये(कै)भावप्र० । कवयीशब्दे तद्गुणाद्युक्तम् तत्र कवयीत्यत्र कविकेति पाठान्तरम् । कविज्येष्ठ पु० कविषु ज्येष्ठः । १ वाल्मीकिमुनौ । त्रिका० । कविता स्त्री कवेः वर्ण्णयितुर्भावः तल् । कविकर्मणि काव्ये काव्यशब्दे विवृतिः । “केषां नैषा भवति कविताकामिनी कौतुकाय” प्रस० रा० । त्व । कवित्वमप्यत्र न० । “कवि- त्वं दुर्लभं लोके शक्तिस्तत्र सुदुर्लभा” सा० द० अग्नि- पुरा० । “स भवति कवित्वामृतनदीनदीनः पर्य्यन्ते परमपदलीनः प्रभवति” कर्पूरस्रवः । “ता ऊ कवित्वमा कवी” ऋ० ८, ४३, “कवित्वना कवित्वेन” भा० पृषो० साधु । कविपुत्र पु० कवेः भृगुसुतस्य पुत्रः ६ त० । १ भार्गवे ३ शुक्रा- चार्य्ये “भृगोः पुत्रः कविविद्वान् शुक्रः कविसुतो ग्रहः” भारते आदिपर्व्वणि ६६ अध्याये । कविसुतादयोऽप्यत्र ।

कविय न० कं सुखमजति अज--क वीभावः । १ खलीने त्रिका० । “कवियं कविकोच्यते” त्रिकाण्डे क्लीवतया पाठात् शब्द- कल्पद्रुमे पु क्लीवतोक्तिः चिन्त्यमूला । कविरहस्य न० हलायुधकृते श्लोकात्मके अर्थभेदेन एकाकारधातुभेदप्रदर्शके ग्रन्थभेदे । कविराज पु० कवीनां राजा कविः राजेव वा टच् समा० । कविश्रेष्ठे । “श्रीहर्षं कविराजराजमुकुटालङ्कार हीरः सुतम्” नैषधम् । “श्रीविश्वनाथकविराजकृतिप्रणीतं साहित्यदर्पणममुं स्थगितप्रमेयम्” सा० द० टी० रामचरण- श्लोके कविराजशब्दस्य तदर्थतैव चिकित्सके प्रसिद्धेस्तु मूलं न दृश्यतेऽतो न तदर्थकता । कविरामायण पु० कविना कवित्वेन रामः अथमं यस्य णत्वम् । वाल्मीकिमुनौ । शब्दरत्ना०! कविल त्रि० कु--कव वर्ण्णने वा वा० इलच् । १ स्तोतरि २ शब्द- कारके च । ततः प्रगद्या० चतुरर्थ्याम् ञ्य । काविल्य तत्सन्निकृष्टदेशादौ त्रि० । कविवेदिन् त्रि० कविं कवित्वं वेत्ति विद--णिनि । काव्य- वेत्तरि कवौ जटा० स्त्रियां ङीप् । कवीय न० कवि + स्वार्थे छ क्वचित् स्वार्थिकस्यापि प्रकृतिलिङ्गा- तिक्रमः । खलीने (लागाम) जटाधरः । कवीयत् त्रि० कविरिवाचरति कविं स्तोतारम् इच्छति वा कवीय--नाम० शतृ । १ कविसदृशे २ आत्मनः स्तोतुरिच्छौ च । “अपो वृणान पवते कवीयन् व्रजम्” ऋ० ९, ५१४, १ । ३ कवीयन् कविरिवाचरन् कवयः स्तोतारः तानिच्छन् वा” भा० । एतेन अस्याः श्रुते कवीयः शब्दो- दाहरणतयोपन्यासः प्रामादिकः । स्त्रियां ङीप् । कवीयस् त्रि० अतिशयेन कविः ईयसु । कवितरे स्त्रियां ङीप् कवीयसी । तरप् । कवितर तत्रार्थे । तमप् । कवितम बहूनां मध्ये अतिशयस्तोतरि काव्यकारकेन च त्रि० कवूल न० नीलकशठताजकोक्ते कंवुलयोगे कंवुलशब्दे लक्ष- णादि । “इत्यशालि कवूलं तदुत्तरोत्तममुच्यते” नील० ता० कवेल न० कं जलं विलति स्तृणाति विल--स्तृतौ अण् उप० स० । कुवलये शब्दच० । कवोष्ण न० कुत्सितमुष्णं कुगतिसमासः कोः कवादेशः । १ ईषदुष्णे स्पर्शे २ तद्वति त्रि० अमरः । “पयः पूर्वैः सनिश्वासैः कवोष्णमुपभज्यते” रघुः ।

पृष्ठ १८३३

कव्य न० कवयः क्रान्तदर्शिनः पितरस्तस्येदं यत्, कूयते पितृभ्यः कु शब्दे कर्मणि यत्वा । पित्र्युद्देशेन दीयमानेऽन्नादौ अमरः । हव्यकव्यदानपात्रापात्रब्राह्मणानाह स्म मनुः “श्रोत्रियायैव देयानि हव्यकव्यानि दातृभिः । अर्ह- त्तमाय विप्राय तस्मै दत्तं महाफलम् । एकैकमपि विद्वांसं दैवे पित्र्ये च भोजयेत् । पुष्कलं फलमाप्नोति नामन्त्रज्ञान् बहूनपि । दूरादेव परीक्षेत ब्राह्मणं वेदपारगम् । तीर्थं तद्धव्यकव्यानां प्रदाने सोऽतिथिः स्मृतः । सहस्रं हि सहस्राणामनृचां यत्र भुञ्जते । एकस्तान् मन्त्रवित् प्रीतः सर्व्वानर्हति धर्म्मतः । ज्ञानो- त्कृष्टाय देयानि कव्यानि च हवींषि च । न हि हस्ता- वसृग्दिग्धौ रुधिरेणैव शुध्यतः । यवतो ग्रसते ग्रासान् हव्यकव्येष्वमन्त्रवित् । तावतो ग्रसते प्रेत्य दीप्तशूलर्ष्ट्य- योगुड़ान् । ज्ञाननिष्ठा द्विजाः केचित् तपोनिष्ठास्तथाऽ- परे । तपःस्वाध्यायनिष्ठाश्च कर्म्मनिष्ठास्तथाऽपरे । ज्ञान निष्ठेषु कव्यानि प्रतिष्ठाप्यानि यत्नतः । हव्यानि तु यथान्यायं सर्व्वेष्वेव चतुर्ष्वपि । अश्रोत्रियः पिता यस्य पुत्त्रः स्याद्वेदपारगः । अश्रोत्रियो वा पुत्रः स्थात् पिता स्याद्वेदपारगः । ज्यायांसमनयोर्वि- द्यात् यस्य स्याच्छ्रोत्रियः पिता । मन्त्रसम्पूजनार्थन्तु सत्कारमितरोऽर्हति । न श्राद्धे भोजयेन्मित्रं धनैः कार्य्योऽस्य संग्रहः । नारिं न मित्रं यं विद्यात् तं श्राद्धे भोजयेद्द्विजम् । यस्य मित्रप्रधानानि श्राद्धानि च हवींषि च । तस्यप्रेत्य फलं नास्ति श्राद्धेषु च हविःषु च । यः सङ्गतानि कुरुते मोहाच्छ्राद्धेन मानवः । स स्वर्गाच्च्यवते लोकाच्छाद्धमित्रो द्विजाधमः । सम्भो- जनी साभिहिता पैशाची दक्षिणा द्विजैः । इहैवास्ते तु सा लोके गौरन्धेवैकवेश्मनि । यथेरिणे वीजमुप्त्वा न वप्ता लभते फलम् । तथाऽनृचे हविर्द्दत्त्वा न दाता लभते फलम् । दातॄन् प्रतिग्रहीतॄंश्च कुरुते फलभागिनः । विदुषे दक्षिणा दत्ता विधिवत् प्रेत्य चेह च । कामं श्राद्धेऽर्च्चयेन्मित्रं नाभिरूपमपि त्वरिम् । द्विषता हि हविर्भुक्तं भवति प्रेत्य निष्फलम् । यत्नेन भोजयेच्छ्राद्धे बह्वृचं वेदपारगम् । शाखान्तगमथाध्वर्य्युं छन्दोगन्तु समाप्तिकम् । एषामन्यतमो यस्य भुञ्जीत श्राद्धमर्च्चितः । पितॄणां तस्य तृप्तिः स्याच्छाश्वती साप्तपौरुषी । एष वै प्रथमः कल्पः प्रदाने हव्यकव्ययोः । अनुकल्पस्त्वयं ज्ञेयः सदा सद्भिरनुष्ठितः । मातामहं मातुलञ्च स्वस्रीयं श्वशुरं गुरुम् । दौहित्रं विट्पतिं

बन्धुमृत्विग्याज्यौ च भोजयेत् । न ब्राह्मणं परीक्षेत दैवे कर्म्मणि धर्म्मवित् । षित्र्ये कर्मणि तु प्राप्ने परीक्षेत प्रयत्नतः । ये स्तेनपतितक्लीवा ये च नास्तिक्रवृत्तयः । तान् हव्यकव्ययोर्विप्राननर्हान्मनुरब्रवीत् । जटिलञ्चानधीयानं दुर्बलं कितवन्तथा । याजयन्ति च ये पूगांस्तांश्च श्राद्धे न भोजयेत् । चिकित्सकान् देवलकान् मांसविक्रयि- णस्तथा । विपणेन च जीवन्तो वर्ज्याः स्युर्हव्यकव्ययोः । प्रेष्यो ग्रामस्य राज्ञश्च कुनखी श्यावदन्तकः । प्रतिरोद्धा गुरोश्चैव त्यक्ताग्निर्व्वार्द्धषिस्तथा । यक्ष्मी च पशुपा- लश्च परिवेत्ता निराकृतिः । ब्रह्मद्विट् परिवित्तिश्च गणाभ्यन्तर एव च । कुशीलवोऽवकीर्णी च वृषलीपति- रेव च । पौनर्भवश्च काणश्च यस्य चोपपतिर्गृहे । भृतकाध्यापको यश्च भृतकाध्यापितस्तथा । शूद्रशिष्यो गुरुश्चैव वाग्दुष्टः कुण्डगोलकौ । अकारणपरित्यक्ता मातापित्रोर्गुरोस्तथा । ब्राह्म्यैर्यौनैश्च सम्बन्धैः संयो- गं पतितैर्गतः । अगारदाही गरदः कुण्डाशी सोमविक्रयी । समुद्रयायी वन्दी च तैलिकः कूटकारकः । पित्रा विवदमानश्च कितवो मद्यपस्तथा । पापरोग्यभि- शस्तश्च दाम्भिको रसविक्रयी । धनुःशराणां कर्त्ता च यश्चाग्रेदिधिषूपतिः । मित्रध्रुक् द्यूतवृत्तिश्च पुत्रा- चार्य्यस्तथैव च । भ्रामरी गण्डमाली च श्वित्र्यथो पिशुनस्तथा । उन्मत्तोऽन्धश्च वर्ज्याः स्युर्व्वेदनिन्दक एव च । हस्तिगोऽश्वोष्ट्रदमको नक्षत्रैर्यश्च जीवति । पक्षिणां पोषको यश्च युद्धाचार्य्यस्तथैव च । स्रोतसां भेदको यश्च तेषाञ्चावरणे रतः । गृहसंवेशको दूती वृक्षारो- पक एव च । श्वक्रीड़ी श्येनजीवी च कन्यादूषक एव च । हिंस्रो वृषलवृत्तिश्च गणानाञ्चैव याजकः । आचारहीनः क्लीवश्च नित्यं याचनकस्तथा । कृषिजीवी श्लीपदी च सद्भिर्निन्दित एव च । औरभ्रिको माहि- षिकः परपूर्व्वापतिस्तथा । प्रेतनिर्हारकश्चैव वर्जनीयाः प्रयत्नतः । एतान् विगर्हिताचारानपाङ्क्तेयान् द्विजाध- मान् । द्विजातिप्रवरो विद्वानुभयत्र विवर्जयेत् । ब्राह्मण- स्त्वनधीयानस्तृणाग्निरिव शाम्यति । तस्मै हव्यं न दातव्यं न हि भस्मनि हूयते । अपाङ्क्तदाने यो दातुर्भवत्यूर्द्धं फलोदयः । दैवे हविषि पित्र्ये वा तं प्रवक्ष्याम्यशेषतः । अव्रतैयंद्द्विजैर्भुक्तं परिवेत्त्रादिभिस्तथा । अपाङ्क्तेयैयेद- न्यैश्च तद्वै रक्षांसि भुञ्जते । दाराग्निहीत्रसयोग कुरुते योऽग्रजे स्थितो । परिवेत्ता स विज्ञेयः परिवि-

पृष्ठ १८३४

त्तिस्तु पूर्व्वजः । परिवित्तिः परीवेत्ता यया च परिविद्यते । सर्व्वे ते नरकं यान्ति दातृयाजकपञ्चमाः । भ्रातुर्मृतस्य भार्य्यायां योऽनुरज्येत कामतः । धर्म्मे- णापि नियुक्तायां स ज्ञेयो दिधिषूपतिः । परदारेषु जायेते द्वौ सुतौ कुण्डगोलकौ । पत्यौ जीवति कुण्डः स्यान्मृते भर्त्तरि गोलकः । तौ तु जातौ परक्षेत्रे प्राणिनौ प्रेत्य चेह च । दत्तानि हव्यकव्यानि नाशयेते प्रदायिनाम् । अपाङ्क्यो यावतः पाङ्क्त्यान् भुञ्जानाननुपश्यति । तावतां न फलं तत्र दाता प्राप्नोति बालिशः । वीक्ष्यान्धो नवतेः, काणः षष्टेः, श्वित्री शतस्य तु । पापरोगी सहस्रस्य, दातुर्नाशयते फलम् । यावतः संस्पृशेदङ्गैर्ब्राह्मणान् शूद्रयाजकः । तावतां न भवेद्दातुः फलं दानस्य पौर्त्तिकम् । वेदवि- च्चापि विप्रोऽस्य लोभात् कृत्वा प्रतिग्रहम् । विनाशं व्रजति क्षिप्रमामपात्रमिवाम्भसि । सोमविक्रयिणे विष्ठा, भिषजे पूयशोणितम् । नष्टं देवलोके दत्तम्, अप्रतिष्ठन्तु वार्द्धुषौ । यत्तु बाणिजके दत्तं, नेह नामुत्र तद्भवेत् । भस्मनीव हुतं हव्यं तथा पौनर्भवे द्विजे । इतरेषु त्वपाङ्क्येषु यथोद्देष्टेष्वसाधषु । मेदोऽसृङ्मांसमज्जास्थि वदन्त्यन्नं मनीषिणः । अपाङ्क्योपहता पङ्क्तिः पाव्यते यैर्द्विजोत्तमैः । तान्निबोधत कात्र्स्न्येन द्विजाग्र्यान् पङ्क्ति- पावनान् । अग्र्याः सर्वेषु वेदेषु सर्व्वप्रवचनेषु च । श्रोत्रियान्वयजाश्चैव विज्ञेयाः पङ्क्तिपावनाः । त्रिणाचि- केतः पञ्चाग्निस्त्रिसुवर्णः षड़ङ्गवित् । ब्राह्म्यदेयात्मसन्तानो ज्येष्ठसामग एव च । वेदार्थवित् प्रवक्ता च ब्रह्मचारी सहस्रदः । शतायुश्चैव विज्ञेया ब्राह्मणाः पङ्क्तिपावनाः” भाग० ४, १८, १८ । “वत्सेन पितरोऽर्यम्णा कव्यं क्षीर- मधुक्षतेति” पृथिव्याः पितृभिः कव्यरूपक्षीर- दोहनात् तस्य तदन्नत्वम् । कु--शब्दे कर्मणि यत् । २ स्तुत्ये “कव्योऽसि कव्यवाहनः” ताण्ड्य० ब्रा० । “कव्यः स्तुत्यः” भा० । कवलं कवः कु--भावे अप् कवे साधु यत् । ३ स्तव- साधकेस्तोतरि । “वीती जनस्य दिव्यस्य कव्यैरधि” ऋ० ९, ९१, २ । “कव्यैः कवनसाधुभिः स्तोतृभिः” भा० । कव्यबाल पु० कव्यं बलते ददाति अत्र बल--दाने आधारे घञ् । १ वह्नौ तत्र दाने हि पितॄणां दाननि- प्पत्तेस्तथात्वम् । कव्यं बल्यते दीयते बल--दाने सम्प्रदाने घञ् । २ पितृदेवभेदे त्रिका० “कव्यबालीऽनलः सोमः यमश्चैवार्यमा तथा । अग्निष्वात्ता बर्हिषदः सोमपाः पितृदेवताः वायु० पु० लस्य बा डः कव्यबाडोऽप्यत्र ।

कव्यवाह पु० कव्यं वहति प्रापयति पितॄन् वह--अण् उप० स० । अग्नौ । कव्यवाहनशब्दे विवृतिः । कव्यवाह् पु० कव्यं वहति वह--ण्वि । पितृभ्यः कव्य- प्रापके वह्नौ । कव्यवाहन पु० कव्यं वह--वहति “कव्यपुरीषपूरीष्येषु ञ्युट्” पा० वह--ञ्युट् । पितृभ्यः कव्यप्रापके वह्नौ “त्रयो वा अग्न- यो, हव्यवाहनो देवानां, कव्यवाहनः पितॄणां, सहरक्षा असुराणाम्” तैत्ति० २, ५, ८, ६ । “अग्नये कव्य- वाहनाय स्वाहा” यजु० २, २९ । “अग्नये कव्यवाह- नायानुव्रूहीति तत्स्विष्टकृते हव्यवाहनो देवानां, कव्य- वाहनः पितॄणामिति” शत० ब्रा० ३, ६, १, ३० । कश शब्दे अक० वोप० गतौ शासने च सक० पा० भ्वा० पर० सेट् । कशति अकशीत्--अकाशीत् चकाश । प्रनि- कशति । “अन्थोऽनश्नन्नभिचाकशीति” श्रुतिः । यङ्लुकि लटोरूपम् । उभयपदीत्येके । कश पु० कशति शब्दायते शास्ति ताडयति वा करणस्य कृर्तृविवक्षया कर्त्तरि कश--अच् । अश्वादेस्ताड- नसाधने चर्म्मवस्त्रादिनिर्मिते पदार्थभेदे (चावुक) “स राजा तं कशेनाताड़यत्” मा० व० १९६ अ० । अमरे अस्य स्त्रीत्वमाह । “जघान कशया मोहात्तदा राक्षस- वन्मुनिम्” भा० आ० १७७ अ० । “सम्यक्कशात्रय- विचारवता नियुक्तः” माघः ५, १० श्लो० व्या० मल्लि० । “अत्र कशाः कशाघातास्तासां त्रयमुत्तममध्यमाधमेषु यथासङ्ख्यं मृदुसमनिष्ठुरद्वित्रिरूपं त्रितयन्तस्य विचारः “एतेषु निमित्तेषु अङ्गेष्वेवन्ताड्यः” इति विमर्षः तद्वता तज्ज्ञेन । यथाह भोजः “मृदुनैकेन घातेन दण्ड- कालेषु ताड़येत् । तीक्ष्णं मध्यं पुनर्द्वाभ्याञ्जघन्यन्नि- ष्ठुरैस्त्रिभिः । उपवेशेऽथ निद्रायां स्खलिते दुष्ट- चेष्टिते । बडवालोकनौत्सुक्ये बहुगर्व्वितह्रेषिते । सन्त्रासे च दुरुत्थाने विमार्गगमने भये । शिक्षात्यागस्य समये सञ्जाते चित्तविभ्रमे । दण्डः प्रयोज्यो वाहानां कालेषु द्वादशस्वपि । ग्रीवायाम्भीतमाहन्यात् त्रस्तञ्चैव च वाजिनम् । विभ्रान्तचित्तमधरे त्यक्तशिक्षञ्च ताड़येत् । प्रह्रेषितं स्कन्धवाह्वोर्बाड़वालोकिनं तथा । उपवेशे च निद्रायां कटिदेशे च ताड़येत् । दुश्चेष्टितं मुखे हन्या- दुन्मार्गप्रस्थितं तथा । जघने स्खलितं हन्यान्नेत्रमार्गे

पृष्ठ १८३५

दुरुत्थितम् । यः कुण्ठप्रकृतिर्वाजी तं सर्वत्रैव ताड़येत्” इति । अधिकमश्वशब्दे उक्तम् । मांसरोहिण्यां स्त्री भावप्र० कशकृत्स्न पु० ऋषिभेदे तस्यापत्यम् शिवा० अण् । काशकृत्स्न- व्याकरणशास्त्रकारके ऋषिभेदे “इन्द्रश्चन्द्रः काशकृत्स्ना- पिशिलींशाकटायनः । पाणिन्यमरजैनेन्द्राः जयन्त्यष्टादिशाब्दिकाः” वोपदेवः । ततः उपका० गोत्रप्रत्य- यस्य बहुषु लुक् । कशकृत्स्नेन निर्वृत्तम् चतुरर्थ्याम् अरीहणादि० वुञ् । काशकृत्स्नक तन्निर्वृत्तादौ त्रि० । कशस् न० कशति नीचं कश--गतौ असुन् । जले निरु० । कशार्ह त्रि० कशामर्हति अर्ह--अण् उप० स० । कशाताड़न- योग्ये दुष्टे अश्वादौ अमरः । कशिक पु० कशति हिनस्ति सर्पम् कश--शासने बा० इक । नकुले तस्य पादाविव पादावस्य उपमानपूर्वक- त्वेऽपि हस्त्वा० पाठात् नान्त्यलोपः । कशिकपादः । कशिपु पु० कशति दुःखम् कश्यते वा कश--गतिशासनयोः मृगय्वा० नि० । १ अन्ने आच्छादने च २ अमरः । एकशक्त्या ३ भक्ताच्छादनयोश्च विश्वः । पुष्पवन्तावित्यत्रेव अयं द्विवचनान्तः इति मेदि० । ४ शय्यायाम् । “कॢप्तैः कशिपुभिः कान्तं पर्य्यङ्कव्यजनाशनैः” भाग० ३, २३, १६ । “चेदस्ति भूः किं कशिपोः प्रयासैः” भा० २, २, ५ । “कशिपोः शय्यायाः” श्रीधरः । ५ आसनभेदे च “क्वचिच्छये वरोपस्थे तृणपर्ण्णाश्मवेश्ममु । क्वचित् प्रासादपर्य्यङ्के कशिपौ वा यथेच्छया” भाग० ७, १३, ३७ । वेदे अस्य क्लीवत्वमपि “प्रमुच्याश्वं दक्षिणेन वेदिम् हिरण्मयं कशिपूपस्तृणाति तस्मिन् होतोपविशति” “हिर- ण्मययोः कशिपुनोः पुरस्तांत् प्रत्यङ्ङध्वर्य्युः” शत० ब्रा० १३, ४, ३, १ । “कशिपु आसनभेदः । “होत्रध्वर्य्यू हिरण्मययोः कशिपुनोरुपविष्टौ” कात्या० १५, ६, १ । कशिपुशब्देन मसूरक उच्यते । “फलकमिति पितृभूतिः” सं० व्या० । “अध्वर्य्युयजमानौ कूर्चयोः” “फलकयोर्वा, होतृब्रह्मोद्गातारः कशिपुषु” कात्या० २०, २, २, १९, २०, २१ । “सपादमासनं कूर्चः (कुरछीचौकी) “पादरहितं फलकं कशिपुशब्देन मृद्वासनं मसूरक उच्यते” संग्र० व्या० । तेन मृद्वासनं पादरहितं फलकं च कशिपुशब्दार्थः । कशीका स्त्री कश + बा० ईकन् । सूतवत्सायां नकुल्याम् । “आगधिता परिगधिता या कशीकेव जङ्गाहे” ऋ० १, १२६, ६ । “कशीका सूतवत्सा नकुली सा यथा पत्या सह चिरं क्रीड़ति न कदाचिदपि विमुञ्चति” भा०

कशु पु० चेदिपुत्रे राजभेदे । “यथा चिच्चैद्यः कशुः शतमुष्ट्राणाम्” ऋ० ८, ५, ३७ । कशेरक पु० यक्षभेदे । “मणिभद्रोऽथ धनदः श्वेतभद्रश्च गुह्यकः । कशेरकोगण्डकण्डुः” इत्युपक्रम्य “एते चान्ये च बहवो यक्षाः शतसहस्रशः” इति भा० म० १० अ० कुवेर- सभावर्ण्णने उक्तम् । कशेरु(रू) स्त्री कं जलं वातं वा शृणाति शॄ--“के श्र एरक्- चास्य” उणा० ऊ उ वा । तृणकन्दभेदे (केशुर) उज्ज्व० । दीर्घान्तःत्वष्टुश्चतुर्दश्यां २ कन्यायां सा च नरकासुरेण गजरू- पेण हृता तत्कथा हरिवं० १२१ अ० यथा “त्वष्टुर्दुहितरं भौमः (नरकासुरः) कशेरूमगमत्तदा । गजरूपेण जग्राह रुचि- राङ्गीं चतुर्दशीम् । प्रमथ्य तां वरारोहां नरकोवाक्यमब्रवीत्” उप्रत्ययान्तः पुंसि च । “किं कुर्व्वता वराहेण खाद्यन्ते हि कशेरवः” । उज्ज्व० चन्द्रः । ह्रस्वान्तं क्लीवमाह अमरः । “शृङ्गाटकं विसं द्राक्षा कशेरु मधुकं सिता” सुश्रु० । स्वार्थेकन् । तत्रार्थे न० । तद्भेदगुणा भावप्र० उक्ता यथा । “कशेरु द्विविधं तत्तु महद्राजकशेरुकम् । मुस्ताकृति लघु स्याद्यत्तच्चिचोटमिति स्मृतम् । कशेरुक- द्वयम् शीतं मधुरं तुवरं गुरु । पित्तशोणितदाहघ्नं नयना- मयनाशनम् । ग्राहि शुक्रानिलश्लेष्मरुचिस्तन्यकरम्परम् । भारतवर्षस्य नवखण्डान्तर्गते ३ खण्डभेदे पु० “ऐन्द्रं कशेरु- शकलं किल ताम्रपर्णमन्यद्गभस्तिमदतश्च कुमारिकाख्यम् । नागं च सौम्यमिह वारुणमन्त्यखण्डं गान्धर्वसंज्ञमिति भारतवर्षमध्ये” सि० शि० । पुराणसर्वस्वे विष्णुपुराणेच “भार- तस्यास्य वर्षस्य नव भेदान्निशामय । इन्द्रद्वीपः कशेरुश्च ताम्रवर्णो गभस्तिमान् । नागद्वीपस्तथा सौम्यो गान्धर्वस्त्वथ वारुणः । अयन्तु (कुमारिकाख्यः) नवमस्तेषां द्वीपः सागर- संवृतः । योजनानां सहस्रन्तु द्वीपोऽयं दक्षिणोत्तरात् । पूर्व्वे किराता यस्यान्ते पश्चिमे यवनाः स्थिताः । ब्राह्मणाः क्षत्रियावैश्या मध्ये शूद्राश्च भागशः । इज्यायुद्धवणिज्याद्यै र्वर्त्तयन्तोव्यवस्थिताः । वेदस्मृतिमुखाश्चान्याः पारिपात्रो- द्भवा मुने! । नर्मदासुरसाद्याश्च नद्योविन्ध्यविनिर्गताः । तापीपयोष्णीनिर्व्विन्ध्याकावेरीप्रमुखा नदी । गोदावरी- भीमरथीकृष्णवेन्वादिकास्तथा । सह्यपादोद्भवानद्यः स्मृताः पापभयापहाः । हृतामलाताम्रपर्णीप्रमुखामलयो- द्भवाः । त्रिसामा ऋषिकुल्याद्या महेन्द्रप्रभवाः स्मृताः । ऋषिकुल्याकुमाराद्याः शुक्तिमत्पादसम्भवाः । शतद्रु-

पृष्ठ १८३६

चन्द्रभागाद्या हिमवत्पादनिःसृताः । आसां नद्युपनद्यश्च सन्त्यन्याश्च सहस्रशः । पश्चिमे कुरुपञ्चालमध्वदेशादयो- जनाः । पूर्व्वदेशादिकाश्चैव कामरूपनिवासिनः । ओड्राः कलिङ्गमगधा दाक्षिणात्याश्च सर्व्वशः । तथाऽपरान्ताः सौराष्ट्राः शुद्धाभीरास्तथार्बुदाः । मारुकामालवाश्चैव पारिपात्र- निवासिमः । सौवीराः सेन्धवा हूणाःशाल्वाः शाकलवा- सिनः । मद्राभार्गास्तथाम्वष्ठाः पारसीकादयस्तथा । आसां पिबन्तः सलिलं वसन्ति सहिताः सदा । चत्रारि भारते वर्षे युगान्यत्र महामुने! । कृतं त्रेता द्वापरञ्च कलिश्चा- न्थत्र न क्वचित् । तपस्तप्यन्ति मुनयोजुह्वते चात्र यज्विनः । दानानि चात्र दीयन्ते परलीकार्थमादरात् । पुरुषैर्यज्ञ- पुरुषो जम्बुद्वीपे सदेज्यते । तत्रापि भारतं श्रेष्ठं जम्बुद्वीपे महामुने! । यतो हि कर्मभूरेषा ततोऽन्या- भोगभूमयः । अत्र जन्मसहस्राणां सहस्रैरपि सत्तमः । कदाचिल्लभते जन्तुर्मानुष्यं पुण्यसञ्चयात् । गायन्ति देवाः किल गीतकानि धन्यास्तु ये भारतभूमिभागे स्वर्गापवर्गास्पदहेतुभूते भवन्ति भूयः पुरुषाः सुरत्वात् । कर्माण्यसं कल्पिततत्फलानि सन्न्यस्य विष्णौ परमात्म- रूपे । अवाप्य तां कर्म्ममहीमनन्ते तस्मिल्लँयं ये त्वमलाः प्रयान्ति । जानीम नैतत् क्व वयंविलीने स्वर्ग- प्रदे कर्म्मणि देहबन्धम् । प्राप्याथ धन्थाः खलु ते मनुष्या ये भारते चेन्द्रियसङ्गहीनाः । नववर्षन्तु मैत्रेय! जम्बुद्वीपमिदं मया । लक्षयोजनविस्तारं संक्षेपात् कथितं मया” ४ पृष्ठदण्डस्थ्नि पुंन० हला० स्वार्थे कन् । पृष्ठास्थिभेदे स्त्री अमरः । तृणकंन्देऽपि स्त्री रत्नमाला “कशेरुकञ्चातियुक्तं श्लेषकोपकं यथाह सुश्रुतः । दिवा- स्वप्नेत्याद्युपक्रमे “कशेरुकशृङ्गाटकमधुरवल्लीफलसमशनाध्य- शनप्रभृतिभिः श्लेष्मा कोपमापद्यते” । एतद्रसश्च कूलचर- मांसभोजनेऽनुपानम् यथाह अनुपानवर्गे सुश्रुतः “कूल- चराणां शृङ्गाटककशेरुकासवः” । इदञ्च सुश्रुते मधुरवर्गे उक्तम् । तद्वाक्यं मधुरवर्गे दृश्यम् । एतस्य श्लेष्मपित्त प्रकोपकत्वेनकृमिकारित्वमुक्तम् सुश्रु० “माषपिष्टान्नद्विदल- विसशालूकशेरुकैरित्युपक्रमे “श्लेष्मा पित्तं च कुप्यति । कृमीन् बहुविधाकारान् करोति विविधाश्रयान्” । कशेरुमत् पु० यवनराजभेदे । “इन्द्रद्युम्नोहतः कोपाद् यवनश्च कशेरुमान्” हरिवं० १६ अ० । भा० व० १२ अ० । कशोक त्रि० कश--ताडने बा० ओक । हिंसके राक्षसा- दौ “मा त्वा दभन् दूरे वासः कशोकाः” अव० ५, २, ४ ।

कश्चन अव्य० कः + विभक्त्यन्तात् चन इति मुग्ध० पाणिन्यमरमते पृथक् पदमिति भेदः । (केओ) इत्यर्थे “दमघोषसुतेन कश्चन प्रतिशिष्टः प्रतिभानवानथ” माघः । चित् । कश्चिद- प्यत्र अव्य० एकपदं द्विपदं वेति भेदः । “कश्चित् कान्ता- विवहगुरुणा स्वाधिकारे प्रमत्तः” मेघ० । कश्मल न० कश--कल मुट् च । १ मूर्च्छायां, २ मोहे, “कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम्” गीता । “मा राजन्! कश्मलं षोरं प्राविशो बुद्धिनाशनम्” भा० स० ४४ अ० । वेदे पृषो० लस्य शः । कश्मश तत्रार्थे “विद्वेष कश्मशं भयममित्रेषु निदध्मसि” अथ० ३ पापे च शब्दमा० ४ मलिने त्रि० हेम० । कश्मीर पु० कश--ईरन् मुट् च । स्वनामख्या ते देशभेदे । ततो भवादौ कच्छा० अण् । काश्मीर तद्देशभवे त्रि० । कश्मी- रोऽभिजनोऽस्य तक्षशिला० अञ् । काश्मीर पित्रादिक्रमेण तद्देशवासिनि त्रि० स्त्रियामुभयत्र ङीप् । तस्य राजन्यपि तथा । बहुषु तु तस्य लुक् । कश्मीराः । स्त्रियां भर्गादि० न लुक् । काश्मीरी । “अत ऊर्द्धं जनपदान् निबोध गदतो मम” इत्युपक्रमे “कश्मीराः सिन्धुसौवीराः गान्धारा दर्शकास्तथा” भा० भी० ९ अ० जम्बुखण्डविभागे देशकीर्त्तने । तद्देशसीमादि शक्तिसङ्गमतन्त्रे ७ पटले उक्तं यथा--“शारदामठमारभ्य कुद्धुमाद्रितटान्तकः । तावत् कश्मीरदेशः स्यात् पञ्चाशद्योजनात्मकः” । कश्मीरजन्मन् न० कश्मीरदेशे जन्म यस्य । कुङ्कुमभेदे । कश्मी- रजादयोऽप्यत्र । तद्भेदगुणादि भाव प्र० उक्तं यथा“कुङ्कुमं मसृणं रक्तं काश्मीरं पीतकं वरम् । सङ्कोचं पिशुन- न्धीरं वाह्लीकं शोणिताभिधम् । कश्मीरदेशजेक्षेत्रे कुङ्कुमं यद्भवेद्धि तत् । सूक्ष्मकेशरमारक्तं पद्मगन्धि तदुत्तमम् । वाह्लीकदेशसञ्जातं कुङ्कुमं पाण्डुरम्मतम् । केतकी- गन्धयुक्तन्तत् मध्यर्म सूक्ष्मकेशरम् । कुङ्कुनम्पारसी के यत् मधुगन्धि तदीरितम् । ईषत्पाण्डुरवर्णं तदधमं खलु केशरम् । कुङ्कुमं कटुकं स्निग्धं शिरोरुग्- व्रणजन्तुजित् । तिक्तं वमिहरं वस्त्यं व्यङ्गदोषत्र यापहम्” कश्य न० कशत्यनेन कश--शब्दे बा० करणे यत् । १ मद्ये वैज० । मद्यपानेन यथेष्टशब्दकरणात् तथात्वम् । कशामर्हति दण्डा० यत् । २ कशाघातयोग्ये अश्वमध्य- भागे त्रि० अमरः ।

पृष्ठ १८३७

कश्यप पु० कश्यं पिवति वा--क उप० स० । ब्रह्मणो मानसपुत्रस्य मरीचेः पुत्रे ऋषिभेदे तस्य तन्नामनिरुक्ति- र्यथा--“ब्रह्मणस्तनयो योऽभूत् मरीचिरिति विश्रुतः । कश्यपस्तस्य पुत्रोऽभूत् कश्यपानात् स कश्यपः” मार्कण्डे० पु० । तस्य वंशादिकथा “ब्रह्मणो मानसाः पुत्रा विदिताः षण्महर्षयः । मरीचिरत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः । मरीचेः कश्यपः पुत्रः कश्यवात्तु इमाः प्रजाः । प्रजग्मिरे महाभागा दक्षकन्यास्त्रयोदश । अदितिदितिर्दनुः काला दनायुः सिंहिका तथा । क्रोधा प्रधा च विश्वा च विनता कपिला मुनिः । कद्रूश्च मनुजव्याघ्र! दक्षक- न्यैव भारत! । एतासां वीर्य्यसम्पन्नं पुत्रपौत्रप्रपौत्रकम्” भा० आ० ६५ अ० एतासामपत्यभेदास्तत्तच्छब्दे दृश्याः । “कश्यपाय त्रयोदशः” मनुः । तस्य च वंशादिकथा भाग० अन्यथैवोक्ता यथा--“पत्नी मरीचेस्तु कलासुषुवे कर्दमात्मजा । कश्यपं पौर्ण्णमासं च रापूरितं जगत्” भाग० ४, १, ११ श्लो० इत्युक्त्वा तत्पत्नीनां दक्षप्रजापतिकन्यानां नामभेदः नामा- न्तरेण तार्क्ष्यनामकस्य तस्य च अन्या अपि चतस्रः दक्ष कन्याः पत्न्य आसन्” इति ६ स्क० उक्तं यथा० “ततः प्राचेत तसोऽसिक्न्यामनुनीतः स्वयम्भुवा । षष्टिं संजनया मास दुहितॄः पितृवत्सलाः । दश धर्मस्य कायेन्दो- र्द्विषट् त्रिनव दत्तवान् । भूताङ्गिराकृशाश्वेभ्यो द्वे द्वे तार्क्ष्याय चापराः “नामाधेयान्यमूषां त्वं सापत्यानाञ्च मे शृणु” इत्युपक्रमे (काय कश्यपाय द्विषट् षट्द्विगुणाः द्वादश त्रयोदशत्यर्थः श्रीधरः) उत्तरत्रादित्यादीनां त्रयोदशानां वंशकीर्त्तनत्तथार्थः । “तार्क्ष्याय नामान्तरं प्राप्ताय कश्यपायैव अपरा अवशिष्ठाष्टतस्रः इति” श्रीधरः) “तार्क्ष्यस्य विनता कद्रूः पतङ्गी यामिनी- स्यपि । पतङ्ग्यसूत पतगान् यामिनो शलभानथ । सुपर्ण्णाऽ (विनता) सूत गरुड साक्षाद् यज्ञेशवाहनम् । सूर्य्यसूतमनूरुञ्च कद्रूर्नागाननेकशः” इति । तार्क्ष्य- नामककश्यपस्य पत्नीपुत्रानुक्त्वा प्रसिद्धनामककश्यपस्य पत्नीपुत्रनामादिकमुक्तं यथा तत्रैव “अथ कश्यपपत्नीनां यत्प्रसूतमिदं जगत् । अदितिर्दितिर्दनुः काष्ठा अरिष्टा सुरसा इला । मुनिः क्रोधवशा ताम्या सुरभिः सरमा तिमिः । तिमेर्यादोगणा आसन् श्वापदाः सरमासुताः । सुरभेर्महिषा गावो ये चान्ये द्विशफा नृप! । ताम्रायाः श्येनगृध्राद्या- मुनेरप्सरसां गणाः । दन्दशूकादयः सर्पा राजन्! । क्रोधवशात्मजाः । इलायाभूरुहाः सर्वे जातुधानाश्च

सौरसाः । अरिष्टायास्तु गन्धर्वाः काष्ठाया द्विशफेतराः । सुता दनोरेकषष्टिस्तेषां प्राधानिकान् शृणु । द्विमूर्द्धा शम्बरोऽरिष्टो हयग्रीवो विभावसुः । अयोमुखः शङ्कु- शिराः स्वर्भानुः कपिलोऽरुणः । पुलोमा वृषपर्वा च एकचक्रोऽनुतापनः । धूम्रकेशोविरूपाक्षो विप्रचित्तिश्च दुर्जयः । स्वर्भानोः सप्रभां कन्यामुवाह नमुचिः किल । वृषपर्वणस्तु शर्मिष्ठां ययातिर्नाहुषो बली । वैश्वानरसु- तायाश्च चतस्रश्चारुदर्शनाः । उपदानवी हयशिरा पुलोमा कालका तथा । उपदानवीं हिरण्याक्षः क्रतु- र्हयशिरां नृप । पुलोमा कालका च द्वे वैश्वानरसुते तु कः । उपयेमेऽथ भगवान् कश्यपो ब्रह्मनोदितः । पौलमाः कालकेयाश्च दानवा युद्धशालिनः । तयोः षष्टिसहस्राणि यज्ञघ्नांस्ते पितुः पिता (अर्जुनः) । जघान स्वर्गतो राजन्नेक इन्द्रप्रियङ्करः । विप्रचित्तिः सिंहिकायां शतञ्चैकमजीजनत् । राहुज्येष्ठं केतुशतं ग्रहत्वं य उपागताः । अथातः श्रूयतां वंशोयोऽदितेरनु- पूर्वशः । यत्र नारायणो देवः स्वांशेनावतरद्विभुः । विवस्वानर्य्यमा पूषा त्वष्टाऽथ सविता भगः । धाता विधाता वरुणो मित्रः शक्र उरुक्रमः । विवस्वतः श्राद्धदेवं संज्ञाऽ सूयत वै मनुम् । मिथुनञ्च महाभागा यमं च यमुनां तथा । सैब भूत्वाथ बड़वा नासत्यौ सुषुवे भुवि । छाया शनैश्चरं लेभे सावर्णिञ्च मनुं ततः । कन्यां च तपतीं या बे वब्रे संवरुणं पतिम् । अर्य्यम्णो मातृका पत्नी तयोश्चर्षणयः सुताः । यत्र वै सानुषो जातिर्ब्रह्मणा चोपकल्पिता । पूषानपत्यः पिष्टादो भग्नदन्तोऽभवत् पुरा । योऽसौ दक्षाय कुपितं जहास विवृतद्विजः । त्वष्टुर्दैत्यानुजा भार्य्या रचना नाम कन्यका । सन्निवेशस्त- योर्जज्ञे विश्वरूपश्च वीर्य्यवान् । तं वब्रिरे सुरगणाः स्वस्त्रीयं द्विषतामपि । विमतेन परित्यक्ता गुरुणाङ्गिरसेन यत्” भाग० ६, ६ अ० । कश्यपस्येव तत्पत्नीनामपि नामान्तरकल्पनया विरोथः परिहरणीयः । तस्य पृथिव्याः प्रतिग्रहरूपेण प्राप्तिकथादि भा० हरिवं० ५३ । यथा “मार्गवेण पितुः श्राद्धे कश्यपाय निवेदिता । मांसमेदोऽस्थिदुर्गन्धा दिग्धा क्षत्रियशोणितैः । रजस्वलेव युवतिः कश्यपं समुपस्थिता । स मां ब्रह्मर्षिरप्याह किमुर्वि! त्वमवाङ्मुखी । वीरपत्नोब्रतमिदं घारयन्ती विषी- दसि । साहं विज्ञापितवती कश्यपं लोकभावनम् । पतयो मे हता ब्रह्मन्! भार्गवेण महात्मना । साहं विहीना

पृष्ठ १८३८

विक्रान्तैः क्षत्रियैः शस्त्रवृत्तिभिः । विधवा शून्यनगरा न धारयितुमुत्सहे । तन्मह्यं दीयतां भर्त्ता भगवं स्तत्समो नृपः । रक्षेत् सग्रामनगरां यो मां सागरमा- लिनीम् । स श्रुत्वा भगवान् वाक्यं वाढमित्यब्रवीत् प्रभुः । ततो मां मानवेन्द्राय मनवे संप्रदत्तवान् । सा मनुप्रमवं पुण्यं प्राप्येक्ष्वाकुकुलं महत् । विपुले नास्मि कालेन पार्थिवात् पार्थिवं गता । एवं दत्तास्मि मनवे मानवे- न्द्राय धीमते । भुक्ता राजसहस्रैस्तु महर्षिकुलसम्भवैः । बहवः क्षत्रियाः शूरा मां जित्वा दिवमाश्रिताः” । अयं च गोत्रप्रवर्त्तकः । आर्षशब्दे गोत्रशब्दे च विवृतिः । “त्र्यायुषं जमदग्नेः कश्यपस्य त्र्यायुषम्” यजु० ३, ६२ । “कश्यपस्यैतन्नामकस्य प्रजापतेः” वेददी० । तस्या- पत्यानि विदा० अञ् बहुषु लुक् । कश्यपास्तद्गोत्रा- पत्येषु “कश्यपानां काश्यपावत्सारासितेति” । “कश्य- पासितदेवलेति वा” ८ । “शाण्डिलानां कश्यपशाण्डि- लयोः” आ० श्रौ० १२, १४, ७ । “एते कश्यपाः । एतेषां परस्परमविवाहः” नारा० । काश्यपिर्गरुड़ाग्रजः इत्यत्र तु भवार्थे इञ् । १ मृगभेदे २ मत्स्यभेदे च मेदि० स्त्रियां जातित्वात् ङाष् । ४ कच्छपे “अपामुद्रो मासां कश्यपः” यजु० २४, २७ । “कश्यपः कच्छपः” वेददी० । ४ श्यावदन्ते त्रि० । “प्रसृप्तेभ्यश्चान्यत् कण्वकश्यपयाचमानवर्ज्जम्” कात्या० १०, २, ३५ । “कण्वशब्दं बधिरं मन्यन्ते कश्यपञ्च श्यावदन्तमिति केचित्” कर्कः । कश्यपनन्दन पु० ६ त० । गरुडे हलायु० । कश्यपसुतादयोऽप्यत्र कष बधे भ्वा० पर० सक० सेट् बधोऽत्र निष्पीड़नं घर्षणञ्च । कषति अकषीत्--अकाषीत् । ककाष प्रनिक- षति । “छदहेम कषन्निवालसत् कषपाषाणनिभे नभस्तले” नैष० । अस्य परस्मैपदिषु पा० ग० पाठात् शब्दकल्पद्रुमे च तथा पाठात् आ० उक्तिर्भ्रान्तिमूला । “पामानं कषमाणम्” इत्यादिप्रयोगस्तु ताच्छीलिकचानशैवोपपत्तेः । “निमूलसमूलयोः कषः” “कषादिषु यथाविध्यनुप्र- योगः” पा० णमुल् अनुप्रयोगश्च । निमूलकाषं कषति समूलकाषं कषति समूलं निमूलं वा कषतीत्यर्थः सि० कौ० “समूलकाषं चकषूरुदन्तः” भट्टिः । “सर्वकूलाभ्रकरीषेषु कषः” पा० कर्मरूपेष्वेषूपपदेषु खच् । सर्वङ्कषः कूलङ्कषः अभ्रङ्कषः करीषङ्कषः”

कष पु० कष--अच् । स्वर्ण्णषर्णरूपज्ञानार्थे (कषटी) पाषाणभेदे इतरप्रस्तरस्य स्वर्ण्णेन घर्षणात्तस्यैव तथात्वम् । अस्त्रादेस्तीक्ष्णी करणसाधने शाणाख्ये पदार्थे अमरः । “कषपापाणनिभे नभस्तले” नैष० “सुवर्ण्णरेखेव कषे निवेशिता” मृच्छ० । कषण त्रि० कष्यते कष--कर्मणि ल्युट् । १ अपक्वे शलाटौ शब्दच० । भावे ल्युट् । २ घर्षणे ३ चालने न० । “कषणकम्प- निरस्तमहाहिभिः” माघः । “कषणेन कम्पनेन” मल्लि० कषा स्त्री कष्यते ताड्यतेऽनया कष--बा० करणे- अच् । अश्वादेस्ताड़नसाधने चर्मादिनिर्मिते पदार्थे (चावुक) रमानाथः । “कृच्छ्रेण पृष्ठे कषया च ताडितः” भाग० ३, ३०, २२ । कषाकु यु० कष--आकु । अग्नौ सूर्य्ये च उणादिको० । कषाय पुंन० कषति कण्ठम्, कष--आय--अर्द्धर्चादि । (कषा) १ रसभेदे २ तद्वति त्रि० । तस्य कारणगुणादि सुश्रुते उक्तं यथा--“तत्र शैत्यरौक्षलाघववैशद्यवैष्टम्भ्य- गुणलक्षणोवायुस्तस्य समानयोनिः कषायो रसः सोऽस्य शैत्यात् शैत्यं वर्द्धयति, रौक्ष्यात् रौक्ष्यं, लाघवात् लाघवं, वैशद्यात् वैशद्यं, वैष्टम्भ्यात् वैष्टम्भ्यमिति” “योवक्त्रं परिशोषयति जिह्वां स्तम्भयति कण्ठं बध्नाति हृदयं कषति पीडयति च स कषायः” । “कषायः संग्राहकोरोपणः स्तम्भनः शोधनालेखनः शोषणः पीडनः क्लेदीपशोषणश्चेति । स एवंगुणोऽत्येकएवात्यर्थ- मुपसेव्यमानः पीड़ास्यशोषोदराध्मानवाक्यग्रहमन्या- स्तम्भगात्रस्फुरणचुमुचुमायनाकुञ्चनक्षेपणप्रभृतीन् जनयति” इति च । कषायवर्गश्च । “न्यग्रोधादिरम्ब- ष्ठादिः प्रियङ्ग्वादीरोध्रादिस्त्रिफलाशल्लकीजम्ब्वाम्रबकुलतिन्दु- कफलिनीकतकशाकपाषाणभेदकवनस्पतिफलानि सालसा- रादिश्च प्रायशः कुरवककोविदारकजीवन्तीचिल्लीपालङ्क्यसु निषण्णकप्रभृतीनि नीवारकादयोमुद्गादयश्च समासेन कषायोवर्गः” सुश्रु० । अस्योत्पत्तिकारणमपि तत्रोक्तं यथा“तस्मादाप्योरसः परस्परसंसर्गात् परस्परानुग्रहात् परस्परानुप्रवेशाच्च सर्वेसु सर्वेषां सान्निध्यमस्त्युत्कर्षापकर्षात्तु ग्रहणम् । स खल्वाप्योरसः शेषभूतसंसर्गाद्विदग्धाः षोढा विभज्यते” इत्युपक्रम्य । पृथिव्यनिलगुणबाहुल्यात् कषायः इति । तत्र तस्य च पित्तकफघ्नत्वमपि तत्रैवोक्तम् “मघुरातक्तकषायाः पित्तघ्नाः कटुतिक्तकषायाः श्लेष्मघ्नाः” इति । “केचिदाहुरग्नीषोमीयत्वाज्जगतो रसाः द्विविधाः सौम्या आग्नेयाश्च, तत्र मधुरतिक्तकषायाः सौम्याः, कट्वम्ललवणा आग्नेयाः मधुराम्ललवणाः स्निग्धाः गुर-

पृष्ठ १८३९

वश्च कटुतिक्तकषाया रूक्षा लघवश्च । सौम्याः शीता आग्नेयाश्चीष्णाः” इति सुश्रुते अन्यमतेनोक्त्वा तच्च दूषयित्वा पूर्वदर्शितमतमादृतम् भावप्र० तदेतद्विवृतम् यथा“कषायो रोपणो ग्राही स्तम्भनः शोधनस्तथा । लेखनः पीड़नः सौम्यः शोषणो वातकोपनः । कफशोणि- तपित्तघ्नो रूक्षः शीतो लघुर्मतः । त्वक्प्रसादनमालस्य स्तम्भनो विषदो मतः । जिह्वाया जाड्यकृत् कण्ठस्रोतसाञ्च विबन्धकृत्” । रोपणः व्रणस्य, स्तम्भनो गात्राणां, शोधनो व्रणस्य, लेखनो व्रणाद्युत्- सन्नमांसस्य, शोषणोव्रणमज्जादीनाम् । पीड़नो हृदयस्य वातकारित्वात्, सौम्यः सोमादुत्पन्नः” । अथातियुक्तस्य कषायस्य गुणास्तत्रोक्ताः “सोऽतिचयुक्तो गुदा- ध्मानहृत्पीडाक्षेपणादिकृत्” । अभयायामत्र विशेषः । “प्रायशः स्तम्भनं प्रोक्तं कषायमभयां विना” । ३ रागद्वेषादिदोषे । “आहारशुद्धौ सत्वशुद्धिः सत्वशुद्धौ ध्रुवा स्मृतिः, स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्षस्तस्मै मृदितकषायाय तमसः पारं दर्शयति” छा० उ० । “तस्मै मृदितकषायाय वार्क्षारादिरिव कषायो रागद्बेषादिदोषः, सत्वस्य रञ्जनरूपत्वात् ज्ञानवैराग्या- भ्यासरूप्रक्षारेण क्षालितोमृदितो विनाशितो यस्य नारदस्य तस्मै” भा० । “कषाये कर्मभिः पक्वे ततो ज्ञानं प्रजायते” वेदा० प० कर्मणां रागद्वेषादिदोषरूपकषा- यनाशकत्वमुक्तम् । “लयविक्षेपाभावेऽपि चित्तवृत्तेः रागा- दिवासनया स्तकीभावात् अखण्डवस्त्वनवलम्बनं कषायः” इति वेदान्तसारोक्तलक्षणे ४ निर्विकल्पकसमाधिविघ्नभेदे “सकषायं विजानीयात् शमप्राप्तं न चालयेत्” । “सकषायं कलुषितं मे चित्तमिति, विज्ञाय शमेऽद्विती यात्मनि निवेशयेत्” विद्वन्म० । ५ रक्ते अनुरागान्विते ६ सुरभौ ७ अपटौ च केशवः । “चूताङ्कुरास्वादकषाय कण्ठः” कुमा० । “कषायः रक्तः” मल्लि० । “निद्रा- कषायितविपाटललोचनेषु” माघः “कषायितान्यपटू- कृतानि” मल्लि० । ८ रागे ९ क्वाथभेदे १० निर्यासे च “रागे क्वाथे कषायोऽस्त्री निर्यासे सौरभे रसे” वैज० । कषायः जातोऽस्य तार० इतच्, तत्करोतीति णिच्- कर्मणि क्तवा । कषायित जातकषाये कषायीकृते च त्रि० “अमुनैव कषायितस्तनी” कुमा० “कषायितः रञ्जितः मल्लि० । ११ विलेपने १३ अङ्गरागे च विश्वः । “कर्ण्णार्पितो- लोध्रकषायरूक्षे” कुमा० “कषायेण विलेपनेन” मल्लि० ।

क्वषायश्च सरसादिकः पञ्चविधः भावप्र० दर्शितो यथा । “सरसश्च तथा कल्कः क्वाथश्च हिमफाण्टकौ । ज्ञेयाः कषायाः पञ्चैते लघवः स्युर्यथोत्तरम्” तेषां पञ्चानां लक्ष- णानि तु तत्तच्छब्दे दृश्यानि । १३ श्योनाकवृक्षे पु० जटाघरः । १४ कलियुगे अमरटीका रागदीषहेतुत्वात्तस्य तथात्वम् १५ लोहितवर्ण्णयुक्ते त्रि० मेदि० १६ रक्तपीत- मिश्रितवर्णे अमरटीका । १७ धववृक्षे पु० राजनि० १८ क्षुद्र- दुरालभायां स्त्री राजनि० । देशे गम्ये अस्मात् पानशब्दस्य णत्वम् । कषायपाणोदेशभेदः । कषायपाक पु० सुश्रुतोक्ते द्रव्यविशेषाणां क्वाथभेदे । तत्प्रकारो यथा “केचिदाहुस्त्वक्पत्रमूलादीनां भागन्तच्च- तुर्गुणजलमावाप्य, चतुर्भागावशेषं निःक्वाथ्यापहरेदित्येषः कषायपाककल्पः” इति परमतमुक्त्वा “एतत्तु न सम्यक्” इति तन्मतं दूषयित्वा द्रव्यपरिमाणभेदं दर्शयित्वा च “तत्रान्य- तमषरिमाणसम्मितानां यथायोगं त्वक्पत्रमूलादीनामात- पपरिशोषितानां छेद्यानि खण्डशश्छेदयित्वा, भेद्यानि अणुशोभेदयित्वाऽवकुट्याष्टगुणेन षोडशगुणेन वा जलेनाभि- षिच्य स्थाल्यां चतुर्भागावशिष्टं क्वाथयित्वाऽपहरेदित्येष कषायपाककल्पः” इति स्वमतेनोक्त्वा पक्षान्तरमप्युक्तम् “अथ वा तत्रोदकद्रोणे त्वक्पत्रमूलादीनां तुलामावाप्य- चतुर्भागावशिष्टं निःक्वाथ्यापहरेदित्येष कषायपाककल्पः” इति, । अयञ्च कल्पो विशेषानुक्तविषये विशेषनिर्देशे तु तथैव ग्राह्यः” यथाह तत्रैव “स्नेहभेषजतीयानां प्रमाणं यत्र नेरितम् । तत्रायं विधिराख्येयो निर्दिष्टे तत्तदेव तु । अनुक्तद्रव्यकार्य्ये तु सर्वत्र सलिलं मतम् । कल्कक्वाथाव- निर्देशे गणात्तस्मात् विनिर्देशेत्” । कषाययावनाल पु० नित्यकर्म्म० । तुवरयावनाले धान्यभेदे राजनि० । कषायवासिक पु० सुश्रुतोक्ते कीटभेदे । “सूचीमुखः कृष्णगोधा यश्च कषायवासिकः” इत्युपक्रमे “त्रयोदशैते सौम्याः स्युः कीटाः श्लेष्मप्रकोपणाः इति विभज्य--तेषां सौम्यत्वं श्लेष्मप्रकोपकत्वञ्चोक्तम् “तस्य शकृन्मूत्रविषत्वञ्च- तत्रैवोक्तं यथा “चिपिटपिच्चटककषायवासिकसर्षप- वासिकतोटकवर्च्चःकीटकौण्डिल्यकाः शकृन्मूत्रविषाः” । कषायित त्रि० कषायो रक्तपीतवर्ण्णादिर्जातोऽस्य तार० इतच् । जातकषाये तत्करोतीति णिच्--कर्मणि क्त । कषायी- कृते च “अमुनैव कषायितस्तनी” इति कुमा० । कषायिन् पु० कषायोनिर्यासोऽस्त्यस्य इनि । १ शालवृक्षे जटा० २ खर्जूरवृक्षे ३ लकुचवृक्षे च राजनि० ४ कषाययुक्ते त्रि०

पृष्ठ १८४०

कषि त्रि० कष--हिंसायां इन् । हिंसाकारके उणादिकोषः । कषीका स्त्री कष--हिंसने “कषिदुषिभ्यामीकन्” उणा० कर्मणि ईकन् । १ पक्षिजातौ उज्ज्वल० । शब्दकल्प- द्रुमे ह्रस्वमध्यपाठः प्रामादिकः उणादिसूत्रे ईकनो दीर्घतया निर्देशात् । इत उत्तरत्र फर्फरीकादयश्चेत्यादौ सर्वत्र दीर्घादेरेवानुवृत्तेः दीर्घादेरेवोचितत्वात् । कषत्य- नया करणे ईकन् । २ खनित्रे स्त्री शब्दचि० । कषेरुका स्त्री कशेरुकावत् । (केशुर) तृणकन्दे रायमुकुटः । कष्कष पु० कषित्यव्यक्तं शब्दमुचार्य्य कषति कष--हिंसने अच् । कृमिभेदे । “येवाषासः कष्कषास एजत्काः शिपवित्नुकाः । दृष्टश्च हन्यतां कृमिरुतादृष्टश्च हन्य- ताम्” अथ० ५, २३, ७ । कष्ट न० कष--क्त “कृच्छ्रगहनयोः कषः” पा० नेट् । १ पीड़ायाम् व्यथायाम्, “कष्टं युद्धे दश शेषाः श्रुता मे” भा० आ० ३ अ० । “एकस्य कष्टस्य न यावदन्तम्” पञ्चत० २ पीड़ायुक्ते ३ गहने ४ पीड़ाकारके च त्रि० “बन्धनानि च कष्टानि परप्रेष्यत्वमेव च” मनुः । “मोहादभूत् कष्टतमः प्रबोधः” रघु० । “शीतातपादिकष्टानि सहतेऽन्यानि सेवकः” पञ्चत० “ततः कष्टतरं नु किम्” गीता । “एतत्कष्टतमं विद्याच्चतुष्कं कामजे गणे” । “क्रोधजेऽपि गणे विद्यात् कष्टमेतत्त्रिकं बुधाः” मनुः । ५ कष्टसाध्ये बहूपायेन शाम्ये रिपुरोगादौ । “स हि कष्टतमो रिपुः” “कृतज्ञं धृतिमन्त च कष्टमाहुररिं बुधाः” मनुः । रोगाणां कष्टता च बह्वायाससाध्यता यथोक्तं सुश्रुते “केवलः समदेहाग्नेः सुखसाध्यतमोगदः । अतोऽन्यथा त्वसाध्यः स्यात् कृच्छ्रो- व्यामिश्रलक्षणः । क्रियायास्तु गुणालाभे क्रियामन्यां प्रयोजयेत् । पूर्वस्यां शान्तवेगायां न क्रियासङ्करो हितः । गुणालाभेऽपि सपदि यदि सैव क्रिया हिता । कर्त्तव्यैव तदा व्याधिः कृच्छ्रसाध्यतमो यदि” । तथा च रोगः त्रिविधः साध्यः असाध्यः याप्यश्च । तत्र साध्योऽपि द्विविधः अल्पायाससाध्योबह्वायाससाध्यश्च बह्वायाससाध्यस्यैव कष्टता । कष्टसाध्याश्च रोगाः सुश्रुते तत्तत्स्थाने उक्तास्तत एबायसेयाः । कष्टसाधने ६ पापे च । “कष्टाय क्रमणे” पा० क्यङ् “कष्टायते कष्टं पापं कर्त्तुमुत्सहते इत्यर्थः” सि० कौ० । अलङ्कारोक्ते ७ दोषभेदे यत्र सन्ध्यादिना अर्थस्य दुर्बोधत्वं तत्र कष्टत्वम् “कष्टं तदर्थावगमोदुरायत्तोभवेद् यदि” इत्यक्तलक्षणात् तच्च सन्धिकृतम् अतएव सा० दर्पणे

“सन्धौ विश्लेषाश्लीलकष्टताः” इत्युक्त्वोदाहृतम् “उर्व्यसावत्र चार्वङ्गि! मर्वन्ते चार्ववस्थितिः” इदन्तु वाक्यगतम् । क्लिष्टत्वमप्यस्यैव नामान्तरं “अवाचकत्वं क्लिष्टत्वमिति” सा० द० पदगतदोषे उक्त्वा “क्षीरोदजावसति जन्मभुवः प्रसन्नाः” इति अत्र अर्थप्रतीतेर्व्य वहितत्व- मिति तत् लक्षयित्वा क्षीरोदजालक्ष्मीस्तस्या वंसतिः पद्मं तस्य जन्मभुवो जलानि” अर्थावबोधे व्यवधानं दर्शितम् । कष्टकार पु० कष्टं करोति कृ--अण् उप० स० । १ संसारे त्रिका० । २ पीडाकारके त्रि० । कष्टरिपु पु० कर्म० । कष्टसाध्ये रिपौ स च मनुनोक्तलक्षणो यथा “प्राज्ञं कुलीनं शूरञ्च दक्षं दातारमेव च । कृतज्ञं धृतिमन्तञ्च कष्टमाहुररिं बुधाः” इति । कष्टस्थान न० कष्टस्य स्थानम् । दुःखदस्थाने हारा० । कस गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् । कसति अकसीत्--अका- सीत् । चकास--ज्वलादित्वात् कर्त्तरि वा ण । कासः । यङ् चनीकस्यते यङ् लुक् चनीकसीति--कस्ति । प्रनिकसति उद् + ऊर्द्धगतौ “उत्कसन्तु हृदयान्यूर्द्ध्वं प्राण उदीषतु” अथ० ११, ९, २ १” । निस् + निर् + अपगतौ निष्कसति । णिचि निष्कासयति “निरकासयद्रविमपेतवसुम्” माघः । वि + प्रकाशे । विकसति पङ्कजकलिका “फुल्लश्च इते विकसिते” अमरः “स प्रीतियोगात् विकसन्मुखश्रीः” कुमा० । “क्षणदृष्टिपातविकसद्वदनाम्” माघः । “विकसद्भिरास्य- कमलैः कमलैः प्रमदाः” माघः “मुखं विकसितस्मितं वशितवक्रिमप्रेक्षितम्” मालतीमा० । णिचि विकासयति व्यचीकसत् । “वचनेन चोपकुसुमं व्यचीकसत्” माघः । “वौ कसल सेत्या०” पा० इनि विकासी । वरच् । विकस्वरः “मुदा रमन्ते कलभा विकस्वरैः” माघः । अनु + वि + अनुरूपविकाशे “अन्तर्जलेऽनुविकसन्मधुमाधवीनाम्” भाग० ३, १५, १७ । प्रवि + प्रकर्षविकाशे प्रविकसति चिरायद्योतिताशेषलोके” माघः सम् + सम्यग्गतौ सङ्कसुकः । कस शातने गतौ च अदा० इदित् आत्म० सक० सेट् शातममिह नाशनम् । कंस्ते अकंसिष्ट । चकंसे । प्रनि- कंस्ते । कर्मणि कंस्यते । अकंसि । कस शातने गतौ च सक० अदा० आत्म० सेट् । शातन- मत्र नाशनम् । कस्ते अकसिष्ट । चकसे प्रनिकस्ते । कस पु० कस--अच् । (कषटीपातर) कषपाषाणे भरतः ।

पृष्ठ १८४१

कसन पु० कसति हिनस्ति कस--ल्यु । १ कासरोगे २ लूता- भेदे स्त्री । “आलमूत्रविषा कृष्णा कसना चाष्टमी स्मृता” सुश्रु० लूताभेदकयने । “पिच्छिला कसनादंशात् रुधिरं शीतलं स्रवेत्” सुश्रु० । कसनोत्पाटन पु० कसनं कासरोगम् उत्पाटयति उत्पाटि--ल्यु । वासकवृक्षे, शब्दच० । “येन तेन प्रकारेण वासकः कासनाशकः” इति वैद्योक्तेस्तस्य तथात्वम् । कसर्णीर पु० सर्पभेदे । “एतं कसर्ण्णीरः काद्रयेयो मन्त्र- मपश्यत्” तैत्ति० सं० १, ५, ४, १ । रस्य लत्वमपि “पैद्वो हन्ति कसर्ण्णीलम् पेद्वः श्वित्रमुतासितम्” अथ० १४, ३, ५ । विषनाशकल्पे । कसाम्बु न० पितृभ्यः कव्यदानकाले देये जले । “उपा- सते षितरः स्वधाभिः” इत्युपक्रमे “इदं कसाम्बु चयनेन चितं तत्सजाता अपश्यतेवत” अथ० १८, ४, ३७ । कसिपु पु० कशिपुवत् । अन्ने जटाधरः । कसेरु पु० कस--उ एरुगागमः । १ कशेरौ, (केशुर) शूकरस्य प्रिये २ जलकन्दभेदे च । ३ कशेरुशब्दार्थे च राजनि० । कसेरुका स्त्री कशेरुकावत् । १ पृष्ठास्थ्नि राजनि० । कस्कादि पु० पाणिन्युक्ते विसर्जनीयस्य सत्वनिमित्ते शब्दगणे स च गणः “कस्कः कौतस्कुतः भ्रातुष्पुत्रः शुनस्कर्णः सद्यस्कालः सद्यस्क्राः कांस्कान् सर्पिस्कुण्डिका धनुष्कपालं बर्हिष्पलं यजुष्पात्रं अयस्कान्तः तमस्काण्डः अयस्काण्डः मेदस्पिण्डः भास्करः अहस्करः आकृतिगणः” कस्तम्भी स्त्री कं शिरोऽग्रभाग स्तभ्नाति स्तन्भ--अण् गौरा० ङीष मुग्ध० षणीप् । शकटस्याधःपतनवार- णार्थमीषादण्डाग्रोत्तम्भ्नार्थायां मेथौ “अथ यज्जघने कस्तम्भीम्” शत० ब्रा० १, १, २, ९ । “शकटस्याधःपतनं वारयितुमीषादण्डाग्रोत्तस्तनार्था मेथिः कस्तम्भी” भा० । क(का)स्तीर न० ईषत्तीरमत्र कुगति० समा० कोः कादेशः “कास्तीराजस्तुन्दे नगरे” पा० सृट् । १ नगरविशेषे २ तज्जाते रङ्गे हेम० । हेमचन्द्रे कस्तीरमिति ह्रस्वपाठः प्रामा- दिकः पा० सूत्रे कास्तीरे दीर्घपाठदर्शनात् । कस्तूरी स्त्री कसति गन्धोऽस्याः दूरतः कस--ऊर--बा० तुट् च । मृगमदे मृगनाभिजाते गन्धद्रव्यभेदे स्वार्थे कन् । कस्तूरिका तत्रैव “तद्गुणपर्य्यायादि मावप्र० उक्तं यथा-- “मृगनाभिर्मृगमदः कथितस्तु सहस्रभित् । कस्तूरिका च कस्तूरो वेधमुख्या तु सा स्मृता । काश्मीरी कपिलच्छाया कस्तूरी त्रिविधा स्मृता । कामरूपोद्भवा श्रेष्ठा नैपाली

मध्यमा भवेत् । कामरूपोद्भवा कृष्णा नैपाली नीलवर्ण- युक् । काश्मीरदेशसम्भूता कस्तूरी त्वधमा मता । कस्तू- रिका कटुस्तिक्ता क्षारीष्णा शुक्रला गुरुः । कफवातविष- च्छर्दिशीतदौर्गन्ध्यशोषहृत्” । “प्रस्थं हिमाद्रेर्मृगनाभि- गन्धि” कुमा० श्लोकव्या० मल्लिनाथेन “मृगनाभिःकस्तूरी तद्गन्धि कस्तूरीमृगाधिष्ठानादित्युक्तं तेन हिमाद्रावपि तन्मृगस्य सञ्चारोऽस्तीति गम्यते । “कस्तूरीतिलकं ललाटपटले” विष्णुमूर्त्तिवर्णने । “कस्तूरिकाजननशक्तिभूता मृगेण किं सेव्यते सुमनसां मनसापि गन्धः” रसग० । “कस्तूरिकामृगविमर्दसुगन्धिरेति” माघः । कस्तूरिकाहेतु- र्मृगः कस्तूरिकामृगः । कस्तूरी(म)वल्लिका स्त्री कस्तूरीगन्धयुक्ता म(व)ल्लिका । (मुसक्दाना) लताभेदे राजनि० वमध्यपाठः भावप्र० सम्मतः । तद्गुणा भावप्र० उक्ता यथा । “लता कस्तूरिका तिक्ता स्वाद्वी वृष्या हिमा लघुः । चक्षुष्या भेदिनी श्लेष्मतृष्णा वस्त्यास्यरोगहृत्” अत्र लतेति विशेष्यपदोक्तेः कस्तूरिका वल्लिकेत्येवेत्युचितम् । कस्मल न० कश्मलवत् । पापाद्यर्थे रायमुकुटः । कस्वर त्रि० कस--गतौ शातने च वरच् । १ गन्तरि २ हिंसके च कहय पु० कस्य सूर्य्यस्य हयः । सूर्य्याश्वे तस्यापत्यम् शिवा० अण् । काहय तदपत्ये पुंस्त्री । पाणिनिगणे कह्वेति पाठः साधुः । कहूय पु० ह्वे--क्यप् हूयः कः सूर्य्यो हूयो यस्य । सूर्य्यह्वायके ऋषिभेदे । तस्यापत्यं शिवा० अण् । काहूय तदपत्ये पुंस्त्री । कहोड पु० ऋषिभेदे स च उद्दालकर्षिशिष्यः अष्टावक्रस्य पिता । “उद्दालकस्य नियतः शिष्य एको नाम्ना कहोड इति विश्रुतोऽभूत्” भा० व० १३२ अ० । अधिकमष्टा- बक्रशब्दे दृश्यम् । वा डस्य लः कहोलोऽप्यत्र । ततः अनुकम्पायां नीतौ च वा ठक् द्वितीयाजादेः सन्ध्यक्षरस्य च ल्क् । कहिक अनुकम्पितकहोडे । वा इल । कहिल । घ । कहिय इत्यादिरपि तत्रार्थे । कह्लार न० के जले ह्लादते ह्लाद--अच् पृषो० दस्य रः । श्वेतोत्पले । “आह्लादिकह्लारसमीरणाहिते” माघः । “नलवञ्जुलकह्लारचन्दनोत्पलपद्मकैः” सुश्रु० । तस्य गुणादि उत्पलशब्दे उक्तम् । कह्व पु० कं जलं ह्वयति स्पर्द्धते शुक्लरूपत्वात् ह्वे--क । वके अमरः । अस्यैव शिवादिगणे पाठमते अपत्ये अण् । काह्व तदपत्ये पुं स्त्री ।

पृष्ठ १८४२

कांशि पु० कंस भवार्थे बा० इञ् वेदे पृषो० सस्य शः । कंसनिर्मिते पात्रे “त्रींस्त्रीन् कंशीस्त्रिरात्रं, द्वौ द्वौ त्रिरात्रं चेकैकं षड्रात्रम्” कौषी० सू० । कांस त्रि० कंसोदेशभेदोऽभिजनोऽस्य तक्षशिला० अञ् । कंसाधिष्ठितभोजदेशाभिजने नरादौ । कांस्य न० कंसाय पानपात्राय हितं कंसीयं तस्य विकारः यञ् छलीपः । ताम्ररङ्गजधातुभेदे कंसशब्दे विवृतिः । “न पादौ धावयेत् कांस्ये कदाचिदपि भाजने” मनुः । अस्य शोधनविधिर्भावप्र० उक्तो यथा--“पत्तलीकृत्य पत्राणि कांस्यस्याग्नौ प्रतापयेत् । निषिञ्चेत् तप्ततप्तानि तैले तक्रे च काञ्जिके । गोमूत्रे च कुलत्यानां कषाये च त्रिधा त्रिधा । एवं कांस्यस्य रीतेश्च विशुद्धिः सम्प्रजायते” । मारणविधिस्तत्रैव “अर्कक्षीरेण सम्पिष्टो गन्धकस्तेन लेपयेत् । समेन कांस्यपत्राणि शुद्धान्यम्लद्रवैर्मुहुः । ततोमूषापुटे धृत्वा पचेद् गजपुटेन च । एवं पुटद्वयात् कांस्यं रीतिश्च म्रियते ध्रुवम्” तस्य गुणाः यथा--“कांस्यं कषायं तीक्ष्णोष्णं लेखनं विशदं सरम् । गुरु नेत्रहितं रूक्षं कफपित्तहरं परम्” भावप्र० । “कांस्यमुपहितसरोज- सापतत्” माघः । कांस्यकार पु० स्त्री कांस्यं तत्पात्रं करोति कृ--अण् उप० स० । (काँसारि) । जातिभेदे जातित्वाद् स्त्रियां ङीष् । कंसकारशब्दे विवृतिः । कांस्यनील पु० । कांस्येन कृतः नीलः । (कीमकाजल) अञ्जनभेदे हेमच० । काक पुंस्त्री कै--शब्दे कन् । स्वनामख्याते विहगभेदे स्त्रियां जातित्वात् ङीष् अण्डशावकयोः परतः ६ त० पुंवत् काकाण्डः काकशावकः । “काकाल्लौल्यं यमात् क्रौर्य्यम्” स्मृतिः “काकमांसं शुनोच्छिष्टं स्वल्पं तदपि दुर्लभम्” उद्भटः “काकः काकः पिकः पिकः” नीतिमा० । “काकाली काममधरा काशीतलवाहिनी गङ्गा । कंसं जघान कृष्णः कम्बलवन्तं न बाधते शीतम्” विदग्धमु० । तन्मांसगुणा मदनपालेनोक्ता यथा--“काकभासभवं मांस चक्षुष्यं दीपनं लघु । आयुष्यं वृंहणं बल्यं क्षतदोषक्षयापहम्” काकजङ्घायां काकतिक्तत्वोक्तेः तन्मां- सस्य तिक्तत्वमपि बोध्यम् । राजनि० काकाह्वेति काकजङ्घापर्प्यायोक्तेः २ काकजङ्घायां पु० “काकजङ्घातुल्या- कारत्वात्तथात्वम् । कुत्सितमकति अक--अच् कोः कादेशः । ३ पीठमर्पिणि(खोड़े) ४ काकप्रधाने द्वीपभेदे । कस्य शिरसः आक सेधनम् अक--घङ् ६ त० । ५ शिरोऽवक्षालने

६ काकपदतुल्याकारे ७ तिलकभेदे काकवच्चञ्चलत्वात् ८ अतिधृष्टे च शब्दरत्ना० । काकानाम् संघः अण् । ९ काकसमूहे काकपदरूपे १० सुरतबन्धभेदे च न० मेदि० । काकपदशब्दे तल्लक्षणं दृश्यम् । ईषत् कं कोः । कादेशः । ११ ईषज्जले । बहु० १२ ईषज्जलयुक्ते त्रि० । काकमुद्गा । काककङ्गु पु० काकप्रियः कङ्गुः ईषज्जलयुक्तो वा कङ्गुः । (चीना) धान्यभेदे हेमच० । काककला स्त्री काकस्य कला अवयवो जङ्घेवावयवो यस्याः । काकजङ्घावृक्षेजटाध० । काकघ्नी स्त्री काकं हन्ति ट टित्त्वात् ङीप् । १ महाकरञ्जे राजनि० । तत्फलसेवने हि काकस्य नाशः । काकचिञ्चा स्त्री कामवर्णा चञ्चा प्रान्तभागः फले यस्याः । पृषो० । गुञ्जायाम् अमरः । पृषो० काकचिञ्चिः, काकचिञ्ची, काकचञ्चाप्यत्र शब्दरत्ना० । काकच्छद पुंस्त्री काकस्य च्छदः पक्ष इव छदः कृष्णत्वात् यस्य । खञ्जनविशेषे स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । बा० इच् समा० । काकच्छदिरप्यत्र त्रिका० । काकजङ्घा स्त्री काकस्य जङ्घेवावयवो यस्याः । (केओयाटेङ्गा) ख्याते वृक्षभेदे । “काकजङ्घा नदीकान्ता काकतिक्ता सुलोमशा । पारावतपदी दासी काकाह्वापि प्रकीर्त्तिता । काकजङ्घा हिमा तिक्ता कषाया कफपित्तजित् । निहन्ति ज्वरपित्तास्रज्वरकण्डूविषक्रमीन्” भावप्र० तत्पर्यायगुणा- द्युक्तम् । काकजम्बु स्त्री काकवर्णा जम्बुः । भूमिजम्ब्वाम् शब्दमा० । (वडजाम) स्वार्थे कन् तत्रार्थे । काकजम्बू स्त्री कं जलमकति उत्पत्तिस्थानत्वेन अक-- अण् उप० स० काका काकवर्णा वा जम्बूः कर्म्म० ऊङ् । जलजातजम्बूभेदे राजनि० । तस्याः काकनीलेति जलजम्बुकेति पर्य्यायतोक्तेः तस्याः कृष्णवर्ण्णफलक- त्वाज्जलजातत्वाच्च तथात्वम् “क्षुद्रजम्बूः सूक्ष्मपत्रा नादेयी जलजम्बुका । जम्बूः संग्राहिणी रूक्षा कफपित्तास्रदाहजित्” । मावप्र० तत्पर्य्यायगुणाद्युक्तम् । काकण न० सुश्रुतोक्ते महाकुष्ठभेदे । “महाकुष्ठान्यौडुम्बरर्ष्य- जिह्वकपालकाकणकपुण्डरीकदद्रुकुष्ठानीति” विभज्य । “काकणन्तिकाफलसदृश्यान्यतीव रक्तकृष्णानि काकणकम्” इति, लक्षितम् । अत्र स्वार्थे कन् । “सर्वैरेवोल्वणैर्दोषैः प्राहुः काकणकं बुधाः” भावप्र० तन्निदानमुक्त्वा “यत् काकणन्तिकावर्णमपाकं तीव्रवेदनम् । त्रिदोषलिङ्ग तत् कुष्ठं काकणं नैव सिध्यति” काकणन्तिका गुञ्जा गुञ्जावर्णत्वेन मध्ये कृष्णम्, अन्ते रक्तम् अथवा मध्ये रक्तम् अन्ते

पृष्ठ १८४३

कृष्णम् । अपाकं स्वभावात्, त्रिदोषलिङ्गम् सर्वेषां कुष्ठानां त्रिदोषजत्वेऽपि उल्वणदोषत्रयलिङ्गम्” भावप्र० लक्षितम् । अतएव पूर्ववाक्ये उल्वणैर्दोषैरित्युक्तम् । काकणन्ती स्त्री ईषत् कणन्ती निमीलन्ती कण--निमीलने शतृ ङीप कुगतिस० कोः कादेशः । गुञ्जायाम् सुश्रु० । तस्याः फलकोषस्येषन्निमीलनात्तथात्वम् । “कोष्ठं गत्वा क्षोभयन् यस्य रक्तं, तच्चाधस्तात् काकणन्तीप्रका- शम्” सुश्रु० स्वार्थे कन् । काकणन्तिकाप्यत्र रत्नमा० । काकणशब्दे उदा० । “रक्तजानि न्यग्रोधप्ररोहविद्रुमका- कणन्तिकाफलसदृशानि” सुश्रु० । काकतालीय न० अवितर्कितसम्भवतुल्ये यादृच्छिकन्याये तद्व्युत्पत्त्यादिर्यथा “समासाच्च तद्विषयादिति” पा० छ । अस्मादेव ज्ञापकादिवार्थे, सह सुपेति वा समासः, द्वावि- वार्थौ काकागमनमिव तालपतनमिव काकतालम् काकतालमिव काकतालीयम् वृत्तिविषये काकतालशब्दौ काकतालसमवेतक्रियावाचिनौ तत्र काकागमनं देवद- त्तागमनस्योपमानम् तालपतनं दस्यूपनिपातस्य, तालेन तु यः काकस्य बघः स देवदत्तस्य दस्युना बधस्यो- पमानम् इति वधादिः काकतालीयादिशब्दवाच्यः सम्प- द्यते । काकतालसमागमसदृशश्चोरसमागम इति समासार्थः तत्प्रयुक्तकाकमरणसदृशस्तु देवदत्तवधादिः छप्रत्ययार्थः । “यत्तया मेलनं तत्र लाभो मे यश्च तद्रते । तदेतत् काकतालीयमवितर्कितसम्भवम्” चन्द्रालोकः । “फलन्ति काकतालीयं तेभ्यः प्राज्ञा न बिभ्यति” वेणी० । काकतिक्ता स्त्री काकमांसवत् तिक्ता । काकजङ्घायां भावप्र० काकजङ्घाशब्दे विवृतिः । (कुँच) ३ गुञ्जायां रत्नमा० । तयोः काकनांसतुल्यतिक्तत्वात्तथात्वम् । काकतिन्दुक पु० काकईषज्जलकस्तिन्दुतिकेन्दुकः, काकवर्णो वा तिन्दुकः काकप्रियो वा तिन्दुकः । (कुँचिलिया) (माकड़ातेंदु) इति च प्रसिद्धे कुपीलौ भावप्र० । तत्पर्य्यायगुणादि तत्रोक्तं यथा “तिन्दुको यस्तु कथितो जलजो दीर्घपत्रकः । कुपीलुः कुलयः काकतिन्दुकः काकपीलुकः । कुपीलु शीतलं तिक्तं वातलं मदकृल्लघु । पादव्यथाहरं ग्राहि कफपित्तास्रनाशनम्” अत्र फलपरत्वात् न० । काकतुण्ड पु० काकतुण्डस्य वर्णोऽस्त्यस्य अच् । कालागुरुणि हेमच० । काकतुण्डफला स्त्री काकतुण्डमिव फलमस्याः । काकना- सायाम्” भावप्र० । काकनासाशब्दे विवृतिः ।

काकतुण्डिका स्त्री काकतुण्डस्य वर्णः अर्द्धफलेऽस्याः ठन् । गुञ्जायाम् हला० । काकतुण्डी स्त्री काकम् ईषदकं ईषद्दुःखं तुण्डते तुड़ि ङ--बधे अण् उप० स० पा० गौरा० ङीष्, मुग्ध० षण् ईप् इति भेदः । १ राजरीतौ नृपयोग्ये पित्तले (गिल्टीकरापितल) तस्य स्वर्णरूपतया दर्शनात् दुःखनाशकत्वात् तथात्वम् । काकतुण्ड इवाकारोऽस्याः अच् गौरा० ङीष । (केओ- याठोटा) २ काकनासावृक्षे च । काकदन्तगवेषण पु० काकस्य दन्ताः सन्ति न येति संशये तत्र वर्ण्णभेदस्य संख्याविशेषस्य च गवेषणमिव अनर्थकः प्रयत्नी यत्र । निष्प्रयोजनान्वेषणयुक्ते न्यायभेदे । काकध्वज पु० काकमीषज्जलं बाष्पं ध्वज इवास्य । बाड़वाग्नौ त्रिका० । तस्य समुद्रादुद्गच्छन्त्या ज्वालया जातवाष्पस्य तत्केतनतुल्यत्वात् तस्य तथात्वम् । काकनामन् पु० काकेनापि नाम्यतेऽसौ नम--णिच्- कर्मणि ङ्वनिप् । वकवृक्षे रत्नमाला तस्य मृदुशाखत्वेन काकारोहणेनापि नामित्वात् तथात्वम् । काकनास पु० काकस्य नासा तद्वर्णः फलेऽस्य । विकङ्कत- वृक्षे (वँइचि) राजनि० । तस्य फलस्य काकनासातुल्य- कृष्णत्वात्तथात्वम् । काकनासा स्त्री काकस्य नासेव फलमस्याः । काकजङ्घायाम् (केओठेङ्गा) । भावप्र० तद्पर्य्यायगुणाद्युक्तं यथा“काकनासा कषायोष्णा कटुका रसपाकयोः । कफघ्नी वमनी तिक्ता शोथार्शः श्वित्रकण्डुनुत्” । स्वार्थे कन् । काकनासिका तत्रार्थे अमरः । सा च त्रिवृति राजनि० । काकनीला स्त्री काक इव नीला । जम्बुभेदे । राजमि० । काकन्दि(न्दी) स्त्री देशभेदे । वा ङीप् । तत्र भवाद्यर्थे दीर्धान्तात् वुञ् । कादन्दक तत्र भवे त्रि० । २ तद्देश- वासिषूपचारात् तेचायुधजीविनः । संघपरत्वे ततः दामन्यादि० स्वार्थे छ । काकन्दीय तद्देशवासिनि आयुध- जीविसंघे । काकपक्ष पु० काकस्य पक्षः तदाकारोऽस्त्यस्य अच् । (काणपाटा) काणजुलपी) प्रसिद्धे शिरोऽधःकर्ण्णपार्श्वस्थे केशभेदे । “स वृत्तचूलश्चलकाकपक्षकैः” “काकपक्षधरमेत्य याचितः” “तौ प्रणामचलकाकपक्षकौ” “काकपक्षधरेऽपि राघवे” इति च रघुः “काकपक्षधरो युवा” पद्मपु० रामकवचम् ।

पृष्ठ १८४४

काकपद पु० “पादौ द्वौ स्कन्धयुग्मस्थौ क्षिप्त्वा लिङ्गं भगे लघु । कामयेत् कामुकां कामी बन्धः काकवदो मतः” रतिमञ्जर्य्युक्ते १ रतिबन्धभेदे । काकस्य पदं पदमानम् । २ काकपदतुल्यपरिमाणे न० । तत्परिमाणेन शिरसि शिखास्थापनं स्मृतौ विहितम् । काकस्य पदाकारो ऽस्त्यस्य अच् । ३ काकपदतल्याकारे ग्रन्थलेखनकाले ऊर्द्ध्वमधोवाभिन्नपङ्क्तिलेखने प्रकृतग्रन्थत्रुटिसूचके ३ रेखा- विशेषे । लेखकसंप्रदायप्रसिद्धिः । काकपर्ण्णी स्त्री काक इव कृष्णं पर्ण्णमस्याः काकमीषज्जलं पर्ण्णेऽस्या वा गौरा० ङीष् । मुद्गपर्ण्ण्यां भावप्र० तस्याः काककृष्णपर्ण्णत्वात् ईषज्जलयुक्तपत्रत्वाच्च तथात्वम् । काकपीलु पु० काकप्रियः पीलुः । (कुचिला) कुपीलौ । राजनि० संज्ञायां कन् । तत्रार्थे भावप्रकाशोक्ततद्गुणादि काकतिन्दुकशब्दे उक्तम् । काकपुच्छ पुंस्त्री काकस्येव पुच्छो यस्य । कोकिले शब्द- रत्ना० । स्त्रियां जातित्वेऽपि संयोगोपधत्वान्न ङीष् । किन्तु “पुच्छाच्चेति” वार्त्ति० वा ङीष् । काकपुष्ट पु० काकेन पुष्टः । कोकिले त्रिका० । कोकिल्या हि स्वाण्डस्फोटनाशक्ततया काकाण्डं तन्नीडात् निष्कास्य स्वाण्डं तत्र स्थापयित्वा काकद्वारा स्वाण्डजपोषणात् कोकिलस्य तथात्वम् । काकपुष्प न० काकवर्णं पुष्पमस्य । गन्धपर्णे राजनि० । काकपेय त्रि० काकैरनतकन्धरैः पीयते पा--यत् “कृत्यैर- धिकार्थवचने” पा० ३ त० । पूर्णोदकत्वेन प्रशस्ये काकैः पेये नदादौ । “काकपेया नदी” सि० कौ० । काकफल पु० काकप्रियं फलमस्य । निम्बवृक्षे राजनि० । तस्य तिक्तत्वेऽपि काकस्य तत्फलप्रियत्वात्तथात्वम् । काकबन्ध्या स्त्री काकीव बन्ध्या पुंवत् । काकीवत् एकमात्रपुत्र- जननेन बन्ध्यात्वप्राप्तायां स्त्रियाम् काकस्य सकृत्प्रजत्वञ्च काकरुतशब्दोक्तप्रमाणादबसेयम् । “काकबन्ध्या च या नारी मृतापत्या च या भवेत् । बह्वपत्या जीववत्सा सा भवेन्नात्र संशयः” पद्मपु० रामकवचम् । काकबलि पु० ४ त० । काकेभ्योदेयेरलौ काकरुतशब्दे विवृतिः काकभाण्डी स्त्री काकस्य ईषज्जलस्य मुखनिस्रावहेतुकस्य भाण्डी क्षुद्रभाण्डमिव । महाकरञ्जे राजनि० । तत्फल- सेवनात् सुखात् ईषज्जलस्रावात्तस्यास्तथात्वम् । काकभीरु पु० ५ त० । पेचके त्रिका० । काकमद्गु पु० काक इव कृष्णोमद्गुः दात्यूहे खगे त्रिका० “घृतं हृत्वा तु दुर्बुर्द्धिः काकमद्गुः प्रजायते” भा० अनु० ५५२० श्लो० ।

काकमर्द पु० काकं मृद्नाति मृद--अण् उप० स० । (माखाल- शशा) इति स्त्याते महाकालवृक्षे राजनि० । ण्वुल् । काकमर्दकोऽप्यत्र रत्नमाला । काकमाची स्त्री काकान् मञ्चते मचि--अण् पृषो० नलोपः पा० गौरा० ङीष्, मुग्ध० षण् ईप् । कट्फललतायाम् । (कठेया गुड्कामाइ) इति ख्याते वृक्षे भावप्र० । तत्पर्य्यायगुणाद्युक्तं तत्रैव यथा--“काकमाची ध्वाङ्क्ष- माची काकाह्वा चेव वायसी । माकमाची त्रिदोषर्घ्न स्निग्धोष्णा स्वरशुक्रदा । तिक्ता रसायनी शोथकुष्ठाशे ज्वररोगजित् । कटुर्नेत्रहिता हिक्काच्छर्दिहृद्रोगनाशिनी “काकमाचिजनितं मृदुशाकं वेशवारमिलितं शुभवासम् । तप्ततैलतलनेन सुपाकं कैरवाप्य न कृतं मुखवासम्” इत्यत्र वैद्यके असंज्ञायामपि “ङ्यापोरिति” पा० ह्रस्वः इति बोध्यम् । स्वार्थे कन् काकमाचिकाऽप्यत्र । काकमातृ स्त्री काकस्य मातेव पोषिका तस्य तत्फलप्रिय- त्वात् । काकमाच्याम् । राजनि० । काकमुद्गा स्त्री काकेन ईषज्जलेन मुदं गच्छति गम--ड । मुद्गपर्ण्ण्याम् अमरः । काकयव पु० काकमीषज्जलमत्र तावृशो यव इव नीरस- त्वात् । (आग्डा) इति ख्याते पदार्थे “यथाऽफलाः षण्डतिलाः यथा चर्ममया मृगाः । तथैव पाण्डवाः सर्वे यथा काकयवा इव” भा० १७५ अ० । काकयवा निष्फलतृणधान्यानि” नीलकण्ठः । काकरुत न० काकस्य रुतम् । काकशब्दे । काकादिरवादेः भावि- शुभाशुमसूचकतया शकुनत्वं यथाह वृह० सं० ९५ अ० । “प्राच्यानां दक्षिणतः शुभदः काकः करालको वामे । विपरीतमन्यदेशेष्ववधिर्लोकप्रसिद्ध्यैव । वैशाखे निरुपहते वक्षे नीड़ः सुभिक्षशिवदाता । निन्दितकण्टकिशुष्के- ष्वसुभिक्षभयानि तद्देशे । नीडः प्राक्छाखायां शरदि भवेत्प्रथमवृष्टिरपरस्याम् । याम्योत्तरयोर्मध्या प्रधान- वृष्टिस्तरोरुपरि । शिखिदिशि मण्डलवृष्टिर्नैरृत्यां शारदस्य निष्पत्तिः । परिशेषयोः सुभिक्षं मूषकसम्पत्तु वायव्ये । शरदर्भगुल्मवल्लीधान्यप्रासादगेहनिम्नेषु । शून्यो भवति स देशश्चौराऽनावृष्टिरोगार्त्तः । द्वित्रिचतुः । शावत्वं सुभिक्षदं पञ्चभिर्नृपान्यत्वम् । अण्डावकिरण- मेकाण्डताप्रसूतिश्च न शिवाय । चौरकवर्णैश्चौराश्चित्रै- र्मृत्युः सितैश्च वह्निभयम् । विकलैर्दुर्भिक्षभयं काकानां निर्द्दिशेच्छिशुभिः । अनिमित्तसंहतैर्ग्राममध्यगैः क्षु-

पृष्ठ १८४५

द्भयं प्रवाशद्भिः । रोधश्चक्राकारैरभिघातो वर्गवर्गस्थैः । अभयाश्च तुण्डपक्षैश्चरणविघातैर्जनानभिभवन्तः । कुर्वन्ति शत्रुवृद्धिं निशि विचरन्तो जनविनाशम् । सव्येन खे भ्रमद्भिः स्वभयं, विपरीतमण्डलैश्च परात् । अत्याकुलं भ्रमद्भिर्वातोद्भ्रामो भवति काकैः । ऊर्ध्वमुखाश्चलपक्षाः पथि भयदाः क्षुद्भयाय धान्यमुषः । सेनाङ्गस्था युद्धं परिमोषं चान्यभृतपक्षाः । भस्मास्थिकेशपत्राणि विन्य- सन् पतिबधाय शय्यायाम् । मणिकुसुमाद्यवहनेन सुतस्य जन्माङ्गनायाश्च । पूर्णाननेऽर्थलाभः सिकताधान्यार्द्र- मृत्कुसुमपूर्वैः । भयदो जनसंवासाद् यदि भाण्डान्य- पनयेत्काकः । वाहनशस्त्रोपानच्छत्रच्छायाङ्गकुट्टने मरणम् । तत्पूजायां पूजा विष्ठाकरणेऽन्नसम्प्राप्तिः । यद्द्रव्यमुपनयेत्तस्य लब्धिरपहरति चेत्प्रणाशः स्यात् । पीतद्रव्ये कनकं, वस्त्रं कार्पासिके, सिते रूप्यम् । सक्षीरा- र्ज्जुनवञ्जुलकूलद्वयपुलिनगा रुवन्तश्च । प्रावृषि वृष्टिं दुर्द्दिनमनृतौ स्नाताश्च पांशुजालैः । दारुणनादस्तरुकोट- रोपगो वायसो महाभयदः । सलिलमवलोक्य विरुवन् वृष्टिकरो ऽब्दानुरावी वा । दीप्तोद्विग्नो विटपे विकुट्ट- यन् वह्निकृद्विघुतपक्षः । रक्तद्रव्यं दग्धं तृणकाष्ठं वा गृहे विदधत् । ऐन्द्रादिदिगवलोकी सूर्य्याभिमुखो रुवन् गृहे गृहिणः । राजभयचोरबन्धनकलहाः स्युः पशुभयं चेति । शान्तामैन्द्रीमवलोकयन् रुयाद्राजपुरुषमित्राप्तिः । भवति च सुवर्णलब्धिः शाल्यन्नगुडाशनाप्तिश्च । आग्नेय्यामन- लाजीविकयुवतिप्रवरधातुलाभश्च । याम्ये माषकुलत्था भोज्य गान्धर्विकैर्योगः । नैरृत्यां दूताश्वोपकरण- दधितैलपललभोज्याप्तिः । वारुण्यां मांससुरासवधान्य- समुद्ररत्नाप्तिः । मारुत्यां शस्त्रायुघसरीजवल्लीफलाशना- प्तिश्च । सौम्यायां परमान्नाशनतुरङ्गाम्बरप्राप्तिः । ऐशान्यां सम्प्राप्तिर्घृतपूर्णानां भवेदनडुहश्च । एवंफलं गृहपतेर्गृहपृष्ठसमाश्रिते भवति । गमने कर्णसमश्चेत् क्षेमाय न कार्य्यसिद्धये मवति । अभिमुखमुपैति यातु- र्विरुवन्विनिवर्त्तयेद्यात्राम् । वामे वाशित्वादौ दक्षिण- पार्श्वेऽनुवाशते यातुः । अर्थापहारकारी तद्विपरीतो ऽर्थसिद्धिकरः । यदि वाम एव विरुयान् मुहुर्मुहुर्यायिनो ऽनुलोमगतिः । अर्थस्य भवति सिद्ध्यै प्राच्यानां दक्षिण- श्चैवम् । वामः प्रतिलोमगतिर्वाशन् गमनस्य विघ्नकृद्भवति । तत्रस्थस्यैव फलं कथयति यद्वाञ्छितं गमने । दक्षिण- विरुतं कृत्वा वामे विरुयाद्यथेप्सितावाप्तिः । प्रतिवाश्य

पुरो यायाद् द्रुतमग्रेऽर्थागमोऽतिमहान् । प्रतिवाश्य पृष्ठतो दक्षिणेन यायाद् द्रुतं क्षतजकर्त्ता । एकचरणो ऽर्कमीक्षन् विरुवंश्च पुरी रुधिरहेतुः । दृष्ट्वार्कमेकपाद- स्तुण्डेन लिखेद्यदा स्वपिच्छानि । परतो जनस्य महतो बधमभिधत्ते तदा बलिभुक् । सस्योपेते क्षेत्रे विरुवति शान्ते ससस्यभूलब्धिः । आकुलचेष्टो विरुवन् सीमान्ते क्लेशकृद्यातुः । सुस्निग्धपत्रपल्लवकुसुमफलानम्रसुरभि- मधुरेषु । सक्षीराव्रणसुस्थितमनोज्ञवृक्षेषु चार्थकरः । निष्पन्नसस्यशाद्वलभवनप्रासादहर्म्यहरितेषु । धान्योच्छ्रय- मङ्गल्येषु चैव विरुवन् धनागमदः । गोपुच्छस्थे वल्मीकगे ऽथवा दर्शनं भुजङ्गस्य । सद्यो ज्वरो महिषगे विरुवति गुल्मे फलं स्वल्पम् । कार्य्यस्य व्याघातस्तृणकूटे वामगे ऽस्थिसंस्थे वा । ऊर्ध्वाग्निप्लुष्टे ऽशनिहते च काके वधो भवति । कण्टकिमिश्रे सौम्ये सिद्धिः कार्यस्य भवति कलहश्च । कण्टकिनि भवति कलहो वल्लीपरिवेष्टिते बन्धः । छिन्नाग्रेऽङ्गच्छेदः कलहः शुष्कद्रुमस्थिते ध्वाङ्क्षे । पुरतश्च पृष्ठतो वा गोमयसंस्थे धनप्राप्तिः । मृतपुरुषाङ्गाव- स्थितो ऽभिवाशन् करोति मृत्युभयम् । भञ्जन्नस्थि च चञ्च्वा यदि वाशत्यस्थिभङ्गाय । रज्ज्वस्थिकाष्ठकण्टकि- निःसारशिरोरुहानने रुवति । भुजगगददंष्ट्रितस्कर- शस्त्राग्निभयान्यनुक्रमशः । सितकुसुमाशुचिमांसाननेऽर्थ- सिद्धिर्यथेप्सिता यातुः । वुन्वन् पक्षावूर्ध्वानने च विघ्नं मुहुः क्वणति । यदि शृङ्खलां वरत्रां वल्लीं वादाय वाशते बन्धः । पाषाणस्थे च भयं क्लिष्टा- पूर्वाधिकयुतिश्च । अन्योऽन्यभक्षसङ्कामितानने तुष्टिरु- त्तमा भवति । विज्ञेयः स्त्रीलाभो दम्पत्योर्वाशतो- र्युगपत् । प्रमदाशिरौपगतपूर्ण्णकुम्भसंस्थेऽङ्गनार्थ- सम्प्राप्तिः । घटकुट्टने सुतविपद् घटोपदहनेऽन्नसम्प्राप्तिः । स्कन्धावारादीनां निवेशसमये रुवंश्चलत्पक्षः । सूचयते ऽन्यस्थानं निश्चलपक्षस्तु मयमात्रम् । प्रविशद्भिः सैन्या- दीन् सगृध्रकङ्कैर्विनामिषं ध्वाङ्क्षैः । अविरुद्धैस्तैः प्रीति- र्द्विषतां युद्धं विरुद्धेश्च बन्धः । शूकरसंस्थे पङ्काक्ते शूकरे द्विके ऽर्थाप्तिः । क्षेमं खरोष्ट्रसंस्थे केचित्प्राहुर्बधं तु खरे । वाहनलाभो ऽश्वगते, विरुवत्यनुयायिनि क्षतजपातः । अन्ये ऽप्यनुव्रजन्तो यातारं काकवद्विहगाः । द्वात्रिंशत्प्रविभक्ते दिक्चक्रे यद्यथा समुद्दिष्टम् । तत्तत्तथाऽभिधेयं गुणदोषफलं यियासूनाम् । का इति काकस्य रुतं स्वनि- लयसंस्थस्य निष्फलं प्रोक्तम् । कवैति चात्मप्रीत्यै

पृष्ठ १८४६

क इति रुते स्निग्धमित्राप्तिः । कर इति कलहं कुरुकुरु, हर्षमथ कटकटेति दधिभक्तम् । केके विरुतं कुकु वा धनलाभं यायिनः प्राह । खरे खरे पथिका- गममाह कखाखेति यायिनो मृत्युम् । गमनप्रतिषेधक- माखलखल सद्योऽभिवर्षाय । काकेति विघातं काकटीति चाहारदूषणं प्राह । प्रीत्यास्पदं कवकवेति बन्धमेवं कगाकुरिति । करकौ विरुते वर्षं गुड़वत्त्रासाय, वडिति वस्त्राप्तिः । कलयेति च संयोगः शूद्रस्य ब्राह्मणैः साकम् । फडिति फलाप्तिः फलवाहिदर्शनं टडिति प्रहाराः स्युः । स्त्रीलाभः स्त्रीति रुते गडिति गवां, पुडिति पुष्पाणाम् । युद्धाय टाकुटाक्विति गुहु वह्निभयं कटेकटे कलहः । टाकुलि चिण्टिचि केकेकेति पुरञ्चेति दोषाय । काकद्वयस्यापि समानमेतत् फलं यदुक्तं रुतचेष्टिताद्यम् । पतत्त्रिणो ऽन्य ऽपि यथव काको वन्याः श्ववच्चोपरिदंष्ट्रिणो ये । स्थल सलिलचराणां व्यत्ययो मेघकाले प्रचुरसलिलवृष्ट्यै शेषकाले भयाय । मधु भवननिलीनं तत्करोत्याशु शून्यं मरणमपि निलीनाम क्षिका मूर्घ्निनीला । विनिक्षिपन्त्यः सलिले ऽण्डकानि पिपीलिका वृष्टिनिरोधमाहुः । तरुस्थलं वापि नयन्ति निम्नाद् यदा तदा ताः कथयन्ति वृष्टिम् । कार्य्यंतु सूलशकुने ऽन्तरजे तदह्नि विन्द्यात् फलं नियतमेवमिमे विचिन्त्याः । प्रारम्भयान- समयेषु तथा प्रवेशे ग्राह्यं क्षुतं न शुभदं क्वचिदप्यु- शन्ति । शुभं दशापाकमविघ्नसिद्धिं मूलाभिरक्षामथ वा सहायान् । इष्टस्य संसिद्धिमनामयत्वं वदन्ति ते मानयितुर्नृपस्य । क्रोशादूर्ध्वं शकुनिविरुतं निष्फलं प्राहुरेके तत्रानिष्टे प्रथमशकुने मानयेत्पञ्च षट् च । प्राणायामान्नृपतिरशुभे षोडशैव द्वितीये प्रत्यागच्छेत् स्वभवनमतो यद्यनिष्टस्तृतीयः” । काकस्य वर्ण्णादिभेदेन विप्रादिभेदकथनपूर्ब्बकं कालभेदेन तद्रुतादिफलमुक्तं वसन्तराजशाकुने यथा “अथोच्यते काकरुतं रुतानां मूर्द्ध्नि स्थितं शाकुन- भाषितानाम् । अचिन्तितावेदितकार्य्यसिद्धिः पूर्वा- दिकाष्ठाप्रहरक्रमेण । ये ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्राः काका भवन्त्यन्त्यजपञ्चमास्ते । वर्णाकृतिभ्यां ऋषिभा- षिताभ्यां सदाभियुक्तैरुपलक्षणीयाः । वृहत्प्रमाणो गुरुदीर्घतुण्डो दृढस्वरः कृष्णवपुः स विप्रः । पिङ्गाक्ष- नीलाक्षविमिश्रवर्णः स्यात् क्षत्रियस्तीक्ष्णरवोऽतिशूरः ।

यः पाण्डुनीलः सितनीलचञ्चुर्नात्यर्थरूढ़ो रटितश्च वैश्यः । भस्मच्छविर्भूरिककारशब्दः शूद्रः कृशाङ्गश्चपलो निरूक्षः । विरूक्षसूक्ष्मास्यतनुर्विशङ्को यः कन्ध- रादीप्तरवं विभार्त्ति । स्थिरारवः स्थैर्य्यसमेतबुद्धिः काकोऽन्त्यजातिः खलु पञ्चमोऽत्र । द्रोणाभिधः कृष्ण- वपुर्द्विजो यो ग्राह्यः स काकः स्वलु मुख्यवृत्त्या । तस्मा- दृते श्यामगलो निरीक्ष्यः श्वेतश्च निन्द्योऽद्भुतदर्शने ऽसौ । विप्रः स्फुटं जल्पति पृछ्यमानो न्यूनं ततः क्षत्रि- यजातिराह । आख्याति वैश्यस्त्वधिवासनेन ब्रवीति शूद्रो वलिदानलोभात् । प्रश्नं कृतं जल्पति कृष्णवर्णः सदा समस्तं विहगोऽन्त्यजातिः । सद्यस्त्रिसप्ताहदशाह- पक्षैः पञ्चापि काकाः फलदाः क्रमेण । शान्ते प्रदीप्ते च रटन् विहङ्गः शुभप्रदो दीप्तपराङ्मुखः सन् । न क्वापि रौद्रो रटितः प्रशस्तः सर्वत्र शस्तो मधुरश्च रक्तः । दीप्तस्थितो यः परुषस्वरेण विरौति दीप्ताभिमुखः स कार्य्यम् । निष्पाद्य निर्नाशयते च सम्यग्दीप्तोन्मुखः शान्त- रवो हि सिद्ध्यै । शान्तप्रदीप्ताभिमुखो विधाय शब्दं प्रविश्याथ पुनः प्रदीप्ताम् । यो रौति काको मधुरस्वरेण हृत्वा विरुद्धं स ददाति सिद्धिम् । विधाय दीप्तामिमुखो विरावं ततः प्रशान्ताभिमुखो विरौति । यो वायसोऽसौ विनिहन्त्यसम्यक् कार्य्याणि सर्वाणि पुनः करोति” । विप्रादिश० सूर्य्योदये पूर्वदिशि प्रशस्तस्थाने स्थितो यो ऽभिमुखं विरौति । नाशं रिपोश्चिन्तितकार्य्यसिद्धिं स्त्रीरत्नलाभं स करोति काकः । ध्वाङ्क्षः प्रभाते यदि वह्निभागे विरौति तिष्ठन् रमणीयदेशे । शत्रून् प्रणश्यत्यचिराद्विशङ्कः प्रयाति योषित् समवाप्यते तत् । रुवन् प्रभाते दिशि दक्षिणस्यां काकः समावेदयतेऽतिदुःखम् । रोगार्त्तिमृत्युं परुष- स्वरेण रम्येण चेष्टागमयोषिदाप्तिम् । नैरृत्यभागे यदि च प्रभाते करोति काकः सहसा विरावम् । क्रूरं ततः कर्म्म समभ्यपैति दूतागमो मध्यमिका च सिद्धिः । प्रातः प्रतीच्यां यदि रौति काको ध्रुवं तदा वर्षति वारिवाहः । स्त्रीवस्त्रभूभृत्पुरुषागमश्च कलिः कलत्रेण समं तदा स्यात् । ध्वाङ्क्षस्य शब्दे पवनालयस्थे वस्त्रान्नयानाभि- मतागमाः स्युः । पान्थागमः प्राक्तनवृत्तिनाशः स्यादन्यदेशे गमनं स्वदेशात् । दिश्युचरस्यां सुरवः प्रभाते निरीक्ष- माणो बलिभुग् नराणाम् । ददाति दुःखं भुजगाच्च भीतिं दरिद्रतां नष्टधनेष्टलाभम् । दिशीशवत्यां यदि रौति काक आगच्छतस्तद्वनितान्त्यजाती । व्याधेर्निमित्तं

पृष्ठ १८४७

प्रियवस्त्रलाभो भवेत्तदा रोगबलेऽवसानम् । ब्रह्मप्रदेशे स्थितवायसस्य प्रभातकाले मधुरस्वरेण । अभीप्सितार्था- गमनं ध्रुवं स्यात् स्वामिप्रसादो द्रविणस्य लाभः” । इति सूर्य्योदये काकशकुनम् । “पूर्वत्र याभे प्रथमे सशब्दः काको भवेच्चिन्तितकार्य्यसिद्ध्यै । अर्भाष्टलोकागमनं तथा स्यान्नष्टार्थलाभो नियतं नराणाम् । आग्नेयभागे यदि चाद्ययामे स्त्रीलाभविद्वेषिबधौ भवेताम् । कृतान्त- भागे बलिभुग्विरावः स्त्रीलाभसौख्यप्रियसङ्गकारी । नैरृत्य- कोणे प्रिययीषिदाप्तिर्म्मिष्टाशनं सिद्ध्यति चिन्तितोऽर्थः । दिशि प्रतीच्यां विरुते भवेतामभ्यर्थनीयागमनाम्बुवृष्टी । वायव्यकोणे करटः शुभः स्यात् नृपप्रसादो ऽध्वगदर्शनं च । सौम्ये च भीस्तस्करशोकवार्त्ता सौम्या च वार्त्ता धनलाभ- वार्त्ता । ईशानदेशे ऽभिमतेन सङ्गस्त्रासो हुताशाद्बहु- लोकसङ्गः । ब्रह्मप्रदेशे सुखकामभोगः सम्मानसम्पद्द्रविणे- ष्टसिद्धिः” । इति प्रथमप्रहरे क्षकु० । “प्राच्यां द्वितीये प्रहरे विरावैः काकस्य कश्चित् पथिकोऽभ्युपैति । चौराद्भयं व्याकु- लता च बह्वी जायेत काचिन्महती च शङ्का । हुताशदेशे नियतं कलिः स्यात् प्रियागमाकर्णनयोषिदाप्तिः । याम्ये तु वृष्टिर्महती च भीतिः प्रियस्य चेष्टस्य समागमः स्यात् । रक्षोदिशि प्राणभयं तदा स्युः स्त्रीभोज्यलाभाखिलरुक्- प्रणाशाः । भवेत् प्रतीच्यां प्रबला बलाप्तिर्योषागमो वृद्धि सुवर्षणं च । समीरभागे ध्वजचौरसङ्गो दूतागमस्त्री पिशितान्नलाभः । सौम्ये गणेष्टागमनं जयं च रम्ये रवे, चौरभयं त्वरण्ये । महेश्वराशाविरुतश्च काकश्चौरा- ग्निसंत्रासविरुद्धवार्त्ताः । ब्रवीति रूक्षैरटनैररूक्षैः सदार्य्यगुर्वागमनं जयं च । ब्रह्मप्रदेशे प्रहरे द्वितीये काकः सुशब्दो नृपतिप्रसादम् । मिष्टान्नभोज्यं च ददाति पुंसां करोत्यसौ चौरभयं कुशब्दः” । इति द्वितीयप्रहर श० । “ऐन्द्र्यां विरूक्षः प्रहरे तृतीये वृद्धिं तथा चौरभयं ब्रवीति । कृष्णस्तु राजागमनं जयं च करोति यात्रां शुभकार्य्यसिद्धिम् । अग्नेर्विभागेऽग्निभयं कलिश्च विरुद्धवार्त्ता विफला च यात्रा । भवेद्विरुद्धैर्बलिभुग्वि- रावैर्जयादिवार्त्ता च भवेद्विशुद्धैः । ककुभ्यवाच्या कुरुतेऽतितूर्णं रोगं तथाप्तागमनं विहङ्गः । क्षुद्राणि कार्य्याणि च यान्ति सिद्धिं सर्वाणि तन्मुख्यतया नराणाम् । क्रव्याददेशे जलदागमः स्यान्मिष्टान्नलाभो रिपवो न सन्ति । शूद्रागमः स्वामिविरुद्धवार्त्ता भवन्ति यात्रासु च कार्य्यनाशः । स्यात् पश्चिमे नष्टधनस्य लाभो

दूराध्वयानं सुहृदागमश्च । योषागमोऽभीष्टजयादि- वार्त्ता यात्रासु रम्ये रटितेऽर्थसिद्धिः । वातालये दुर्दिनमेव वार्त्ता चौराभिनष्टार्थसमागमश्च । सन्तोष- वार्त्ता वरयोषिदाप्तिर्यात्रा रवे स्यान्मधुरे प्रशस्ता । यामे तृतीये विरुवन्त्युदीच्यां कार्य्यार्थलाभो नृपसेवकानाम् । भोज्यप्रवृद्ध्यै शुभदा च वार्त्ता प्रयाणकं वैश्यसमा- गमश्च । दिश्यन्धकारेः कुरुते सुशब्दो भोज्यं जयं हानि कली कुशब्दः । ब्रह्मप्रदेशे तिलतण्डुलाभ्यां भोज्यं च ताम्बूलयुतं ददाति” । इति तृतीयप्रहरशकु० । “ऐन्द्र्यां तुरीयप्रहरेऽर्थलाभो भूमीशपूजा भयवृद्धिरोगाः । वह्ने- र्विभागे भयरोगमृत्युः शिष्टागमो वायसवाशितेन । याम्ये रवे तस्करवैरिभीती स्यातां विशिष्टागमरोगमृत्युः । स्यात् यातुधान्यां महती प्रवृद्धिरभीष्टसिद्धिः पथि चौरयुद्धम् । दिशि प्रतीच्यां प्रहरे चतुर्थे द्विजातिरभ्येति ततो ऽर्थलाभः । आयाति योषिद्विजयाम्बुवृष्टिः सिद्धिः प्रयाणे नृपतेर्वरश्च । वायव्यभागे करटस्य शब्दै रायाति योषित् प्रयमानिनी या । ध्रुवं प्रवासो दिनसप्तकेन शीघ्रागमः स्यात् गमने कृते च । कुवेरभागे पथिको ऽभ्युपैति ताम्बूललाभः कुशलस्य वार्त्ता । वैश्याद्धनाप्तिस्तुरगादिरूढा यात्रा विरुद्धे म्रियते च रोगी । स्थाणौ स्थितः स्याद्बलिभुग्विरावैः सुवर्णवार्त्ता सरुजो विनाशः । ब्रह्मप्रदेशे प्रहरे चतुर्थे वार्त्ता भवेन्मध्यमिका च सिद्धिः” । इति चतुर्थप्रहरशकु० । “यद्भाषितं शाकुनिकैर्विमिश्रं शुभाशुभं दिक्प्रहर- क्रमेण । तत्राशुभं यच्छति दीप्तशब्दः श्रेयष्करः शान्तर- वश्च काकः । रम्यं रवं दीप्तदिशि प्रसर्पन् शान्तां दिशं भूरि फलं ददाति । तदैव तुच्छं वितरत्यसौ वै दीप्ता स्थितः पश्यति दीप्तकाष्ठाम् । यथोपदिष्टं फलमत्र- दुष्टं तथैव तद्दीप्तदिशि स्थितः सन् । ध्वाङ्क्षोऽधिरूढो विरु- वन् करोति निरीक्षमाणः ककुभं प्रदीप्ताम् । काकः पशान्ताभिमुखोऽतितुच्छ’ दीप्ताश्रितो दुष्टफलं ददाति । श्यामाश्रितः शान्तदिगीक्षणेन रूक्षारवो ऽल्पं कथयत्यनि- ष्टम् । शान्तस्वरः शान्तककुप्प्रदेशे तिष्ठन् प्रदीप्तां ककुभञ्च पश्यन् । ददात्यभीष्टं फलमेवमल्पं दीप्तां स पश्यंस्तु तदेव तूर्णम् । आकारचेष्टारवभागविज्ञाश्चत्वारि काष्ठादिनयोः क्रमेण । सदाभियुक्ताश्च निरूपयन्ति यस्माच्च ते काकरुतं मनुष्याः” । इति काकरुते दिक्चक्र- भेद शकु० । “वर्षकालमधिकृत्य किञ्चन प्रोच्यते बलिभजो

पृष्ठ १८४८

यथाक्रमम् । आलयाण्डकविचारसुन्दरं शाकुनं सकलशाकुनोत्तमम् । वैशाखमासे निरुपद्रवेषु द्रुमेषु काकस्य शुभाय नीड़म् । निन्द्येषु शुष्केषु सकण्टकेषु द्रुमेषु दुर्भिक्षमलाभहेतुः । प्रशस्तवृक्षे यदि पूर्वशाखामाश्रित्य काकेन कृतः कुलायः । तद्वृष्टिरिष्टा शकुनप्रमोदो नीरो- गता स्याद्विजयश्च राज्ञः । आग्नेयशाखारचिते च नीडे स्याद्वृष्टि रिष्टार्त्तिभयं कलिश्च । दुर्भिक्षशत्रूद्भवदेश- भङ्गो भवन्ति रोगाश्च चतुष्पदानाम् । याम्यासु शाखासु च वायसेन नीड़े कृतेऽल्पं जलपातमाहुः । व्याधि- प्रकोपं मरणं समन्तादन्नक्षयं शत्रुविरोधितां च । नैरृत्यशाखारचिते च नीडे तस्माच्छनैर्वर्षति वर्षकाले । पीड़ा नृणां विप्लवचौरभीतिदुर्भिक्षयुद्धानि भवन्त्य- वश्यम् । नीडे कृते पश्चिमवृक्षशाखामाश्रित्य काकैः कथिता च वृष्टिः । नीरोगता क्षेमसुभिक्षवृद्धिः सम्पत्- प्रमोदाश्च भवन्ति लोके । वायव्यशाखासु कृते च नीड़े प्रभूतवाताल्पजलाश्च मेघाः । स्युर्मूषिकोपद्रवशस्यनाश पक्षद्वयोद्वेगमहारिरोधाः । कौवेरशाखामधिकृत्य नीड़े कृते भवेत् प्रावृषि वृष्टिरिष्टा । भवन्ति च क्षेमसुभि- क्षसौख्यनीरोगतावृद्धिसमृद्धयोऽस्मित् । ईशानशाखासु च वृष्टिरल्पा वैरं प्रजानामुपसर्गदोषः । स्याद्बान्धवानां कलहप्रवृत्ति र्म्मर्य्यादया हीयत एष लोकः । वृक्षाग्र- नीड़े त्वतिवर्षकाले मध्ये पुनर्म्मध्यमतोयपातः । तुच्छापि वृष्टिर्न भवत्यधस्तात् स्फुटं दिशोक्तं न दिशः स्फुटत्वम् । अवृष्टिरोगादिभयादिवृद्धिं विद्याच्च भूमौ वलिभुक् कुलाये । शुष्के च वृक्षे डमरान्ननाशौ प्राकाररन्ध्रे च भयं प्रभूतम् । निम्नप्रदेशे तरुकोटरे वा वल्मीकरन्ध्रे व्रत- तिष्वपीह । काकस्य नीडे रुगवृष्टिदोषैर्भवन्ति शून्या नियमेन देशाः” । इति काकनीड़शकुनम् । अथ काकाण्डशकुनम् । “एकं भवेद्वारुणमग्निसंज्ञं द्वि- तीयकं मारुतकं तृतीयम् । ऐन्द्रं तथा नाम चतुर्थमेव मण्डानि काक्याः परिकीर्त्तितानि । काक्या भवेद्वारुण- मण्डकं चेत् पृथ्वी तदा नन्दति सर्वशस्यैः । मन्दप्रवर्षो ऽनलसंज्ञके ऽण्डे भोप्तस्य वीजस्य भवेत् प्ररोहः । जातानि शस्यानि समीरणेऽण्डे खादन्ति कीटाः शलभाः शुकाद्याः । क्षेमं सुभिक्षं सुखिता धरित्री स्यादैन्द्रडो ऽण्डेऽभिमता च सिद्धिः” । इति काकाण्डश० । “यात्रा- निमित्तानि च कीर्त्तयामः सकृत्प्रजानां शकुनानि यानि । विज्ञायतानि प्रजहात्यनर्थानथांश्च सर्वान कुरुतेऽध्वनीनः ।

भुङ्क्षे बलिं पक्षिषु मन्त्रपूतं त्वं प्राणिषु प्राणिषि वर्षलक्षम् । गुप्तेन च स्त्रीं भजसे नमोऽस्तु तुभ्यं स्वगेन्द्राय सकृत्- प्रजाय । विलोक्य काकं विनिवेद्य तस्मै मन्त्रेण पूजां दधिभक्तयुक्ताम् । उदीर्य्य कार्य्यं निजमध्वगेन विलोक- नीयं शकुनं तदर्थम् । वामेन शब्दं मधुरं विमुञ्चन् व्रजं स्त्ववामेन करोति काकः । सर्वार्थसिद्धिं पुनरागमञ्चा- शुभप्रदेशे तु तदन्थरूपम् । प्रदक्षिणं संप्रविधाय मार्गे वामेन काको विनिवर्त्ततेऽसौ । यातुः करोतीहितकार्य्य- सिद्धिं क्षेमञ्च शीघ्रं पुनरागमञ्च । वामे कलं रौत्यनु- लोमयायी यो वायसो ऽसौ सकलार्थसिद्ध्यै । स्यातां क्रमाद्दक्षिणवामशब्दौ सिद्ध्यै, विरुद्धौ विपरीतभूतौ । पृष्ठे विरावं मधुरं विमुञ्चन्ननुव्रजं श्चापि मतो हिताय । प्रायेण यातारमनुव्रजन्तः सर्वेऽपि काकैः कथिता विहङ्गाः । कृत्वा रवं यः पुरतः प्रयाति उपस्थितो यो मुदमादधाति । कण्डूयते यः स्वशिरोऽङ्घ्रिणाऽसौ पुंसां तदाभीष्टफलं ददाति । स्तम्भे गजाना नियतं गजाप्तिं गजेऽधिरुढः पृथिवीपतित्वम् । तुरङ्गमे वाहन- भूमिलाभं करोति काको विजयं ध्वजे च । प्रनष्टलाभं विजयं च कूपे, क्षिप्रं नदीरोधंसि कार्य्यसिद्धिम् । पूर्णे घटेऽद्भिश्च धनाप्तिवृद्धिं ध्वाङ्क्षोऽधिरूढ़ः कुरुते सशब्दः । प्रासादधान्योच्चयहर्म्म्यपृष्ठनिष् पन्नशस्यावनि शाद्वलादौ । ध्वाङ्क्षो ऽधिरूढो धनसाधनाय रौति श्रियं यच्छति युग्मरावः । पृष्ठे पुरो वा यदि गोमयस्थो तथा वटाद्येषु तरुष्वपीह । स्थितो रुवन् भोजनपानमिष्टं विष्ठां च कुर्वन् वितरत्यवश्यम् । अन्नाद्यविष्ठाफलसूल- पुष्पमत्स्यादिभिः पूर्णमुखः सदैव । संदृष्टमात्रो ऽभिमतार्थसिद्ध्यै मिष्टान्नभोज्याय सदैव काकः । नारीशिरः- पूर्णघटस्थितस्य काकस्य शब्दैर्वनिताधनाप्तिः । शय्याधि- रूढस्य च तस्य शब्दैः समागमः स्यात् स्वजनेन सार्द्धम् । गोपृष्ठदूर्वातरुगोमयेषु तुण्डानि घर्षन्नवलोकिताग्रः । आहारमन्यस्य तथा ददानो ददाति भोज्यं बलिभु- खिचित्रम् । धान्यं यवं वा दधिं वापि चाज्यं विरौति पश्यन्निधिलाभकारी । करोति लाभं पुरतः स दृष्टो यस्यास्ति वक्त्रे तृणमप्यशुष्कम् । वृक्षेषु रम्याङ्कुरपत्र- पुष्पच्छायाफलाद्येषु सकृत्प्रजस्य । शब्देन सिध्यन्त्य- सकृन्नराणां सदैव सर्वाणि समीहितानि । प्रशान्तनादः शिखरे तरूणां स्त्रीसङ्गसौख्यं करटोऽसिधत्ते । धान्यादिकूटेषु तथान्नलाभो गोपृष्ठगो गोवनिताधनाप्तिम् ।

पृष्ठ १८४९

क्षेमं विधत्ते करभस्य पृष्ठे खरस्य पृष्ठेऽरिभयं बधञ्च । क्रीड़स्य पृष्ठे बधमर्थलाभं तस्यैव पृष्ठे घनलग्नपङ्के । सद्योज्वरं सैरिभपृष्ठसंस्थो मृताङ्गसंस्थो मरणं करीति । कार्य्यक्षतिं रिक्तघटस्य संस्थः काकः कलिं काष्ठमधि- ष्ठितश्च । यो दक्षिणं कूजति दक्षिणैन प्रयाति यश्चाभि- मुखोऽभ्युपैति । यो याति पृष्ठे प्रतिलोमगत्या कृता- रवः पातयते स रक्तम् । वामे रवो दक्षिणतस्ततो यः सोऽनर्थहेतुर्बलिभोजनस्य । वामप्रदेशे प्रतिलोमयानं विघ्नाय लाभो गृह एव तेन । प्रयाति पृष्ठे यदि दक्षिणेन कृतारवस्तद्रुधिरं पुरः स्यात् । वल्लीवरत्रादि च यो गृहीत्वा प्रदक्षिणं याति स सर्पभीत्यै । गोपुच्छ- वल्मीककृतास्पदश्च रुवन् भवेत् सर्पविलोकनाय । स्या- न्मृत्यवेऽङ्गारचितास्थिसंस्थः काकः प्रकुर्वन् करचर्वणं च । रुवन् पुरो हानिरुजौ करोति मृत्युं पुनर्नि- ष्ठुरपृष्ठशब्दः । प्रसार्य्य रिक्तं वदनं य आस्ते सर्वत्र निन्द्यो बलिभोजनोऽसौ । वामोऽप्यसृक्पातभयं मृतिं वा सन्ताड़यन् वा रसचर्म्मखण्डम् । चञ्च्वाऽस्थिभङ्गं ध्रुवमस्थिभङ्गबन्धौ बधं जल्पति युध्यमानः । वामोऽपि रोगं कुरुते विशुष्के तिक्तेऽपि वृक्षे कलिकार्य्यनाशौ । पक्षौ विधुन्वन् विरुवंश्च रूक्षं सकण्टके मृत्युमुपाद- धाति । बधो भवेद्भूरुहभग्नशाखे बन्धो लताभिः परिवेष्टिते स्यात् । रम्ये तरौ कण्टकयुक्तवृक्षे सदा भवेतां कलिकार्य्यसिद्धी । छन्नाधिरूढो न रवेण यायात् प्रयाति चेत् स्यात् खलु रक्तपातः । अवस्कराम्भस्तृणकाष्ठकूप- भस्मादिसंस्थो विनिहन्ति कार्य्यम् । वल्लीवरत्राकच शुष्ककाष्ठचर्म्मास्थिजीर्णाम्बरवल्कलानि । अङ्गाररक्तोत्- पलकर्पराणि दृष्टानि चेत् काकमुखे तदानीम् । पुण्यक्षयः पापसमागमश्च महद्भयं रोगसमुद्भवश्च । बन्धो बधः सर्वघनापहार इत्यादिकं स्यात् पथि मन्दिरे च । ऊर्द्ध्वाननश्चञ्चलपक्षयुग्मः काकः कुनादी विदधाति मृत्युम् । छायायुधच्छत्रघटास्थियानवादित्रकाष्ठादिक- कुट्टनानि । सङ्कोचितैकाङ्घ्रिरुपेतचिन्तो दीप्तस्वरो भास्कर- मीक्षते च । काष्ठादिकं कुट्टयतेऽथ वा यो युद्धाधिका- नर्थकरः खगोऽसौ । तुण्डेन पिच्छं विलिखन् रवेण यो रौति तूर्णञ्च निरीक्षते कम् । एकेन पादेन तथोप- विष्टो ब्रूते स बन्ध पुरतो जनस्य । विड़्गोमयौ न्यस्य- ति यस्य मूर्द्ध्नि तस्याऽनलत्रासरुजौ भवेताम् । यस्यास्थि- खण्डं विसृजत्यसौ तु प्रयाति तूर्णं नगरीं यमस्य । ब्रह्म-

प्रदेशे विरुवन् यियासोः कलत्रदोषं जनयत्यवश्यम् । मनुष्यमातङ्गतुरङ्गमाणां शिरोधिरूढो निधनाय तेषाम् । नदीतटे वाऽथ रटन्नटव्यां खरस्वरो व्याघ्रभयाय गन्तुः । नैवातुरः क्वापि मतो हिताय न दुष्टचेष्टो वितनोति शान्तिम् । यात्रोद्यमे सैन्यबधाय काको दृष्टो रथे साश्वनृमस्तकेषु । आयाति यस्याभिमुखो बलस्य युद्धोद्यमे तस्य पराजयः स्यात् । सगृध्रकङ्कैः कटके नृपस्य काकैः प्रविष्टैः पिशितं विनापि । संयुध्यमानै ररिभिः समं स्यान्महाहवे सन्धिरयुध्यमानैः । चिह्न- ध्वजच्छत्रकृताधिरोहः समुद्यतं शत्रुबलं प्रपश्यन् । आजौ जयं जल्पति भूमिपानां कृतध्वनिः क्षीरतरौ च काकः । गतिस्वरौ वायससंप्रयुक्तौ प्राच्यां फलायोदितवैपरीत्यात् । एवं जनोऽप्याचरति प्रभूतो यथोदितं तत्र यथागमार्थम् । दिग्यामचक्रेऽपि शुभाशुभानि फलानि यानि प्रतिपा- दितानि । प्रतिष्ठमानस्य भवन्ति तानि तथाविधानीति वदन्ति तज्ज्ञाः” । इति यात्राङ्गकाकश० । “स्थानस्थितिभ्यां कथयन्ति काकाश्चेष्टाविशेषेण शुभाशु- भानि । प्रबोधिताः प्राक्तनकर्म्मभिर्ये तल्लक्षणाय क्रियते प्रयत्नः । निष्कारणं संवलिता रुवन्तो ग्रामे ऽन्ननाशाथ भवन्ति काकाः । रोधञ्च चक्राकृतयो वदन्ति सव्यापसव्यभ्रमणाद्भयञ्च । विघातमाहुबहुवर्ग- संस्था रात्रौ रुवन्तो जनताविनाशम् । लोकञ्च चञ्च- चरणप्रहारैरुद्वेजयन्तः परचक्रवृद्धिम् । यः स्नाति धूल्यान्तु विलोक्य रौति वृष्टिं समाशंसति वायसो ऽसौ । जलस्थलप्राणिविपर्य्ययेण वर्षासु वृष्टिं भयमन्यदा तु । मध्यंदिने वेश्मनि यस्य काको विरौति रौद्रं विधुनोति वाङ्गम् । हरन्ति चौरा द्रविणानि तस्य ध्रुवं तथान्यो भवति प्रमादः । रुवन्नदृष्टस्तृण- पूर्णवक्त्रो हुताशभीतिं करटः करोति । स्यात् प्रस्थि- तस्याप्यथ वा स्थितस्य दुःखं प्रभूतं दिवसत्रयेण । छायासु लाभं, भुवि भूमिलाभं, विघ्नं जले, ग्रावणि कार्य्यनाशम् । करोति काको विरुवन्नरस्य प्रस्थायिनः स्थानगतस्य वापि । द्वारप्रदेशे रुधिरानुलिप्तो विरौति काकः शिशुनाशनाय । पक्षौ विधुन्वन् विरुवंश्च रूक्षं शान्ते च दीप्ते भवने न शस्तः । भूयस्तथोर्द्ध्वे प्रविधाय पक्षौ काकः कुनादं प्रलयं करोति । क्रुद्धोऽधिरुढः करटान्तरञ्च रोगेण मृत्युं कुरुते नराणाम् । द्रव्ये हते वाऽपहृते खगेन विनाशलाभावपि तादृशस्य ।

पृष्ठ १८५०

रुक्मस्य पीते, रजतस्य शुक्ले, चेलस्य कार्पाममये भवेताम् । प्रश्ने कृते रोगविनाशबुद्ध्या हन्त्याशु रोगं सुरवः प्रदीप्ते । शान्ते प्रदेशे करटश्चिरेण स्वल्पा- रवो रोगमपाकरोति । प्रश्ने शुभे शान्तदिगाश्रयस्थः शान्तस्वरो यः शुभमादघाति । यो वायसस्तं शुभदं वदन्ति तद्व्यत्यये व्यत्ययहेतुरुक्तः । विरौति कुम्भे मणिकेऽथ वा यः स गर्भवत्याः सुतजन्महेतुः । उड्डीयते कण्टकिनीञ्च शाखामादाय राजागमनाय काकः । अन्नादिविष्ठापिशितादिभि र्यः पूर्णाननो ऽभीष्टफल- प्रदोऽसौ । सन्त्रादिसिद्धौ बणिजादिलामे शस्तो विवाहादिविधौ च काकः । इष्टार्थदोऽश्वादिकवाह- नस्थश्छत्त्रादिस स्थस्तदवाप्तकारी । बध्वागमं जल्पति तोरणस्थो हृद्यार्थदो हृद्यतरुस्थितश्च । वायसः कुलकुलध्वनिं यदा व्याहरेद्भवनसं मुखं तदा । अभ्युपैति पथिकस्तदा ध्वनिं सर्व्वकार्य्यशुभदं वदत्यसौ । इदं त्विहोत्पातयुगं पृथिव्यां महाभयं शाकुनिका वदन्ति । यद्वायसो मैथुनसन्निविष्टो दृश्येत १ यद्वा धवलः २ कदाचित् । उद्वेगविद्वेषभयप्रवासघनक्षयव्याधि- भयप्रहाराः । बुद्धिप्रणाशाकुलताप्रवादा नृणां भवन्त्यद्भुतदर्शनेन । शमाय तत् सूचितदुःखराशेः स्नानं बहिस्तत्क्षणमेव कुर्य्यात् । आत्मीयशक्त्या च सदक्षिणानि द्विजाय दद्यात् वसनानि तानि । नयेदहःशेषमपुण्यहान्या शयीत भूमावकृतान्नभक्षः । हविष्यभोजी न भजेच्च नारीं दिनानि सप्त त्रिगुणानि यावत् । अकाकघातव्रतमादधीत बलिं च दद्याद्बलि- भोजनेभ्यः । स्नात्वा प्रभाते विदधीत शान्तिं दद्यात् स्वशक्त्या द्रविणं गुणिभ्यः । देशे तु यत्राद्भुतमेत- दुग्रमालोक्यते तत्र समापतन्ति । अवृष्टिदुर्भिक्ष- भयोपसर्गचौराग्निशत्रूद्भवधर्म्मनाशाः । कर्म्मणि तस्योपशमाय राजा प्रवर्त्तयेत् शान्तिकपौष्टिकानि । अन्नाद्यगोभूमिवसूनि दद्यात् युद्धं विदध्यान्न च यावदव्दम्” । इति स्थानविशेषस्थितकाकचेष्टा शकु० । अथ काकध्वनिभेदश० । “ककामिति क्षेमविधो विरावः केकामितीष्टाशनपानहेतुः । करोति कूंकूमिति चार्थ- लाभं, क्कं क्कं ध्वनिः काञ्चनलाभमाह । केंके- मिति स्त्रीवरयोषिदाप्त्यै भोगाय कांकामिति शब्दतः स्यात् । अपत्यलाभः कुव इत्यनेन गन्तुः फलं केकव इत्यनेन । कौं कोमितीदं शुभलाभकारि कुंकुंनिनादः

प्रियसङ्गमाय । क्रां क्रुमिति क्रामिति च त्रयोऽमी क्रां क्रामिति द्वौ च रवौ रणाय । क्रां क्रामिति क्रौ मिति च द्विरुक्तं क्रूं क्रूमिति क्रौ कुकु कू इतीदम् । रुतं प्रदिष्टं मरणाय नॄणां गन्तुः प्रणाशं कुरुते खगाख्यः । क्रीं क्रीमितीष्टार्थविना शनाय ज्वलज्वलेत्यग्निभयाय शब्दः । कीकीति कोका विति यः कथञ्चिन्मुहु र्मुहुः स्यात् स मतो बधाय स्यात् का इतीदं विफलं सदैव मित्राप्तये स्यात् क इती दृशञ्च । काका इतीदं तु विघातकारि करोति काको वदति स्वतुष्ट्यै । आहारदोषाय च काकटीति स्यादा- कुलं कुक्कुनिभं रणाय । केके ध्वनिः काकुटि किं टिकीति त्रयं त्विदं स्यात् पुरदूषणाय । यत् का इति त्रिस्तदनुस्वरेण शब्दद्वयं स्यान्महते रणाय । कामि- त्ययं वाहननाशनञ्च ददाति हर्षं कुकुकुर्व्वितीदम् । यत्का इतीदं विरुतं सुदीर्घकृतस्वरेणोच्चरितम् प्रमा- दात् । उत्साहहीनः श्रमदैन्ययुक्तः स वायसः कार्य्य- विनाशनाय । सामिषं वकवकेति भोजयेद्वारयेत् कलिकलीति वाशनम् । अभ्युपैति स्वररूक्षभाषिते प्रोषितः शवशवारवे शवः । स्यात् कलिः कवकवध्वनौ नृणां जायते कणकणाध्वनौ रणः । आव्रजेत् कुलुकुलुध्वनौ प्रियः सौदनं कटकटध्वनौ दधि । एवंप्रकारा बहवो ऽपरेऽपि प्रशान्तदीप्ता बलिभोजनानाम् । भवन्ति शब्दाः खलु तेषु केचिदस्माभिरुक्ताः खलु लक्षणीयाः । इति काकध्वनिभेदशकुनम् । “हितं नरेभ्यो मुनिभिः पुराणैर्ज्ञानं यदुक्तं बलिपिण्डयुक्त्या । तदुच्यते संप्रति येन काका वदन्ति नित्यं बलिलाभ- तुष्टाः । अदक्षिणस्यां दिशि यत्र काकैर्युतो भवेत् क्षीर- तरुः प्रभूतः । गत्वा निवृत्ते ऽहनि तत्र काका निमं न्त्रणीया बलिपिण्डभोज्ये । प्रातस्ततः क्षीरतरोरधस्ता- द्विशोध्य लिप्येत च गोमयेन । भूमिप्रदेशे चतुरस्रमस्य मध्ये ऽर्च्चयेत् ब्रह्ममुरारिभानून् । इन्द्राग्निवैवस्वतयातु- धानजलेशवायुद्रविणेशशम्भून् । अभ्यर्च्चयेदष्टसु दिक्षु भक्त्या क्रमेण चाष्टावपि लोकपालान् । नमोयुतैः सप्रण- वैश्च सर्व्वान्निजाभिधानैः प्रयतो मनुष्यः । अर्घासनालेपन- पुष्पधूपनेवेद्यदीपाक्षतदक्षिणाभिः । आब्रह्म काकां- स्तरुसन्नि विष्टानाध्याय तत्प्राक्तनमन्त्रयुक्त्या । तत स्तदर्थं बलिमाज्यसिक्तं मन्त्रेण दद्यात् दधिपिण्डयुक्तम् । “उदीर्य्यं कार्य्यं स्वमथावसृत्य ततः प्रदेशे करटस्य चेष्टाः ।

पृष्ठ १८५१

स्तब्धोकृताङ्गश्च शुभाशुभार्थं संलक्षयेन्निश्चलपाणि- पादः । पूर्व्वेण स्वादन् सुखवित्तवृद्धिं करोति वह्ने र्दिशि वह्निभीतिम् । काकोऽथेनाशं दिशि दक्षिणस्यां नैरृत्यदिग्गोवरकृत्यदिष्टः । जलेशदेशेऽभिमतार्थसिद्धि- र्वायोर्दिशीतिप्रभवाल्पवृष्टिः । सौम्ये सुखारोग्यसमी- हितार्थमीशानदेशे वितरत्यभीष्टम् । बलौ विलुप्ते करटैः समन्तात् कार्य्ये विमिश्रं परिभावनीयम् । बलिंविकीर्य्यापि न भक्षयन्ति काकास्तदानीं भयदा भवन्ति । क्षीरद्रुमा- रामचतुष्पथेषु सरित्समीपे त्रिदशालयेषु । देयो बलिर्भूतदिनाष्टमी षुकुल्माषदध्योदनतण्डुलाद्यैः” । इति काकबलिदानशकु० । “पिण्डत्रयस्याथ विधानमेतदाख्या यते यत् किल नारदाद्यैः । दृष्टं मुनीन्द्रैरशुभ- शुभञ्च यथावदस्मिन् कथयन्ति काकाः । गत्वा शुभेऽह्नि प्रहरे चतुर्थे देशेषु पूर्व्वप्रतिपादितेषु । नरेण पिण्ड- त्रयभोजनार्थं काकाः प्रयत्नेन निमन्त्रणीयाः । ततः प्रभाते ह्युपलिप्य भूमिं तस्याञ्च पूर्व्वोदितमन्त्र- युक्त्या । ब्रह्माच्युतेशाप्पतिलोकपालाः काकाश्च पुंसां क्रमतोऽर्च्चनीयाः । दध्योदनाद्यर्विहितं निवेश्य पिण्डत्रये मण्डलकस्य मध्ये । अभ्यर्च्चयेदक्षतपुष- धूपैर्मनोहरैर्यत्नपरो मनुष्यः । तेषु क्षिपेत् प्राग्दिग- नुक्रमेण पिण्डेषु हेम प्रथमे, द्वितीये । रूप्यं, तथा लौहलवं तृतीये, शेषं च कुर्य्याद्वलिपिण्डतुल्यम् । त्रिःसप्तकृत्वो विनिवेशपिण्डे पिण्डा निवेश्या बलिभो- जनेभ्यः । मन्त्रोक्तमावाहनतोषितेभ्यः कार्य्यं विचा- र्याऽपसरेत्ततश्च । काकेन भुक्ते ससुवर्णपिण्डे ज्ञेयं नरेणो- त्तममात्मकार्य्यम् । भुक्ते सरूप्ये खलु मध्यमं स्याद्भुक्ते स लोहे त्वधमं प्रदिष्टम् । विवादबाणिज्यविवाहवृष्टिक्षेमाश्व- चिन्ताकृषिभोगरोगाः । संग्रामसेवानृपकार्य्यदेशाः इत्यादयोऽस्मिन् परिभावनीयाः । चेष्टाः सुरामा विदधाति याति प्रदक्षिणं दक्षिणपक्षमुच्चैः । ग्रीवां तथोच्चां कुरुते सशब्दः स्थानं मनोज्ञं श्रयति द्रुमञ्च । एवविधां यो विदधाति चेष्टां पिण्डं समादाय शुभं खगोऽसौ । अभीष्टकार्य्यादधिकं करोति चेष्टाविपर्य्या- सतयान्यथात्वम् । पिण्ड समादाय यदि प्रधानं शान्तां दिशं गच्छति काकपक्षी । पूर्णं फलं तत् कुरुते नराणां चिकीर्षिते वस्तुनि यत्र तत्र । काको गृहीत्वा यदि मुख्यपिण्डं प्रयाति दीप्तां ककुभं तदानीम् । अत्यत्तमं कार्य्यफलं प्रदर्श्य ततः समस्तं विनिहन्त्य-

वश्यम् । द्वितीयकं यद्यपहृत्य पिण्डम् प्रडीयते शान्त- दिगाश्रयेण । फलं तदानीं शुभदं नराणां याप्यं खगो जल्पति कार्य्यजातम् । काके समादाय जघन्यपिण्डं याते प्रदीप्तां ककुभं वदन्ति । कार्य्यं जघन्यादधिकं जघन्यं स्यान्मध्यमं मध्यमपिण्डभागे” । इति वलिदाने पिण्ड- त्रयशकुनम् । “महर्षयो वायसशाकुनस्य वदन्ति सारा- दपि सारमूतम् । पिण्डाष्टकं यत्तदशेषमेतदाख्यायते कार्य्यविनिश्चयार्थम् । शुभेऽह्नि काकानधिवास्य सायं पिण्डाष्टकं भोक्तुमथ प्रभाते । यत्काकभोग्यानि समस्तवस्तून्यादाय यायाद् बहिरप्रमत्तः । एकान्तदेशे तरुपार्श्वभूमौ मृद्गोमयाभ्यामुपलेपितायाम् । सत्पञ्च- गव्येन समुक्षितायां सौम्योपहारैरुपशोभितायाम् । विधाय पूजां कुलदेवतानां मध्ये ततोऽष्टास्वपि दिक्षु देयम् । भक्तेन सर्पिर्दधिमिश्रितेन पिण्डाष्टकं प्राग्दि- गनुक्रमेण । पक्षीन्द्रवह्न्यन्तकराक्षसेन्द्रान् विष्णुं विरिञ्चिं धनदं महेशम् । पूर्व्वादिकाष्ठाक्रमयोजितेषु न्यस्येत् क्रमादष्टसु पिण्डकेषु! नमोयुतैस्तान् प्रण- वैश्च सर्व्वांस्ततोऽर्च्चयेत्तन्निजनामन्त्रैः । अर्घासनाले- पनपुष्पधूपैर्नैवेद्यदीपाक्षतदक्षिणाभिः । अभ्यर्च्चितेभ्यो विधिनोदितेन पिण्डाष्टकं तत् वितरेत् द्विजेभ्यः । मन्त्रेण संमन्त्र्य निवेदनार्थं कार्य्यं विचिन्त्यापसरेच्च किञ्चित् । काकेन पिण्डे प्रथमे गृहीते तिष्ठन् प्रजन् वापि भवेत् कृतार्थः । उद्वेगशोकौ विफलं प्रयाणे, हानिः कलिर्व्वा भवति द्वितीये । याम्ये रुगापद्भयमृत्यवः स्युः पिण्डे चतुर्ये विजयो रणेषु । स्याद्वैष्णवेऽभीष्टमकष्ट- साध्यं भवेत् प्रवासो विफलश्च षष्ठे । नास्तीह तन्नि- श्चयमेव कार्य्यं भुक्ते न यत् सिद्ध्यति सौम्यपिण्डे । सन्तापशौकौ विफला च यात्रा पिण्डेऽष्टमे वायसभक्षिते च । पिण्डं न गृह्णात्यथ वा न भुङ्क्ते चञ्चूनखैर्विक्षि- पति द्विजो यः । कार्य्येषु सर्वेषु स न प्रशस्तो व्रवीति घोरं समरं स पुंसाम् काकरुहा स्त्री काकैव रोहति अन्तरीक्षे मूलशून्यतया जायते । (परगाछा) वन्दाकवृक्षे त्रिका० । काकरूक पु० कुत्सितं करोति कृ--ऊक कोः कादेशः । १ स्त्री- जिते स्त्रीजितस्य स्त्रीमतानुसारेण कुत्सितकरणात्त- थात्वम् । २ निर्द्धने ३ दिगम्बरे ४ भीरौ च त्रि० । तेषा कुत्सिताचरणात् तथात्वम् । करणे ऊक । ५ दम्भे पु० । दम्भेन धर्माचरणस्य कुत्सितत्वात् तस्य तथात्वम् ।

पृष्ठ १८५२

काकेन लूयते लू--छिदि कर्मणि क्विप् लस्य रः संज्ञायां कन् । ६ पेचके पुंस्त्री हेमच० । तस्य काकच्छेद्यत्वा- त्तथात्वम् । स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । काकल न० ईषत् कलो यस्मात् कोः कादेशः । १ ग्रीवास्थे उन्नतप्रदेशे (टुँटि) त्रिका० । ततो वा कप् । तत्रार्थे पु० हेमच० । “एकः काकलके नासायाञ्च” इति शरीरस्थसन्धिकथने “एकैका काकलकगलयोः” इति पेशीसंख्यानोक्तौ च सुश्रु० केति कलो यस्य । २ द्रोणकाके पुं स्त्री शब्दर० स्त्रियां ङीष् । ईषत् कं जलं लाति ला--क संज्ञायां कन् । षष्टिक- धान्यभेदे तस्येषज्जलनिष्पन्नत्वात्तथात्वम् । “षष्टि- ककङ्गुकमुकन्दकपीतकप्रमोदककाकलकासनपुष्पकमहाष- ष्टिकचूर्णककुरवककेदारकप्रभृतयः षष्टिकाः” सुश्रु० । “गर्भस्था एव ये पाकं यान्ति ते षष्टिका मताः” । भावप्रका० षष्टिकलक्षणमुक्त्वा तद्गुणा दर्शिता यथा-- “षष्टिकाः मधुराः शीताः लघवो बद्धवर्चसः । वातपित्त- प्रशमनाः शालिभिः सदृशा गुणैः” इति एवं सुश्रुतेऽपि । काकलि(ली) स्त्री कल--इन् ईषत् कलिः कोः कादेशः । कृदिकारान्तत्वात् वा ङीप् । सूक्ष्ममधुरास्फुटध्वनौ अमरः “सहकारकिसलयमकरन्दास्वादनरक्तकण्ठानां मधुकरक- लकण्ठानां काकलीकलकलेन” दशकु० । “उन्मीलन्- मधुगन्धल्ब्धमधुपव्याधूतचूताङ्कुरक्रीडकोकिलकाकलीकल- कलैरुद्गीर्णकर्णज्वराः” सा० द० । काकलं गलस्थोन्न- तप्रदेशाकारः अस्त्यस्य अच् गोरा० ङीष् । काकलाकारे- २ स्तेयसाधने पदार्थे “फणिमुखकाकलीसंदशकपुरुष- शीर्षकयोगचूर्ण्णयोगवर्त्तिकामानसूत्रकर्कटकरज्जुदीपभाज- नभ्रमरकरभकप्रभृत्यनेकोपकरणयुक्तोगत्वा कस्यचिल्लु- व्धेश्वरस्य गृहे सन्धिं छित्त्वा” दशकु० । काकं काकवर्ण्णमर्धफले लाति ला--क गौरा० ङीष् । ३ गुञ्जायाम् । “काकलीमूलं गुञ्जामूलम्” ज्यो० त० रघु० । काकलीद्राक्षा स्त्री काकलीव सूक्ष्मा द्राक्षा । अवीजायाम् क्षुद्रद्राक्षायाम्(किस् मिस्)राजनि० । “अवीजान्या स्वल्पत्रा गोस्तनीसदृशैर्गुणैः” भावप्र० । गोस्तनीअब्दे तद्गुणा दृश्याः काकलीरव पुंस्त्री काकली मधुराव्यक्ती रवो यस्य । १ कोकिले राजनि० स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । कर्म० । २ काकलीरूपे रवे पु० । काकलीकलादयोऽप्यत्र । काकवल्लभा स्त्री ६ त० । काकजम्बुके राजनि० । काकवल्लरी स्त्री काकप्रिया वल्लरी शाक० त० । स्वर्ण्णवल्ल्याम् राजनि० काकशिम्यी स्त्री काकप्रिया शिम्बी । काकतुण्ड्याम् राजनि०

काकशीर्ष पु० काकः शीर्षेऽग्रेऽस्याः । वकवृक्षे जटाधरः । काकस्य तदग्रे वासयोग्यत्वात्तस्य तथात्वम् । काकस्त्री च० काकस्य स्त्रीव नाम्यत्वात् । वकवृक्षे शब्दचि० । काकस्फूर्ज पु० काकः स्फूर्जत्यत्र स्फूर्ज--आधारे घञ् । काकतिन्दुके राजनि० । काका स्त्री ईषत् कं जलमत्र, काकः काकाकारोऽस्त्यस्य अच् वा । १ काकनासावृक्षे २ काकोल्यां ३ काकजङ्घा- याम् ४ गुञ्जायां ५ मलप्वाम् (काकीदुम्बरिकायाम्) ६ काकमाच्याञ्च मेदि० । काकाक्षिगोलकन्याय पु० काकस्याक्षिगोलकमिव न्यायः । काकस्य एकं चक्षुर्यथा उभयगोलके पर्य्यायेण चक्षुः कार्य्यकारकमेवमेकस्योभयसंबन्धज्ञापके न्याये । काकाङ्गी स्त्री काकस्याङ्गं जङ्घेवाकारोऽस्याः वा ङीष् । काकजङ्घावृक्षे अमरः । पक्षे टाप् काकाङ्गा तत्रार्थे रमानाथः । काकाञ्ची स्त्री काकं तज्जङ्घाकारमञ्चति गच्छति अन्च- गतौ अण् गौरा० ङीष्, पा०, मुग्ध० षण् ईप् । काकजङ्घावृक्षे शब्दरत्ना० । काकाण्ड पु० काक्या अण्ड इव फलं यस्याः पुंवत् । १ महानिम्बे तस्य गुणादि सुश्रुतेनोक्तं यथा “माषैः समानं फलमात्मगुप्तमुक्तञ्च काकाण्डफलं तथैव” । २ कोलशिम्ब्याम् स्त्री गौरा० ङीष् तदन्तः ३ महाज्योतिष्मत्यां राजनि० । ६ त० । ४ काक्याअण्डे पुंन० । काकाण्डोला स्त्री काकाण्डस्य तुला उपमा फले यत्र पृषो० तलोपः । कोलशिम्ब्याम् राजनि० । काकादनी स्त्री काकैरद्यतेऽसौ अद--कर्म्मणि ल्युट् ६ त० ङीप् १ गुञ्जायाम् शब्दर० । २ श्वेतगुञ्जायाम् राजनि० ३ कुलिकवृक्षे (कुलियाखाड़ा) वृक्षे रत्नमा० । “मद्येनाश्व- मारकगुञ्जाकाकादनीमूलकल्कनं पाययेत्” सश्रु० इयञ्च सुश्रुते “कालेयकागुरुतिलपर्ण्णीत्याद्युपक्रमे” “सुमनः काका- दनीलाङ्गलीत्यादिना” “समासेन श्लेष्मसंशमनो वर्गः” इति श्लेष्मशमनतयोक्ता । काकायु पु० काकस्यायुर्यस्मात् । स्वर्णबल्लीवृक्षे शब्दचि० । काकार त्रि० कं जलमाकिरति आ + कॄ--अण् । जलस्रायिणि । स्त्रियां टाप् मुग्ध० षण् ईप् इति भेदः । काकारि पु० काकोऽरिरस्य । पेचके । हेमच० । काकाल पुंस्त्री केति शब्दं कलते रौति कल--अण् । द्रोणकाके शब्दरत्नमा० स्त्रियां जातित्वात् ङीष् ।

पृष्ठ १८५३

काकि पुं स्त्री काकस्यापत्यम् वा इञ् । काकापत्ये स्त्रियां ङीप् । पक्षे वाकिना० फिञ् कुक् च । काककायनि तदर्थे पुं स्त्री । स्त्रियां ङीप् । काकिणी स्त्री “काकिणी च चतुर्भागो माषकस्य पणस्य च” शु० त० नारदोक्ते १ माषकचतुर्थभागे २ पणचतुर्थभागे च । “वराटकानां दशकद्वयं यत् सा काकिनी(णी)ताश्च पणश्चतस्रः” इति लीला० । “तस्मात् पणं काकिणीं वा फलं पुष्पमथापि वा । प्रदद्यात् दक्षिणां यज्ञे यया स सफलो भवेत्” शु० त० वृह० । स्वार्थे कन् । काकिणिका तत्रार्थे “क्कचिच्छिल्पिव्यवहारेण यत्किञ्चिद्धनमनेभ्यो वा काकिणिकामात्रम्” भाग० १, १४, २ । काकिनी स्त्री १ पणपादे २ मानपादे ३ वराटके च मेदि० । मानपादः निवर्त्त नपाद इति केचित् (चारिकाठा) माषपाद इत्येवः पाठो न्याय्यः काकिणीशब्ददर्शितनारद- वाक्यैकवाक्यत्वात् काकिल पु० ईषत् किरति कॄ--क कोः कादेशः रस्य लः । गलस्थोन्नतदेशे (टुंटि) शब्दमा० । काकी स्त्री काक + जातित्वात् स्त्रियां ङीष् । १ काकयोषिति काकवर्ण्णत्वात् २ वायसीलतायाम् ३ काकोल्याञ्च शब्दचि० काकु स्त्री कक--उण् । १ शोकभीत्यादिभिर्ध्वनेर्विकारे, अलङ्कारप्रसिद्धे २ विरुद्धार्थकल्पके नञादौ शब्देच । “कामे- कान्ते सा रसिका काकुरुतेन” सा० द० । “प्रणिजगदुरकाकु श्रावकाःस्निग्धकण्ठाः” माघः । सा० द० “वक्तृबोद्धव्य वाक्यानामन्यसन्निधिवाच्ययोः । प्रस्तावदेशकालानां काको श्चेष्टादिकस्य च । वैशिष्ट्यादन्यमर्थं या बोधयेत् साऽर्थसम्भवा” इति व्यञ्जनाहेतून् निर्द्दिश्य “भिन्नकण्ठ- ध्वनिर्धीरैः काकुरित्यभिधीयते” काकुं लक्षयित्वा उदा० “गुरुपरतन्त्रतया वत दूरतरं देशमुद्यतो गन्तुम् । अलिकुलकोकिलललितैर्नैष्यति सखि! सुरभिसमयेऽसौ” नैष्यति अपि तर्हि ऐष्यत्येवेति काक्वा व्यज्यते” इत्युक्तम् । काकुत्स्थ पुंस्त्री ककुत्स्थस्यनृपस्यापत्यं शिवा० अण् । ककुत्- स्थवंश्ये स्त्रियां ङीप् । कुकुत्स्थशब्दे विवृतिः “काकुत्- स्थमालोकयतां नृपाणाम्” “तं विनिष्पिष्य काकुस्थो पुरा दूषयति स्थलोम्” “असज्जनेन काकुत्स्थःप्रयुक्तमथ दूषणम्” रघुः । “काकुत्स्थ ईषत्स्मयमान आस्त” भट्टिः काकुद न० काकुं ददाति दा--क उप० स० । तालुनि अमरः तालुना काकूच्चारणात् तस्य तथात्वम् “उद्विम्यां काकुदस्य” प्रा० बहु० अस्यान्त्यलोपः “उत्काकुत्० विकाकुत्” सि० कौ० “पूर्ण्णाद्विभाषा” पा० बहुव्रीहौ वाऽन्त्यलोपः । पूर्ण्णकाकुत् पूर्ण्णकाकुदः ।

काकुभ त्रि० ककुभ इदं उत्सा० अञ् । १ ककुप्छन्दस्के प्रगाथादौ । २ दिक्सम्बन्धिनि च स्त्रियां ङीप् । ककुभो- ऽपत्यम् शिवा० अण् । तदपत्ये पुं स्त्री स्त्रियां ङीप् । काकेक्षु पु० काकमीषज्जलमत्र कोः कादेशः कर्म्मधा० । (नलखाग्ड़ा) १ तृणभेदे त्रिका० २ काशभेदे राजनि० । काकेन्दु पु० काकस्य इन्दुरिवाह्लादकत्वात् काकस्य प्रिय- स्तिन्दुः पृषो० बा । (माकड़ाकेन्दु) कुलिकवृक्षे अमरः । काकेष्ट पु० ६ त० । निम्बवृक्षे राजनि० । काकोचिक पु० ईषत् कोचो सङ्कोची कुच--णिनि स्वार्थे कन् (कुँचे) मत्स्यभेदे कनभावे काकोचिन् इत्यपि तत्र हारा० पु० । हारावल्यां “काकोचिकस्तु काको- चीत्यत्र पुंसाहचर्य्यात् पुंस्त्वमेव न्याय्यम् । ईकारान्तत्व- भ्रमेण शब्दकल्पद्रुमे स्त्रीत्वोक्तिः प्रामादिकी । काकोडु(दु)म्बर पु० काकमीषज्जलमत्र कर्म्म० काकस्य प्रिय- उदु(डु)म्बरो वा । (कोटाडुमर) ६ उ(दु)डुम्बरभेदे शब्द- रत्ना० । स्वार्थे कन् अत इत्त्वम् स्वार्थिकप्रत्ययस्य प्रकृतिलिङ्गव्यतिक्रमः । काकोडु(दु)म्बरिकाप्यत्र स्त्री अमरः । “तत्र दद्यात् प्रतीवापं काकोडु(दु)म्बरि- कारसम्” “काकोडु(दु)म्बरिकागोजीपत्रैर्विंस्रावयेदसृक्” सुश्रु० । काकोदु(डु)म्बरिका फल्गुर्मलपूर्जघनेफला” मलपूस्तम्भकृत् तिक्ता शीतला तुवरा जयेत् । कफपित्त व्रणश्वित्रकुष्ठपाण्ड्वर्शःकामलाः” इति भावप्र० तद्गुण- पर्य्यायोक्तिः । काकोदर पुंस्त्री कुत्सितं कुटिलमकति अक--वक्रगतौ अच् कोः कादेशः काकमुदरं यस्य । १ सर्पे अमरः स्त्रियां जाति- त्वात् ङीष् तस्य उरसा कुटिलगामित्वात्तथात्वम् “काको- दरोयेन विनीतदर्पः” राघवपाण्डवीयम् । काकोल पु० काकयति लोलयति कक--लौल्ये णिच्- बा० ओल काकेन उल्लाय अद्यतेऽत्र उद् + लाघञर्थे आधारे क पृषो० वा । १ नरकभेदे “महा नरककाकोलम् संजीवनमहायसम्” नरकभेदकीर्त्तने मनुः, काकोलं यत्र काकैर्भक्ष्यते” प्रा० वि० । कं जलमाकोलति आ + कुल--सं स्त्याने अण् उप० स० । २ कुम्भकारे तस्य घटनिर्म्माणेन जलसंस्त्यानकरणा- त्तथात्वम् । कक--लौल्ये स्वार्थे णिच् बा० ओल । ३ द्रोणकाके पुंस्त्री मेदि० स्त्रियां जातित्वात्

पृष्ठ १८५४

ङीष् । “वकञ्चैव बलाकाञ्च काकोलं खञ्जरीटकम्” अभक्ष्यमांसोक्तौ मनुः । “कलविङ्कं सकाकोलं कुररं रज्जुदानकम्” अभक्ष्यमांसोक्तौ याज्ञ० । ईषत् कोलति कुल--स्त्याने करणे घञ् कोः कादेशः । “काकोलमु- ग्रतेजः स्यात् कृष्णच्छवि महाविषम्” वैद्यकोक्तलक्षणे ४ विषभेदे अमरः ५ सर्पे ६ शूकरभेदे पुंस्त्री शब्दरत्ना० स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । काकोलीनामोषधौ पु० धरणी । काकोली स्त्री काकोल + गौरा० ङीष् । “जीवकर्षभकौ मेदे काकोल्यौ ऋद्धिवृद्धिके । अष्टवर्गोऽष्टभिर्द्रव्यैः कथितश्चरकादिभिः” इति भावप्रकाशीक्ताष्टवर्गान्तर्गते लताभेदे तद्भेदलक्षणगुणादिकं भावप्र० उक्तं यथा “जायते क्षीरकाकोली महामेदोद्भवस्थले । यत्र स्यात् क्षीरकाकोली काकोली तत्र जायते । पीवरीस- दृशः कन्दः क्षीरं स्रवति गन्धवान् । सा प्रोक्ता क्षीरकाकोली काकोल्यपि तथा भवेत् । एषा किञ्चिद्- भवेत् कृष्णा भेदोऽयमुभयोरपि । काकोली वायसोली च वीरा कायस्थिका तथा । सा शुक्ला क्षीरकाकोली वयस्था क्षीरवल्लिका । कथिता क्षीरिणी धारा क्षीरशुक्ला पयस्विनी । काकोलीयुगलं शीतं शुक्रलं मधुरं गुरु वृहणं वातदाहास्रपित्तशोषज्वरापहम्” । “सोमामृताश्वगन्धासु काकोल्यादौ गणे तथा । क्षीरिप्ररोहेष्वपि च वर्त्तयो- रोपणाः स्मृताः” । “समङ्गा सोमसरला सोमवल्का सचन्दना । काकोल्यादिश्च कल्कःस्यात् प्रशस्तोव्रणरोपणे” । “पृश्निपर्ण्यात्मगुप्ता च हरिद्रे मालती सिता । काको- ल्यादिश्च योज्यःस्यात् प्रशस्तोरोपणे घृते” इति च सुश्रु० । काकोलूक न० काकश्च उलूकश्च शाश्वतिकविरोधित्वात् समाहारद्वन्द्वः । काकोलूकसमाहारे ततः वैरे वुञ् । काको- लूकिका तयोर्वैरे स्त्री । काकोलूकमधिकृत्य कृतोग्रन्थः “द्वन्द्वाच्छः” पा० काकोलूकीय तयोराख्याने तच्च भा० सौ० १ अ० स्थितं यथा- “सुप्तेषु तेषु काकेषु विश्रब्धेषु समन्ततः । सोऽपश्यत् सहसायान्तमूलूकं घोरदर्शनम् । महास्वनं महाकाय हर्य्यक्षं वभ्रुपिङ्गलम् । सुदीर्घघोणानखरं सुपर्णमिव वेगितम् । सोऽथ शब्दं मृदुं कृत्वा र्लायमान इवाण्डजः । न्यग्रो- धस्य ततः शाखां प्रार्थयामास भारत सन्निपत्ग तु शाखायां न्यग्नोघस्य विहङ्गमः । सुप्तान् जघान सुबहून् बायसान् वायमान्तकः । केषाञ्चिदच्छिनत् पक्षा- ञ्छिरांसि च चकर्त्त ह । चरणांश्चैव केषाञ्चिद्बभञ्ज चर-

णायुधः । क्षणेनाहत्य बलवान् येऽस्य दृष्टिपथे स्थिताः । तेषां शरीरावयवैः शरीरैश्च विशाम्पते! । न्यग्रोधमण्डलं सर्वं सञ्छन्नं सर्वतोऽभवत् । तांस्तु हत्वा ततः काकान् कौशिकोमुदितोऽभवत् । प्रतिकृत्य यथाकामं शत्रूणां शत्रुसूदन!” । काकोल्यादि पु० सुश्रुतोक्ते काकोलीप्रभृतौ ओषधिगणे स च गणः “काकोलीक्षीरकाकोलीजीवकर्षभकमुद्गपर्णी- मासपर्णीभेदामहामेदाछिन्नरुहाकर्कटशृङ्गीतुगाक्षीरीपद्म- कप्रपौण्डरीकर्द्धिवृद्धिमृद्वीकाजीवन्त्यो मधुकञ्चेति” “काकोल्यादिरयं पित्तशोणितानिलनाशनः जीवनो वृंहणो वृष्यः स्तन्यश्लेष्मकरस्तथा” । काकोष्ठक पु० काकस्योष्ठ इव कायति कै--क । सुश्रुतोक्ते कर्ण्णबन्धाकृतिभेदे “तत्र समासेन पञ्चदश कर्ण्णबन्धाकृतयः” इत्युपक्रमे । नेमिसन्धानक इत्यादिना “षष्टिकर्ण्णकाकोष्ठक” इत्यन्तेन विभज्य “निर्माससंक्षिप्ताल्पशोणितपालिः काकोष्ठकपालिरिति” सुश्रु० लक्षितम् । काक्ष काङ्क्षणे इदित् भ्वा० सक० सेट् । काड्क्षति अकाङ्क्षीत् चकाङ्क्ष काङ्क्षा प्रनिकाङ्क्षति । “न शोचति न काङ्क्षति” गीता “काङ्क्षन्नु गतिमुत्तमाम्” मनुः । अस्यात्मनेपदित्वमिच्छन्ति । “न काङ्क्षे विजयं कृष्ण!” गीता “काङ्क्षावहे द्वारपतेस्तवाज्ञाम्” भा० व० १०६२३ । “नाहं भूयो वरं काङ्क्षे” भा० अनु० ७६९ भा० स० २१३५ । अनु + आनुलोम्येन प्रार्थने । “अतः प्रियंचेदनुकाङ्क्षसे त्वम्” अभि + आभिमुख्येन प्रार्थने “अत्यर्थमभिकाङ्क्षामि मृगयां सरयूवने” रामा० । आ + सम्यक्प्रार्थने रामाभिषेकमाकाङ्क्षन्नाकाङ्क्षदुदयं रवेः” रामा० । “धीरेव कन्या पितुराचकाङ्क्ष” रघुः । “आका- ङ्क्षेयं तनुगुरुतया नैव गन्तुं समर्था” पदाङ्कदूतम् । प्रति + आ प्रत्याशायाम । “इहैव फलमासीनः प्रत्याकाङ्क्षत सर्वगम्” भा० शा० ४८७ । प्रति + प्रतिरूपतयाभिलाषे । “त्वामेघ प्रतिकाङ्क्षन्त पर्जन्यमिव कर्षकाः” रामा० । काक्ष पु० कुत्सितमक्षमत्र “का प्रथ्यक्षया प्रा० कोः कादेशः । कटाक्षे त्रिका० । “आज्ञालाभोन्म खोदूरात् काक्षेणा- नादरेक्षितः” भट्टिः । का(च्छी)क्षी स्त्री कक्षे(च्छे) भवः अण् ङीप् । १ तुवरिकायाम् (अरहर) २ सौराष्ट्रतृत्तिकायाञ्च मेदि० । ३ कक्ष(च्छ) भवमात्रे त्रि० ।

पृष्ठ १८५५

काक्षीव पु० ईषत् क्षीवयति क्षीव--णिच्--अच् कोः कादेशः । १ शोभाञ्जनवृक्ष अमरः २ गौतमात् शूद्रायामौशीनर्य्यां जाते पुत्रप्नेदे । “शूद्रायां गौतमो यत्र महात्मा संशि- तव्रतः । औशोनर्य्यामजनयत् काक्षीवाद्यान् मुतान् मुनिः” भा० स० २० अ० मगधदेशवर्ण्णने । ण्वुल् । काक्षीवकोऽपि शोभाञ्जनवृक्षे पु० शब्दच० । काक्षीवत् पु० दीर्घतमस ऋषेः शूद्रायामुत्पन्ने पुत्रभेदे तदुत्- पत्तिकथा “गोतमादिभिः पुत्रैर्बद्ध्वा उडुपेन गङ्गा- म्भसि निःक्षिपं दोर्घमसमुपक्रम्य” भा० आ० १०४ अ० उक्ता यथा । तन्तु राजा बलिर्न्नाम सर्व्वधर्म्मविशारदः । अपश्यन्मज्जनगतः स्रोतसाभ्यासमागतम् । जग्राह चैनं धर्म्मात्मा बलिः सत्यपराक्रमः । ज्ञात्वा चैनं स वव्रे- ऽथ पुत्रार्थे भरतर्षभ! । सन्तानार्थं महाभाग! भार्य्यासु मम मानद! । पुत्त्रान् धर्म्मार्थकुशलानुत्पादयितुमर्हसि । एवमुक्तः स तेजस्वी तं तथेत्युक्तवानृषिः । तस्मै स राजा स्वां भार्यां सुदेष्णां प्राहिणोत्तदा । अन्धं वृद्धञ्च तं मत्वा न सा देवो जगाम ह । स्वान्तु धात्रेयिकां तस्मै वृद्धाय प्राहिणोत्तदा । तस्यां काक्षीवदादीन् स शूद्रयोनावृषिर्व्वशी । जनयामास धर्म्मात्मा पुत्त्रानेका- दशैव तु । काक्षीवदादीन् पुत्रांस्तान् दृष्ट्वा मर्व्वानधीयतः । उवाच तमूषिं राजा ममेम इति भारत । नेत्युवाच महर्षिस्तं ममेम इति चाब्रवीत् । शूद्रयोनौ मया हीमे जाताः काक्षीवदादयः । अन्धं वृद्धञ्च मां दृष्ट्वा सुदेष्णा महिषीतव । अवमन्य ददौ मूढा शूद्रां धात्रेयिकां मम” । ३ चण्डकौशिकपितरि गौतमे मुनिभेदे । “अथ काक्षी- वतः पुत्रं गौतमस्य महात्मनः । सुश्राव तपसि श्रान्त- मुदारं चण्डकौशिकम्” भा० स० १६ अ० । “काक्षीवानौ- शिजश्चैव नाचिकेतोऽथ गौतम” ४ अ० । अत्र पृथग्निर्द्दे- शात् काक्षीवतोऽन्य एव गौतमः “ततो राजगृहं गच्छे- त्तीर्थसेवी नराधिप । उपस्पृश्य ततस्तत्र काक्षोवानिव- मोदते” भा० व० ८४ अ० । “काक्षोवान गौतमोऽआत्रश्च” माग० २, ९, ५ । ४ राजभेदे च । “सुहोत्र रान्तदवञ्च काक्षीवन्तं महाद्युतिम्” भा० आ० १ अ० चतुर्विशतिविख्यातनृपकथंने । काक्षीवत पुं स्त्री कक्षावतीमुनेरपत्यम् अण् तस्येदसित्यण् वा १ कलीवटपत्ये २ ततसम्बन्धिनि च स्त्रियां ङीप् । सा च व्युषिताश्वस्य । भदाख्यायां भार्य्यायां तदितिवृत्त भा० आ० १२१ अ० यथा-

“आसीत् काक्षीवती चास्य भार्य्या परमसम्मता । भद्रा नाम मनुष्येन्द्र! रूपेणासदृशी भुवि । कामयामासतुस्तौ च परस्परमिति श्रुतम् । स तस्यां कामसम्पन्नो यक्ष्मणा समपद्यत । तेनाचिरेण कालेन जगामास्तमिवांशुमान् । तस्मिन् प्रेते मनुष्येन्द्रे भार्य्यास्य भृशदुखिता । अपुत्रा पुरुषव्याघ्र! विललापेति नः श्रुतम् । भद्रा परमदुःखार्त्ता तन्निबोध जनाधिप! । भद्रोवाच । नारी परमधर्म्मज्ञ! सर्व्वा भर्त्तृविनाकृता । पतिं विना जीवति या न सा जीवति दुःखिता । पतिं विना मृतं श्रेयो नार्य्याः क्षत्रियपुङ्गव! । त्वद्गतिं गन्तुमिच्छामि प्रसीदस्व नयस्व माम् । त्वया हीना क्षणमपि नाहं जीवितुमुत्सहे । प्रसादं कुरु मे राजन्नितस्तूर्णं नयस्व माम् । पृष्ठतोऽनुग- मिष्यामि समेषु, विषमेषु च । त्वामहं नरशार्द्दूल! गच्छन्तमनिवर्त्तिनम् । छायेवानुगता राजन्! सततं वशवर्त्तिनी । भविष्यामि नरव्याघ्र! नित्यं प्रियहिते रता । अद्यप्रभृति मां राजन्! कष्टा हृदयशोषणाः । आधयोऽभिभविष्यन्ति त्वामृते पुष्करेक्षण! । अभाग्यया मया नूनं वियुक्ताः सहचारिणः । तेन मे विप्रयोगोऽय- मुपपन्नस्त्वया सह । विप्रयुक्ता तु या पत्या मुहूर्त्तमपि जीवति । दुःखं जीवति सा पापा नरकस्थेव पार्थिव! । संयुक्ता विप्रयुक्ताश्च पूर्व्वदेहे कृता मया । तदिदं कर्म्मभिः पापैः पूर्व्वदेहेषु सञ्चितम् । दुःखं मामनु- सम्प्राप्तं राजंस्त्वद्विप्रयोगजम् । अद्यप्रभृत्यहं राजन्! कुशसंस्तरशायिनी । भविष्याम्यसुखाविष्टा त्वद्दर्शनपरा- यणा । दर्शयस्व नरव्याघ्र! शाधि मामसुखान्विताम् । कृपणां नाथ! कृपणं विलतषन्तीं नरेश्वर! । कुन्त्युवाच । एवं बहुबिधं तस्यां विलपन्त्यां पुनः पुनः । त शवं संपरिषूज्य वाक्किलान्तर्हिताऽब्रवीत् । उत्तिष्ठ भद्रे! गच्छ त्वं ददानीह वरं तव । जनयिष्याम्यपत्यानि त्वय्यहं चारुहासिनि! । आत्मकीये वरारोहे! शयनीये चतुर्द्द- शीम् । अष्टमीं वाप्यृतौ स्नाता संविशेथा मया सह । एवमुक्ता तु सा देवो तथा चके पतिब्रता । वथोक्तमेव तद्वाक्यं भद्रा पुत्रार्थिनी तदा । सा तेन सुषुवे देवी शवेन भरतर्वभ । त्रीन् शालाश्चतुरो सद्रान सुतान् भरत सत्तम!”