वाचस्पत्यम्/क्षीरलता

पृष्ठ २३७८

क्षीरलता स्त्री क्षीरप्रधाना लता । क्षीरविदार्य्याम रालनि० क्षीरवत् पु० क्षीरमिव निर्यासोऽस्त्यस्य मतप् मस्य वः १ अश्वत्थादौ श्वेतनिर्य्यासयुक्ते वृक्षे । २ दुग्धयुक्ते त्रि० “अपूपवान् क्षीर- चांश्चरुमेहसादतु” अथ० १८ । ४ । १६ स्त्रियां ङीप् । सा च ७ नदीभेदे “ततः क्षीरवतीं गच्छेत् पुण्यां पुण्यतमैर्वृताम् । पितृदेवार्चनपरो वाजपेयमवाप्नुयात्” भा० व० ८४ अ० क्षीरवल्ली स्त्री क्षीरा क्षीरवती वल्ली । क्षीरविदार्य्याम् राजनि० क्षीरवारि पु० क्षीरमिव वारि यस्य । क्षीरसमुद्रे क्षीरवारिधि पु० क्षीरमिव वारि धीयतेऽस्मिन् धा--आघारे कि! क्षीरसमुद्रे क्षीरसिन्धुपभृतयोऽप्यत्र क्षीरविकृति स्त्री ६ त० (क्षीरसा) कूर्चिकायाम् अमरः क्षीरविदारी स्त्री क्षीरमिव शुभ्रा विदारी । १ श्वेतभूमिकु- ष्माण्डे शब्दाचि० । क्षीरप्रधाना विदारी । २ शुक्लकृष्णयो- र्भूमिकुष्माण्डयोः राजनि० क्षीरविषाणिका स्त्री क्षीरमिव विषाणमग्रमस्त्यस्य ठन् । १ वृश्चिकालीवृक्षे (विछाटि) जटाध० । २ क्षीरकाकोल्या- म् राजनि० क्षीरवृक्ष पु० क्षीरप्रधानोवृक्षः । १ उदुम्बरे जटा० २ क्षीरि- कायां भरतः । ३ राजादन्याम् राजनि० ४ न्यग्रोधे ५ अश्वत्थे ६ मधूके (मौल) च सुश्रुतः । “चतुर्णां वा क्षीरवृ- क्षाणां न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थमधूकानाम्” सुश्रु० “पत्राणि क्षीरवृक्षाणाम्” सुश्रु० । क्षीरशर पु० क्षीरं शीर्य्यतेऽत्र शॄ--आधारे अण् । आभिक्षा- यां हेमच० दधियोगात्तप्तोष्णपयसः श्रन्थनेन जायमान- त्वात् तथात्वम् । क्षीरशाक न० “पक्वमेव हि यन्नष्टं क्षीरशाकं हि तत् पयः” भावप्र० उक्ते नष्टे दुग्धे (छेँडा दुध) क्षीरशीर्ष पु० क्षीरमिव शीर्षमस्य । श्रीवासे चन्दनभेदे राजनि० क्षीरशुक्ल पु० क्षीरमिव शुक्लः । ङ्गाटके (प नीयफल) शब्द- च० । २ राजादन्यां राजनि० । ३ शुक्लभूकुष्माण्डे स्त्री अम० क्षीरशुक्रा स्त्री क्षीरवत् शुक्रा । क्षीरकाकल्यां राजनि० क्षीरश्री त्रि० क्षीरेण श्रीयते मिश्रीक्रियते श्री--कर्म्मणि क्विप् । क्षीरमिश्रिते सीमादौ “शुक्रः क्षीरश्रीः” यजु० ८ । ५७ । “क्षीरमिश्रितः सोमः शुक्र एव भवति” वेददी० क्षीरस्य श्रीरिव श्रीरस्य । २ दुगधतुल्यशोभाके त्रि० । ६ त० । ३ दुग्धशोभायां स्त्री क्षीरषट्पलक न० क्षीरेण षण्णां पञ्चकोलानां पलमत्र कप् । चक्र० उक्ते पक्वे घृते “पञ्चकोलैः ससिन्धूत्थैः पलिकैः पयसा समम् । सर्पिः प्रस्थं शृतं प्लीहविषमज्वरगुल्मनुत्”

क्षीरषष्टिक न० क्षीरेण पक्वं षष्टिकम् । क्षीरपक्वे षष्टिक धान्यान्ने । तच्च ग्रहयज्ञे बुधबलौ देयं यथाह याज्ञ० “गुडौदनं पायसञ्च हविष्यं क्षीरषष्टिकम् । दध्योदनं हविश्चूर्ण्णं मांसं चित्रान्नमेव च । दद्यात् ग्रहक्र तं तत्” । क्षीरस पु० क्षीरं स्यति सो--क । क्षीरशरे राजनि० क्षीरसन्तानिका स्त्री० क्षीरस्य सन्तानोऽस्त्यस्य ठन् । आमिक्षायां (छाना) राजनि० “क्षीरसन्तानिका वृष्या स्निग्धा पित्तानिलापहा” राजनि० क्षीरसमुद्र पु० क्षीरतुल्यः स्वादुरसः समुद्रः । क्षीराम्बुधौ क्षीरसागरादयोऽप्यत्र । “मथितःक्षीरसागरः” भाग० ८ । ८ । ४ क्षीरसर्पिस् न० क्षीरेण पक्वं सर्पिः । सुश्रुतीक्ते क्षीरतैल- पाकविधिना क्षीरेण पक्वे घृतभेदे । क्षीरतैलपाक- विधिः क्षीरतैलशब्दे उक्तः । “तैलहीनं वा क्षीरसर्पि- रक्षितर्पणम्” सुश्रु० । “क्षीरसर्पिषा चैनमनुवासयेत्” सुश्रु० क्षीरसार पु० क्षीरं सरति गच्छति कारणत्वेन सृ--अण् । क्षीरजाते शृङ्गाटकादिचूर्ण्णमिश्रणेन (पालजात) ख्याते १ पदार्थे! ६ त० । २ नवनीते च “क्षीरसारमपनीय शङ्कया स्वीकृतं यदि पलायनं त्वया” उद्भटः । क्षीरस्फटिक पु० क्षीरमिव शुभ्रः स्फटिकः । क्षीरवर्ण्णे स्फटिकमणिभेदे हेम० । क्षीरस्वामिन् पु० अमरटीकाकारे शाब्दिके पण्डितभेदे क्षीरहिण्डीर पु० ६ त० । दुग्धफेने शब्दचिन्ता० । क्षीरह्रद पु० क्षीरपूर्ण्णोह्रदः । क्षीरपूर्ण्णे ह्रदे । तत्रभवा- दौ शिवा०--अण् । क्षैरह्रद तद्भवादौ त्रि० क्षीरा स्त्री क्षीरं तद्वर्ण्णोऽस्त्यस्य अच् । काकोल्याम् राजनि० क्षीराब्धि पु० क्षीरस्य दुग्धरसस्याब्धिः । क्षीरसमुद्रे एवं क्षीरसागराद्रयोऽप्यत्र । क्षीराब्धिज पु० क्षीराब्धौ जायते जन--ड । १ चन्द्रे । २ लक्ष्म्यां स्त्री ३ अमृतादौ यथायोग्यलिङ्गता । ४ मौक्तिके ५ सामु- द्रलवणे न० मेदि० । “यथा भगवता व्रह्मन्! मथितः क्षीर- सागरः” इत्युपक्रमे भाग० ८, ८, अ० तेषामुम्पत्तिर्दर्शिता यथा “तन्नागा जगृहुः सर्वे तच्छेषं शङ्करो ऽग्रहीत् । नारा- यणाज्ञया तेन नालकण्ठत्वमाप्नुवान् । ऐरावतश्च नागेन्द्रो हयश्चोञ्चैःश्रवाः पुनः । द्वितीयावर्त्तनाद्राजन्नुत्- पन्नाविति नः श्रुतम् । तृतीयावर्त्तनेऽप्सरोगणो जातः सुशोभनः । चतुर्थात् पारिजातश्च उत्पन्नः स महातरुः । पञ्चमात् हिमगुस्तस्मात् उत्थितः क्षीरसागरात् । तं भवः शिरसा धत्ते नारीव स्वस्तिकं नृप! । नाना-

पृष्ठ २३७९

नाविधानि रत्नानि दिव्यान्याभरणानि च । क्षीरोदधेस्तू- त्थितानि गन्धर्वाश्च सहस्रशः । एतान् दृष्ट्वा तदोत्पन्ना नत्याश्चर्य्यसमन्विताः । अभवन् जातहर्षास्ते तत्र सर्वे सुरासुराः । दैवपक्षे ततो मेघाः सम्यग्वर्षन्ति संस्थिताः । कृष्णाज्ञया तु वायुस्तु सुखं वाति सुरान् प्रति । विष निःश्वासवातेन वासुकेश्चार्कतापनात् । निस्तेजसोऽभ- वन् दैत्यानिर्वीर्याश्च महामते! । ततःश्रीरुत्यिता तस्मात् क्षीरोदाद्धृतपङ्कजा । विभ्राजमाना राजेन्द्र दिशः सर्वाः स्वतेजसा । ततस्तीर्थोदकैःस्नाता दिव्यव त्रैरलङ्कृता । दिव्यगग्धानुलेपैस्तु सुमनोभिः सुपजिता । देवपक्षं समासाद्य स्थिता क्षणमरिन्दम! । हरिवक्ष थलं प्राप्ताततः सा कमलालया । ततोऽमृतधटं पूर्णं गृहीत्वा पयसो- निधेः । धन्वन्तरिः समुत्तस्थौ” । क्षीराब्धितनय स्त्री ६ त० । लक्ष्म्यां १ तस्यास्तज्जातत्वा- त्तथात्वम् २ चन्द्रे पु० क्षीराब्धिजशब्दे दृश्यम् । क्षीरावी स्त्री क्षीरमवति अव--अण् ङीप् । दुग्धिकायाम् (दुधी) अमरः स्वार्थे क । तत्रार्थे । अस्याः पत्रच्छेदने दुग्धवन्निर्यासबहिर्भावात्तथात्वम् । सा च “वकुलतुल्य- पत्रा” सुभूतिः । क्षीराह्व पु० क्षीरमाह्वयते स्पर्द्धते आ + ह्वे--क । सरलद्रुमे त्रिका० क्षीरिका स्त्री क्षीरं तत्तुल्यस्वादोऽस्त्यस्य ठन् । १ राजादने २ पिण्डखर्ज्जूरे अमरः । “क्षीरिकायाः फलं पक्वं गुरु विष्ठम्भि शीतलम्” राजनि० । “क्षीरिकायाः फलं वृष्यं बल्यं स्निग्धं हिमं गुरु । तृष्णामूर्च्छामदभ्रान्तिक्षयदो यत्रयास्रजित्” भावप्र० । ३ परमान्ने भावप्र० कृतान्नशब्दे २१८० पृ० दृश्यम् क्षीरिद्रमाद्य न० “क्षीरिद्रुमाद्योत्थरसे विपक्वं तज्जैश्च कल्कैः पयसा च सर्पिः । सितोपलार्द्धं मधुपादयुक्तं रक्तातिसारं शमयत्युदीर्णम्” चक्रदत्तोक्ते घृतभेदे क्षीरिन् पु० क्षीरं तत्तुल्यनिर्यासोऽस्त्यस्य इनि । क्षीरतुल्य निर्यासयुक्ते १ वृक्षभेदे स च भावप० उक्तो यथा “न्यग्रीधोदुम्बराश्वत्थपारीषप्लक्षपादपाः । पञ्चैते क्षीरिणो वृक्षास्तेषां त्वक् पञ्चवल्कलम् । केचित्तु पारीषस्थाने शिरीषं वेतसं परे” वदन्तीति शेषः । “क्षीरवृक्षा हिमा वण्या योनिरोगव्रणापहाः । रूक्षाः कषायामेदोघ्न विसर्पामयनाशनाः । शोथपित्तकफास्रघ्नाः स्तन्याभ- ग्नात्यियोजकाः । त्वक्पञ्चकं हिमं ग्राहि व्रणशोथ विसर्पजित् तेषां पत्रं हिमं ग्राहि कफवातास्रनुल्लघु ।

विष्टम्भाध्मानजित् तिक्तं कषायं लघुलेखनम्” तद्गुणाः । २ हिमजायां तिक्तदुग्धायां पीतदुग्धायां क्षीरिकायां स्त्री ङीप् जटा० “क्षीरिणी तिक्तपीता च रेचना शोकताप- नुत् । क्रमिदोषकफघ्नी च पित्तज्वरहरी परा” राजनि० । ३ वराहक्रान्तायां शब्दचि० ४ कुटुम्बिन्यां ५ काश्म- र्य्यां ६ दुग्धिकायां च राजनि० दुग्धिकायां पुंस्त्री शब्दच० ७ स्नुहीवृक्षे ८ अर्कवृक्ष ९ राजादन्याम् १० दुग्धपाषाणे ११ प्लक्षे १२ सोमलतायां १३ स्थालीवृक्षे च पु० राजनि० क्षीरी स्त्री० क्षीर + अस्त्यर्थे अच् गौरा० ङीष् । (शिरखोला) ख्याते वृक्षभेदे शब्दर० । क्षीरीश पु० क्षीरिणां वृक्षाणामीशः प्रधानत्वात् । वरपर्णे स्रुक्छदे मूलकाकारमूले खसगन्धे वृक्षभेदे रत्नमा० । क्षीरेयी स्त्री० क्षीरेण ईं शोभां याति या--क गौ० ङीष्, क्षीर + वा० भवार्थे ढञ् वा ङीप् । परमान्ने हला० क्षीरोद पु० क्षीरमिव स्वादु उदकं यस्य उदादेशः । दुग्धस- मुदे “ततः श्रीरुत्थिता तस्मात् क्षीरोदात् धृतपङ्कजा” नृसिंहपु० । क्षीरोदमन्थनकथा यथा “मन्थानं मन्दरं कृत्वा नेत्रं कृत्वा तु वासुकिम् । दानवैः सहिता भूत्वा मथध्वं क्षीरसागरम् । अहञ्च तत्र साहाय्यं करिष्यामि दिवौकसः! । भविष्यत्यमृतं तत्र तत्पानाद्बलवत्तराः । भविष्यथ क्षणादेव अमृतस्य प्रमा- वतः । यूयं सर्व्वे महाबीर्य्या भुञ्जिष्ठा रणविक्रमाः । इन्द्राद्यास्तु महोत्साहाः स्थानलब्धिसहानरीन् । ततो हि दानवान् जेतुं समर्था नात्र संशयः । इत्युक्ता देवदेवेन देवाः सर्व्वे जगत्पतिम् । प्रणम्यागत्य निलयं सन्धिं कृत्वाथ दानवैः । क्षीराब्धिमथने सर्व्वे चक्रु- रुद्योगमुत्तमम् । बलिना चोद्धृतो राजन्! मन्दराख्यो महागिरिः । क्षीराब्धौ क्षेपितश्चैव तेनैकेन नृपोत्तम! । सर्व्वौषधिश्च प्रक्षिप्ता देवैर्दैत्यैः पयोदधौ । वासुकिश्च ततस्तत्र राजन् । नारायणाज्ञया । सर्वदेवहितार्थाय वि ष्णुश्च स्वयमागतः । तती विष्णुसमादेशात्तत्र सर्वे सुरा- सुराः । समेत्य मित्रभावेन क्षीराब्धेस्तटमाश्रिताः । मन्थानं मन्दरं कृत्वा नेत्रं कृत्वाऽथ वासुकिम् । ततो मथितुमारब्धा नृपते! तरसाऽमृतम् । विष्णुना मुखभागे तु वासुकेर्दानवाः कृताः । देवाश्च पुच्छभागे तु मन्थ- नार्थं नियोजिताः । एवन्तु मन्थनात्तत्र मन्दराधः प्रविश्य वै । आधारेण विना राजंस्तं दृष्ट्वा सहसा हरिः । सर्वलोकहितार्थाय कूर्म्मरूपमधारयत् । आत्मानं सं-

पृष्ठ २३८०

प्रवेश्याथ मन्दरस्य गिरेरधः । प्रविश्य धृतवान् शैलं पृथग्रूपेण केशवः । उपर्य्याक्रान्तवान् शैलं पृथग्रूपेण केशवः । चकर्ष नागराजानं देवैः सार्द्धं जनार्द्दनः । असुरादृश्यरूपेण दैत्यमध्ये च केशवः । ततस्ते तु त्वरा- युक्ता ममन्थुः क्षीरसागरम् । यावच्छक्त्या नृपश्रेष्ठ! बलवन्तः सुरासुराः । मय्यमाने ततस्तस्मात् क्षीराब्धे रभवन्नप! । कालकूटमिति ख्यातं विषभत्यन्ततःसहम्” क्षीरोदतनय पु० ६ त० । १ चन्द्रे २ लक्ष्म्यां स्त्री क्षीरोदसुता- दयोऽप्यत्र पुंस्त्री । क्षीरौदन पु० क्षीरेणोपसिक्त ओदनः “अन्नेन व्यञ्जनम्” पा० स० । दुग्धीपसिक्ते भक्ते “क्षीरौदनं भुक्तमथानुवासीत्” सुश्रु० क्षीव निरासे भ्वा० प० सक० सेट् । क्षीवति अक्षीवीत् चिक्षी- व । निरासः फुत्कारः तत्र अक० । मुखेन श्लेष्मादेर्वमनञ्च तत्र सक० इति भेदः । क्षु क्षुतौ पु०(हाँचि) अदा० अक० सेट् । क्षौति क्षुतः क्षुवन्ति अक्षावीत् चुक्षाय क्षविष्यति । उगन्तत्वात् किति कृति अनिट्क्षुतम् । क्षुतिः क्षुत्वा । क्षयथुः “पुरांचुक्षाव चाशुभम्” भट्टिः । “कृतकं कामिनि चुक्षुवे मृगाक्ष्या” माघः “सुप्त्वा क्षुत्वा च भुक्त्वा च निष्ठीव्योक्त्वाऽनृतं वचः । पीत्वापोऽध्येष्य- माणश्च आचामेत् प्रयतोऽपि सन्” । “क्षुवतीं जृम्भमाणां वा” मनुः । “क्षतोत्पतनजृम्भसु” ति० त० पुरा० । “रात्रौ मयि क्षुतवति क्षितिपालपुत्र्या” चोरप० । अव + अधःस्थस्य क्षवथुना दूषणे “अवक्षुतं केशपतङ्गकीटैः” यमः । अवक्षुतं उपरिकृतक्षुतेन दूषितम् । “पतितान्न- मवक्षुतम्” मनुः “अवक्षुतम् उपरिकृवक्षुतम्” कुल्लू० अन्योपसर्गपूर्व्वस्तु तत्तद्द्योत्यार्थयुक्तक्षुतौ । क्षु पु० क्षुद--बा० डु । १ अन्ने निघण्टुः “तक्षद्यदी मनसोवेनता वाग्ज्येष्ठाय व धर्म्मणि क्षोरनीके” ऋ० ९ । ५ । ७ । २२ क्षण--हिंसायां डु । २ सिंहे एकाक्ष रकोषः ३ स्तवादिशब्दे क्षुमत् क्षुण पु० क्षु--नक् । अरिष्टवृक्षे शब्दच० क्षुण्ण त्रि० क्षुद--क्त । १ अभ्यस्ते, २ विहते ३ चूर्णीकृते च जटा० । “अभीक्ष्णमक्षुण्णतयाऽतिदुर्गमम्” “क्षुण्णं यदन्तःकरणेन वृक्षाः” “क्षुण्णं क्षणं यदुबलैर्दिवमातितांसुः” इति च माघः । “रेखामात्रमपि क्षुण्णात्” रघुः । “क्षुण्ण- भिन्नविपन्नकैः” भट्टिः क्षुत् स्त्री क्षु--संप० भावे क्विप् । क्षुते (हाँचि) अमरः ।

क्षुत न० क्षु--भावेक्त । क्षवथौ (हाँचि) अमरः क्षवथुशब्दे वि- वृतिः । क्षुतस्य शुभाशुभसूचकत्वं, वसत्तराजशाकुने ३ प्र० “अथ क्षुताख्यं शकुनं क्रमेण महाप्रभावं प्रविभाव- यामः । नश्यन्ति यस्माच्छकुनाः समस्ता मृगाधिनाथा- दिव वन्यसत्वाः । सर्व्वस्य सर्व्वत्र च सर्व्वकालं क्षुतं न कार्य्यं क्वचिदेव शस्तम् । यातुः क्षुते तेन न किञ्चिदेव कुर्य्यात् क्षुतं प्राणहरञ्च गन्तुः । निषेधमग्रेऽक्षिणि दक्षिशे च धनक्षयं दक्षिणकर्णदेशे । तत्पृष्ठभागे कुरुते ऽर्थवृद्धिं क्षतं कदाचित् शुभमादध नि । भोगाय वामश्रवणस्य, पृष्ठे कर्णे च वामे कथितं जयाय । सर्व्वार्थला- भाय च वामनेत्रे जातं क्षुतं स्यात् क्रमशोऽष्टधैव । क्रमान्निषेधं गमनस्य विघ्नं कलिं समृद्धिं क्षुतमुग्ररो- गम् । करेति रोगक्षयमर्थनाभं दीप्त्यादिनाशञ्च क्षुतं करेति । प्रागास्यपुंसः परतो ऽपरा स्यात् पुनः पुनर्व्वातत एव जातम् । वृद्धाच्छिशोर्व्वा कफतो हठाद्वा जातं क्षुतं केऽपि वदन्ति शस्तम् । आद्यलयोर्न स्वज- ने प्रशस्तं क्षुतं प्रशंसन्ति न भोजनादौ । भवेत् कथञ्चिद्यदि भोजनान्ते भवेत्तदाग्रे न हि भोज्यलाभः । आदौ क्षुतञ्चेत् शकुनैस्ततः किं जातानजातान् शकुना- न्निहन्ति । क्षुतं क्षणेनात्र न संशयोऽस्मिन् प्रयोजने यत्नकृतेऽपि जातम् । क्षुतं क्षणात्तद्विनिहन्त्यवश्यं वार्य्यात्मकेनापि मनागदोषम् । तस्मादपेक्ष्यं न विचक्ष- णेन क्षुतं यतश्चाशु फलं विधत्ते” । इति । “छिक्काया लक्षणं वक्ष्ये लभेत् पूर्वे महाफलम् । आग्ने- षे शोकसन्तापौ, दक्षिणे हानिमाप्नुयात् । नैरृते शोकसन्तापौ, मिष्टान्नञ्चैव पश्चिमे । अन्नं प्राप्नोति वायव्ये, उत्तरे कलहो भवेत् । ईशाने मरणं प्रोक्तं, प्रोक्तं छिक्काफलाफलम्” गारुडपु० ६० अ० तिथित० वर्षकृत्यवाक्यम “वित्तं ब्रह्मणि, कार्यसिद्धिरतुला शक्रे, हुताशे भयं, याम्यामग्निभयं, सुरद्विषि कलि, र्लाभः समुदालये । वायव्यां वरवस्त्रगन्धसलिलं दिव्याङ्गना चोत्तरे, एशान्यां मरणं ध्रुवं निगदितं दिग् लक्षणं खञ्जने । ज्येष्ठीरुते क्षुतेऽप्येवमूचुः केचिच्च कोविदाः” इति । क्वचित्तस्य शुभसूचकता यथा “आसने शयने दाने भोजने व त्रसंग्रहे । विवाहे च विवाहे च क्षुतं सप्तसु शोभनम्” क्षतनिमित्तं शुद्ध्यर्थमाचमनं कर्त्तव्यम् यथाह याज्ञ० “स्नात्वा पीत्वा क्षुते सुप्ते भुक्त्वा वस्त्रोपसर्पणे । आचान्तः पुनराचामेत् वासोविपरिधाय च” । अशक्तौ स्मृतिः “क्षुते निष्ठीविते सुप्ते परिधानेऽश्रुपातने । कर्म्मस्थ एषु

पृष्ठ २३८१

नाचामेत् दक्षिणं श्रवणं स्पृशेत्” । अन्यक्षुते जीवश्बदः प्रयोज्यः यथा मदनपरिजातधृतम् “जीवेति क्षवतो ब्रूयात् जीवेत्युक्ते त्वया सहेति” “क्षुतोत्पतनजृम्भासु जीवोत्तिष्ठाक्षुलिध्वनिः । शत्रोरपि च कर्त्तव्योह्यन्यथा ब्रह्महा भवेत्” ति० त० । “दीर्घायुष्कृत् क्षुतं दीर्घं युगपद्द्वि त्रिपिण्डितम्” काशीख० स्त्रीलक्षणे । असंयुतमुखस्य क्षुत- करणंनिषिद्धं यथा विष्णुध० “नासंवृत्तमुखः कुर्य्याद्धास्यं जृम्भां तथा क्षुतम्” । “स्वनितं प्रतिक्षुतमिवोपशुश्रुवे” माघः ताजकोक्तायाम् २ अरिदृष्टौ अरिशब्दे ३५५ पृ० विवृतिः “क्षुताख्यदृष्ट्या न शुभंतदापि” । “क्षुतदृष्ट्या रिपोर्भ- यम्” नीलक० । क्षुतक पु० क्षुताय साधु कन् । राजिकायाम् राजनि० । क्षुताभिजनन पु० क्षुतमभिजनयति अभि + जन--णिच्--ल्यु । (राइ) कृष्णसर्षपभेदे अमरटीकायां स्वामी क्षुत्करी स्त्री क्षुतं करोति कृ--ट ङीप् । सर्पाक्षी क्ष शब्दच० क्षुद गतौ निघ० भ्वा० प० सक० सेट् । क्षोदति अक्षोदीत् चुक्षोद । “उत क्षोदन्ति रोदसी महित्वा” ७, ८५, १, क्षो- दन्त आपो रिणते, वनानि” ऋ०५, ५८, ६० क्षुद पेषणे रुधा० उभ० सक० अनिट् इरित् । क्षुणस्ति च क्षुदत् अक्षौत्सीत् अक्षुत्त । चुक्षोद चुक्षुदे । क्षुण्ण- क्षुन्दन् क्षुन्दानः । क्षोदः । “क्षुण्णभिन्नविपन्नकैः” क्षु- नद्मि सर्पान पाताले” भट्टिः । “ते त व्याशिषुरक्षौत्सुः” “अक्षुणद्वाजिकुञ्जरम्” भट्टिः “षष्ठः खण्डनखण्डखाद्य- सहजक्षोदक्षमे” नैषधक् । उपसर्गपूर्ब्बस्तु तत्तद्धोत्यार्थ युक्ते प्रेषणे । क्षुद्र स्त्री क्षुद्र--सम्प० भावे क्विप् । चूर्ण्णने “क्षुदिर क्षदि” कविक० क्षुद्र त्रि० क्षुद--कर्त्तरि रक् । १ कृपणे २ अधमे ३ क्रूरे ४ अल्पे च मेदि० । ५ दरिद्रे हेम० । ६ तण्डुलीयशाके पु० संक्षिप्त- सा० । “क्षुद्रेऽपि नूनं शरणं प्रपन्न” कुमा० “क्षुद्राः संत्रास- मेते विजहतु हरयः” सा० द० । “कामात्मा विषयः क्षुद्रः” मनुः । ततः अतिशायने इष्ठन् ईयसुन् रलोपे गुणः । क्षोदिष्ठ क्षोदीयस् अतिशयकृपणादौ त्रि० । “वृहत्स- हायः कार्य्यान्तं क्षोदीयानपि गच्छति” माघः क्षुद्रकण्टकारी स्त्री नि० क० । अग्निदमनी क्षे राजनि० क्षुद्रकण्टकी स्त्री क्षुद्रं कण्ठकं यस्याः गौ० ङीष् । १ वृहत्याम् भावप्र० क्षुद्रभण्टाकीति वा पाठः क्षुद्रकण्ठिका क्षुद्रं कण्टकं यस्याः टाप् अत इत्त्वम् । कण्टकारिकायाम् शब्दचि० ।

क्षुद्रकमानस न० काश्मीरदेशस्थे कुङ्कुमोत्पत्तिस्थानभेदे । “काश्मीरेषु सरोनाम्ना दिव्यं क्षुद्रकमानसम्” सुश्रु० क्षुद्रकम्बु पु० कर्म्म० । शम्बूके (शामुक) । हेमच० क्षुद्रकारवेल्ली स्त्री कर्म्म० । वनकारवेल्लीभेदे राजनि० पृषो० क्षुद्रकारलिकाप्यत्र राजनि० क्षुद्रकुलिश पु० नि० कर्म्म० । वैक्रान्तमणौ राजनि० क्षुद्रकुष्ठ न० कर्म्म० सुश्रुताद्युक्तेषु एककुष्ठादिषु एकादश कुष्ठभेदेषु कुष्ठशब्दे विवृतिः क्षुद्रक्षुर पु० क्षुद्रक्षुरस्येवाकारोऽस्त्यस्य अच् । क्षुद्रगोक्षुरं राजनि० क्षुद्रगोक्षुरक क्षुद्रगोक्षुरमिव कायति के--क (छोटगोक्षुरी) गोक्षुरभेदे राजनि० क्षुद्रघण्टिका स्त्री० घण्टा + अल्पार्थे कन् घण्टिका कर्म्म० । किड्किण्याम् (घुङुर) अमरः क्षुद्रघोली स्त्री नि० कर्म्म० । १ चिरिल्लिकाक्षुपे राजनि० क्षुद्रचञ्चु पु० क्षुद्र चञ्चुरिवाकारोऽस्य । क्षुपभेदे राजनि० क्षुद्रचन्दन पु० नित्य कर्म्म० । रक्तचन्दने राजनि० क्षुद्रचिर्भटी स्त्री नि० कर्म्म० । गोपालकर्कट्यां राजनि० क्षुद्रचूड पुंस्त्री क्षुद्रा चूडा यस्य (गुएसालिक) खगभेदे शब्दच० क्षुद्रजन्तु पु० कर्म्म० । “क्षुद्रजन्तुरनस्थिः स्यादथ वा क्षुद्रएव वा । शतं वा प्रसृतौ येषां केचिदान कुला- दपि” इत्युक्ते स्वल्पे १ जन्तौ । २ शतपद्यां शब्दमाला क्षुद्रजम्बू स्त्री कर्म्म० । भूमिजम्ब्याम् शब्दचि० । क्षुद्रजातीफल पु० कर्म्म० । अमलके राजनि० क्षुद्रजीरक न० कर्म्म० । कणजीरके, सुगन्धे शब्दच० क्षुद्रजीवा स्त्री कर्म्म० । जीवन्तीवृक्षे राजनि० क्षुद्रतुलसी स्त्री नि० कर्म्म० । वर्वरीभेदे राजनि० क्षुद्रदंशिका स्त्री नि० कर्म० । (छोटडाँश) दंशभेदे जटा० । क्षुद्रदुरालभा स्त्री नि० कर्म्म० । स्वल्पदुरालभाभेदे राजनि० क्षुद्रदुस्पर्शा स्त्री नि० कर्म्म० । अग्निदमनीवृक्षे राजनि० क्षुद्रधात्री स्त्री नित्य कर्म्म० । कर्कटवृक्षे राजनि० । क्षुद्रधान्य न० कर्म्म० । तृणधान्ये कङ्कुप्रभृतौ भावप्र० “क्षुद्रधान्यं कुधान्यञ्च णधान्यमिति स्मृतम् । क्षुद्रधान्य मनुष्णं म्यात् कषाय लघु लेखनम् । मधुरं कटुकं पाके रूक्षञ्च क्लेदशोषकम् वातकृत् बद्धविट्कञ्च प्रितरक्त कफापहम्” तद्गुणा उक्ताः । क्षुद्रनासिक त्रि० क्षु सिकाऽस्य । ह्रस्वनासिके (खाँदा) क्षुद्रपत्रा स्त्री क्षुद्रं पत्रं यस्याः टाप् । चाङ्गेर्य्याञ्च (चुको पालङ्ग) । हारा० । २ खल्पपत्रान्विते त्रि० । गौरा० ङीष् । ३ वचायां स्त्री राजनि० ।

पृष्ठ २३८२

क्षुद्रपनस पु० नि० कर्म्म० । नकुचे (माँदार) राजनि० । क्षुद्रपर्ण्ण पु० क्षुद्रं पर्णमस्य । १ अर्जके वर्वरीभेदे राजनि० । २ स्वल्पपत्रयुक्ते त्रि० । क्षुद्रपाषाणभेदा स्त्री नि० कर्म्म० । गिरिभवे कन्दरोत्थे क्षुपभेदे राजनि० । क्षुद्रपिप्पली स्त्री नित्य० कर्म्म० । वनपिप्पल्याम् राजनि० क्षुद्रपृषती स्त्री नित्यं कर्म्म० । सूक्ष्मविचित्रविन्द युक्तायां पृ षत्यां मृगीभेदे “पृषती क्षुद्रपृषती स्थूलपृषतो मैत्रा- वरुण्यः” यजु० २४, २, अत्रत्यवेददीपे उक्तार्थकता दृश्या क्षुद्रपोतिका स्त्री नि० कर्म्म० । मूलपोतिकायां रान्तनि० । क्षुद्रफल(क) क्षुद्रं फलमस्य वा कप् । १ जीवनवृक्षे शब्द- च० । २ भूमिजम्बुदृक्षे शब्दमा० । कबभावे । ३ इन्द्र- वारुण्यां ४ गोपालकर्कट्याम् ५ अग्निदमन्यां ६ कण्टकारि- कायां च स्त्री राजनि० टाप् । क्षुद्रभण्डाकी स्त्री नि० कर्म० । वृहत्याम् राजनि० । क्षुद्रमत्स्य पु० कर्म्म० । स्वल्पमत्स्ये (छोटभाँछ) “क्षद्रमत्स्याः स्वादुरसा दोषत्रयविनाशनाः । लघुपाका रुचिकराः सर्वदा ते हिता मताः । अतिसूक्ष्माः पुंस्त्वहराः रुच्याः कासानिलापहाः” भावप्र० तद्गुणा उक्ताः । क्षुद्रमुस्त स्त्री नि० कर्म्म० । कसेरुक्षुपे राजनि० । क्षुद्ररोग पु० कर्म० । सुश्रुतोक्ते चतुश्चत्वांरिंशत्स्वल्परोगभेदे यथा “अथातः क्षुद्ररोगाणां निदानं व्याख्यास्यामः । समासेन चतुश्चत्वारिंशत् क्षुद्ररोगा भवन्ति । तद्यथा अजगल्लिका यवप्रख्याऽन्धालजी विवृता कच्छपिका वल्मीक मिन्द्रवृद्धा पनसिका पाषाणगर्द्दभो जालगर्द्दभः कक्षा विस्फोटकोऽग्निरोहिणी चिप्पं कुनखोऽनुशयी विदा- रिका शर्कराऽर्बुदं पामा विचर्च्चिका रकसा पाददारिका कदरमलसेन्द्रलुप्ते दारुणकोऽसंषिका पलितं मसूरिका यौवनपिडका पद्मिनीकण्टको जतुमणिर्म्मशकश्चर्म्म कीलस्तिलकालको न्यच्छं व्यङ्गः परिवर्त्तिकाऽवपाटिका निरुद्धप्रकसो निरुद्धगुदोऽहिपूतनं वृषणकच्छूर्गुदभ्रंश- श्चेति । स्मिग्धा सवर्णा ग्रथिता नीरुजा मुद्गसन्निभा । कफवातोत्थिता ज्ञेया बालानामजगल्लिका १ । यबाकारा सुकठिना ग्रथिता मांससंभृता । पिडका श्लेष्मवाताभ्यां यवप्रख्येति २ सोच्यते । वनामवक्त्रां पिडकामुन्नतां परिमण्ड- लाम् अन्धालजी३ मल्पपूयां तां विद्यात् कफवातजाम् । विवृतास्यां महादाहां पक्वोडुम्बरसन्निभाम् । विवृता- मिति४ तां विद्यात्पित्तोत्थां परिमण्डलाम् । ग्रन्थयः पञ्च वा षडवा दारुणाः कच्छपोन्नताः । कफानिलाभ्यामुद्भूतां

विद्यात्तां कच्छपी ५ मिति । पाणिपादतले सन्धौ ग्रीवाया- मूर्द्धजत्रुणि । ग्रन्थिर्वल्मीकवद्यस्तु शनैः समुपचीयते । तोदल्लेदपरीदाहकण्डूमद्भिर्व्रणैर्वृतः । व्याधिर्वल्मीक ६ इत्येव कफपित्तानिलीद्भवः । पद्मपुष्करवन्मध्ये पिडकाभिः समासिताम् । इन्द्रवृद्धान्तु ७ तां विद्याद्वात पत्तोत्थितां भिषक् । कर्णोपरि समन्ताद्वा पृष्ठे वा पिडकोग्ररुक् । शालूकवत्पनसिकां ८ तां विद्यात् श्लेष्मवातजाम् । हनुसन्धौ समुद्भूतं शोफमल्परुजं स्थिरम् । पाषाणगर्द्दभं ९ विद्याद्बलासपवनात्मकम् । विसप्र्पवत्मर्प्पति यो दाहज्वरकरस्तनुः । अपाकः श्वयथुः पित्तात्स ज्ञेयो जालगर्दभः १० । वाहुपार्श्वांसकक्षासु कृष्णस्फोटां सवेदनाम् । पित्तप्रकोपात्सम्भूतां कक्षामिति ११ विनिर्दिशेत् । अग्निद- ग्धनिभाः स्फोटाः सज्वरा रक्तपित्ततः । क्वचित्सर्वत्र वा देहे स्मृता विस्फोटका१२ इति । कक्षाभागेषु ये स्फोटा जायन्ते मांसदारणाः । अन्तर्दाहज्वरकरा दीप्तपावक- सन्निभाः । सप्ताहाद्द्वादशाहाद्वा पक्षाद्वा घ्नन्ति मानवम् । तामग्निरोहिणीं १३ विद्यादसाध्यां सन्निपाततः । नखमांसमधिष्ठाय पित्तं वायुश्च वेदनाम् । करोति दाहपाकौ च तं व्याधिं चिप्प १४ मादिशेत् । तदेव क्षतरोगाख्यं तथोपनखमित्यपि । अभिघातात्प्रदुष्टो यो नखी रूक्षोऽ- सितः खरः । भवेत्तु कुनखं १५ विद्यात्कुलीनमिति संज्ञि- तम् । गम्भीरामल्यसंरम्भां सवर्ण्णामुपरिस्थिताम् । कफादन्तःप्रपाकान्तां विद्यादनुशयीं १६ भिषक् । विदारीकन्द- वद्वृत्तां कक्षावङ्क्षणसन्धिषु । रक्तां विदारिकां १७ विद्यात् सर्वजां सर्वलक्षणाम् । प्राप्य मांससिरास्नायुश्लेष्म मेदस्तथाऽनिलः । ग्रन्थिं कुर्वन्ति भिन्नोऽसौ मधुसर्प्पि र्व्वसानिभम् । स्रवत्यास्रावमत्यर्थं तत्र वृद्धिं गतोऽनिलः । मांसं विशोष्य ग्रथितां शर्करां जनयेत्पुनः । दुर्गन्धं क्लिन्नमत्यर्थं नानावर्णं ततः सिराः । स्रवन्ति सहसा रक्तं तद्विद्याच्छर्क्वरार्त्रुदम् १८ । पामाविचर्च्च्यौ १९ २० कुष्ठेषु रकसा २१ च प्रकीर्त्तिता । परिक्रमणशीलस्य वायुरत्यर्थ- रूक्षयोः । पादयोः कुरुते दारीं २२ सरुजां तलसंश्रिताम् । शर्करोन्मथिते पादे क्षते वा कण्टकादिभिः । मेदोरक्ता- नुगैश्चैव दोषैर्वा जायते नृणाम् । स कीलः कठिनो ग्रन्थिर्निम्नमध्योन्नतोऽपि वा । कोलमात्रः सरुक्स्रावो जायते कदरस्तु २३ सः । क्लिन्नाङ्गुल्यन्तरौ पादौ कण्डूदाह- रुगन्वितौ । दुष्टकर्द्दमसंस्पर्शादलसं २४ तं विनिर्दिशेत् । रोमकूपानगं पित्तं वातेन सह मूर्च्छितम् । प्रच्यावयति

पृष्ठ २३८३

रोमाणि ततः श्लेष्मा सशोणितः । रुणद्धि रोमकूपांस्तु ततोऽन्येषामसम्भवः । तदिन्द्रलुप्तं २५ खालित्यं रुज्येति च विभाव्यते । दारुणा कण्डुरा रूक्षा केशभूमिः प्रजा- यते । कफवातप्रकोपेण विद्याद्दारुणकन्तु २६ तम् । अरूंषि बहुवक्त्राणि बहुक्लेदानि मूर्द्दनि । कफासृक्कृमिकोपेन नृणां विद्यादरुंषिकाम् २७ । क्रोधशोकश्रमकृतः शरीरोष्मा शिरोगतः । पित्तञ्च केशान् पचति पलितं २८ तेन जायते । दाहज्वररुजावन्तस्ताम्राः स्फोटाः सपीतकाः । गात्रेषु वदवेचान्तर्व्विज्ञेयास्ता मसूरिकाः २९ । शाल्मलीकण्टक- प्रख्याः कफमारुतशोणितैः । जायन्ते पिडका यूनां ३० वक्त्रे या मुखदूषिकाः । कण्टकैराचितं वृत्तं कण्डु मत्पाण्डु- मण्डलम् । पद्मिनीकण्टकप्रख्यैस्तदाख्यं ३१ कफवातजम् । नीरुजं सममुत्पन्नं मण्डलं कफरक्तजम् । सहजं रक्तमी- षच्च श्लक्ष्णं जतुमणिं ३२ विदुः । अवेदनं स्थिरञ्चैव यस्य गात्रेषु दृश्यते । माषवत्कृष्णमुत्पन्नमनिलान्मशकं ३३ दिणेत् । समुत्थानतिदानाभ्यां चर्मकील ३४ प्रकीर्त्तितम् । कृष्णानि तिलमात्राणि नीरुजानि समानि च । वातपित्तकफोद्रेकात्तान्विद्यात्तिलकालकान् ३६ । मण्ड्लं महदल्पं वा श्यामं वा यदि वा सितम् । सहजं नीरुजं गात्रे न्यच्छ३५ मित्यभिधीयते । क्रोधायासप्रकुपितो वायुः पित्तेन संयुतः । सहसा मुखमागम्य मण्डलं विसृजे- त्ततः । नीरुजं तनुकं श्यावं मुखे व्यङ्गं ३७ तमादिशेत् । मर्द्दनात्पीडनाच्चापि तथैवात्यभिघाततः । मेढ्रचर्म्म यदा वायुर्भजते सर्वतश्चरः । तदा वातोपसृष्टन्तु चर्म्म प्रतिनिवर्त्तते । मणेरधस्तात्कोशश्च ग्रन्थिरूपेण लम्बते । सवेदनः सदाहश्च पाकञ्च व्रजति क्वचित् । मारुताग- न्तुसम्भूतां विद्यात्तां परिवर्त्तिकाम् ३८ । सकण्डूः कठिना चैव सैव श्लेष्मसमुत्थिता । अल्पीयसीं यदा हर्षाद्वालां गच्छेत्स्त्रियं नरः । हस्ताभिघातादथ वा चर्म्मण्युद्वर्त्तिते बलात् । मर्द्दनात्पीडनाद्वापि शुक्रवे- गधेवाततः । यस्यावपाट्यते चर्म्म तां विद्यादवपाटि- काम् ३९ । वातोपसृष्टमेवन्तु चर्म्म संश्रयते मणिम् । मणिश्चर्म्मोपनद्धस्तु मूत्रस्रोतोरुणद्धि च । निरुद्धप्रकमे तस्मिन्मन्दधारमवेदनम् । मूत्रं प्रवर्त्तते जन्तोर्म्मणिर्न्नच विदीर्थते । निरुद्धप्रकसं ४० विद्यादरूढां चावपाटिकाम् । वेगसन्धारणाद्वायुर्विहतो गुटसाश्रितः । निरुणद्धि महत्स्रोतः सूक्ष्मद्वारं करोति च । मार्गस्य सौक्ष्म्यात् कृच्छ्रेण पुरीषं तस्य गच्छति । सन्निरुद्धगुदं ४१ व्याधिमेनं विद्यात्सु

दुस्तरम् । शकृन्मूत्रसमायुक्तेऽधौतेऽपाने शिशोर्भवेत् । स्निन्नस्य स्नाप्यमानस्य कण्डूरक्तकफोद्भवा । कण्डूयनात्ततः क्षिप्रं स्फोटास्राबश्च जायते । एकीभूतं व्रणेर्घोरं तं विद्यादहिपूननम् ४२ । स्नानोत्सादनहीनस्य मलो वृषण- संश्रितः । प्रक्लिद्यते यदा स्वेदात्स कण्डू जनयेत्तदा । तत्र कण्डूयनात् क्षिप्रं स्फोटास्रावश्च जायते । प्राहुर्वृ- षणकच्छूं ४३ तां श्लेष्मरक्तप्रकोपजाम् । प्रवाहणातिसारा- भ्यां निर्गच्छति गुदं वहिः । रूक्षदुर्बलदेहस्य तं गुदभ्रंशमादिशेत् । क्षुद्रल त्रि० क्षुद्राःक्षुद्ररोगाः सन्त्यस्य सिध्मा० लच् । क्षुद्र- रोगयुक्ते क्षुद्रवर्वरा स्त्री नित्यकर्म्म० । वरटायां राजनि० क्षुद्रवल्ली स्त्री नित्यकर्म्म० । मूलपोतिकायाम् राजनि० क्षुद्रवार्त्ताकिनी स्त्री नि० कर्म्म० । श्वेतकण्ठकार्य्यां राजनि० क्षुद्रवार्त्ताकी स्त्री नि० कर्म्म० । वृहत्याम् अमरः क्षुद्रशङ्ख पु० नित्य कर्म्म० । शङ्खनखे(जोङड़ा) अमरटीका क्षुद्रशर्करा स्त्री नि० कर्म्म० । यावनालशर्करायाम् राजनि० क्षुद्रशार्द्दूल पुंस्त्री नि० कर्म्म० । क्षुद्रव्याघ्रे (चितावाग) राजनि० क्षुद्रशीर्ष पु० क्षुद्रं शीर्षमस्य । १ मयूरशिखावृक्षे, २ स्वल्पशीर्षवति त्रि० क्षुद्रशुक्ति स्त्री नि० कर्म्म० । जलशुक्तिकायाम् । स्वार्थे क तत्रैवार्थे राजनि० क्षुद्रश्यामा स्त्री नि० कर्म्म० । कटभीवृक्षे राजनि० क्षुद्रश्लेष्मातक पु० नि० कर्म्म० । भूकर्वुदारकवृक्षे राजनि० क्षुद्रश्वास पु० कर्म्म० । श्वासरोगभेदे “क्षुद्रकस्तमकश्छिन्नो महानूर्द्ध्वश्च पञ्चधा भिद्यते स महाव्याधिः श्वासएकोविशेषतः । प्राग्रूपं तस्य हृत्पीडा भक्तद्वेषोऽरतिः परा । आनाहः पार्श्वयोः शूलं वैरस्यं वदनस्य च । किञ्चिदारभमाणस्य यख श्वासः प्रवर्त्तते । निषण्णस्यैति शान्तिञ्च स क्षुद्र इतिसंज्ञितः” सुश्रु० “रूक्षायासोद्भवः कोष्ठे क्षुद्रवातमुदीरयन् । क्षुद्रश्वासो न सोऽत्यर्थदुःखेनाङ्गप्रबाधकः । हिनस्ति न च गात्राणि न च दुःखं यथेतरे । न च भोजनपानानां निरुण- द्ध्युचितां गतिम् । निन्द्रियाणां व्यथाञ्चापि काञ्चिदु- त्पादवेद्रुजम् । स साध्य उक्तो बलिनः सर्वे चाब्यक्त- लक्षणाः” भावप० क्षुद्रश्वेता स्त्री सुश्रुतोक्ते अर्कादिगणोक्ते ओषधिभेदे आम्रेन्द्र पुष्पी क्षुद्रश्वेतेता महाश्वेत्यादि” सुश्रुतः

पृष्ठ २३८४

क्षुद्रसहा स्त्री सह--अच क्षुद्रस्य सहा ६ त० । १ मुद्गपर्ण्याम् २ मार्ज्जारगन्धायाञ्च राजनि० क्षुद्रसुवर्ण्ण न० नि० कर्म्म० । पित्तले राजनि० क्षुद्रहिङ्गुली स्त्री कर्म्म० । १ कण्टकार्य्याम् । स्वार्थे क अणो ह्रस्वे टाप् । अत्रैवार्थे शब्दच० । क्षुद्रा स्त्री क्षुद--रक् । १ वेश्यायाम्, “क्षुद्राधिष्ठितभवनाः” काद० २ कण्टाकार्य्याम्, ३ सरघायाम्, अमरः ४ मक्षिकामात्रे, ५ चाङ्गेर्य्याम्, ६ हिंस्रायाम्, हेमच० ७ गवेधुकायां (गडगडेधान) रत्नमा० ८ वादरतायाम्, शब्दर० “क्षुद्राभि- रक्षुद्रतराभिराकुलम्” माघः “क्षुद्राभिः सरघाभिः” मल्लि० ९ व्यङ्गायाञ्च । क्षुद्राभिः निर्वृत्तम् अण् । क्षौद्र मधुनि “स क्षौद्रपटलैरिव” रघुः क्षुद्राग्निमन्थ पु० कर्म्म० (छोटगणिआरी) स्वल्पगणिकारिकायाम् राजनि० क्षुद्राञ्जन न० सुश्रुतोक्ते अञ्जनभेदे “गोमूत्रपित्तमदिरा शकृद्धा- त्रीरसे पचेत् । क्षुद्राञ्जनं रसे चान्यतयकृत् स्त्रैफलेऽपि वा । गोमूत्राज्यार्णवमलपिप्पलीक्षौद्रकट्फलं सैन्धवो- पहितं युञ्ज्यान्निहितं वेणुगह्वरे । मेदो यकृद्घृतञ्चाजं पिप्पल्यः सैन्धवं मधु । रसमामलकञ्चापि पक्वं सम्यग्नि- धापयेत् कोशे खदिरनिर्माणे तद्वत् क्षुद्राञ्जनं हितम्” । क्षुद्राण्डमत्स्यसंघात पु० क्षुद्राणामण्डमत्स्यानामण्डा भितवजातानां मत्स्यानां मंवातः । (पोनार झाँक) पोताधाने अमरः क्षुद्रादिकषाय पु० चक्रदत्तोक्ते कषायभेदे “क्षुद्रामृता नागरपुष्कराह्वयैः कृतः कषायः कफमारुतोद्भवे । सश्वा- सकासारुचिपार्श्वरुग्भवे ज्वरे त्रिदोषप्रभवे च शस्यते” क्षुद्रापामार्ग पु० नि० कर्म्म० । रक्तापामार्गे राजनि० क्षुद्रामलसंज्ञ पु० क्षुद्रामलकस्य संज्ञेव संज्ञा यस्य । कर्कटवृक्षे राजनि० क्षुद्राम्र पु० नि० कर्म्म० । कोषाम्रे राजनि० क्षुद्राम्रपनस पु० नि० कर्म्म० । नकुच त्रिका० क्षुद्राम्ला स्त्री अम्ला अम्लरसा कर्म्म० । १ चाङ्गेर्य्याम् हारा० (चुकोपालङ्ग) स्वार्थे क । तत्रैवार्थे । २ शशाण्डु- ल्याम् राजनि० क्षुद्रिका स्त्री क्षुद्रैव क । दंशे(डाँशा) राजनि० क्षुद्रीय त्रि० क्षुप + उत्करा० चतुरर्थ्याम् छ । क्षुद्रनिर्वृत्तादौ क्षुद्रेङ्गुदी स्त्री नित्यकर्म० । यवासे राजनि० क्षुद्रेर्वारु पु० कर्म० । गोप्यलकर्कट्याम् राजनि० क्षुदोदुम्बरिका स्त्री कर्म० । काकोडुम्बरिकायाम् राजनि०

क्षुदोपोदिका स्त्री नि० कर्म० । मूलषोतिकायाम् राजनि० क्षुद्रोलूक पुंस्त्री कर्म० । उलूके राजनि० क्षुध् बुभुक्षायां दिवा० पर० सक० अनिट् ऌदित् । क्षुध्यति अक्षुधत् । चुक्षोध क्षुत् । क्षुधा क्षुधितः । क्षुधित्वा । “क्षुध्यद्भ्योवय आसुतिदाः ऋ० १, १०४, ७, मा क्षुधन्मा- रुषत्” अथ० २, २९, ४, क्षुध्यन्तोऽप्यघसन् व्याला” । “क्षुधित्वा पत्रिभिर्वनम्” भट्टिः । क्षुधाजातास्य तारका० इतच् । क्षुधित संजातक्षुधे त्रि० क्षुध् स्त्री क्षुध--भावे संप० क्विप् । १ बुभुक्षायाम् । कर्म्मणि क्विप् । २ अन्ने निघ० पाठान्तरम् । “यस्य राज्ञस्त विषये श्रोत्रियः सीदति क्षुधा” मनुः हलन्तत्वात् वा टाष् । क्षुधाप्यत्र स्त्री क्षुधार्त्तः । “या देवी सर्वभूतेषु क्षुधा- रूपेण संस्थिता” देवीमा० । क्षुधा च प्राणिनां स्वाभा- विकदुःखहेतुर्यथोक्तं सुश्रुते “खाभाविकाः क्षुत्- पिपासाजरामृत्युनिद्रा प्रभृतयः” । इयञ्च पाणधर्म्मः यथाह शा० ति० “बुभुक्षा च पिपासा च प्राणस्य, मनसः स्मृतौ । शोकमोहौ, शरीरस्य जरामृत्यू षडूर्म्मयः” । क्षुध कार्य्याणि यथा “व्याधयो निर्जिताः सर्वे क्षुधया नृपसत्तम! । कुण्डली मुकुटी स्रग्वी तथैवालङ्कृतो नरः । क्षुधार्त्तो न विरा- जेत प्रेतवत्तृषितो नृणाम् । स्त्रीरत्नं विविधान् भोगान् वस्त्राण्याभरणानि च । न चेच्छति नरः किञ्चित् क्षुधया कलुषीकृतः । यथा भूमिगतं तोयं रविरश्मिभिः शुष्यति । शरीरस्थस्तथा धातुः शुष्यते जाठराग्निना । न शृणोति न चाघ्राति चक्षुषा न च पश्यति । दह्यते वेपते मूढः शुष्यते च क्षुधार्दितः । मूकत्वं बधिरत्वञ्च जडान्धत्वन्तु पङ्गुताम् । रौद्रं मर्य्यादहीनत्वं क्षुधा सर्वं प्रयच्छति । भगिनीं जननीं पुत्त्रं भार्य्यां दुहिरतं तथा । भ्रातरं स्वजनं वापि क्षुधाविष्टो न विन्दति” । क्षुधाकुशल पु० ७ त० । विल्वान्तरवृक्षे राजनि० क्षुधाभिजनन पु० क्षुधामभिजनयति अभि + जन + णिच् ल्यु । १ राजिकायां अमरः । २ क्षुधाजननमात्रे त्रि० क्षुधालु त्रि० क्षुध--वा० आलुच् । क्षुधायुक्ते क्षुधावत् त्रि० क्षुधा--अस्त्यस्य क्षुधा साध्यतयाऽस्त्यस्याः वा मतुप् मस्य वः । १ क्षुधायुक्ते स्त्रियां ङीप् । भैषज्यरत्राव- ल्युक्ते २ गुटिकाभेदे स्त्री “रमाद्योगन्धकाभ्राणि त्र्युषण त्रिफला वचा । यमानी शतपुष्पा च चविका जीरकद्व- यम् । प्रत्येकं पलमेषान्तु घण्टाकर्णा पुनर्णवा । माणकं

पृष्ठ २३८५

ग्रन्थिकञ्चेन्द्रकेशराजसुदर्शनाः । दण्डोत्पला त्रिवृद्दन्ती जामावृरक्तचन्दनम् । भृङ्गापामार्गकुलका मण्डूकञ्च पलार्द्धकम् । वृर्द्रकस्य रसेनाथ गुडिकां संप्रकल्पयेत् । वदरास्थिसमाञ्चैतां भक्षयित्वा पिबेदनु । वारि भक्तं जलञ्चैव प्रातरुत्थाय मानवः । वटी क्षुधावती नाम सर्वाजीर्णविनाशिनी । अग्निञ्च कुरुते दीप्तं भस्मकञ्च नियच्छति । अम्लपित्तञ्च शूलञ्च परिणामकृतञ्च यत् । तत् सर्वं शमयत्याशु भास्करस्तिमिरं यथा । मसूरं वर्ज्जयेदत्र विशेषात् क्षीरशर्क्करे” । क्षुधासागररस पु० भेषज्यरत्नावल्यक्ते औषधभेदे “त्रिकटु त्रिफला चैव तथा लवणपञ्चकम् । क्षारत्रयं रसं गन्धं भागैकं पूर्ब्बवद्भिषक् । गुञ्जामात्रां वटीं कुर्य्या- ल्लवङ्गैः पञ्चभिः सह । क्षुधासागरनामायं रसः सूर्य्येण निर्म्मितः” । क्षुधित त्रि० क्षुधा + जाताऽस्य तार० इतच् । क्षुधायुक्ते अमरः । “अन्नस्य क्षधितः पात्रम्” क्षुधुन पुंस्त्री क्षुध--उन किच्च । म्लेच्छजातौ उज्ज्वल० । क्षुप मदे सौ० प० अक० सेट् । क्षोपति अक्षोपीत् चुक्षोप “स सवृक्षक्षुपलतः” भा० आ० १७१ अ० क्षुप पु० क्षुप--क क्षु--पक् वा । ह्रस्वशाखाशिफे वृक्षे अमरः । वासुदेवस्य सत्यभामाया गर्भजातपुत्रभेदे । “जज्ञिरे सत्यभामायां भानुर्भीमरथः क्षुपः” हरिब० १६ अ० । इक्ष्वाकुपितरि ३ राजभेदे च पु० । “आसीत् कृतयुगे तात! मनुर्दण्डधरः प्रभुः । तस्य पुत्रो महाबाहुः प्रस- न्धिरिति विश्रुतः । प्रसन्धेरभवत् पुत्रः क्षुप इत्येव संज्ञितः । क्षुपस्य पुत्र इक्ष्वाकुः” भा० आश्व० ३ अ० । ४ द्वार- कापश्चिमस्थे ४ पर्वतभेदे । “बभौ रैवतकः शैलो रम्यसानुगुहाजिरः । पूर्वस्यां दिशि लक्ष्मीवान् मणिकाञ्चनतोरणः । दक्षिणस्यां लतावेष्टः पञ्चवर्णो विराजते । इन्द्रकेतुप्रतीकाशः पश्चि- मस्यां तथा क्षुपः” हरि० १५७ अ० । क्षुपडोडमुष्टि पु० दोलयति दुल--उत्क्षेपे अच् तादृशोमुष्टि रस्य पृषो० कर्म्म० । विषमुष्टिक्षुपे राजनि० क्षुब्ध पु० क्षुभ नि० करणे क्तः । १ मन्यानदण्डे हेम० । “मुधैव मन्द- रक्षुब्ध क्षोभिताम्भोधिवर्णना” माघः २ क्षोभयुक्ते त्रि० । “पार्श्वो- परि पदे कृत्वा योनिंलिङ्गेन ताडयेत् । बाहुभ्यां धारणं गाढ़ं बन्धोऽयं क्षुब्धसंज्ञकः” रतिम० उक्ते ३ रतिबन्धभेदे पु०

क्षुभ सङ्कोचने भ्वा० आत्म० सक० हेट् ऌदित् । क्षोभते अक्षुभत् चुक्षुभेक्षोभ्यम् । क्षोभः क्षोभणम् क्षोभी “तानसौ नापि- चाक्षुभत्” नाक्षुभद्राक्षसोभ्रातुः” भट्टिः क्षुब्धः क्षुभितः । “क्षुब्धतोया महावेगाः श्वममानाइवाशुगाः” भा० व० ८ अ० । “क्षुभिताः सागराः सर्व्वे” रामा० बा० ६५ स० । “चुक्षुभे द्विषतां मनः” रघुः “यदेतदादित्यस्य मध्ये क्षोभत इव” छा० उ० । क्षोभमाणः । क्षुभ अङ्ग चालने वा दिवा० क्य्रा० अक० सेट् । क्षुभ्यति क्षु- भ्राति अक्षोभीत् । क्षुभितः । “क्षुभ्यन्ति प्रसभमहोवि नापि हेतोः” माघः । क्षुभ्रातीत्यत्र क्षुभ्रा० न णत्वम् । प्राद्युपसर्गपूर्व्वकस्तत्तद्वोत्यार्थयुक्ते क्षोभे क्षुभ त्रि० क्षुभ--क । १ क्षोभके २ प्रवर्त्तके च “मठरारुणद- ण्डाद्यांस्तांस्तान् वन्देऽशनिक्षु भान्” भा० व० ३ अ० “अशनिक्षुभान् तत्प्रवर्त्तकान्” नीलक० । ३ सूर्य्यपारिषदभेदे स्त्री । “क्षुभया सहिता मैत्री याश्चान्याभूतमातरः” तत्रैव “क्षुभा- निग्रहानुप्रकर्त्त्री देवता” लीलक० क्षुभित त्रि० क्षुभ--क्त । १ आलोडिते, २ व्याकुले, ३ भीते च हला० । “क्षुभितसैन्यपरागविपाण्डुरे” माघः “महा- प्रलयमारुतक्षुभितपुष्करावर्त्तकेति वेणी० क्षुभ्नादि पा० उक्ते निमित्ते सत्यपि णत्वनिवृत्तिनिमित्ते शब्दगणे सच गणः “क्षुम्ना नृनमन नन्दिन् नन्दन नगर । एतान्युत्तरपदानि संज्ञायाम्प्रयोजयन्ति । हरिनन्दी हरिनन्दनः गिरिनगरम् । नृतिर्यङि प्रयोजयति । नरीनृत्यते । नर्त्तन गहन नन्दन निवेश निवास अग्नि अनूप एतान्युत्तरपदानि प्रयोजयन्ति । परिनर्त्तनम् परिगहनम् परिनन्दनम् शरनिवेशः शरनिवासः शराग्निः दर्भानूपः । आचार्य्यादणत्वञ्च । आचार्य्यभोगीनः । आकृतिगणोयम् क्षुभ्रादिः । “अविहितलक्षणो णत्वप्रतिषे- धः क्षुभ्रादिषु द्रष्टव्य “इति भाष्यम्” न भाभूपूकमीत्या- दयस्त्वस्यैव प्रपञ्चः” इति कैयठः । पाठान्तरम्” क्षुभ्रा तृप्नु नृनमन नर नगर नन्दन यङ्नृति गिरिनदी गृह, नमन निवेश निवास अग्नि अनूप आचार्य्यभोगीन चतुर्हायन इरिकादीनि वनोत्तरपदानि (संज्ञायाम्) इरिका तिमिर समीर कुवेर हरि कर्म्मार क्षुभ्रादिः” । क्षुमत् त्रि० क्षु + अस्त्यर्थे मतुप् । १ अन्नयुक्ते उपचारात् २ अन्नवत्स्तुत्ये च । “आ तू इन्द्र! क्षुमन्तम्” ऋ० ८, ८१, १, “क्षुमन्तं स्तुत्यम्” भा० क्षुमा स्त्री क्षु--मक् । (मसिना) (तिसी) १ अतस्याम् अमरः । “क्ष्मायी विधूनने क्ष्मायति शत्रून कम्पयति पृषो० । क्षुमा २ शत्रुकम्पके त्रि० “क्षुमासि पातयै-

पृष्ठ २३८६

नम्” यजु० १०, ८ वेददीपे उक्तैव व्युत्पत्तिर्दर्शिताः २ शणे सारसुन्दरी ३ नीलिकायाम् सताभेदे शब्दमा० । क्षुमाया इदम् अण् । क्षौम वस्त्रभेदे “क्षौमं शाणं वा व्राह्मणस्य” शाता० क्षुम्प गतौ भ्वा० प० सक० सेट् । क्षुम्पति अक्षुम्पीत् चुक्षुम्प क्षुर विलेखने तुदा० पर० सक० सेट् । क्षुरति अक्षोरीत् चु क्षोर क्षुरः । क्षुर पु० क्षुर--क क्षु--रक् वा । १ नापितास्त्रे पश्वादीनां २ शफे, (खुर) अमरटीकायां स्वामी ३ कोकिलाक्षे अमरः ४ गोक्षुरे, मेदि० ५ महापिण्डीतके ६ वाणे च राजनि० खट्टा- दिपादुकयाम् धरणिः “छेदयेल्लवशः क्षुरः मनुः “संधाय धनुषि क्षुरम्” रा० आ०७२ स० । “क्षुरेण शितधारेण चकर्त्तास्य शरासनम्” रामा० ल० ९२ अ० क्षुरक पु० क्षुर--क्कुन् । १ गोक्षुरे, (गोखुरी) २ कोकिलाक्षे, मेदिनी ३ तिलकद्रुमे अमरः ४ भूताङ्गुशे राजनि० स्वार्थे क । क्षुरशब्दार्थे च क्षुरकर्म्मन् न० क्षुरसाध्यंकर्म्म । केशच्छेदने । क्षुरकर्म्म णि विहितनक्षत्रादिकं मू० चि० पी० धा० उक्तं यथा “दन्तक्षौरनखक्रियात्र विहिता चौलोदिने वारभे पातङ्ग्याररवीन्विहाय नवमङ्घस्रञ्च सन्ध्यान्तथा । रिक्तां पर्वनिशां निरासनरणग्रामप्रयाणोद्यतस्नाताभ्यक्त कृता- शनैर्नहि पुनः कार्य्या हितप्रेप्सुभिः” । मू० चि० “चौलोदितेषु चौलप्रोक्तेषु वारेषु नक्षत्रेषु उपलक्षणत्वा- त्तदुक्ते लग्नेऽपि च दत्तक्षौरनखक्रियात्र विहितीक्ता । “येषु येषु प्रशंसन्ति क्षुरकर्म्म महर्षयः । तेषु तेषु प्रशं- सन्ति नखदन्तविलेखनमिति” । येषु येषु वारनक्षत्रलग्ना- दिष्वित्यर्थः । अथ क्षौरनिषिद्धकाल उच्यते । पातङीति । पतङ्गः पक्षिसूर्य्ययोरित्यभिधानात् पतङ्गः सूर्य्यस्तस्यापत्यं पातङ्गिः शनिः आररवी पसिद्धौ । तेषां वारान् विहाय त्यक्त्वा उपलक्षणत्वात् तेषां लग्ना- नि मकरकुम्भमेषवृश्चिकसिंहाख्यानि अंशकांश्च विहाये- त्यर्थः । उक्तञ्च वसिष्ठेन “हस्तत्रये पुष्यपुनर्वसौ च शशाङ्कविष्णुत्रितयाश्विनीषु । पौष्णेन्द्रधिष्ण्ये क्षुरकर्म शस्तंव्यर्कारशन्यंशकवारलग्ने” इति । अतः शुभग्र- हाणां बारलग्नांशे क्षौरं कार्य्यमिति फलितोऽर्थः । वारफलानि गर्गोक्तानि “भानुरायुः क्षपयति मासं, सप्त- शनैश्चरः । भौमोमासाष्टकं हन्ति ज्ञोयच्छेत्पञ्चमासकम् । एकादश कविर्दद्यातकते तु क्षौरकर्म्मणीति” । तुल्यन्या

यत्वाल्लग्नानामंशानां चैतानि फलान्यूह्यानि । न केवल- मायुर्हानिः किन्तु शस्त्रवातोऽपि पापवारेषु । तदुक्तं वसिष्ठेन “आदित्यभौमार्किदिनेषु धीमान्न दन्तकाष्ठ क्षुरकर्म कार्य्यम् । कुर्वन्नवाप्नोति फलं समग्रं शस्त्रेण सम्यक् स्वशरीरघातम्” । तथा नवमंघस्रं च विहाय यद्दिने क्षौरं कृतं ततो नवमदिने पुनः क्षौरं न कार्य्यम् । “उत्कटे भूघिते चैव यानगो नवमेऽहनीति” नारदोक्तेः । यत्तु नवमे नवम्यामिति व्याकुर्वन्ति तदयुक्तं दिनपदो- पादानाप्रसङ्गात् । दिनपदं तिथिपरमिति चेन्न रिक्तायाः वक्ष्यमाणस्वतन्त्रनिषेधानुपपत्तेः । ननु पृथगुपादानात् नवम्यां सर्वथा क्षौरं निन्द्यमेव चतुर्थीचतुर्दश्योस्तु तथा नेति चेन्न “चतुर्थीं चैव षष्ठीं च अष्टमीञ्च चतुर्दशीम् । तथा पञ्चदशीञ्चैव व्रह्मचारी भवेत्सदा । श्मश्रुकर्म्म शिरोऽभ्यङ्गन्दन्तधावनमैथुनम् । जन्तुश्चैतानि यः कुर्य्याल्लक्ष्मीस्तत्र न तिष्ठति” । क्षौरे व्यासवचने चतुर्थी चतुर्द्दश्योः सर्वथा निषेधाभिधानात् । अतएवामुमर्थं स्फुट- माह पराशरः “क्षौराहान्नवमे त्वह्नि नेष्टमात्ययिकेष्वपी त” तथा सन्ध्यां प्रातः सन्ध्यां सायं सन्ध्याञ्च विहाय एवं रिक्ताम् विहाय पर्वाण्यपि निशां रात्रिमपि विहायेत्यर्थः अथाधिकारिणो निरूप्यन्ते हितप्रेप्सुभिः स्वशुभोदर्क- मिच्छद्भिरेतादृशैः क्षौरक्रिया हि निश्चयेन न कार्या । कीदृशैः आसनङ्कग्वलादिः तद्रहितैः रणः संग्रामः ग्रा- मो जनपदविशेषः प्रयाणमर्थयात्रा एतदर्थमुद्यतैः कृतोद्योगैः स्नातैरनुष्ठितनित्यनैमित्तिककाम्यस्नानैः यत्तु क्षौरार्थमेव स्नानं विधीयते प्रायश्चित्तादौ च तत्र नायं निषेधस्तथैव तस्य विधानात् । अभ्यक्तैः कृत्तैलाभ्यङ्गैः कृताशनैः कृतभोजनैः सुवर्णाद्यलङ्कारभूषितैरित्यपि- ध्येयम् । यदाह वराहः “न स्नातमात्रगमनोत्कट भूषितानामभ्यक्तभुक्तरणकालनिरासनानम् । सन्ध्या- निशाशनिकुजार्कदिने च रिक्ते क्षौरं हित न नवमे- ह्नि न चापि विष्ट्यामिति” उत्कटानां कुक्कुटासनवदवस्थि- तानाम् । सन्ध्यालक्षणमपि वराहेणोक्तम् “अर्धास्तमिता- दुदितात्सूर्यादस्पष्टभं नभोयावत्” । वृद्धगर्गः “शन्यार- रविवारेषु रात्रौ पाते व्रतेऽहनि । श्राद्धाहे प्रतिप- द्रिक्ताभद्रा क्षौरंविवर्जयेत् । षष्ठ्यमापूर्णिमापातश्चतु- र्दश्यष्टमी तथा । आसु सन्निहितं पापं तैले मांसे क्षरे भगे इति” । पी० धा० “क्रतुपाणिपाडमृतिबन्धमोक्षणे क्षुरकर्म्म च द्विज-

पृष्ठ २३८७

नृपाज्ञया चरेत् । शववाहतीर्थगमसिन्धुमज्जनं क्षुर- माचरेन्न खलु गर्भिणीपतिः” । मू० चि० “अथ केषाञ्चिन्निमित्तविशेषे क्षौरस्य विधिनिषेधौ मञ्जुभाषिणीच्छन्दसाह । क्रतुपाणीति अत्र पूर्ब्बार्द्धे सत्यपि निषिद्धवारादौ एषु कर्म्मसु क्षुरकर्म क्षौरंसद्यः कार्य्यमिति वाक्यार्थः क्व?क्रतौ यज्ञे विपाज्ञया क्षौरम् । तथा पाणिपीडी विवाही लक्षणया ततः प्राग्भाविनि गोदानकर्म्मणि केचित्तु विवाहे श्मश्रुकर्मप्राशस्त्यपरं क्षौरमित्याहुः अतएव शाखाविशेषेण विवाहे क्षौरमुक्त मित्यूचुः । तथा च श्रुतिः “मुण्डयितारः श्रविष्ठाय नाबधूमूढामित्यादि” । मृतौ मातापित्रेर्मरणे बन्धमोक्ष- णे कारागृहे बन्धस्य यदामोचनं भवेत्तदा द्विजा- ज्ञया राजाज्ञादावपीति बोध्यम नृपोराजा तस्या- ज्ञया चौरादेः क्षौरं कार्य्यमेव यदाह नारदः “नृप- विप्राज्ञया यज्ञे मरणे बन्धमोक्षणे । उद्वाहेऽखिलवार- र्क्षतिथिषु क्षौरमिष्टदमिति” । धर्म्मशास्त्रे “गङ्गायां भास्करक्षत्रे मातापित्रोर्मृतेऽहनि । आधाने सोमपाने च षट्सु क्षौरं विधीयते” इति । अथ शवेति गर्भिणी गर्भवती तस्याः पतिर्भर्त्ताशववाहं मृतकवहनं तीर्थयात्रां उपलक्षणत्वाद्विदेशगमनमपि । सिन्धुमज्जनम् समुद्र स्नानं, क्षुरं क्षुरकर्म एतानि कर्म्माणि न आचरेन्न कुर्य्यात् । यदाह वसिष्ठः “गृहनिर्माणमुदधिस्नानं चौलं सुतस्य तु । तीर्थयात्रां नखश्मश्रु न कुर्य्याद्ग- र्भिणीपतिः” । “सिन्धुस्नानं द्रुमच्छेदं वपनं प्रेतवाह- नम् । विदेशगमनञ्चैव न कुर्य्याद्गर्भिणीपतिः” धर्म्मशास्त्रे तु विशेषतः “राजा यीगी पुरन्ध्री च मातापित्रीस्तु- जीवतोः । मुण्डनं सर्वतीर्थेषु न कुर्य्याद्गर्भिणीपतिः” अयञ्च क्षौरादिनिषेधो गुर्विणीपतेः सप्तमासादूर्ध्वं न प्राक्, यदुक्तं नारदीये “वपनं तीर्थयात्राञ्च वर्जयेद्गुर्विणीप- तिः । श्राद्धञ्च सप्तसान्मासादूर्ध्वं नान्यत्र वेदवित्” । श्राद्धं श्राद्धभोजनम् । इदमुत्तरार्द्धं गर्भाधानप्र करणे वक्तव्य मपि प्रसङ्गादत्रैवोक्तं ग्रन्थकृतेति” । पी० धा० “नृपाणां हितं क्षौरभे श्मश्रुकर्म दिने पञ्चमे पञ्चमेऽ- स्योदये वा । षडग्निस्त्रिमैत्रोऽष्टकः पञ्चपित्रोऽव्दतोऽ- ब्ध्यर्यमा क्षौरकृन्मृत्युमेति” । मू० चि० “अथ क्षौरे राज्ञां विशेषं सर्वथा वर्ज्यनक्षत्राणि च भुजङ्गप्रयातेनाह नृपाणां हितमिति क्षौरमे क्षौर- नक्षत्रे विहिते सति पञ्चमे पञ्चमे एव दिने श्मश्रुकर्म्म-

मुखशोभाकरि क्षुरकर्म नृपाणां राज्ञां हितं प्रशस्तं यदाह वशिष्टः “महीभृतां पञ्चमे पञ्चमेऽह्निक्षौरं च कार्य्यंहितमुक्तभेषु” नतु पञ्चमे इति वीपसोक्त्या नियम प्रतीतेर्विहितनक्षत्राभावे च सति श्मश्रुकर्म कार्य्यमिति उक्तं च वसिष्ठेन “न लभ्यते चेच्च तदुक्तधिष्ण्यं तद्भोदये वा निखिलं विधेयमिति” उदयशब्देन मुहूर्त्त इति ऋजवोव्याकुर्वते तदाह गर्गः “क्षौरकर्म महीशानां पञ्चमे पञ्चमेऽहनि । कर्त्तव्यं क्षौरनक्षत्र ऽप्यथवा तन्मुहूर्त्तके, इति तेषां क्षौरनक्षत्राणां ये स्वामिनस्तेषां मुहूर्त्ते इत्यर्थः । तांश्च मुह्र्तान् विवाहप्रकरणे वक्ष्यति । अत्र क्षौरपदं श्मश्रुकर्मपरम् । “राजा योगी पुरन्ध्री च मातापित्रोस्तु जीवतोः । मुण्डनं सर्वतीर्थेषु न कुर्याद्गर्भिणीपतिरिति” राज्ञो मुण्डननिषेधात् । अतएवोक्तं श्रीपतिना “श्मश्रुकर्म पञ्चमे च पञ्चमेऽह्नि च भूभृताम् । क्षौरभस्योदये वाऽपि स्यान्निन्द्यतारका न चेत्” इति । निन्द्यतारका जन्म- विपदादितारका । अन्ये त्वेवं व्याचक्षते अस्योदये वेति अस्य क्षौरभस्योदये लग्ने । यथा मेषलग्नं त्रिंशत्भा- गात्मकं तत्राद्यास्त्रयोदशभागा १३, २० सविंशतिलिप्ता यावता कालेन मेषलग्ने उदयं यान्ति तावदश्विनीनक्षत्र- मुदयं यातीत्यर्थः । तदनन्तरं तावन्त एवांशा यावता कालेनोदयं यान्ति तावद्भरण्युदय इत्यनेन न्यायेन सर्वेषां नक्षत्राणामुदयाज्ञेयाः । इयं च व्याख्या वराहपद्यव्याख्यावसरे भट्टोत्पलेनाभ्यधायि । पितृचर- णास्त्वेवंव्याकुर्वते । यस्मिन्काले अश्विन्या उदय । क्षिति- जसंबन्धः संपद्यते तं समयमारभ्य यावद्भरण्या उदयः- क्षितिजसंबन्धस्तदन्तराले यावान्कालः सोऽश्विन्या उदय उच्यते । एवं सत्युदयग्नद्वयांशान्तरालाद्गणितमार्गेण यावानिष्टकाल आगच्छेत्स एव तत्तन्नक्षत्रोदय इति निष्कृ- ष्टार्थ इति । नक्षत्रस्योपलक्षणत्वाच्छुभवारासम्भवेऽपि तद्धोरायां कार्यम् उक्तञ्च नारदेन “यस्य स्वेटस्य यत्कर्म वारे प्रोक्तं विधीयते । ग्रहस्य क्षणवारेऽ- पि तस्य तत्कर्न सर्वदेति” । क्षणवारः कालहोरा । एवं सति निषिद्धनक्षत्रवारेष्वपि प्रथमश्मश्रुकर्म कार्यमिति युक्तमुत्पश्यामः । षडग्निरिति । अग्निः कृत्ति- का क्षौरावृत्त्या षड्वारं कृत्तिका यस्य । एवं त्रीणि मैत्राण्यनुराधायस्य अष्टौ का रोहिण्योयस्य । पञ्च पि त्र्याणि मघायस्य । अब्धयश्चत्वारोऽर्यमाण उत्तराफाल्गुन्यो यस्य सएतादृशः क्षौरकृत् अब्दतः वर्पानन्तर मृत्युं

पृष्ठ २३८८

मरणमेति प्राप्नोति यदाह वसिष्ठः “अष्टाब्जकश्च पितृ- पञ्चकश्च षड्वह्निधिष्ण्यश्चतुरर्यमर्क्षः । त्रिमैत्रभः पद्म जसंनिभोऽपि क्षौरी नरोऽव्दान्निधनं गतः सः” इति । पद्मजो ब्रह्मा तत्सन्निमस्तादृशस्तदुपादानं कैमुतिकन्या- यसूचनार्थम् ननु रत्नमालापद्ये “षट्कृत्तिकः पञ्चमघ स्त्रिमैत्रो ब्रह्माष्टकोयश्चतुरुत्तरश्च । क्षौरी स वर्षं चतुरा- ननोऽपि न प्राणितीति प्रचुरः प्रवादः” इत्येवं सामान्यतः तिसृणामप्युत्तराणां ग्रहणाद्विरोधः इति चेत् मैवं अत्राप्युत्तरापदेन प्रथमोपस्थितिकत्वाद्वसिष्ठवाक्येन सहैकवाक्यतानुरोधाच्चोत्तराफालगुन्येव गृह्यते नाषाढभाद्र- पदे । यत्र तु वचनान्तरविरोधो नास्ति पौष्णमारुत मघोत्तरान्वितैरित्यादौ तत्र सामान्यतः सर्वासामुत्तराणां ग्रहणं भवति” पी० धा० “प्राचीमुखः सौम्यमुखोऽपि भूत्वा कुर्य्यान्नरः क्षौ- रमनुत्कटस्थः । उत्तरात्रितययाम्यरोहिणीरौद्रसार्पपि- तृभेषु चाग्निभे । श्मश्रुकर्म्म सकलं विवर्जयेत् प्रेतकार्य्य मपि बुद्धिमान्नरः” ज्यो० त० क्षुरधान न० क्षुरोधीयतेऽत्र धा--आधारे--ल्युट् । (भाँड) इति ख्याते नापितास्त्रस्थापने पात्रभेदे “आनखाग्रेभ्यो यथा क्षुरः क्षुरधानेऽवहितः” शत० व्रा० १४, ४, २, १६ क्षुरपत्र पु० क्षुर इव पत्रमस्य । क्षुरधारे वाणे, क्षुरतुल्यपर्णयुक्त २ शरवणादौ त्रि० राजनि० क्षुरपत्रिका स्त्री क्षुर इव पत्रं यस्यः कप् अतैत्त्वम् । पालङ्गशाके राजनि० क्षुरपवि त्रि० क्षुरतुल्या पविर्धाराऽस्य । तीक्ष्णाग्रभागे “ते ह स्म क्षुरपवी निमेषम्” शत० ३, ६, २, ९ “क्षुरपवी क्षुरधारे” भाष्यम् निरुक्ते ५, ५ पविशब्दस्य पूतार्थ- कत्वमाह” “पवीरथनेमिर्भवति यद्विपुनाति भूमिम् । “तं मरुतः क्षुरपविना व्ययुः” क्षु(खु)रप्र पु० क्षुरः (खुरः) इव पृणाति हिनस्ति पृ--क । (खुरपी) इति ख्याते १ घासच्छेदनास्त्रे, तत्तुल्याग्रफलके २ शरभेदे च हेमच० क्षुरभाण्ड न० ६ त० । (भाँड़) ख्याते नापितास्त्रस्थापने पात्र भेदे “शीघ्रमानीयतां क्षुरभाण्डं क्षौरकमाकरणाय गच्छा- मि” पञ्चत० क्षुरमर्दिन् पु० क्षुरं मृद्भाति घर्षयति मृद--णिनि । नापिते हेमच० क्षुरमुण्डिन् पु० क्षुरेण मुण्डयति मुण्ड--णिनि ३ त० । नामिते । शब्दचि

क्षुराङ्ग पु० क्षुर इवाङ्गमस्य । गोक्षुरे (गोकुरो) । राजनि० क्षुरिका स्त्री क्षुद्रः क्षुरः ङीप् सैव क । १ छुरिकायां (पालङ्ग) २ शाकभेदे राजनि० क्षुरिकापत्र पु० क्षुरिका छुरिकेव पत्रमस्य । शरे राजनि० क्षुरिणी स्त्री० क्षुर + अस्त्यर्थे इनि ङीप् । १ वराहक्रान्ता- याम् २ नापितभार्य्यायाञ्च शब्दच० क्षुरिन् पु० क्षुर + इनि । १ नापिते, २ पशौ च । क्षुरी स्त्री स्वल्पः क्षुरः ङीप् । छुरिकायाम् हेम० क्षु(खु)ल्ल त्रि० क्षुद(खुद) दक्विप् क्षुद्(खुद्) तां लाति ला--क । १ अल्पे, २ लघौ, ३ कनिष्ठे च हेम० स्वर्थे क । तत्रार्थे क्षुल्लक त्रि० क्षुधा लक्यते लक--आस्वादने घञर्थे क । १ नीचे, ३ अल्पे च भरतः । २ पामरे, हेमच० ३ क्षुद्रशङ्खे राजनि० क्षुल्लतात पु० नित्यकर्म्म० । पितृकनिष्ठभ्रातरि जटाध० । एक क्षुल्लपितामहादयोऽपि पितामहादिकनिष्ठभ्रातरि क्षेत्र न० क्षि--ष्ट्रन् । १ शस्याद्युतपत्तिस्थाने केदारे (क्षेत) अमरः शस्यभेदेन तस्य नामभेदा शब्दरत्ना० उक्ता यथा “व्रीहिभवोचितं क्षेत्रं व्रैहेयं तत् समीरितम् । शाल्युद्भवोचितं यत्तु शालेय मभिधीयते । यव्यं यवोचितं क्षेत्रं यवक्य यवकोचितम् । षष्टिकोद्भवनं यत्तु षष्टिक्यं तत् प्रकीर्त्तितम् । तिलोद्भवोचितं यत्तु तिल्यं तैलीन मित्यपि । एवं माष्यन्तु माषीणं कौद्रव्यं कौद्रवीणवत् । तथा भङ्ग्यञ्च भाङ्गीनमुम्यमौमीनमित्यपि । अथ मौद्न्यञ्च मौद्गीनमणव्यमाणवीनवत् । माषकोद्रवभङ्गोमामुद्गाणु- प्रभवोचितम् । वीजाकृतमुप्तकृष्टमुत नीतिसमाह्वये । सीत्यं कृष्टञ्च हल्यञ्च तृतीयाकृतमित्यपि । त्रिगुणाकृतमित्येवं त्रिवारकृष्टभूमिषु । शम्बाकृतं द्विहल्यञ्च द्विसीत्यं द्विगु- णाकृतम् । द्वितीयाकृतमप्यत्र द्विवारकृष्टभूमिषु । द्रोणा- ढककखार्य्यादेर्वापादौ द्रौणिकस्तथा । स्यादाढकिक- खारीकौ उत्तमर्णादयस्त्रिषु । आदिभ्यां प्रास्थिकादिश्च पाकादौ द्रोणिकोऽपि च २ देहे ३ अन्तःकरणे ४ कलत्रे, ५ सिद्धस्थाने च मेदि० । सिद्धस्थानानि काशीक्षेत्रादीनि तानि भारतादौ प्रसि- द्धानि कतिचित् संक्षिप्य प्रदर्श्यन्ते तत्र वाराणसीक्षेत्रं यथा “आसन्नं युवयोः क्षेत्रमिदं वाराणसी तु यत् । कथितं नातिदूरे च वर्त्तते नरसत्तमौ” । कामरूपक्षेत्रं यथा । “नाचिरात् कामदं पुण्यं क्षेत्रं पीठं निगद्यते । चिरात्तु कामदो देवो नचिराद्यत्र ज्ञानदः । तत् क्षेत्रमिति लोके यद्गद्यते

पृष्ठ २३८९

पूर्व्वसूरिभिः । कामरूपं महापीठं गुह्याद्गुह्यतमं परम्” कालिकापु० ५० अ० । गङ्गाक्षेत्रं स्का- न्दे “तीराद्गव्यूतिमात्रन्तु परितः त्रेमुच्यते” । नारायणक्षेत्रं यथा “प्रवाहमवधिं कृत्वा यावद्धस्तच- तुष्टयम् । तत्र नारायणःस्वामो गङ्गागव्र्मान्तरे वरे । तत्र नारायणेत्रे कुरुक्षेत्रे हरेः पदे । एतेष्वन्येषु यो दानं प्रतिगृह्णाति कामतः । स च तीर्थप्रतिग्राही कुम्भीपाकं पयाति च” ब्रह्मवै० पु० प्र० ख० २७ अ० । भास्करक्षेत्रम् “गङ्गायां भास्करक्षत्रे मातापित्रोर्म्मृते गुरौ । आधाने सोमपाने च वपनं सप्तमु स्मृतम् । इतिस्मृति समुच्चयलिखितवचनम् । “भास्करक्षेत्रं प्रयागः” इति प्रायचित्ततत्त्वम् । गयाक्षेत्रं यथा “पञ्चक्रोशं गया क्षेत्रं क्रोशमेकं गयाशिरः” इति वायुपुराणम् । पुरुषोत्त- मक्षेत्रम् । “मुनय ऊचुः । पुरुषोत्तमाख्यं सुमहत् क्षेत्रं परमपावनम्” । “जैमिनि रुवाच । एतत्क्षेत्रवर- ञ्चास्य वपुर्भूतं महात्मनः । स्वयं वपुष्मान् यत्रास्ते स्वनाम्रा ख्यापितं हि तत्” उत्कलखण्डम् । विष्णुक्षेत्रा- णि यथा “श्रीभगवानुवाच । शृणुष्वावहितो ब्रह्मन्! गुह्यनामानि मेऽधुना । क्षेत्राणि चैव गुह्यानि तव वक्ष्या- मि यत्नतः । कोकामुखे वराहञ्च मन्दरे मधुसूदनम् । अनन्तं कपिलद्वीपे प्रभासे रविनन्दनम् । माल्योदये तु वैकुण्ठं महेन्द्रे तु नृपान्तकम् । ऋषमे तु महाविष्णुं द्वारकायान्तु भूपतिम् । पाण्डुसह्ये तु देवेशं वसुकुण्डे जगत्पतिम् । वन्दीवने महायोगं चित्रकूटे नराधि- पम् । नैमिषे पीतवासञ्च गवां निष्क्रमणे हरिम् । शालग्रामे तपोवासम् अचिन्त्यं गन्धमादने । कुब्जाम्रके हृषीकेशं गङ्गाद्वारे गदाधरम् । गरुद्धध्वजं तोषके च गोविन्दं नामसाह्वये । वृन्दावने तु गोपालं मथुरायां स्वयम्भुवम् । केदारे माधवं विद्यात् वाराणस्यान्तु केशवम् । पुष्करे पुष्कराक्षन्तु दृषद्वत्यां जयध्वजम् । तृणविन्दु- वने वीरमशोकं सिन्धुसागरे । केशे वटे महाबाहु ममृतं तेजसो वने । विशाखसूर्य्ये विश्वेशं नारसिंहं वने वने । लोहकूले रिपुहरं देवशाले त्रिविक्रमम् । पुरुषोत्तमं दशपुरे कुब्जके वामनं विदुः । विद्याधरं वितस्तायां वारणे धरणीधरम् । देवदारुषने गुह्यं कावेर्य्यां नागशायिनम् । प्रयागे योगमूर्त्तिञ्च पयोष्ण्यां सुन्दरं विदुः । कुमारतीर्थे कौमारं लौहित्ये हयशीर्षकम् । त्रिविक्रमसुज्जियन्थां लिङ्गस्फोटेचतुर्भु-

जम् । हरिहरं तुङ्गभद्रायां दृष्ट्वा पापात् प्रमुच्यते । विश्वरूपं कुरुक्षेत्रे मणिकुण्डे हलायुधम् । लोकवीर मयोध्यायां कुण्डिने रुक्मिणीपतिम् । मञ्जीरे वासुदेवञ्च चक्रतीर्थे सुदर्शनम् । आद्यं विष्णुपदे विद्यात् शूकरे शूकरम् विदुः । कुशेशं मानसे तीर्थे दण्डके श्यामलं विदुः । त्रिकूटे नागमोक्षञ्च मेरुपृष्ठे च भास्करम् । विरजं पुष्पवत्याञ्च बालं चामीकरे विदुः । यशस्करं विपाशायां माहिष्मत्यां हुताशनम् । क्षीराब्धौ पद्मनाभञ्च विमले तु सनातनम् । शिवनद्यां शिवकरं गयायाञ्च गदाधरम् । सर्व्वत्र परमात्मानं यः पश्यति स मुच्यते । अष्टषष्टिस्तु नामानि कीर्त्तितानि मया तव । क्षेत्राणि चैव गुह्यानि कथितानि विशेषतः । द्रष्टव्यानि यथाशक्त्या क्षेत्राण्येतानि मानवैः । वैष्णवैस्तु विशेषेण तेषां मुक्तिं ददाम्यहम्” नारसिं० पु० ६२ अ० । ६ मेषादि द्वादशराशिषु । “राशिनामानि च क्षेत्रं भमृक्षं गृहनाम च । मेषादीनाञ्च पर्य्यायं लोकादेव विचि- न्तयेत्” । ग्रहाणां क्षेत्राणि ज्यो० त० च कुजशुक्रबुधेन्द्वर्क सौम्यशुक्रावनीभुवाम् । जीवार्किभानुजेज्यानां क्षेत्रा- णि स्युरजादयः” ज्योति० त० । “इन्द्रियाणि दशैकञ्च पञ्च चेन्द्रियगोचराः । इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं संस्का रश्चेतना धृतिः । एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदा- हृतम्” गीतोक्तेषु ७ पदार्थेषु क्षेत्राकारे ८ लीलावत्यादि प्रसिद्धे त्रिकीणचतुष्कोणादिके पदार्थे तादृशक्षेत्रभेदाश्च रेखाभेदसाध्या अतोवेखाभेदसंज्ञा निरूप्यते तत्रास्मद्गु- रुचरणैः ज्ञेत्रतत्त्वदीपिकायामित्थमभ्यधायि यथा १ यः पदार्थोलक्षयितुं शक्यः परिमाणस्थूलत्वदैर्घ्यविस्ता- ररहितः स विन्दुः । २ यः पदार्थोदीर्घो विस्तारस्थूलत्वाभ्यां रहितः स रेखा (विन्दुसमुदायोरेखा) ३ यः पदार्थोविस्तारदैर्घ्ययुक्तः स्थूलत्वरहितः स धरातलम् ४ यः पदार्थोविस्तारदैर्घ्यस्थौल्ययुक्तः सः स्थूलपदार्थः । ५ रेखा च त्रिविधा सरला वक्रा मिश्रिता च । ६ तत्र या रेखा एकदिग्गमनेनैव चिह्नद्वयान्तराले तिष्ठति एवं ययोश्चिह्नयोरन्तराले कृतास्वनेकरेखास्वतिशयेनाल्प- तमा सा सरला । यत्र रेखाशब्दस्तत्र सरलैव ग्राह्या । ७ या रेखा वर्द्धनेन प्रतिचिह्नं दिगन्तरे गच्छति सा वक्रा । (उभयलक्षणान्विता मिश्रिता) ८ रेखा च समानान्तरा विषमान्तरा लम्बः सम्पातरेस्या च । ९ ययोः रेखयोरन्तरं समानम एवं वद्धेनेन तयोर्योनः

पृष्ठ २३९०

कदापि न भवितुमर्हति सा समानान्तरा रेखा भवति । १० ययोरन्तरं विषमम् एवं यदिश्यल्पान्तरं तद्दिशि वर्द्धने नोत्तरोत्तरमल्पान्तरं यावद्रेखायोगस्तदनन्तरमुत्तरो- त्तररमल्पान्तरं विवर्द्धते योगश्च कदापि भवितुं न शक्नोति सा विषमान्तरा । ११ एकरेखायामन्यरेखासंयोगादुत्पन्नौ कोणौ यदि समानौ भवतस्तदा ते रेखे मिथोलम्बरूपे भवतः । १२ या रेखा वृत्तपालिमिलिता सती पालिखण्डं न करोति सा सम्पातरेखा भवति । यदृत्तं वृत्तसम्पातेन खण्डितं न भवति स वृत्तसम्पातः । १३ एकचिह्नान्निःसृते द्वे रेखे यदि सम्मुखेतरभिन्नदिग् गते भवत स्तदा तच्चिह्ने कोणोभवति । १४ कोणस्त्रिविधः समकोणोऽल्पकोणोऽधिककोणश्च । १५ तत्र समानरेखायां लम्बयोगादुत्पन्नः कोणः समकोणः १६ समातिरिक्तोविषमकोणोभवति । १७ समकोणान्न्यूनोऽल्पकोणोभवति । १८ समकोणादधिकोऽधिककोणो भवति । १९ धरातलं द्विविधं समं वर्त्तुलं च । २० तत्र यस्मिन्धरातले सरला रेखा सर्वतो भावेन संलग्ना भवति यद्वा यत्र कुत्रापि चिह्नद्वये लग्ना सरला रेखा सर्वतः स्पृशति तद्धरातलं समं ज्ञेयम् । समातिरिक्तं विषममिति । २१ सरलरेखाभिः कुटिलरेखाभिर्वा निबद्धसीमं धरातलं समधरातलक्षेत्रं भवति । यत्र क्षेत्रशब्दस्तत्र समधरातलक्षेत्रं ज्ञेयम् । २२ सरलरेखानिवद्धसीमं धरातलकं क्षेत्रं भुजैः कोणैर्वा ऽभिधेयं भवति किन्तु यावन्तोभुजास्तावन्त एव कोणाः भवति । २३ त्रिभिर्भुजैर्निबद्धसीमं धरातलं त्रिभुजक्षेत्रं भुजैः कोणैर्वाऽनेकविघं भवति । २४ यस्य त्रयोबाहवः समानास्तत्समत्रिभुजं मवथि । २५ यस्य द्वौ वाहू समानौ तत्समद्विभुजं ज्ञेयम् । २६ यस्य त्रयोचाहवोविषमास्तद्विषमत्रिभुजं भवति । २७ यस्यैकः समकोणस्तत्समकोणत्रिभुजं ज्ञेयम् । २८ समातिरिक्तकोणं विषमत्रिभुजं भवति । २९ यस्यैकोऽधिककोणस्तदधिककोणत्रिभुजं भवति । ३० यस्य त्रयोऽपि न्यूनकोणास्तन्न्यूनकोणत्रिसुजं ज्ञातव्यम् । ३१ चतुर्भुजैर्निवद्धसीमं धरातलं चतुर्मुजक्षेत्रं भवति । ३२ यस्य चतुर्भुजस्य परस्पर सम्मुखौ भुजौ समान्तणै

भवतस्तत्समानान्तरभुजं चतुर्भुजं क्षेत्रं भवति । तद्व- क्ष्यमाणाभिधानं चतुर्विधं तद्यथा । ३३ यस्य चतुर्भुजस्य परस्परसम्मुखौ भुजौ समानौ एवमेकः समकोणश्च भवति तच्चतुर्भुजं समकोणायतं भवति । ३४ यस्य चत्वारोभुजा मिथःसमानाः कोणाश्च समास्तच्चतु- र्भुजं समकोणसमचतुर्भुजं वग्र्गेत्रं वा भवति । ३५ यस्य परस्परं सम्मुखरेखाद्वयं समानं समानान्तरं च भवति । कोणाश्च विषमास्तच्चतुर्भुजं विषमकोणायतम् ३६ यस्य चत्वारोबाहवः समानाः समानान्तराश्च भवन्ति कोणाश्च विषमास्तद्विषमकोणसमचतुर्भुजं भवति । ३७ यस्य च परस्परं सम्मुखौ भुजौ विषमान्तरौ तच्चतु- भुर्जं विषमचतुर्भुजं भवति । ३८ यस्य भुजद्वयं समानान्तरं तत्समानान्तरविषमचतुर्भुजम् ३९ चतुर्भुजस्यैकान्तरकोणसंलग्ना रेखा कर्णो भवति ॥ ४० चतुर्भुजादधिकभुजैर्निबद्धं धरातलं सामान्यतोबहुभुजंक्षेत्रं तद्बहुविधं भुजानुसारेण कोणानुसारेण वा तेषां नामानि ४१ यथा पञ्चभुजं षड़्भुजं सप्तभुजमष्टभुजं नवभुजं दशभुज- मेकादशभुजं द्वादशभुजमित्यादीनि ॥ ४२ तत्र बहुभुजनेत्रं यदि समभुजं भवति तस्य कोणा समानाभवन्ति तदा वत्क्षेत्रं समपञ्चभुजमित्याभि धानकं भवति तदितरत् विषमपञ्चभुजनित्यादि । ४३ एवमेव समत्रिभुजे कोणाः समानाभवन्त्येवेति नियम । तत्त्रिभुजं समानकोणसमत्रिभुज भवति । यस्य चत्वारो भुजाः समानाः सन्ति तत्समचतुर्भुजं क्षेत्रं भवति । ४४ यस्य क्षेत्रस्य भुजाः समानाभवन्ति तत् क्षेत्रं समभुजं यस्य कोणाः समानास्तत्समानकोणं क्षेत्रं यस्य भुजाः कोणाश्च समानाभवन्ति तत्क्षेत्रं समकोणसममुजं भवति ४५ कुटिलरेखया निबद्धसीमं धरातलं वृत्तक्षेत्रं भवति सा रेखा परिधिसंज्ञिका पालिसंज्ञिका वा भवति तस्या मध्य- विन्दुः केन्द्रसंज्ञकोभवति ॥ ४६ केन्द्रान्निःसृता वृत्तपालिसंलग्ना रेखा व्यासार्द्धं भवति । ४७ या रेखा उभयतः पालिसंलग्ना केन्द्रगा च भवति सा व्याससंज्ञिका भवति ॥ ४८ परिधिखण्डश्चापसंज्ञकोभवति ॥ ४९ चापोभयपान्तगा रेखा चापकर्णसंज्ञिका ज्यासंज्ञिका च ५० जीवाचापाभ्यां निबद्धधरातलकं क्षेत्रं धनुःक्षेत्रं चाप क्षेत्रं वा भवति ॥ ५१ यस्य चापस्य व्यासरेखा जीवा भवति तत् अर्द्धवृत्तम् ।

पृष्ठ २३९१

५२ केन्द्रान्निःसृते द्वे रेखे चापोभयपान्तसंलग्ने यदि भवत स्तदा तत्क्षेत्रं वृत्तांशसंज्ञकं वृत्तखण्डकं च भवति ॥ ५३ यस्य चापः परिधिपादमितः केन्द्रान्निःसृताभ्यां रेखा भ्यां समकोणश्च भवति तद्वृत्तपादक्षेत्रं भवति ॥ ५४ क्षेत्रस्योर्द्ध्वकोणादाधाररेखायां पतितलम्बमितमौच्च्यम् ५५ समकोणत्रिभुजे समकोणसम्मुखभुजः कर्णोभवत्यन्यौ पादौ भवतः किं वैक आधारोऽन्योलम्बः ॥ ५६ अत्र कोणोपलब्धिः कल्पितत्रिभिर्वेणैर्भवति किन्तु सदैव कोणसंलग्नोवर्णोमध्यौच्चारणीयः ॥ ५७ परिधेः षष्ट्यधिकशतत्रयांशोंऽशसंज्ञकोभवति । अंशस्य षष्ट्यंशः कला । कलायाः षष्ट्यंशोविकला । विकलायाः षष्ट्यंशः प्रतिविकलेत्यादि । ५८ कोणस्य परिमितिः कोणचिह्नकृतकेन्द्रात् कृते वृत्ते तत्कोणाकारकरेखयोरन्तरालचापगतांशतुल्या भवति सकोणस्तद्वृत्तस्य केन्द्रं भवति ॥ ५९ तेषां चापानां केन्द्राद्दूरत्वं समानं भवति येषु केन्द्रान्निः सृतोलम्बः समोभति ॥ ६० येषु दीर्घोलम्बः पतति तषां दूरत्वं दीर्घं भवति ॥ ६१ चापगतैकचिह्नान्निःसृते द्वे रेखे तदन्यचापोभयप्रान्त- मिलिते तदुद्भूतः कोणश्चापान्तर्गतकोणोभवति ॥ ६२ अनन्तरोक्तकोणादपरदिग्भवः कोणस्तत्कोणसत्त्वे चा पोपरिस्थः कोणोभवति किन्तु द्वयोः कोणयोः स्वरूपं समानं तयोः प्रथमोऽन्तर्गतोद्वितीयौपरिस्थैत्येष भेदः ६३ यत्कोणचिह्नं परिधिगतं भवति स पालिकोणोभवति यस्य तच्चिह्नं केन्द्रगतं स्यात्स कोणः केन्द्रकोणोभवति ॥ ६४ सरलरेखाकृतक्षेत्रस्य सर्व्वे कोणा यदि वृत्तमध्ये परि धिसंलग्नाभवन्ति तदा तत्क्षेत्रं वृत्तान्तर्गतं क्षेत्रोपरि गतवृत्तं वा भवति ॥ ६५ यदि सरलरेखाकृतक्षेत्रस्य मध्ये सर्व्वभुजसलग्नः परि धिस्तदा तद्वृत्तं क्षेत्रान्तर्गतं वृत्तोपरिगतक्षेत्रं वा ६६ सरलरेखाकृतक्षेत्रस्य सर्व्वभुजसंलग्नायदि तद्रूपस्यान्य क्षेत्रस्य सर्व्वे कोणाभवन्ति तदा तत्क्षेत्रं क्षेत्रान्तर्गतं क्षेत्रोपरिगतक्षेत्रं वा भवति ॥ ६७ यद्रेखायाएकांशोवृत्तान्तर्गतोद्वितीयोवहिर्गतः स्यात्सा रेखा वृत्तखण्डिनी भवति । ६८ ययोर्द्वयोस्त्रिभुजयोर्येषां सरलरेखाकृतक्षेत्राणां वा प्रतिदिग्भुजैः प्रतिदिग्भुजाः समानाः सन्ति तानि परस्परं सभभुजानि भवन्ति ययोर्येषां वा प्रतिदिक्कोणैः

प्रतिदिक्कोणाः समानास्तानि क्षेत्राणि परस्परं समान कोणानि भवन्ति ॥ ६९ उभयोः क्षेत्रयोः परस्परं भुजाः कोणाश्च परस्परं भुजैः कोणैश्च समानाभवन्ति किं वैकस्य क्षेत्रस्य सर्व्वे भुजाः कोणाश्च द्वितीयक्षेत्रस्य सर्व्वैर्भुजैः कोणैश्च परस्परं समानाः यथा एकक्षेत्रोपरि द्वितीयक्षेत्रं स्थाप्यते तदा सर्व्वे भुजाः कोणाश्च सर्वभुजोपरि कोणोपरि च समानरूपेण पतिताः स्युः यथा द्वेयोरेकरूपं स्यादीदृक्क्षे- त्राण्येकरूपाणि भवन्ति ॥ ७० येषां क्षेत्राणां प्रतिदिक्कोणाः समानाएवं प्रतिदिग्भुजा एकनिष्पत्तियुताभवन्ति तानि क्षेत्राणि सजातीयानि ७१ क्षेत्रस्याखिलभुजयोगः सीमासूत्रमित्युच्यते ॥ एवं रेखानिष्पन्नक्षेत्राणां भुजकोट्यादिमानफलज्ञाना- र्थं लीलावत्युक्तः क्षेत्रव्यवहारोऽत्र दर्श्यते यथा “भुजकोटिकर्ण्णानामन्यतमाभ्यामन्यतमानयनाय करणसूत्रं वृद्धद्वयम् । इष्टाद्बाहोर्यः स्यात्तत्स्पर्द्धिन्यां दिशी- तरोबाहुः । त्र्यस्रे चतुरस्रे वा सा कोटिः कीर्त्तिता तज्ज्ञैः । तत्कृत्योर्य्योगपदं कर्ण्णो, दोःकर्ण्णवर्ग्गयोर्वि- वरात् । मूलं कोटिः, कोटिश्रुतिकृत्योरन्तरात्पदं बाहुः । उदाहरणम् । कोटिश्चतुष्टयं यत्र दोष्त्रयं तत्र का श्रुतिः । कोटिन्दोःकर्ण्णतः, कोटिश्रुतिभ्याञ्च भुजं वद । <Picture> न्यासः कोटिः । ४ । भुजः । ३ । भुजवर्गः ९ । कोटिवर्गः । १६ । एतयोर्यो- गात् । २५ । मूलम् । ५ । कर्णोजातः ॥ ॥ अथ कर्ण्णभुजाभ्यां कोट्यानयनम् ॥ <Picture> न्यासः कर्णः । ५ । भुजः । ३ । अनयोर्वर्ग्गा- न्तरम् । १६ । एतन्मूलं । ४ । कोटिः

पृष्ठ २३९२

॥ अथ कोटिकर्णाभ्यां भुजानयनम् ॥ <Picture> न्यासः कोटिः । ४ । कर्णः । ५ । अनयोर्वर्गान्तरम् । ९ । एतन्मूलं । ३ । भुजः “प्रकारान्तरेण तज्ज्ञानाय करणसूत्रं सार्द्धवृत्तम् । राश्योरन्तरवर्गेण द्विघ्ने घाते युते तयोः । वग्र्गयोगी- भवेदेवं तयोर्योगान्तराहतिः । वर्ग्गान्तरं भवेदेवं ज्ञेयं सर्वत्र धीमता ॥ कोटिश्चतुष्टयमिति पूर्बोक्तोदाहरणे । <Picture> न्यासः कोटिः । ४ । भुजः । ३ । अनयोर्घाते । १२ । द्विघ्ने । २४ । अन्तरवर्गेण । १ । युते वर्गयोगः। २५ । अस्य मूलं कर्णः । ५ । अथ कर्ण्णभुजाभ्यां कोट्यानयनम् । <Picture> न्यासः कर्णः । ५ । भुजः । ३ । अनयो- र्योगः । ८ । पुनरेतयोरन्तरेणा । २ । ऽऽहतोवर्गान्तरम् । १६ । अस्य मूलं कोटिः । ४ । अथ कर्णकोटिभ्यां भुजायनम् । <Picture> न्यासः कोटिः । ४ । कर्णः । ५ । (उक्त- रीत्या) जातोभुजः । ३ । “उदाहरणम् । साङ्घ्रित्रयमितोबाहुर्यत्र कोटिश्च तादृशी । तत्र कर्ण्णप्रमाणं किं गणक! ब्रूहि मे द्रुतम् ॥ <Picture> न्यासः भुजः १३ ४ कोटिः १३ ४ अनयोर्वर्गयोर्योगः १६९ ८ अस्य मूलाभावात्करणी- गतएवायं कर्णः

अस्यासन्नमुलज्ञानार्थमुपायः वर्ग्गेण महतेष्टेन हताच्छेदांशयोर्बधात् । पदं गुणपदक्षुण्णच्छिद्भक्तं निकटं भवेत् ॥ अयं कर्ण्णवर्ग्गः १६९ ८ अस्य छेदांशघातः १३५२ अयुतघ्नः १३५२०००० अस्यासन्नमूलम् ३६७७ इदं गुणमूल १०० गुणितच्छेदेन ८०० भक्तं लब्धमासन्नपदं ४ भागाः ४७७ ८०० अयं कर्ण्णः । एवं सर्व्वत्र । “त्र्यस्रजात्ये करणसूत्रं वृत्तद्वयम् । इष्टोभुजोऽस्माद्द्विगु- णेष्टनिघ्नादिष्टस्य कृत्यैकवियुक्तयाप्तम् । कोटिः पृथक् सेष्टगुणा भुजोना कर्ण्णोभवेत्त्र्यस्रमिदन्तु जात्यम् ॥ इष्टोभुजस्तत्कृतिरिष्टभक्ता द्विःस्थापितेष्टोनयुतार्द्धिता वा । तौ कोटिकर्ण्णाविति कोटितोवा बाहुश्रुती वाऽ करणीगते स्तः । उदाहरणम् । भुजे द्वादशके यौ यौ कोटिकर्ण्णा वनेकधा । प्रकाराभ्यां वद क्षिप्रं तौ तावकरणीगतौ । <Picture> न्यासः भुजः । १२ । इष्टम् । २ । अनेन द्विगुणेन । ४ । गुणि तोभुजः । ४८ । इष्ट । २ । कृत्या । ४ । एकोनया । ३ । भक्तोलब्धा । १६ । कोटिः इयमिष्टगुणा । ३२ । भुजो । १२ । ना जातः कर्ण्णः । २० । त्रिकेणेष्टेन वा । <Picture> कोटिः । ९ । कर्ण्णः । १५ । (उक्तरीत्यायातः) पञ्चकेनेष्टेन वा <Picture> कोटिः । ५ । कर्णः । १३ । (उक्तरीत्यायातः)

पृष्ठ २३९३

अथ द्वितीयप्रकारेण । <Picture> न्यासः भुजः । १२ । अस्य कृतिः । १४४ । इष्टेन । २ । भक्ता लब्धम् । ७२ । इष्टेन। २ । ऊन । ७० । युतौ। ७४ । अर्द्धितौ जातौ कोटिकर्णौ । ३५ । ३७ । अतुष्टयेन वा । <Picture> कोटिः । १६ । कर्णः । २० । (उक्तरीत्यायातः) षट केन वा । <Picture> कोटिः । ९ । कर्णः । १५ । (उक्तरीत्यायातः) अथेष्टकर्ण्णात्कोटिभुजानयभे करणसूत्रं वृत्तम् । इष्टेन निघ्नाद्द्विगुणाच्च कर्ण्णादिष्टस्य कृत्यैकयुजा यदाप्तम् । कोटि- र्भवेत् सा पृथगिष्टनिघ्नी तत्कर्ण्णयोरन्तरमत्र बाहुः ॥ “उदाहरणम् । पञ्चाशीतिमिते कर्ण्णे यौ यावकरणी- गतौ । स्यातां कोटिभुजौ तौ तौ वद कोविद । सत्वरः

<Picture> न्यासः कर्ण्णः । ८५ । अयं द्विगुणः । १७० । द्विकेनेष्टेन हतः । ३४० । इष्ट०। २ । कृत्या । ४ । सैकया । ५ । भक्तो जाता कोटिः । ६८ । इयमिष्ट २ गुणा । १३६ । कर्ण्णो। ८५ । निता जातोभुजः ॥ ५१ ॥ चतुष्केणेष्टेन वा । <Picture> कोटिः । ४० । भुजः । ७५ । (उक्त रीत्यायातः) प्रकारान्तरेण तत्करणसूत्रं वृत्तम् । इष्टवर्ग्गेण सैकेन द्विघ्नः कर्ण्णोऽथ वा हृतः । फलोनः श्रवणः कोटिः फलमिष्टगुणं भुजः ॥ पूर्बोदाहरणे । न्यासः <Picture> कर्णः । ८५ । अत्र द्विके- नेष्टेन जातौ किल कोटि भुजौ । ५१ । ६८ । चतुष्केण वा । <Picture> कोटिः । ७५ । भुजः । ४० । अत्र दोःकोट्योर्नामभेद एव केवलं न स्वरूपभेदः । अथेष्टाभ्यां भुजकोटिकर्ण्णानयने करणसूत्रं वृत्तम् । इष्टयोराहति- र्द्विघ्नी कोटिर्वर्गान्तरं भुजः । कृतियोगस्तयोरेवं कर्ण्णश्चाकरणीगतः ॥ उदाहरणम् । यैर्यैस्त्र्यसं भवेज्जात्यं कोटिदोःश्रवणैः सखे! । त्रीनष्यविदितानेतान् क्षिप्रं ब्रूहि विचक्षण! ॥

पृष्ठ २३९४

<Picture> न्यासः अत्रेष्टे । २ । १ । आभ्यां कोटि भुजकर्णाः । ४ । ३ । ५ । (उक्तरीत्यायातः) <Picture> अथवेष्टे । २ । ३ । आभ्यां कोटिभुज कर्णाः । १२ । ५ । १३ । (उक्तरीत्यायाताः) <Picture> अथवेष्टे । २ । ४ । आभ्यां कोटि- भुजकर्णाः । १६ । १२ । २० । एवमन्यत्रानेकधा ॥ कर्ण्णकोटियुतौ भुजे च ज्ञाने पृथक्करणसूत्रं वृत्तम् । वंशाग्रमूलान्तर- भूमिवर्गोवंशोद्धृतस्तेन पृथग्युतोनौ । वंशौ तदर्द्धे भवतः क्रमेण वंशस्य खण्डे श्रुतिकोटिरूपे । उदाहरणम् । यदि समभुवि वेणुर्द्वित्रि ३२ पाणि प्रमाणो गणक! पवनवेगादेकदेशे स भग्नः । भुवि नृप १६ मितह- स्तेष्वङ्ग लग्नं तदम्रं कथय कतिषु मूलादेष भग्नः करेषु ॥ <Picture> वंशाग्रमूलान्तरभूमिर्भुजः । १६ । वंशः कोटिकर्णयुतिः । ३२ । जाते ऊर्द्धाधः खण्डेः । २० । १२ । बाहुकर्ण्णयोगे दृष्टे कोट्याञ्च ज्ञातायां पृथक्करणसूत्रं वृत्तम् । स्तम्भस्य वर्ग्गोऽहिविलान्तरेण भक्तः फलं व्यालबिद्धान्तरालात् । शोध्यं तदर्द्ध- प्रमितैः करैः स्याद्बिलाग्रतोव्यालक- लापियोगः ॥ उदारणम् । अस्मि स्तम्भतले बिलं तदुपरि क्रीडाशिखण्डी स्थितः स्तम्भे हस्तनवोच्छ्रिते त्रि- गुणितस्तम्भप्रमाणान्तरे । दृष्ट्वाहिं बिलमाव्रजन्तमप- तत्तिर्यक स तस्योपरि क्षिप्रं ब्रूहि तयोर्बिलात्कतिमितैः साम्योन गन्योर्युतिः ॥

<Picture> स्तम्भः । ९ । अहिबिलान्तरम् । २७ । जाता विलगत्योर्मध्यहस्ताः । १२ । कोटिकर्णान्तरे भ जे च दृष्टे पृथक्करणसत्रं वृत्तम् । भुजाद्वर्गितात्कोटिकर्णान्तराप्तं द्विधा कोटिकर्णान्तरे- णोनयुक्तम् । तदर्द्धे क्रमात्कोटिकर्णौ भवेतामिदं धीमताऽऽवेद्य सर्व्वत्र योज्यम् । सखे! पद्मतन्मज्जनस्थान- मध्ये भुजः कोटिकर्णान्तरं पद्म दृश्यम् । नलः कोटि- रेतन्मितः स्याद्यदम्भोवदैवं समानीय पानीयमानम् ॥ उदाहरणम् । चक्रक्रौञ्चाकुलितसलिले क्कापि दृष्टं तडागे तोयादूर्द्ध्वं कमलकलिकाग्रं वितस्तिप्रमाणम् । मन्दं मन्दं चलितमनिलेनाहतं हस्तयुग्मे तस्मिन्मग्नं गणक! कथय क्षिप्रमम्भःप्रमाणम् ॥ <Picture> न्यासः कोटिकर्ण्णान्तरम् १२ भुजः । २ । लब्धं जलगाम्भीर्य्यम् १५ ४ इयं कोटिः इयमेव कलिकामानयुता जातः कर्णः १७ ४ कोट्येकदेशेन युते कर्णे भुजे च दृष्टे कोटिकर्ण्णज्ञानाय करणसूत्रं वृत्तम् । द्विनिघ्नतालोच्छ्रि तिसंयुतं तत्सरोऽन्तरं तेन विभा- जितायाः । तालोच्छ्रितेस्ताल सरोऽन्तरघ्नादुड्डीनमानं खलु लभ्यते तत् ॥ उदाहरणम् । वृक्षाद्धस्तशतोच्छयाच्छतयुगे वापीं कपिः कोऽप्यगादुत्तीर्य्याथ परोद्रुतं श्रुतिपथेनोड्डीय किञ्चिद्द्रुमात् । जातैवं समता तयोर्यदि गतावुड्डीन मानं कियद्विद्वन्! चेत्सुपरिश्रमोऽस्ति गणिते क्षिप्रं तदा ऽऽचक्ष्व मे ॥ ॥ न्यासः <Picture> वृक्षवाप्यन्तरम् । २०० । वृक्षोच्छ्रायः । १०० । लब्ध- मुड्डीनमानम् । ५० । कीटिः । १५० । कर्ण्णः । २५० । भुजः । २०० । भुजकोट्योर्योगे कर्ण्णे च ज्ञाते वृथक्करणसृत्र वृत्तम् । कर्ण्णस्य वर्गाद्द्विगुणां

पृष्ठ २३९५

द्विशोध्योदोःकोटियोगः स्वगुणेऽस्य मलम् । योगोद्विधा मूलविहीनयुक्तः स्यातां तदर्द्धे भुजकोटिमाने ॥ उदाहरणम् । दशसप्तंधिकः कर्ण्णस्त्र्यविका विंशतिः सखे! । भुजकोटियुतिर्यत्र तत्र ते मे पृथग्वद ॥ <Picture> न्यासः कर्ण्णः । १७ । दोःको- टियोगः । २३ । जाते भुज कोटी । ८ । १५ । उदाहरणम् । दोःको ट्योरन्तरं शैलाः कर्णो- यत्र त्रयोदश । भुजकोर्टा पृथक्तत्र वदाशु गणकोत्तम ॥ <Picture> न्यासः कणः । १३ । भुजकोट्यन्तरम् । ७ । लब्धे भुजकोटी । ५ । १२ । लम्बावबाधज्ञानाय करणसूत्रं वृत्तम् । अन्योऽन्यमूलाग्रगसूत्रयोगाद्वेण्वोर्बधे योगहृते च लम्बः । वंशौ स्वयोगेन हृतावभीष्टभूघ्नौ च लम्बोभयतः कुखण्डे ॥ उदाहरणम् । पञ्चदशदशकरोच्छायवेण्वोर- ज्ञातमध्यभूमिकयोः । इतरेतरमूलाग्रगसूत्रयुतेर्लम्बमा- नमाचक्ष्व ॥ <Picture> न्यासः वंशौ । १५ । १० । जातो लम्बः। ६ । वंशान्तरभूः । ५ । अत्र जाते भूखण्डे । ३ । २ अथवा भूः । १० । खण्डे । ६ । ४ । वा भूः । १५ । खण्डे । ९ । ६ । वा भूः । २० । खण्डे । १२ । ८ । एवं सर्वत्र लम्बः सएव । यद्यत्र भूमितुल्ये भुजे वंशः कोटिस्तदा भूखण्ड न किमिति त्रैराशिकेन सवत्र प्रतीतिः । अथ अक्षत्रलक्षणे सूत्रम् । धृष्टोद्दिष्टमृजुभुजक्षेत्र यत्रै- कवाहुतः खल्पा । तदितरभु- जयुतिरथवा खल्या ज्ञेयं तदक्षेत्रं ॥ उदाहरणम् । चतुरस्रे त्रिषड्द्व्यर्काभुजास्त्र्यस्रे त्रिषड्नवाः । उद्दिष्टा यत्र मृष्टेन तदक्षेत्र विनिर्द्दिशेत् एते अनुपवन्ने क्षेत्रे ।

<Picture> भुजप्रमाणाऋजुशलाकाः भुजस्थनेषु विन्यस्यानुपपत्ति- र्दर्शनीयेति । आचधादिज्ञानाय करणसूत्रमार्याद्वषम् । त्रिभुजे भुजयोर्योगस्तदन्तरगुणोभुवा हृतोलब्ध्या । द्विःस्था भूरून- युता दलिताऽबाधे तयोः स्याताम् ॥ स्वाऽऽबाधाभुजकृत्योरन्तरमूल प्रजायते लम्बः । लम्ब- गुण भूम्यर्द्धं स्पष्ट त्रिभुजे फल भवति ॥ उदाहरणम् । क्षेत्रे मही मनुमिता त्रिभुजे भुजौ तु यत्र त्रयोदशतिथिप्रमितौ च मित्र! तत्रावलम्बक मिति कथयावबाधे क्षिप्र तथा च समकोष्ठमितिं फलाख्याम् ॥ न्यासः <Picture> भूः । १४ । भुजौ । १३ । १५ । लब्धे आबाधे । ५ । ९ । लम्बः । १२ । क्षेत्रफलञ्च । ८४ । ऋणाऽऽबाधोदा- हरणम् । दशसप्तदशप्तमौ भुजौ त्रिभुजे यत्र नवप्रमा मही । नाबधे यद लम्बकं तथा गणित गाणितिकाशु तत्र मे ॥ <Picture> भुजौ । १० । १७ । भूमिः । ९ । अत्र त्रिभुजे भुजयोर्यो- गैत्यादिना लब्धम । २१ । अनेन भूरूना न स्यात् अस्मादेव भूरपनीता शेषाद्ध- मृणेगताऽऽबधा दिग्वैपरीत्येनेत्यर्थः । तथा जाते आवाधे । ६ । १५ । अतौभयत्रापि जातोलम्बः । ८ । फलम् । ३६ । चतुर्भुजत्रिभुजयोरस्पष्टफलानयने करणसूत्र वृत्तम् । सर्वदोर्युतिदलञ्चतुःस्थित बाहुभिविरहितञ्च तद्वधात् । मूलपस्फ टफलं चतुर्भुजे स्पष्टमेवमुदितं त्रिबाहुके ॥ उदाहरञ्चम् । भूमिश्चतुर्द्दशमिता मुखनङ्कलङ्ख्यं बाहू त्रयोदशदिवाकरस स्मतौ च । लम्बोऽपि यत्र रवि

पृष्ठ २३९६

संज्ञकएव तत्र क्षेत्रे फलं कथय तत्कथितं यदाद्यैः <Picture> न्यासः भूमिः । १४ । मुखम् । ९ । बाहू । १३ । १२ । लम्बः । १२ । उक्तवत्करणेन जातं क्षेत्रफलं करणी । १९८०० । अस्याः पदं किञ्चिन्न्यूनमेकचत्वारिंशदधिकशतम् १४१ । इदमत्र क्षेत्रे न वास्तवं फलम् किन्तु लम्बेन निघ्नं कुमु खेक्यखण्डमित्यादिवक्ष्यमाणकरणेन वास्तवं फलम् । १३८ अत्र त्रिभुजस्य पूर्बोदाहृतस्य <Picture> न्यासः भूमिः । १४ । भुजौ । १३ । १५ । अनेनापि प्रकारेण त्रिबाहुके तदेव वास्तवं फलम् । ८४ । अत्र चतुर्भुजस्यास्पष्टमुदितम् । अथ स्थूलत्वनिरूपणार्थं सूत्रं सार्द्धवृत्तम् । चतुर्भुजस्यानियतौ हि कर्णौ कथं ततोऽस्मिन्नियतं फलं स्यात् । प्रसाधितौ तच्छ्रवणौ यदाद्यैः स्वकल्पितौ तावित- रत्र न स्तः ॥ तेष्वेव बाहुष्वपरौ च कर्णापनेकधा क्षे- त्रफलं ततश्च ॥ चतुर्भुजे हि एकान्तरकोणावाक्रम्या- ऽन्तःप्रवेश्यमानौ ससंसक्तं कर्णं सङ्कोचयतः इतरौ बहिरपसरन्तौ कोणौ स्वसंसक्तं कर्णं वर्द्धयतः अतौक्त- न्तेष्वेव बाहुष्यपरौ च कर्णाविति । लम्बयोः कर्ण्णयोर्वै- कमनिर्द्दिश्यापरान् कथम् । पृच्छत्यनियतत्वेऽपि नियत- ञ्चापि तत्फलम् । स पृच्छकः पिशाचोवा वक्ता वा नितरा- म्ततः । यो न वेत्ति चतुर्बाहुक्षेत्रस्यानियितां स्थितिम् ॥ समचतुर्भुजाऽऽयतयोः फलानवने करणसूत्रं सार्द्ध- श्लोकद्वयम् । इष्टा श्रुतिस्तुल्यचतुर्भुजस्य कल्प्याथ तद्वर्गंविवर्जिता या । चतुर्गुणा बाहुकृतिस्तदीयं मूलं द्वितीयश्रवणप्रमाणम् ॥ अतुल्यकर्णाभिहतिर्विभक्ता फलं स्फुटं तुल्यचतुर्भुजे स्यात् । समश्रुतौ तुल्यचतुर्भुजे च तथाऽऽयते तद्भ जकोटिघातः ॥ चतुर्भुजेऽन्यत्र समानलम्बे लम्बेन निघ्नङ्कुमुखैक्यखण्डम् ॥ अत्रीद्देशकः! क्षेत्रस्य पञ्चरुतितुल्यचतुर्भुजस्य कर्णौ ततश्च गणितं गणक! प्रचक्ष्व । तुल्यश्रुतेश्च खलु तस्य तथा-

गतस्य यद्विस्तृतीरसमिताष्टमितं च दैर्घ्यम् ॥ प्रथमोदाहरणे । <Picture> भुजाः । २५ । २५ ।। २५ । २५ । अत्र त्रिंशन्मिता । ३० । मेकां श्रुतिं प्रकल्प्य जाताऽन्या । ४० । फलञ्च । ६०० । (तथाहिंभुजवर्गः ६२५ । चतुर्गुणा २५०० श्रुतिवर्गेण ९०० हीनात् १६०० मूलम् ४०) द्वितीयं श्रुतिः । तयोः ३० । ४० । श्रुत्योर्धातः १२० द्विभक्त ६०० । <Picture> अथ वा । चतुद्द शमिनामेकां । १ । श्रुतिं प्रकल्प्योक्तवत्करणेन जाताऽन्या श्रुतिः । ४८ । फलञ्च । ३३६ । (अत्र क्षेत्रे २४ अङ्कोऽशुद्धः १४ शुद्धम् इति) <Picture> द्वितीयोदाहरणे । तत्कृत्योर्योगपदं कर्णैति जाता करणा पता श्रुतिः

पृष्ठ २३९७

उभयत्र तुल्यैव । गणितञ्च । ६२५ । <Picture> अथायतस्य । विस्तृतिः । ६ । दैर्घ्यम् । ८ । अस्य गणितम्। ४८ । उदाहरणम् । क्षेत्रस्य यस्य वदनं मदनारितुल्यं विश्वम्भरा द्विगुणितेन मुखेन तुल्या । बाहू त्रयोदशनख- प्रमितौ च लम्बः सूर्य्योन्मितश्च गणितं वद तत्र किं स्यात् ॥ <Picture> न्यासः वदनम् । ११ । विश्वम्भरा । २२ । बाहू । १३ । २० । लम्बः । १२ । अत्र सर्व्वदोर्य्युतिदलमित्यादिना स्थूलं फलम् । २५० वास्तवन्तु लम्बेन निघ्नं कुमुखेक्यखण्डमिति जातं फलम् ।। १९८ । क्षत्रस्य खण्डत्रयं कृत्वा फलानि पृथगानीय ऐक्यं कृत्वास्य फलोपपत्तिर्दर्शनीया खण्डत्रयदर्शनम् ।

प्रथमस्य भुजकोटिकर्णाः । ५ । १२ । १३ । द्वितीयतस्य- विस्तृतिः । ६ । दैर्घ्यं । १२ । तृतीयस्य भुजकोटिकर्णाः। १६ । १२ । ३० । अत्र त्रिभुजयोर्भुजकोटिघातार्द्धं फलम् यथा प्रथमक्षेत्रे फलम् । ३० । द्वितीये । ७२ । तृतीये । ९६ । एषामैक्यं सर्व्वक्षेत्रफलम् । १९८ । अथान्यदुदाहरणम् । पञ्चाशदेकसहिता वदनं यदीयं भूः पञ्चसप्ततिमिता प्रमितोऽष्टषष्ट्या । सव्याभुजोद्विगुण- विंशतिसम्मितोऽन्यसास्मिन् फलं श्रवणलम्बमिती प्रचक्ष्व <Picture> न्यासः वदनम् । ५१ । भूमिः । ७५ भुजौ । ६८ अत्र फलावलम्बश्रुतीनां ज्ञानार्थं सूत्रं वृत्तार्द्धम् । ज्ञातेऽथ लम्बे श्रवणः श्रुतौ तु लम्बः फलं स्यान्नियतन्तु तत्र । कर्णस्यानियतत्वाल्लम्बोऽप्यनियतैत्यर्थः । लम्बज्ञानाय करणसूत्रं वृत्तार्द्धम् । चतुर्भुजान्त- स्त्रिभुजेऽवलम्बः प्राग्वद्भुजौ कर्णमुजौ मही भूः ॥ अत्र लम्बज्ञानार्थं सव्यभुजाग्राद्दक्षिणभुजमूलगामी इष्टः कर्णः सप्तसप्ततिमितः कल्पितस्तेन चतुर्भुजान्तस्त्रिभुजं कल्पितं तत्राऽसौ कर्णएकोभुजः । ७७ । द्वितीयस्तु सव्यभुजः । ६८ । मूः सैव । ७५ । अत्र प्राग्वल्लब्धोलम्बः ३०८ ५ लम्बे ज्ञाते कर्णज्ञानार्थं सूत्रं वृत्तम् । यल्लम्बल- म्बाश्रितबाहुवग्र्गविश्लेषमूलं कथिताऽबधा सा । तदूनभूवर्ग्गसमन्वितस्य यल्लम्बवर्ग्गस्य पदं स कर्णः ॥ अत्र सव्यभुजाग्राज्ञम्बः किल कल्पितः ३०८ ५ तदूनभूवर्ग्गसमन्वितेत्यादिना जातः कर्णः । ७७ । द्वितीयज्ञानार्यं सूत्रं वृत्तद्वयम् । इष्टोऽत्र कर्णः प्रथमं प्रकल्प्यस्त्र्यस्रे तु कर्णोभयतः स्यिते ये । कर्णं तयोः क्ष्मामितरौ च बाहू प्रकल्प्य लखायवधे च साध्ये अबाधयोरेकककपम्प्पयोर्य्यत्स्यादन्तरन्तत्कृतिसंयुतस्य । ल-

पृष्ठ २३९८

म्बैक्यवर्गस्य पदं द्वितीयः कर्णोभवेत्सर्वचतुर्भुजेषु ॥ <Picture> म्यासः अत्र चतुर्भुजे सव्यभुजाग्राद्दक्षिणभुजमूलगामिनः कर्णस्य मानं कल्पितम् । ७७ । तत्कर्णरेखावच्छिन्नस्य क्षेत्रस्य मध्ये कर्णरेखोभयतोये त्र्यम्ने उत्पन्ने तयोः कर्णं भूमिं तदितरौ च भुजौ प्रकल्पा प्राग्वल्लम्बः आ बाधा च साधिता । तद्वशेन लम्बः ॥ ६० ॥ द्वितीय लम्बः ॥ २४ ॥ आबाधयो । ४५ । ३२ । रेकककुप्स्थयो रन्तरस्य । १३ । कृते । १६९ । र्लम्बैक्य । ८४ । कृतेश्च ७०५६ योगः । ७२२५ । तस्य पदं । ८५ । द्वितीयकर्णप्रमाणम् अत्रेष्टकर्णकल्पने विशेषोक्तिसूत्रं सार्द्धवृत्तम् । कर्णाश्रितस्वल्पभुजैक्यमुर्वीं प्रकल्प्य तच्छेषभुजौ च बाहू । साध्योऽबलम्बोऽथ तथान्यकर्णः स्वोर्व्याः कथंचिच्छ्रवणीन दीर्घः ॥ तदन्यलम्बान्न लघु स्तथेदं ज्ञात्वेष्टकर्णः सुधिया प्रकल्प्यः ॥ चतुर्भुजं हि एकान्तरकोणयोराक्रम्य सङ्कोच्यमानं त्रिभु जत्वं याति तत्रैककोण लग्नलघुभुजयोरैक्यं भूमि रितरौ भुजौ च तल्लम्बादूनः सङ्कोच्यमानः कर्णः कथञ्चिदपि न स्यात् तदितरोभूमेरधिकोन स्यादेवमुभय- थापि एतदनुक्तमपि बुर्द्धमता ज्ञायते । विषमचतुर्भुजफलानयदाय करणसूत्रं वृत्तार्द्धम् । त्र्य- स्रेतु कर्णोभयतः स्थिते वे तयोः फलैक्यं फलमत्र नूनम् । अनन्तरोक्तक्षेत्रान्तस्त्र्यस्रयोः फले । ९२४ । २३१ । अनयोरैक्यं । ३२३४ । तस्य फलम् । समानलम्बस्याबाधादिज्ञानाय करणसूत्रं वृतद्वयम् । समानलम्बस्य चतुर्भुजस्य मुखोनभूमिं परिकल्प्य भूमिम । भुजौ भुजौ त्र्यस्रवदेव साध्ये तस्याबधे लम्बमितिस्ततश्च ॥ अबाधयोना चतुरस्रभूमिस्तल्लम्बव- र्ग्गेक्यादं श्रुतिः स्यात् । समानलम्बे लघुदोःकुवी- गान्मुखान्यदोःसंयुतिरल्पिका स्यात् ॥

उदाहरणम् । द्विपञ्चाशन्मितव्येकचत्वारिंशन्मितौ भुजौ । मुखन्तु पञ्चविंशत्या तुल्यं षष्ट्या मही किल । ॥ अतुल्यलम्बकं क्षेत्रमिदं पूर्व्वैरुदाहृतम् । षट्पञ्चा- शत्त्रिषष्टिश्च नियते कर्णयोर्म्मिती ॥ फर्णौ तत्राऽपरौ ब्रूहि समलम्बञ्च तच्छ्रुती ॥ <Picture> अत्र वृहत् कर्णं त्रिषष्टिमितं प्रकल्प्यात्र जातः प्राग्वदन्यः कर्णः। ५६ । अथ षट्पञ्चाशत्स्थाने द्वाद्विंशन्मितं कर्णं । ३२ । प्रकल्प्य <Picture> न्यासः प्राग्वत्साध्यबाने कर्णे जातं करणीखण्ड- द्वयं । ६२१ । २७०० । अनयोर्मूलयो २४ ५१ २३ २४ २५ २५ रैक्यं द्वितीयः कर्णः ७२ २२ २५ <Picture> न्यासः अथ तदेव क्षेत्रञ्चेत्समलम्बम् । तदा सुखोतभूमिं (अत्र क्षेत्रे लम्बांशहारयोः षट्शते पतिते) न्यासः <Picture> अत्राबाधे जाते ३ ५ १७२ ५ लम्बश्च करणीगतोजातः ३८०१६ २५ आसन्नमूलकरणेन जातः ३८ ६२२ ६२५

पृष्ठ २३९९

अयं तत्र चतुर्भुजे समलम्बः लघ्वाऽऽबाधोनित- समभूमेर्लम्बस्थ च वर्गयोगः । ५०४९ । अयं कर्णबर्गः एवं वृहदाबाधातोद्वितीयकर्णवर्गः । २१७६ । अनयो- रासन्नमूलकरणेन जातौ कर्णौ ७१ १ २० । ४६१३ २० एवं चतुरस्रे तेष्वेव बाहुष्वन्यौ कर्णौ बहुधा भवतः एवमनियतत्वेऽपि नियतावेव कर्णावानीतौ ब्रह्मगुप्ता द्यैस्तदानयनं यथा । कर्णाश्रितभुजघातैक्यमुभयथाऽन्योऽन्यभाजितं गुणयेत् । योगेन भुजप्रतिभुजहत्योः कर्णौ पदे विषमे <Picture> न्यासः कर्णाश्रितभुजवातेति एकवारमनयो । २५ । ३९ र्घात । ९७५ । स्तथा । ५२ । ६० । ऽनयोर्घातः । ३१२० । तयोर्द्वयोरैक्यम् । ४०९५ । तथा द्वितीय वारम् । २५ । ५२ । अनयोर्घाते जातम् । १३०० । तथा द्वितीयवारम् । ३९ । ६० । अनयोर्घाते । २३४० । घातयोर्द्वयोरैक्यम् । ३६४० । भुजप्रतिभुज । ५२ ।। ३९ । घातः । २०२८ । पश्चात् । २५ । ६० । अनयोर्बधः । १५०० । तयोरैक्यम् । ३५२८ । अनेनैक्येन। ३६४० । गुणितं जातं पूर्ब्बैक्यम् । १२८४१९२० । प्रथमकर्णाश्रितभुजघातैक्येन । ४०९५ । भक्तं लब्धम्। ३१३६ । अस्य मूलम् । ५६ । एकः कर्णः तथा द्वितीय कर्णार्थं प्रथमकर्णाश्रितभुजघातैक्यं । ४०९५ । भुजप्रतिभुजबधयोगः ३५२८ गुणितं जातम् । १४४४७१६० । अन्यकर्णाश्रितघातैक्येन । ३६४० । भक्तं लब्धम् । ३९६९ । अस्य मूलं । ६३ । द्वितीयः कर्णः । अस्य कर्णानयनस्य प्रक्रियागौरवं लघुप्रक्रियादर्शन- द्वारेणाह । अभीष्टजात्यद्वयबाहुकोटयः परस्परं कर्ण- डताभुजाइति । चतुर्भुजे यद्विषमं प्रकल्पितं श्रुती तु तत्र त्रिभुजद्वयात्ततः ॥ बाह्वोर्बधः कोटिवधेन युक् स्यादेका श्रुतिः कोटिभुजाद्बधैक्यम् । अन्या लघौ सत्यपि साधनेऽस्मिन् पूर्ब्बैः कृतं यद्बहु तन्न विद्मः ॥ जात्यक्षेलद्वयस्य

<Picture> न्यासः एतयोरितरेतरकर्णहताभुजाः कोटयः, इतरेतरकर्ण हताः कोटयोभुजाइति कृते जातं । २५ । ६० । ५२ ।। ३९ । तेषां महती भूर्लघु मुखमितरौ बाहू इति प्रकल्प्य क्षेत्रदर्शनं इमौ कर्णौ महतायासेनानीतौ। ६३ । ५६ । अस्यैव जात्यद्वयस्योत्तरोत्तरभुजकोट्यो र्घातौ जातौ । ३६ । २० । अनयोरैक्यमेकः कर्णः। ५६ । बाह्वोः । ३ । ५ । कोट्योश्च । ४ । १२ । घातौ। १५ । ४८ । अनयोरैक्यमन्यः । ६३ । एवं सुखेन श्रुती स्यातां अथ यदि पार्श्वभुजमुखयोर्व्यत्ययं कृत्वा न्यस्तं क्षेत्रम् <Picture> न्यासः तदा जात्यद्वयकर्ण- योर्बधः । ६५ । द्वि- यकर्णः । अथ सूचीक्षेत्रीदा- हरणम् । क्षेत्रे यत्र शतत्रयं । ३०० । क्षितिमितिस्तत्त्वेन्दु। १२५ । तुल्यं मुखं बाहू खोत्कृतिभिः। २६० । शरातिधृतिभि । १९५ । स्तुल्यौ च तत्र श्रुती । एका खाष्टयमैः । २८० । समा तिथिगुणै। ३१५ । रन्याऽथ तल्लम्बकौ तुल्यौ गोधृतिभि । १८९ । स्तथाजिनयमै । २२४ । र्योगाच्छ्रवोलम्बयोः ॥ तत्खण्डे कथयाधरे श्रवणयोर्योगाच्च लम्बाबधे तत् सूची निजमार्गवृद्धभुजयोर्योगाद्यथा स्यात्ततः । साबाधं वद लग्वकञ्च भुजयोः सूच्याः प्रमाणे च के सर्व्वं गाणितिक! प्रचक्ष नितरा क्षेत्रेऽत्र दक्षोऽसि चेत् ।

पृष्ठ २४००

<Picture> सूच्याबाधा १५३६ १७ सूच्यावाधा ३५६४ १७ (अत्रचित्र १ प्रथमपीठे २५२ इति शुद्धम् १५८ इत्यश्रुद्धम्) भूमानं । ३०० । मुखं । १२५ । बाहू । २६० । १९५ । कर्णौ । २८० । ३१५ । लम्बौ । १८९ । २२४ । अथ सन्ध्याद्यानयनाय करणसूत्रं वृत्तम् । लम्ब तदाश्रितबाह्वोर्मध्यं सन्ध्याख्यमस्य लम्बस्य । सन्ध्यो ना भूः पीठं साध्यं यस्याधरं खण्डम् ॥ सन्धिर्द्विस्थः परलम्बश्रवणहतः परस्य पीठेन । भक्तोलम्बश्रुत्योर्यो- गात्स्यातामधःखण्डे” लम्बः । १८९ । तदाश्रितभुजः । १९५ । अनयोर्मध्ये यल्लम्बलम्बाश्रितबाहुवर्ग्गेत्यादिनाऽऽगता ऽऽबाधा सन्धिसंज्ञा । ४८ । तदूनितभूरिति द्वितीया ऽऽबाधा सा पीठसंज्ञा । २५२ । एवं द्वितीयलम्बः । २२४ । तदाश्रितभुगः । २६० । पूर्बवत् सन्धिः । १३२ । पीठम् । १६८ । खण्डं साध्यम् । अथाद्यलम्बस्य । १८९ अधःखण्डं साध्यम् । अस्य सन्धिः । ४८ । द्विःस्थः । ४८ । परलम्बेन ।। २२४ । श्रवणन च । २८० । पृथग्गुणितः । १०७५२ ।। १३४४० । परस्य पीठेन । १६८ भक्तः । एवं द्वितीयलम्बस्य ॥ २२४ ॥ सन्धिः ॥ १३२ ॥ परलम्बेन १८९ ॥ कर्णेन च ३१५ पृथग्गुणितः

परस्य पीठेन २५२ ॥ भक्तोलब्धं लब्धाधःखण्डम् ९९ ॥ श्रवणाधःखण्डञ्च १६५ ॥ अथ कर्णयोर्योगादधोलम्बज्ञानार्थं सूत्रं वृत्तम् । लम्बौ भूधौ निजनिजपीठविभक्तौ च वंशौ स्तः । ताभ्यां प्रा- ग्वच्छ्रुत्योर्य्योगाल्लम्बः कुखण्डे च ॥ लम्बौ ॥ १८९ ॥ २२४ ॥ भू ३०० तौ जातौ ५६७२०० ॥ स्वस्वपीठाभ्यां २५२, १६८ भक्तौ एवमत्र लब्धौ वंशौ ॥ २२५ । ४०० ॥ आग्याम् अन्योऽन्य- मूलाग्रगसूत्रयोगादित्यादिकरणेन लब्धः कर्णयोगाद- धोलम्बः । १४४ । भूखण्डे च । १०८ । १९२ । अथ सूच्याऽऽबाधालम्बभुजज्ञानार्थं सूत्रं वृत्तत्रयम् । लम्बहृतोनिजसन्धिः परलम्बगुणः समाह्वयोज्ञेयः । समपरसन्ध्योरैक्यं हारस्तेनोद्धृतौ तौ च ॥ सम परसन्धा भूघ्नौ सूच्याऽऽबाधे पृथक् स्याताम् । हारहृतः परलम्बः सूचीलम्बोद्धृतौ सूच्याः । एवं क्षे- त्रक्षोदः प्राज्ञैस्त्रैराशिकाज्ज्ञेयः ॥ अत्र किलायं लम्बः । २२४ । अस्य सन्धिः । १३२ । अयं परलम्बेन । १८९ । गुणितो । २२४ । ऽनेन भक्तो जातः समाह्वयः ८९१ ८ । अस्य परसन्धेश्च ४८ । योगो- हारः १२७५ ८ अनेन भू । ३०० । घ्नः समः २६७३०० ८ परसन्धि १४४०० १ श्च भक्तो जाते सूच्याऽऽबाधे ३५ ६४१७ । १५३६ १७ एवं द्वितीयलम्बस्य १८९ सन्धिः ४८ परलम्बेन २२४ गुणितः १०७५२ स्वलम्बेन १८९ भक्तः) द्वितीयसमाह्वयः ५१२ ९ (उक्तरीत्या) द्वितीयोहारः १७००९ अनेन ३०० भूघ्नःस्वीयःसमः १५३६०० ९ परसन्धिश्च ३९६०० १ भक्तोजाते सूच्याऽऽबाधे १५३६ १७ ३५६४ १७ । परलम्बः । २२४ । भूमि । ३०० गुणोहारेण १७०० ९ भक्तोजातः सूचीलम्बः ६०४८ १७ सूचीलम्बेन भुजौ । १९५ । २६० । गुणितौ स्वस्व लम्बाभ्यां । १८९ । २२४ । यथाक्रमं भक्तौ जातौ स्वमार्गवृद्धौ सूचीभुजौ ६२४० १७ ७०२० १७ एवमत्र सर्वत्र भागहारराशिं प्रमाणं गुण्यगुणकौ तु यथायोग्यं फलेच्छे प्रकल्प्य सुधिया त्रैराशिक मूह्यम् ॥ अथ वृत्तक्षत्रे करणसूत्रं वृत्तम् । व्यासे भनन्दाग्नि। ३९२७ । हते विभक्ते स्ववाणसूर्य्यैः । १२५० । परिधिः स सूक्ष्मः । द्वाविंशतिघे विहृतेऽथ शैलैः । ७ । स्थूलोऽ थवा स्याद्व्यवहारयोग्यः ॥

पृष्ठ २४०१

उदाहरणम् । विष्कम्भमानं किल सप्त यत्र तत्र प्रमाणं परिधेः प्रचक्ष्व । द्वाविंशातय त्परिधिप्रमाणं तद्व्याससङ्ख्याञ्च सखे! विचिन्त्य ॥ <Picture> न्यासः व्यासमानं । ७ । लब्धं नरिधि मानं २१ १२३९ १२५० स्थूलोवा परिधिर्लब्धः । २२ । अथवा परिधिताव्यासानयनाय न्यासः <Picture> गुणहारविपर्य्य- येण व्यासमानं सूक्ष्मं ७ ११ ३९२७ स्थूलं वा । ७ । वृत्तगोलयोः फलानयने करणसूत्र वृत्तम् । वृत्त क्षेत्रे परिधिगुणितव्यासपादः फलं यत् क्षुण्णं वेदैरुपरि परितः कन्दुकस्येव जालम् । गोलस्यैवं तदपि च फलं पृष्ठजं व्यासनिघ्नं षड्भिर्भक्तं भवति नियतं गोलगर्भे वनाण्यम् ॥ उदाहरणम् । यद्व्यासस्तुरगैर्मितः किल फलं क्षेत्रे समे तत्र किं व्यासः सप्तमितश्च यस्य सुमते! गोलस्य तस्यापि किम् । पृष्ठे कन्दुकजालसनिभफलं गोलस्य तस्यापि कि मध्ये ब्रूहि घनं फलञ्च विमलाञ्चेद्वेत्सि श्रीलावतीम् ॥

<Picture> वृत्तक्षेत्रफलदर्श नाय न्यासः व्यासः । ७ । परिधिः २१ १२३९ १२५० क्षेत्रफलम् ३८ २४२३ ५००० <Picture> गोलपृष्ठफलदर्शनाय न्यासः व्यासः । ७ । गोलपृष्ठफलम् १५३ ११७३ १२५० <Picture> गोलान्तर्गतवनफसदर्शनाय न्यासः व्यासः । ७ । गोलस्यान्तर्गतं घनफलम् १७९ १४८७ २५०० अथ प्रकारान्तरेण तत्फलानयने करणसूत्रं सार्द्ध- वृत्तम् । व्यासस्य वर्गे भनवाग्निनिघ्ने सूक्ष्मं फलं पञ्च- सहस्रभक्ते । रुद्राहते शक्रहृतेऽथ वा स्यात् स्थूलं फलं तद्व्यवहारयोग्यम् ॥ घनीकृतव्यासदलं निजैकविंशाश- युग्गोलघनं फलं स्यात् ॥ व्यासः । ७ । अस्य वर्गे । ४९ । भनवाग्निनिघ्ने पञ्चसहस्रभक्ते तदेव सूक्ष्मं फलम् ३८ २४२३ ५०००

पृष्ठ २४०२

अथवा व्यासस्य वर्गे । ४९ । रुद्राहते ११ । ५३९ । शक्रहृते १४ लब्धं स्थूलं फलम् ३८ १ २ घनीकृतव्यासदलं ३४३२ निजैकविशांशयुक् गोलस्य घनफलं स्थूलं १७९ २ ३ शरजीवानयनाय करणसूत्रं सार्द्धवृत्तम् । ज्याव्या- सयोगान्तरघातमूलं व्यासस्तदूनोदलितः शरः स्यात् । व्यासाच्छरोनाच्छरसङ्गुणाच्च मूलं द्विनिघ्नं भवतीह जीवा । जीवार्द्धवर्गे शरभक्तयुक्ते व्यासप्रमाणं प्रव- दन्ति वृत्ते ॥ उदाहरणम् । दशविस्तृतिवृत्तान्तर्यत्र ज्या षण्मिता सखे! । तत्रेषुं वद वाणाज्ज्यां ज्यवावाणाभ्याञ्च विस्तृतिम् ॥ १८० ॥ न्यासः <Picture> व्यासः । १० । ज्या । ६ । योग। १६ । अन्तरं । ४ । घातः। ६४ । मूलम् । ८ । एतः दूनोव्यासः । २ । एतदू- दलितः । १ । जातः शरः । १ । व्यासात् । १० । शरोनात् । ९ । शर। १ । सङ्गुणात् । ९ । मूलम् । ३ । द्विनिघ्नं जाता जीवा । ६ । एवं ज्ञाताभ्यां ज्यावाणाभ्यां व्यासानयनं यथा जीवा। ६ । र्द्ध । ३ । वर्ग्गे । ९ । शर । १ । भक्ते । ९ । शर । १ । युक्ते जातोव्यासः । १० । अथ वृत्तान्तस्त्र्यस्रादिनवास्रान्तक्षेत्राणां भुजमानान- यनाय करणसूत्रं वृत्तत्रयम् । त्रिद्व्यङ्काग्निनभश्चन्द्रै १०३९२३ । स्त्रिवाणाष्टयुगांष्टभिः । ८४८५३ । वेदाग्नि- वाणखाश्वैश्च । ७०५३४ । खखाभ्राभ्ररसैः । ६०००० । क्रसात् ॥ बाणेषुनखवाणैश्च । ५२०५५ । द्वि- द्विनन्देषुसागरैः । ४५९२२ । कुरामदशवेदैश्च ४१०३१ । वृत्तव्यासे समाहते ॥ खखखाभ्रार्क्क । १२०००० । सम्भक्ते लभ्यन्ते क्रमशोभुजाः । वृत्तान्तस्त्र्यस्रपूर्ब्बर्वा- णां नवास्मान्तं पृथक् पृथक् ॥ उदाहरणम् । सहस्मद्वितयव्यासं यद्वृत्तं तस्य मध्यतः ।

समत्र्यस्रादिकानां मे भुजान्वद पृथक् पृथक् ॥ अथ वृत्तान्तस्त्रिभुजे भुजमानानयनाय न्यासः <Picture> व्यासः ॥ २००० ॥ त्रिद्व्यङ्काग्निनभ श्चन्द्रौ । १०३९२३ । र्गुणितः । २०७८४६००० खखखाभ्रार्कै । १२०००० । र्भक्ते लब्धं त्र्यस्रे भुजमानम् १७३२ १ वृत्तान्तश्चतुर्भुजे भुजमानानयनाय २० । <Picture> सान्यः व्यासः । २००० । त्रिवाणाश्वयुगा- ष्टभि । ८४८५३ । र्गुणितः। १६९७०६००० । खखखाभ्रार्कै। १२०००० र्भक्ते लब्धं चतुरस्रे भुजमानम् १४१४ १३ वृत्तान्तःपञ्चभुजे भुजमानानयनाय ६० <Picture> न्यासः व्यासः । २००० । वेदाग्निवाण- खाश्वै । ७०५३४ र्गुणितः ॥ १४१०६८००० ॥ खखखाभ्रार्कै १२०००० र्भक्ते लब्धं पञ्चास्रे भुजमानम् ११७५ १७ ३०

पृष्ठ २४०३

वृत्तान्तःषद्भुजे भुजमानानयनाय न्यासः <Picture> व्यासः २००० । खखाभ्राभ्रर- सै ६०००० र्गुणि- तः १२००००० खखखाभ्रार्कै १२०००० उक्ते लब्धं षडस्रे भजमानम् । १००० वृत्तात्तःसप्तभुजमाननयनाय न्यासः <Picture> व्यासः २०००० वाणेषुनवाणै ५२०५५ र्गुणितः ॥ १०४११०००० खखाभ्रार्कै १२०००० र्भक्ते लब्धं सप्तास्रे भुजमानम् ८६७ ११ ३० वृत्तान्तरष्टभुजे भुजमानानयनाय न्यासः <Picture> व्यासः २००० द्विद्विनन्देषुसागरै ४५९२२ र्गुणतः ॥ ९१८४४००० ॥ ख० खखाभ्रार्कै १२००० र्भक्ते लब्धमष्टास्रे भुजमानम् ७६५ ११ ३०

वृत्तान्तर्नवभुजे भुजमानानयनाय न्यासः <Picture> व्यासः २००० कुरामदशवेदै। ४१०३१ । र्गुणितः ८२०६२००० । खखाभ्रार्कै। १२०००० । र्भक्ते लब्धंनवास्रे भुजमानम् ६८३ ११ २० एवमिष्टव्यासादेभ्योऽन्याअपि जीवाः सिध्यन्तीति तास्तु गोले ज्योत्पत्तौ वक्ष्ये । अथ स्थूलजीवाज्ञानार्थं लघुक्रियया करणसूत्रं वृत्तम् चापोननिघ्नपरिधिः प्रथमाह्वयः स्यात्पञ्चाहतः परिधि- वर्ग चतुर्थभागः । आद्योनितेन खलु तेन भजेच्चतुर्घ्नव्या- साहतं प्रथमाप्तमिह ज्यका स्यात् । उदाहरणम् । अष्टादशांशेन वृतेः समानमेकादिनिघ्नेन च यत्र चापम् । पृथक् पृथक्तत्र वदाशु जीवां खार्कैर्मितं व्यासदलञ्च यत्र । न्यासः <Picture> (अत्रचित्रे ४ जीवामानं २२४ इत्यशुद्धम् १५४ इतिशुद्धम्) व्यासः ॥ २४० ॥ अत्र किलाङ्कलाघवाय विंशतेः सा र्द्धार्कशतांशमिलितः सूक्ष्मपरिधिः ७५४ अस्याष्टाद- शांशः ४२ अत्राप्यङ्कलाघवाय तयोरष्टादशांशयुतोगृ-

पृष्ठ २४०४

हीतः । अनेन पृथक् पृथगेकादिगुणितेन तुल्ये धनुषि कल्पिते ज्याः साध्याः । अथवाऽत्र सुखार्थं परिधेरष्टादशांशेन परिधिं धनूंषि चापवर्त्त्य ज्याः साध्यास्तथाऽपि ताएव भवन्ति । अपवर्त्तिते न्यासः परिधिः १८ चापानि च । १ । २ । ३ । ४ । ५। ६ । ७ । ८ । ९ । यथोक्तकरणेन लब्धाजीवाः । ४२ । ८२ । १२०। १५४ । १८४ । २०८ । २२६२३६ । २४० । अथ चापानयनाय करणसूत्रं वृत्तम् । व्यासाब्धिवा- तयुतमौर्व्विकया विभक्तोजीवाङ्घ्रिपञ्चगुणितः परिधेस्तु वर्गः । लब्धोनितात्परिधिवर्गचतुर्थभागादाप्ते पदे वृतिदलात्पतिते धनुः स्यात् ॥ उदाहरणम् । विहिताइह ये गुणास्ततोवद तेषा मधुगा धनुर्मितिमु । यदि तेऽस्ति धनुर्गुणक्रियागणिते गाणितिकातिनैपुणम् ॥ न्यासः । ४२ । ८२ । १२० । १५४ । १८४ । २०८ ।। २२६ । २२६ । २४० । सएवापवर्त्तितपरिधिः । १८ जीवाद्व्रिणा (२१२) पञ्चभि । ५ । श्च परिधे । १८ । र्वर्गो ३२४ गुणितः । १७०१० । व्यासा । २४० । ब्धि । ४ । घात । ९६० । युतमौर्विकयानया । १००२ । विभक्तोलब्धो । १७ । ऽत्राङ्कलाघवाय चतुर्विंशतेर्द्व्यधि- कसहस्रांशयुतोगृहीतोऽनेनोनितात्परिधि । १८ । वर्ग। ३२४ । चतुर्थभागात् । ६४ । पदे प्राप्ते । ८ । वृति। १८ । दलात् । ९ । पतिते । १ । जातं धनुः । एवं जात--नि धनूंषि । १ । २ । ३ । ४! ५ । ६ । ७ ।। ८ । ९ । एतानि परिधिष्वष्टादशांशेन गुणितानि स्युः” तत्र लीलावतीप्रदर्शितप्रथमक्षेत्रे कर्णस्यभूजकोटिवर्गयोग मूलात्मकत्वं यदुक्तं तत्रोपपत्तिः प्रदर्श्यते । समचतुर्भुजे हि क्षेत्रे “समश्रुतौ तुल्यचतुर्भुजे च तथायते तद्भुज कोटिघातः” इत्यनेन चतुर्हस्तमितभुजस्य कोटिर्त्वन कल्पितस्य इतरतथाविधभुजेन गुणिते १६ हस्तमितं क्षत्रफलम् अतस्तद्भुजस्य क्षेत्रफलस्य १६ हस्तस्य मूलं ४ हस्तात्मकोभुजः । एवं त्रिहस्तमितकोटेर्भुजरूपतया कल्पनेन समचतुर्भुजक्षेत्रकरणे उक्तरीत्या तत्फलं ९ हस्ताः क्षेत्रफलं कोटिरूपभुजस्य तन्मूल ३ हस्तरूपता । अनयो र्योगः २५ हस्ताः, यस्य च क्षेत्रस्य कर्ण्णरूपभुजत्वेन कल्पने समचतुर्भुजकरणे पूर्व्वोक्तं २५ हस्तमितफलं तुल्यं भवति तादृशसमचतुर्भुजे क्षेत्रे २५ अङ्कस्य मलरूपा कर्णमितिः । तथाहि पञ्चहस्तमितसमचतुर्भुजक्षेत्रे

भुजकोटिरूपचतुर्भुजत्वेन कल्पनेन समचतुर्भुजेत्र- फलयोः १६, ९, हस्तात्मकयोः समावेशः इत्यतः भुजकोटिवर्गयोगमूलरूपता कर्ण्णस्य युक्ता । एवमन्य- त्रापि उपपाद्यमिति बहवः । अन्यथाप्यत्रोपपत्तिः प्रदर्श्यते भुजं कोटिं कर्ण्णञ्च व्या- सस्थानायं कृत्वा वृत्तार्द्धक्षेत्रकरणे तत्र भुजव्यासक क्षत्रस्य “व्यासस्य वर्गे भनवाग्निनिघ्ने सूक्ष्मं फलं पञ्चसहस्रभक्ते । रुद्राहते शक्रहृतेऽथ वा स्यात् स्थूलं फलमिति” रीत्या भुज ४ रूपव्यासस्य वर्गे १६ रुद्र ११ गुणिते १७६ । शक्र १४ हृते १७६१४ स्थूलंफलं तदर्द्धं १७६२८, वृत्तक्षेत्रा- र्द्धस्य स्थूलं फलम् । एवं कोटिरूप ३ व्यासवर्गः ९ । ११ गुणितः ९९ । शक्र १४ भक्तः, ९९१४ तदर्द्धं ९९२८ तस्य क्षेत्रफलम् अनयोर्योगः २७५२८ इदं कर्णव्यासकवृत्तक्षेत्रार्द्धफलतुल्यम् तादृशफलेन कर्ण्णमानानयनञ्च गुणहारादिव्यत्ययेन कार्य्यं यथा २७५२८ शक्र १४ गुणितः २७५ । २ । रुद्र ११ भक्तः २५२ एतच्च तत्क्षेत्रफलंतच्च द्विगुणितं २५ तस्य मूलं ५ कर्ण्णः । एवं सूक्ष्मफलं तु मुजकोटिकर्ण्णव्यासके वृत्त- क्षेत्रे व्यासस्य वर्गे भनवाग्नि ३९२७ गुणिते ५००० भक्ते भवति तत्रोक्तरीत्या भुजकोटिव्यासकक्षेत्रे फलयोग तुल्यता कर्ण्णव्यासकवृत्तक्षत्रफलस्येति कल्प्यम् । अयमेव पक्षः भास्कराचार्य्यस्याभिमतः कर्णस्य भुजकोटिवर्गयो- गमूलात्मकत्वेन तेनाभिधानात् यथानिर्द्दिष्टवृत्तक्षेत्र फलस्य व्यासवर्गघटितत्वेन तेनामिधानाच्च । अतस्तथा प्रत्यभिज्ञायते इत्यस्माभिः नवोनः उपपत्तिपथ उद्भावितः । वृत्तान्तर्गतसमत्रिकोणानां ये भुजा उक्तास्तेषां तथा मानत्वे उपपत्तिर्दर्श्यते । तत्र क्रमज्याशब्दे २३०३ पृ० सिद्धान्तोक्ताः २४ अर्द्धजीवा दर्शिताः । तत्र चक्रकला २१६०० तुल्यः परिधिः । ताश्च कलाः “व्यासे भनन्दाग्नि- ३९२७ हते विभक्ते खवाणसूर्य्यैः १२५० परिधिः स सूक्ष्मः” इत्युक्तरीत्या वैपरीत्येन खवाणसूर्य्य १२५० हताः २७०००००० । भनवाग्नि ३९२७ भक्ताः । ६८७६ व्यासस्तदर्द्धं ३४३८ इयमन्तिमज्या त्रिज्येति चोच्यते । तत्रानुपातार्थं चक्रकलातुल्य २१६०० परिधिवृत्तस्यान्तः स्थत्रिकोणादीनां क्रमेण भुजाः साध्यन्ते । तत्र चक्र कलानां २१६०० क्रमेण त्रिचतुरादिभिर्भक्तानामर्द्धानि क्रमेण चापार्द्धानि स्युः । तानि च ३६०० । २७०० । २१६०। १८०० । १५४३ । १३५० । १२०० । क्रमेण एतत्कलामि- तानि । “तत्त्वाश्विभक्ताअसवः कला वा यल्लब्धसंख्या

पृष्ठ २४०५

गतशिञ्जिनी, सा । गतैष्यजीवातरशेषघातात् तत्त्वाश्वि- लब्ध्या सहितेपिसता स्यात्” इत्युक्तारीत्या ताः कलाः क्रमेण तत्त्वाश्वि २२५ भक्ताः क्रमेण त्र्यस्रे १६ चतुरस्रे । १२ पञ्चास्रे ९ । १३५ । शेषः षड़स्रे ८ । सप्तास्रे ६ । १९३ । शेषः अष्टास्रे ६ । नवास्रे ५ । ७५ शेषः तथाच त्रिकोणे क्रमज्यासु पठिता षोड़शी २९७७ । अर्द्धजीवा । चतुरस्रे तत्रोक्ता द्वादशी २४३१ पञ्चकोणे तत्रोक्ता नवमी १९१० गता एष्या दशमी २०९३ । तयोरन्तरं १८३ । शेषकला १३५ तयोर्घातः २४७०५ तत्त्वाश्वि २२५ भक्तो लब्धिः ११० अनया सहिता गतजीवा । २०२० । इयं अर्द्धजीवा । षड़स्रे तत्रोक्ता अष्टमी १७ । ९ । सप्तास्रे षष्ठी जीवा १३१५ गता । एष्या १५ २० तयोरन्तरं २०५ । शेषकलाः १९३ अनयोर्घातः ३९५६५ । तत्त्वाश्विभक्ते १७५ लब्धिः अनया युक्ता गतजीवा १४९० इयं सप्तास्रे अर्द्धजीवा । अष्टास्रे षष्ठी १३१५ । नवास्रे पञ्चमी ११०५ गता एष्या १३१५ तयोन्तरं २१० शेषकला ७५ । तयोर्घातः २२५० तत्त्वाश्विभक्तः लब्धिः १० अनया सहिता गतजीशा ११०५ । १११५ नवास्रे अर्द्धजीवा । एताद्विगुणाः क्रमेण चक्रकला २१६०० तुल्य परिधिकवृत्ते समत्र्यस्रादीनां भुजाः यथा ५९५४ । ४८६२। ४०४० । ३४३८ । २९८० । २६३० । २२३० । क्रमेण भुजाः । यदि चक्रकलापरिधिव्यासार्द्धे ३४३८ । क्रमेण एते भुजाः तदा फलेच्छयोः समानजातीयत्वकरणेन षष्टिगुणित- प्रकृतव्यासार्द्धे क इत्यनुपाते फल द्विगुणितं किञ्चिन्यूना- धिका षष्टिगुणिते १२०००० व्यासे त्रिद्व्यङ्गाग्निनभश्चन्द्रादयः क्रमेणाङ्काःलब्धाः । यदि खखखार्क १२०००० व्यासवृत्ते एते १०३९२३ । ९४८५३ । ७०५ ३४५ । ६०००० । ५२०५५ । ४५९२२ । ४१०३१ । क्रमेण भुजाः तदा इष्टव्यास २००० वृत्ते के इत्यनुपातेन उक्तानि फलानि भुजमानानि स्युरिति अत्र वृत्तान्तर्गंतं त्रिकोणञ्च समत्रिकोणं तत्र सर्वेषां भुजानां तुल्यत्वात् । तथाहि परिधितृतीयांश रूपाणां सर्व्वचापांशानां तुल्यतया तुल्यचापांशेषु जीवास्थानीयभुजानां तुल्यत्वौचित्वात् । अन्यान्यक्षेत्रेषूपपत्तिर्लीलावतीटीकायां दर्शिता विस्तर- भयान्नोल्लिखिता । ९ स्थानमात्रे “धर्म्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे” गीता । तत्र केदारे

“यादृशं तूप्यते वीजं क्षेत्रे कालोपपादिते” येऽक्षेत्रिणो वीजवन्तः परक्षेत्रे प्रवापिणः” मनुः कलत्रे “अपुत्रेण परक्षेत्रे नियोगोत्पादितः सुतः” याज्ञ० देहे “इदं शरीरं कौन्तेय! क्षेत्रमित्यभिधीयते” गीता । क्षेत्रज्ञः “क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवम्” । “गीता क्षेत्रेष्वेवमजोऽय- मात्मा” श्रुतिः तीर्थस्थाने “प्रविशन्तस्तु तत्क्षेत्रं सर्वे स्यु र्विष्णुमूर्त्तयः” । उत्कलख० । क्षेत्र विद्यतेऽस्य इनि क्षेत्रिन्, ठन् क्षेत्रिक क्षेत्रस्वामिनि त्रि० “फलं त्वनभिसन्धाय क्षेत्रिणां वीजिनां तथा” कुर्व्वन्ति क्षेत्रिणोयद्वद् प्रत्यक्ष क्षेत्रिकस्यार्थः” “क्षेत्रिकस्यैव तद्वीजम्” मनुः । एतस्मि- न्नुपपदे कर्म्मभूते कर्त्तरि कृञः टः । क्षेत्रकरक्षेत्रकारिणि त्रि० स्त्रियां ङीप् । क्षेत्रकर्कटी स्त्री क्षेत्रजाता कर्कटी । वालुक्यां कर्कटीभेदे राजनि० क्षेत्रचिर्भिटा स्त्री क्षेत्रजाता चिर्भिटा । पाण्डुफलायां चिर्भिटाभेदे राजनि० क्षेत्रज पु० क्षेत्रे जायते जन--ड ७ त० । “यस्तल्पजः प्रमीतस्य क्लीवस्य व्याधितस्य च । स्वधर्म्मेण नियुक्तायां स पुत्रः त्रेजः स्मृतः” इति मनूक्ते १ पुत्रभेदे नियोगधर्म्मश्च मनुनोक्त्वा निषिध्य च वाग्दानोत्तरमेव पतिमरणे विहितः यथा “देवराद्वा सपिण्डाद्वा स्त्रिया सम्यङ्ग्नियुक्तया । प्रजेप्सिताऽधिगन्तव्या सन्तानस्य परिक्षये । विधवायां नियुक्तस्तु घृताक्तो वाग्यतो निशि । एकमुत्पादयेत् पुत्त्रं न द्वितीयं कथञ्चन । द्वितीयमेके प्रजनं मन्यन्ते स्त्रीषु तद्विदः । अनिर्व्वृत्त नियोगार्थं पश्यन्तो धर्म्मतस्तयोः । विधवायां नियोगार्थे निर्वृत्ते तु यथाविधि । गुरुवच्च स्नुषावच्च वर्त्तेयातां परस्परम् । नियुक्तौ यौ विधिं हित्वा वर्त्तेयातान्तु कामतः । तावुभौ पतितौ स्यातां स्नुषागगुरुतल्पगौ । नान्यस्मिन् विधवा नारी नियोक्तव्या द्विजातिभिः । अन्यस्मिन् हि नियुञ्जाना धर्म्मं हन्युः सनातनम् । नोद्वाहिकेषु मन्त्रेषु नियोगः कीर्त्त्यते क्वचित् । न विवाहविधावृक्तं विधवावेदनं पुनः । अयं द्विजैर्हि विद्वद्भिः पशुधर्म्मो विगर्हितः । मनुष्याणामपि प्रोक्तो वेने राज्यं प्रशा- सति । स महीमखिलां भुञ्जन् राजर्षिप्रवरः पुरा । वर्णानां सङ्करं चक्रे कामोपहतचेतनः । ततः प्रभृति

पृष्ठ २४०६

यो मोहात् प्रर्मातपतिकां स्त्रियम् । नियोजयत्यपत्यार्थं तं विगर्हन्ति साधवः । यस्या म्रियेत कन्याया वाचा सत्ये कृते पतिः । तामनेन विधानेन निजो विन्दत देवरः । यथाविध्यधिगम्यैनां शुक्लवस्त्रां शुचिव्रताम् । मिथो भजेताप्रसवात् सकृत् सकृदृतावृतौ” । वृहस्पतिना “उक्तो नियोगो मनुना निषिद्धः स्वयमेव हि” इत्यादिना तन्निषेधौक्तः । मिताक्षरायामप्ययं पक्षो द्व्यामुष्यायणप्रसङ्गे समर्थितः यथा “अपुत्रेण परक्षेत्रे नियोगोत्पादितः सुतः । उभयोरप्य- सौ रिक्थी पिण्डदाता च धर्म्मतः” या० । “अपुत्रो गुर्वनुज्ञातः” इत्याद्युक्तविधिना अपुत्रेण देवरादिना परक्षेत्रे परभार्य्यायां गुरु नियोगेनोत्पादितःपुत्रौभयोर्वीज क्षोत्रिणोरसौ रिक्थी रिक्थहारी पिण्डदाता च धर्म्मत इत्यस्यायमर्थः । यदाऽसौ नियुक्तोदेवरादिःस्वय- मप्यपुत्रोऽपुत्रस्य क्षेत्रे स्वपरपुत्रार्थं प्रवृत्तोयं जनयति स द्विपितृकोद्व्यामुष्यायणोद्वयोरपि ऋक्थहारी पिण्डदा- ता च । यदा तु नियुक्तः पुत्रवान् केवलं क्षेत्रिणःपुत्रार्थं यतते तदा तदुत्पन्नः क्षेत्रिणएव पुत्रोभवतिन वीजिनः- सच नियमेन वीजिनोरिक्थहारी पिण्डदोऽपीति । यथोक्तंमनुना “क्रियाभ्युपगमात् क्षेत्रं वीजार्थं यत् प्रदी- यते । तस्येह भागिनौ दृष्टौ वीजी क्षेत्रिकएवचेति” । क्रियाभ्युपगमादिति अत्रोत्पन्नमपत्यमावयोरुभयोरपि- भवत्विति संविदङ्गीकरणाद्यत् क्षेत्रं क्षेत्रस्वामिना वीजिने वीजवपनार्थं दीयते तस्मिन् क्षेत्रौत्पन्नस्यापत्यस्य वीजक्षेत्रिणौ भागिनौ दृष्टौ महर्षिभिः । तथा । “फलं- त्वनभिसन्धाय क्षेत्रिणां वीजिनां तथा । प्रत्यक्षं क्षेत्रिणामर्थो वीजाद्योनिर्व लीयसीति” मनुः । “फलं त्वनभिसन्धायेति अत्रोत्पन्नमपत्यमावयोरुभयोरस्त्वि- त्येवमनभिसन्धाय परक्षेत्रे यदपत्यमुत्पाद्यते तदपत्यं क्षेत्रिणएव । यतोवीजाद्योनिर्वलीयसी गवाश्वादिषु- तथादर्शनात् । अत्रापि नियोगोवाग्दत्ताविषयएव इतरस्य नियोगस्य मनुना गिषिंद्धत्वात् “देवराद्धा सपिण्डाद्धा स्त्रिया सम्यग्नियुक्तया । प्रजेस्पिताधिगन्तव्या सन्तानस्य परिक्षये । विधवायां नियुक्तस्तु घृताक्तोवाग्यतोनिशि । एकमुत्पादयेत्पुत्रं न द्वितीय कथञ्चन” इत्येवंनियोगमुपंन्यस्य मनुः स्वयमेव निषेधति । “नान्यस्मिन् विधवा नारी नियोक्तव्या द्विजातिभिः । अन्यस्मिन् हि नियुञ्जाना धर्म्मंहन्युःसनातनम् । नोद्वाहिकेषु मन्त्रेषु नियोगः-

कीर्त्त्यते क्वचित् । न विवाहविधावुक्तंविधवावेदनं- पुनः । एवंद्विजैर्हि विद्वद्भिःपशुधर्मोविगर्हितः । मनुष्याणामपि प्रोक्तोवेने राज्यं प्रशासति । स महीमखिलां भुञ्जन् राजर्षिप्रवरःपुरा । वर्णानां सङ्करञ्चक्रे कामोपहतचेतनः । ततःप्रभृति योमोहात् प्रमीतपतिकां स्त्रियम् । नियोजयत्यपत्यार्थे गर्हन्ते तं हि साधवः” इति । नच विहितप्रतिषिद्भत्वाद्विकल्प इति मन्तव्यम् नियोक्तॄणां निन्दाश्रवणात् । स्त्रीधर्म्मेषु व्यभिचारस्य- बहुदोषश्रवणात् संयमस्य प्रशस्तत्वाच्च । यथाह मनुरेव “कामं तु क्षपयेद्देहं पुष्पमुलफलैःश्रुभैः । नतु नामापि गृह्णीयात्पत्यौ प्रेते परस्यत्विति” जीवनार्थं पुरुषा न्तराश्रयणं प्रतिषिध्य “आसीतामरणात् क्षान्ता नियता- व्रह्मचारिणी । योधर्म्मएकपत्नीनां काङ्क्षन्ती तमनुत्तमम् । अनेकानि सहस्राणि कौमारव्रह्मचारिणाम् । दिवं गतानि विप्राणामकृत्वा कुलसन्ततिम् । मृते भर्तरि साध्वो स्त्री ब्रह्मचर्य्ये व्यवस्थिता । स्वर्गं गच्छत्यपुत्रापि यथा ते व्रह्मचारिणः । अपत्यलोभाद्या तु स्त्री भर्तारमति वर्तते । सेह निन्दामवाप्नोति परलोकाच्च हीयत” इति पुत्रार्थमपि पुरुषान्तराश्रयणं निषेधति । तस्माद्विहित- प्रतिषिद्धत्वाद्विकल्पैति न युक्तम् । एवं विवाह- संस्कृतानियोंगे प्रतिषिद्धे कस्तर्हि धर्म्मोनियोग इत्यतआह “यस्याग्नियेत कन्याया वाचा सत्ये कृते पतिः । तामनेन विधांनेन निजोविन्देत देवरः । यथाविध्यधिगम्यैनां शुक्लवस्त्रां शुचिव्रताम् । मिथोभजेताप्रसवात्सकृत्सकृट्टता- वृताविति” । यस्मै वाग्त्ता कन्या स प्रतिग्रहमन्तरेणैव तस्याः पतिरित्यस्मादेष गम्यते । तस्मिन् प्रेते देवरस्तस्य- ज्येष्ठःकनिष्ठोवा निजःसोदरोविन्देत परिणयेत् । यथाविधि यथाशास्त्रमधिगम्य परिणीयानेन विधानेन घृता- भ्यङ्गवाङ्गियमादिना । शुक्लवस्त्रां शुचिव्रतां मनोवांक्वाय- संयमां मिथोरहस्यागर्भग्रहोणात्प्रभृत्येकैकं वारं गच्छेत् । अयञ्च विवाहोवाचनिकोघृताभ्यङ्गादिनियमवन्नियुक्ताभिग- मनाङ्गमिति न देवरस्य भार्य्यात्वमापादयत्यतस्तदुत्पन्नम- पत्यं क्षेत्रस्वामिनएव मवति न देवरस्य संविदा तूमयोरपि” अनेन सन्दर्भेण प्रमीतपतिकायां नियोगनिषेधात् सधवायामनिषेधः तेन पाण्डुराजेन कुन्त्यां माद्र्यां च नियोगद्वारा पुत्राणामुत्पादनं न विरुद्धम् । वस्तुतः “अनेकधा कृताः पुत्रा ऋषिभिर्यैः पुरातनैः न शक्यन्तेऽधुना कर्त्तुं शक्तिहीनैरिदन्तनैः” इति वृहस्प-

पृष्ठ २४०७

तिना शक्तिहोनानामेवेदानीन्तनानां तथाचरणस्य निषेधात् शक्तिशालिभिऋषिभिस्तस्याचरणं न निषि- द्धं तेषां तपःप्रभावात् तत्पापक्षयसम्भवात् । अतएव मृतपतिकयोरपि अम्बिकाम्बालिकयोर्विचित्रवीर्य्यभा- र्य्ययोर्नियोगात् व्यासेन धृतराष्ट्रपाण्डुरूपक्षत्रजयोरुत्- पादनं न विरुद्धम् । अतएवादित्यपुराणे कलिवर्ज्य- प्रकरणे “देवरेण सुतोत्पत्तिर्दत्तकन्या प्रदीयते” इत्युक्तं कालिकापुराणे च तत्प्रकरणे “दत्तौरसेतरेषां च पुत्र- त्वेन परिग्रहः” इत्युक्तम् । धृतराष्ट्रादीनां तु कलियुगोत् पन्नत्वेऽपि वासुदेवस्य भूमावस्थितिपर्य्यन्तं कलिधर्म्माणां प्रादुर्भावाभावान्न विरोधः । अतः कलौ तस्य सर्व्वथा निषेधात् तद्विषये विशेषी नाभिहिता । २ क्षेत्रजात- मात्रे त्रि० ३ श्वेतकण्टकार्य्यां ४ शशाण्डुल्यां ६ गोमूत्रि- कायां ६ शिल्पिकायां ७ चविकायाञ्च स्त्री राजनि० क्षेत्रज्ञ पु० क्षवमात्मत्वेन सर्व्वज्ञत्वेन वा जानाति ज्ञा--क । १ आत्मत्मत्वेन देहाद्यभिमानिनि जीवे २ सर्व्वज्ञे परमेश्वरे । “इदं शरीरं कौन्तेय! क्षेत्रमित्यभिधीयते । एतद्योवेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः । क्षेत्रज्ञञ्चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत! । क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यत्तज्ज्ञानं मतं मम! तत् क्षेत्रं यच्च यादृक् चं यद्विकारि यतश्च यत् । स च योयत्प्रभावश्च तत् समासेन मे शृणु । ऋषिभि- र्बहुवा गीतं छन्दोभिर्विविधैः पृथक् । ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः । महाभूतान्यहङ्कारोबुद्धिरव्यक्त- मेव च । इन्द्रियाणि दशैकञ्च पञ्च चेन्द्रियगोचराः । इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं संघातश्चेतना धृतिः । एतत् क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम्” गीता । “अव्ययः पुरुषः साक्षी क्षेत्रज्ञोऽक्षर एव च” विष्णु स० ३ साक्षिणि च । “प्रकृत्यास्तु विकाराये क्षेत्रज्ञस्तैरधिष्ठितः” नचैनं ते प्रजानान्ति स तु जानाति तानि वै” भा० शा० २४३ अ० । “यस्यात्मनः कारयिता तं क्षेत्रज्ञं प्रचक्षते” इति मनूक्ते ४ अन्तर्यामिणि “हृदि स्थितः कर्म्मसाक्षी क्षेत्रज्ञो यस्य तुष्यति” भा० आ० ३०१६ श्लो० । ५ वटुकभैरवे “क्षेत्रज्ञः क्षत्रियोविराट्” वटुकस्तवः । ६ विदग्धे त्रि० मेदि० ७ कृषके त्रि० शब्दरत्ना० ८ क्षेत्रज्ञातरि त्रि० “तद्यथा हिरण्य- निधिं निहितमक्षेत्रज्ञ उपर्य्युपरि सञ्चरन्तो न विन्देयुः” छा० उ० । ततः व्राह्मणा० भावे ष्यञ् क्षेत्रज्ञ्य युवा० अण् । क्षैत्रज्ञ तद्भावे न० । क्षेत्रदूती स्त्री क्षेत्रे दूतीव । श्वेतकण्टकारिकायाम् राजनि० ।

क्षेत्रपति पु० ६ त० । त्रेस्वामिनि “जीवं त्रेपतिं प्राहुः केचिदग्निमथापरे । स्वतन्त्र एव स कश्चित् क्षेत्रस्य पतिरि- ष्यते” तन्त्र० क्षेत्रपतेरपत्यादि पत्युत्तरपदत्वेऽपि अश्व- पत्यादौ पाठातण् । क्षैत्रपत तदपत्यादिषु त्रि० । क्षेत्रपर्पटी स्त्री क्षत्रे पर्यटीव । (तेपापड़ा) इति ख्याते क्षुपभेदे वैद्यकम् । क्षेत्रपाल त्रि० क्षेत्रं पालयति पालि--अण् । १ क्षेत्ररक्षके त्रि० । २ भैरवभेदे पु० । तद्भेदाः प्रयोगसारे उक्ता यथा “भेदा एकोनपञ्चाशत् क्षेत्रपालस्य कीर्त्तिताः । मातृकावी- जभेदेन सम्भिन्ना नामभेदतः । अजरश्चापकुम्भश्च इन्द्र- स्तुतस्ततःपरः । ईड़ाचारश्चोक्थसंज्ञ ऊष्माद ऋषिसूदनः । ॠमुक्ती ऌप्तकेशश्च ॡप्तकश्चैकदंष्ट्रकः । ऐरावतश्चौघबन्धु- रौषधेशस्तथैव च । अञ्जनश्चास्त्रवारश्च कबलः खरुखा- नलः । गोमुख्यश्चैव घण्टादोङमनाश्चण्डवारणः । छटाटोपो जटालाख्यो झङ्कारश्च ञदुश्चरः । टङ्कपाणिस्तथा- चान्यष्ठानबन्धुश्च डामरः । ढक्कारवी णवर्णश्च तडिद्देह स्थिरस्तथा । दन्तुरोधनदश्चान्योनतिक्तान्तः प्रचण्डकः । फट्कारोबीरसंघश्च भृङ्गाख्यो मेघभासुरः । युगान्तो रौद्ररूपश्च लम्बोष्ठो वसुमांस्तथा । शूकनन्दः षडालाख्यः सुनामा हम्बुकस्तथा । एते भेदाः समाख्याता मातृका- क्षरयोनिकाः” । क्षेत्रपालकथनप्रयोजनं यथा “नाम पद्यस्य बर्णानां यो वर्णो मातृकान्तरे । दृश्यते प्रथमं तत्र तत्रायं क्षेत्रपालकः । तत्र तत्र विशिष्टात्मा भेदैरेतैर्व्यव- स्थितः । ततो विशिष्टो यष्टव्यः क्षेत्रपालस्तु सर्वतः । क्षत्र- पालमसंपूज्य यः कर्म कुरुते क्वचित् । तस्य कर्मफलं हन्ति क्षेत्रपाली न संशयः” । तन्त्रोक्ते २ पश्चिमद्वारपाले भैरव- भेदे च “गणेशं वटुकं चैव क्षेत्रपालञ्च योगिनीः । पूर्बादि- क्रमयोगेन द्वारपालान् प्रपूजयेत्” तन्त्र० ३ क्षेत्रपालके त्रि० क्षेत्रफल न० क्षेत्रस्य फलम् । १ मूम्यादिक्षेत्रजाते शस्यादौ । लीलावत्याद्युक्ते त्रिकोणादिक्षेत्रभवे २ हस्तादिरूपे (कालि) फले क्षत्रशब्दे विवृतिः । क्षेत्रमालिका स्त्री क्षेत्रं मालयति मल--णिच्--ण्वुल् । वचायां वैद्यकम् । क्षेत्ररुहा स्त्री क्षेत्रे रोहति रुह--क । १ वालुक्यां कर्कटीभेदे राजनि० । २ क्षेत्रजातमात्रे त्रि० । क्षेत्रव्यवहार पु० लीलावतीप्रदर्शिते त्रिकोणादिक्षेत्रफलादितत्त्वज्ञापके व्यवहारभेदे । क्षेत्रसम्भव त्रि० क्षेत्रे सम्भवति सम् + भू--अच् । १ क्षेत्रजाते “क्षेत्रसम्भवफलं घनं भवेत्” लीला० । २ भूमिजातमात्रे त्रि० । ३ भिण्डाक्षुपे पु० राजनि० ।

पृष्ठ २४०८

क्षेत्रसम्भूत पु० क्षेत्रे संभूतः । १ कुन्दरे पु० शब्दचि० २ भूमि- भवे त्रि० । क्षेत्रसाधस् त्रि० क्षेत्रं साधयति साधि--असुन् । क्षेत्रसाधके “सपर्य्यन्त पुरुप्रियं मित्रं न क्षत्रसाधसा” ऋ० ८, ३१, १४ । क्षेत्राजीव त्रि० क्षेत्रं तत्फलं शस्यं आजीवति आ--जीव- अण् । कर्षके अमरः । क्षेत्राधिदेवता स्त्री ६ त० । सिद्धस्थानतीर्थाधिष्ठातृदेवता- भेदे । तन्नामोच्चारणञ्च श्रोशब्दोच्चारणपूर्वं कार्य्यं यथाह सं० त० प्रयोगसारः “देवं गुरुं गुरुस्थानं क्षेत्र क्षत्रा- धिदेवताम् । सिद्धं सिद्धाधिकारांश्च श्रीपूर्वं समुदीरयेत्” । क्षेत्राधिप स्त्री ६ त० । १ मेषादिद्वादशराशिस्वामिषु कुजा- दिषु क्षेत्रशब्दे विवृतिः । २ क्षेत्रस्वामिनि त्रि० । क्षेत्रामलकी स्त्री त्रे जाता आमलकी । भूम्यालक्याम् शब्दमा० । क्षेत्रिक त्रि० क्षेत्रमस्त्यस्य ठन् । क्षत्रस्वामिनि । “ओघवाता- हृतं वीजं यस्य क्षेत्रे प्ररोहति । क्षेत्रिकस्यैव तद्वीजम्” मनुः । इनि क्षेत्रिन् अप्यत्र क्षेत्रशब्दे उदा० । “याव- च्छस्यं विनश्येत्तु क्षेत्री तस्य फलं लभेत्” याज्ञ० । क्षेत्रिय त्रि० परक्षेत्रे देहान्तरे चिकित्स्यः परक्षत्रस्य क्षेत्रि- यजादेशः । देहान्तरे चिकित्स्ये अप्रतीकार्य्ये १ रोगे “दण्डो- ऽयं क्षेत्रियो येन मय्यपातीति साऽब्रवीत्” भट्टिः । क्षत्र- मस्त्यस्य वा० घ । २ क्षेत्रस्वामिनि त्रि० । “क्षेत्रियस्यात्यये दण्डो भागाद्दशगुणोभवेत् । ततोऽर्द्धदण्डोभृत्यानामज्ञानात् क्षत्रियस्य तु” मनुः क्षत्रियस्येत्यत्र क्षेत्रिकस्येति पाठान्त- रम् । क्षेत्रे भवः बा० घ । ४ क्षेत्रजाते तृणादौ त्रि० क्षेत्रे स्वपरक्षत्रमात्रे प्रसितः बा० वः । ५ परदाररते पु० मेदि० । क्षेत्रेक्षु पु० क्षेत्रे इक्षुरिव । यावनाले (जुह्नारी) ख्याते राजनि० क्षेप पु० क्षिप--घञ् । १ निन्दायां, २ विक्षेपे, ३ प्रेरणे, ४ लेपने ५ हेलायां ६ लङ्घने हेम० । करणे घञ् । ६ गर्वे मेदि० ७ विलम्बे हेम० । कर्मणि घञ् । ८ गुच्छे त्रिका० । तत्र निन्दायां, “सत्यासत्यानृतंस्तोत्रे न्यूनाङ्गेन्द्रियरो गिणाम् । क्षेपं करोति चेद्दण्ड्यः” याज्ञ० । “क्षेप- संप्राप्तवांस्तत्र प्रकृत्या कोपनः प्रभुः” भा० शा० ४९ अ० । “क्षेपयुक्तैर्वचोभिः” भा० आ० ५५५ श्लो० । विक्षेपे दृष्टिक्षेपः अपटीक्षेपः । विलम्बे “कृतक्षणक्षेप- मुदैक्षताच्यतम्” माघः । कर्मणि घञ् । क्षिप्यमाणे कट्टकशब्दे पृ० २०७१ उदा० फलान्यधोधस्तदधो निवेश्यः” लीला० क्षेप + स्वार्थे कातत्रार्थे “भाज्यीहारः क्षेपक- श्चापवर्त्त्य” इत्यादि तत्र शब्दे लीलावतीवाक्यमुक्तम् ।

क्षेपक त्रि० क्षिप--ण्वुल् । १ विक्षेपकर्त्तरि ग्रन्थकृदकृतांशस्य तद्ग्रन्थमध्ये सन्निवेशके च । क्षेप + स्वार्थे क । क्षिप्यमाणे यथा लीलावत्यां “पादोन्पद्याकतुल्यटङ्कैरित्यादि” श्लोकद्वयम् । क्षेपण न० क्षिप--ल्युट् । १ अपवादे २ लङ्घने ३ मारणे ४ विक्षपे ५ यापने च । “आयुषः क्षेपणार्थञ्च तु दातव्यं स्त्रीधनं विना” हरीतः “उपाकर्मणि चोत्सर्गे त्रिरात्रं क्षेपणं स्मृतम्” मनुः । करण ल्युट् । ६ क्षेपसाधने मल्लव्यापार- भेदे (फेलान) “क्षेपणैर्मुष्टिभिश्चैवावरोहोद्धूतनिःस्वनैः” भा० वि० १३ अ० “क्षेपणं कथ्यते यत्तु स्थानात् प्रच्यावनं हठात्” तद्याख्यायां नीलकण्ठधृतं मल्लशास्तम् । क्षेपणि(णी) स्त्री क्षिप बा० अनि वा ङीप् । १ नौकादण्डे (दांड़) अमरः । २ जालभेदे (क्षेपलाजाल) मेदिनिः । क्षेपणीय पु० क्षिप--अनीयर् । “क्षेपणीयोभिन्दिपालः खङ्गो- दीर्घमहाफलः” यादवोक्तलक्षणे १ भिन्दिपालेऽस्त्रे, २ क्षेप्यमात्रे पाषाणादिके त्रि० । “नाराचक्षेपणीयाश्म- निष्पेषपतितानलम्” रघुः । क्षेपिमन् पु० क्षिप्रस्य भावः पृथ्वा० इमनिच्” क्षेपादेशः । शीघ्रतायाम् । क्षेपिष्ठ त्रि० अतिशयेन क्षिप्रः इष्टन् क्षेपादेशः । अतिशय- शीघ्रे “वायुर्वै क्षेपिष्ठा देवता” श्रुतिः । ईयसुन् । क्षेपीयस् तत्रार्थे त्रि० स्त्रियां ङीप् । क्षेम पु० क्षि--मन् । १ चोरनामगन्धद्रव्ये । २ लब्धवस्तुनोरक्षणे पु० न० अर्द्धर्चादि० मेदिनिः । “उपेयादीश्वरञ्चैव योगक्षेमार्थसिद्धये” याज्ञ० लब्धस्य रक्षणं क्षेमः” आ० त० रघु० । “यन्ता च मे धर्त्ता च ये क्षेमश्चमे” यजु० १८, ७०, क्षेमः विद्यमान धनादे रक्षणशक्तिः” वेददी० । ३ विद्य- मानसत्ताकस्य वस्तुनः स्वाधिकरणे विशिष्ट बुद्धि नियामक सम्बन्ध विशेष व्यवस्थापने क्षेमिकशब्दे विवृतिः । ४ कुशले न० ५ तद्वति त्रि० अम० । “गृहाण राज्यं विपुलं क्षेमं निभृतकण्टकम्” भा० व० २५९७६ श्लो० “कृतःक्षेमः पुनः पन्थाः” भा० व० ४४४ श्लो० “श्वश्रूश्वशुरभर्त्तृणां मम क्षेमास्तु शर्वरी” २९८ अ० । ६ मुक्तौ न० हेम० “भविता सहदेवस्य” इत्युपक्रमे “अथ मागधराजानो भाविनोये वदामिते” “ततः श्रुतञ्जयाद्विप्र! शुचिस्तस्य भविष्यति । क्षेमोऽथ सुव्रतस्तस्माद्धर्म्मस्तत्र समन्ततः” भा० श० ९, २२, ३० अ० उक्ते सहदेववंश्ये ७ नृपभेदे पु० । “जन्मसम्पद्विपत्क्षेमं प्रत्यरिः साधकोबधः । मित्रं परममित्रं च” ज्यो० उक्ते स्वजन्मतारावघिके चतुर्थप्रयोदशद्वाविंशे ८ नक्षत्रे च न० ।

पृष्ठ २४०९

क्षेमक पु० क्षेम--स्वार्थे क । १ चोरनामगन्धद्रव्ये जटा० २ राक्षसभेदे, “एतस्मिन्नेव काले तु पुरीं वाराणसीं नृप! पुण्यां निवेशयामास क्षेमको नाम राक्षसः” हरि० २९ अ० ३ पाण्डुवंश्ये नृपभेदे । “दण्डपाणिर्निमिस्तस्य क्षेमको भविता ततः” इत्युपक्रमे “क्षेमकं प्राप्य राजानं संस्थं प्राप्स्यति तै कलौ” भा० ९, २२, २९ श्लो० । क्षेमकर त्रि० क्षेमं करोति कृ--अच् ६ त० । १ मङ्गलकारके “पन्यानं वः प्रवक्ष्यामि शिवं क्षेमकरं द्विजाः!” भा० आश्व० ३५ अ० । क्षेमकार त्रि० क्षेमं करोति कृ--अण् उप० स० । मङ्गलकारके “पितुः प्रियङ्करी भर्त्ता क्षेमकारस्तपस्विनाम्” भट्टिः क्षेमकृत् त्रि० क्षेमं करोति कृ--क्विप् ६ त० । १ कृतमङ्गले २ उपात्तस्य रक्षके परमेश्वरे पु० । “अनियन्ता निवृत्तात्मा संक्षेप्ता क्षेमकृच्छिवः” विष्णुसं० । क्षेमङ्कर त्रि० क्षेमं करोति “क्षेमप्रियमद्रेऽण् च” पा० चकारात् खच् मुम् च । क्षेमकारके । क्षेमङ्करी स्त्री “क्षेमान् देवेषु सा देवी कृत्वा दैत्यपतेः क्षयम् । क्षेमङ्करी शिवेनोक्ता पूज्या लोके भविष्यसि” देवीपु० ४० अ० उक्ते १ देवीभेदे, २ शङ्खचिल्ल्याञ्च । “कुङ्कमारुणस- र्वाङ्गि! कुन्देन्दुधवलानने । मत्स्यमांसप्रिये! देवि! क्षेमङ्करि! नमोऽस्तु ते” इति तत्प्रणाममन्त्रः क्षेमदर्शिन् त्रि० क्षेमं पश्यति दृश--णिनि । मङ्गलदर्शिनि स्त्रियां ङीप् । कोसलाधिपराजभेदे । “कोसलानामाधिपत्यं संप्राप्तं क्षेमदर्शिनम्” “स काकं पञ्चरे बद्ध्वा विषयं क्षे- मदर्शिनः” भा० शा० ८२ अ० । क्षेमधन्वन् पु० रामवंश्ये राजभेदे । “रामस्य तनयोजज्ञे कुश इत्यभिविश्रुतः” इत्युपक्रमे “नभस्य कुण्डरीकस्तु क्षेमधन्वा ततः स्मृतः” हरि० १५ फ० । “स क्षेमधन्वानमयोधय- द्वली” रघुः । क्षेमधूर्त्त पु० ब० व० वृह० सं० कूर्म्मविभागे “श्यामाकाः क्षेम धूर्त्ताश्च” इति उत्तरस्यामुक्ते देशभेदे । क्षेमधूर्त्ति पु० कैकेयदेशाधिपे राजभेदे । “वृहत्क्षेत्रमथा- यन्तं कैकेयं दृढ़विक्रमम् । क्षेमधूर्त्तिं महाराज! विव्याधोरसि मार्गणैः” भा० द्रो० १०७ अ० । “गणः क्रोधवशो नाम यस्ते राजन्! प्रकीर्त्तितः । ततः सञ्जज्ञिरे वीराः” इत्युपक्रमे “कारुक्षेमश्च राजानः क्षेमधूर्त्ति स्तथैव च” भा० आ० ६७ अ० । क्षेमफला स्त्री० क्षेमं फलं यस्य । उदुम्बरवृक्षे शब्दच० । क्षेमाफलेति पाठे पृषो० ।

क्षेममूर्त्ति स्त्री दुर्य्योधनभ्रातृभेदे “उग्रश्रवाः उग्रसेनः क्षेम- मूर्त्तिस्तथैव च” भा० आ० ६७ अ० । क्षेमवृद्धिन् त्रि० क्षेमस्य वृद्धमस्त्यस्य इनि । क्षेमवर्द्धनये ततः वाह्वा० इञ् । क्षैमवृद्धि तदपत्ये पु० स्त्री० । क्षेमा स्त्री १ देवीमूर्त्तिभेदे “निस्त्रिंसे पूजयेत् क्षेमां सर्वकाम- फलप्रदाम्” देवी० पु० ४७ अ० । २ अप्सरीभेदे च “अम्बिका लक्षणा क्षेमा देवी रम्भा मनोरमा” भा० आ० १२३ अ० । क्षेमाधि पु० मिथिलाधिपे राजभेदे । “अरिष्टनेमिस्तस्यापि श्रुतायुस्तत् सुपार्श्वकः । ततश्चित्ररथोयस्य क्षेमाधिर्मि- थिलाधिपः” भाग० ९, १३, १४ । क्षेमासन न० “अथ क्षेमासनं वक्ष्ये यत् कृत्वा प्रेक्षयेद्दिवम् । दक्षहस्ते दक्षषादं केवलं स्थापयेत् सुधीः” इति रुद्रयाम- लोक्ते आसनभेदे । क्षेम्य द्रि० क्षेमाय साधु यत् । कुशलयोग्ये “सायं मनुष्याश्च पशवश्च क्षेम्या भवन्ति” श्रुतिः । क्षेय त्रि० क्षेतुं योग्यः क्षि--यत् । क्षेतुंयोग्ये । क्षेव सेवने भ्वा० पर० सक० सेट् । क्षेवति अक्षेवीत् चिक्षेव । क्षै क्षये भ्वा० पर० अक० अनिट् । क्षायति अक्षासीत् चक्षौ । क्षेयं क्षाता क्षामः । क्षैत त्रि० क्षितेरयम् अण् । १ क्षितिसम्बन्धिनि २ क्षीणता- सम्बन्धिनि च “यशस्तरोयशसां क्षैतो अस्मे” ऋ० ९, ९७, ३, क्षैतयत पु० क्षैताय क्षीणतायै यतते यत--अच् । क्षीणता- यै यतमाने ऋषिभेदे तस्यापत्यादि तिका० फिञ् । क्षैत- यतायनि तदपत्यादौ क्षैत्र न० क्षेत्राणां समूहः भिक्षा० अण् । १ क्षेत्रसमूहे । स्वार्थे अण् । २ क्षेत्रे च “वैश्वानरं क्षैत्रजित्याय देवाः” यजु० ३३, ६० । क्षेत्रमेव क्षैत्रं तस्य जित्यं जयस्तस्मै यजमा- नस्य क्षेत्राप्त्यै” वेददी० क्षैमिक त्रि० क्षेमेण निर्वृत्तं ठञ् । १ लब्धस्य रक्षणोप- योगिनि २ विद्यमानसत्ताकस्य वस्तुनः स्व्यधिकरणे स्वति- शिष्टवुद्धिनियामकसम्बन्धव्यवस्थापननिर्वाह्ये जन्यत्वे च । यथा दुःखात्यन्तामावस्य मोक्षत्ववादिमते अत्यन्ताभाव- स्याजन्यत्वेऽपि स्वप्रतियोगिदुःखानुत्पादनद्वारा स्वाधि- करणे स्वविशिष्टबुद्धिनियामकदुःखाकालीनस्वरूप सम्बन्धनिर्वाहकत्वं तत्त्वज्ञानस्येति दुःखात्यन्ताभावस्य क्षैमिकी तत्त्वज्ञानसाध्यता । एवं कृतिसाध्यत्वस्य विध्य- र्थत्वमते “एकादश्यामुपवसेत्” इत्यादौ अहोरात्र भोजनाभावस्य क्षैमिकं कृतिसाध्यत्वम् । “भावोयथाऽ-

पृष्ठ २४१०

भावः कार्य्यवत् कारणं मतः” इत्युदयनाकार्य्यैरमावमात्रस्य दृष्टान्तविधया कार्य्यत्वोक्तिः क्षैमिकविषया । एतेन प्रायश्चित्तविवेकटीकायां श्रीकृष्णतर्कालङ्कारेणात्यन्ता- भावस्य क्षैमिकजन्यत्वस्य निराकरणम् निरस्तम् प्रतियोग्यकालीनस्वरूपसम्बन्धविशेषस्यैवात्यन्ताभावविशि- ष्टबोधनियामकत्वेन तादृशसम्बन्धस्य तत्त्वज्ञानकृत्या- दिनिर्वाह्यत्वान् स्वाधिकरणे सति हि दुःखे भोजने वा तादृशस्वरूपसम्बन्धाभावात् विशिष्टबुद्धेरनुदयात् तस्य तत्त्वज्ञानादिप्रयोज्यत्वमेवमन्यत्रोहाम् क्षैरह्रद त्रि० क्षीरह्रदस्येदम् शिवा० अण् । क्षीरह्रद- सम्बन्धिनि । क्षैरेय त्वि० क्षीरे संस्कृतम् ढञ् । १ क्षीरे संस्कृते परमान्ने न० हेम० । २ यवाग्वां स्त्री ङीप् । क्षोड़ पु० खोड़--घञ् पृषो० । १ आलाने गजबन्धन्याम् शब्दचि० क्षोण त्रि० क्षि--बा० डोन । क्षयशीले । “महः क्षोणस्याश्विना कण्वाय” ऋ० १, ११७, ८ क्षोणस्य क्षयणस्य निरु० ६, ६, क्षोणि(णी) स्त्री क्षै--बा० डोनि वा ङीप् । १ पृथिव्यां निघ० । “मत्स्यो युगान्तसमये मनुनोपलब्धः क्षोणीमयो निखिलजीवनिकायकेतुः” भाग० २, ७, १३ । २ एकसंख्यायाञ्च क्षोद पु० क्षुद--घञ् । १ चूर्ण्णने पेषणे अमरः कर्म्मणि घञ् । २ रजसि च हेम० । “आनेमिमग्नैः शितिकण्ठपक्ष क्षोदद्युतश्चुक्षुभिरे रथौघैः” माघः “षष्ठः खण्डनखण्ड खाद्यंसहजक्षोदक्षमे” नैष० । क्षोदक्षम त्रि० क्षोदं क्षमते क्षम--अच् । विचारसहे “षष्ठः खण्डनखाद्यसहजक्षोदक्षमे” नैष० । क्षोदस् न० क्षुद--असुन् । जले निघ० । क्षोदित न० क्षुद--णिच्--क्त । १ चूर्ण्णिते पेषिते शब्दचि० । क्षोदिमन् पु० क्षुद्रस्य भावः इमनिच् क्षोदादेशः । क्षुद्रतायाम् । क्षोदिष्ठ त्रि० अतिशयेन क्षुद्रः इष्ठन् क्षोदादेशः । अतिक्षुद्रे । क्षोदीयस् त्रि० अतिशयेन क्षुद्र ईयसुन् क्षोदादेशः । क्षुद्रतरे “वृहत्सहायः कार्य्यान्तं क्षोदीयानपि गच्छति” माघः स्त्रियां ङीप् । क्षोधुक त्रि० क्षुध--वा० उकञ् । क्षुधायुक्ते । “क्षोधुका हास्यप्रजाश्च भवन्ति” शत० ब्रा० १, ५, २, ७ । क्षोभ पु० क्षुभ--घञ् । १ सञ्चलने “स नूपुरक्षोभपदाभिरासीत्” “रथक्षोभपरिश्रान्तः” रघुः । २ विकारे च “क्षोभमाशु हृदयं न यदूनाम्” माघः । “अथेन्द्रियक्षोभमयुग्मनेत्रः” कुमा० ।

क्षोभक पु० “दुर्जराख्यस्य पूर्वस्यां पुरं नाम वरासनम् । तद्दक्षिणे महाशैलः क्षोभको नाम नामतः” कालिकापु० ७ अ० उक्ते कामाख्यतीर्थस्थनगरभेदे । क्षुभ--ण्वुल् । २ क्षोभ- कारके त्रि० । क्षोभण त्रि० क्षुभ--णिच्--ल्यु । १ क्षोभजनके । २ कामवाणविशेषे पु० पञ्चवाणशब्दे विवृतिः ३ शिवे पु० । “नमो बुद्धाय लुब्धाय क्षुब्धाय क्षोभणाय च” भा० शा० २८६ अ० शिवसहस्रनाम । ४ विष्णौ । “उद्भवः क्षोभणो देवः श्रुत- गर्भोरमेश्वरः” विष्णुसं० तस्य च सृष्टिकाले प्रकृत्यादि- क्षोभकत्वात्तथात्वम् यथाह विष्णु पु० “प्रकृतिं पुरुषं चैव प्रविश्यात्मेच्छया प्रभुः । क्षोभयामास भगवान् सर्ग- कालेऽव्ययाव्ययौ” । भावे ल्युट् । ५ क्षोभणे न० । क्षोम न० क्षु--मन् । १ मण्डपोपरिशालायाम्(चिलेघर)शब्दचि० । २ अट्टे भरतः ३ गणहासके पु० जटाधरः संज्ञायां कन् । तत्रार्थे ४ चोरनामगन्धद्रव्ये पु० शब्दचि० । क्षौ(ण)णी स्त्री क्षु--वा० नि वृद्धिश्च वा ङीप् । १ घरण्याम् अमरः । अन्या व्युत्पत्तिः ब्रह्मवै० पु० २०७ अ० उक्ता यथा “इज्या च यागधाराच्च क्षौणी क्षीणा लये च या । महालये क्षयं यान्ति क्षितिस्तन प्रकीर्त्तिता” तेन क्षीणाशब्दात् पृषो० साधु । २ एकसंख्यायाञ्च । क्षौणीप्राचीर पु० क्षौणी प्राचीर इव यस्य । समुद्रे जटा० । क्षौणीभुज् पु० क्षौणीं भुनक्ति अवति भुज--क्विप् । क्षिति पालके राजनि क्षौद्र न० क्षुद्राभिः सरघाभिर्निर्वृत्तम् अण् । “मक्षिकाः कपिलाः सूक्ष्माः क्षुद्राख्यास्तत्कृतं मधु । मुनिभिः क्षौद्रमित्युक्तं तद्वर्णात् कपिलं भवेत्” इति भावप्र० उक्ते १ मधुनि अमरः । “सक्षौद्रपटलैरिव” रघुः । “गुणैर्माक्षिकवत् क्षौद्रं विशेषान्मेहनं परम्” भावप्र० । २ जले मेदि० । ३ चम्पकवृक्षे पु० शब्द च० । ४ क्षितिकणे पांशौ न० शब्दचि० ५ मागध्यां जाते जातिसङ्करभेदे पु० स्त्री० “चतुरो मागधी सूते क्रूरान् मायोपजीविनः । मांसं स्वादुकरं क्षौद्रं सौगन्ध्यमिति विश्रुतम्” भा० अनु० ४८ अ० । क्षुद्रस्य भावः अण् । ६ क्षुद्रतायां न० । क्षौद्रक्य न० क्षुद्रकः आयुधजीविसंघः स्वार्थे ञ्यट् । आयुधजीविसंघे टित्त्वसामर्थ्यात् स्त्रियां ङीप् क्षौद्र कीत्यप्यत्र स्त्री सि० कौ० । क्षौद्रज न० क्षौद्रात् जायते जन--ड । (मोम) ख्याते १ सिक्- थके राजनि० । २ मधुजातमात्रे त्रि० । क्षौद्रधातु पु० कर्म० । माक्षिके उपधातुभेदे वैद्यकम् ।

पृष्ठ २४११

क्षौद्रप्रिय पु० क्षौद्रमिव प्रियः स्वादुत्वात् । १ जलमधूकद्रुमे ६ व० । २ मधुप्रिये त्रि० । क्षौद्रमेह पु० क्षौद्रमिव मेहः । मधुमेहे इक्षु मेहशब्दे ९१० पृ० सुश्रुतवाक्ये तल्लक्षणं दृश्यम् “कषायं मधुरं रूक्षं क्षौद्रमेहं वदेतबुधः” भावप्र० । क्षौद्रेय न० क्षौद्रे भवः ठञ् । (मोम) सिक्थके राजनि० । क्षौम न० क्षु--मन् प्रज्ञा० स्वार्थे अण् । १ दुकूले पट्टवस्त्रे । “श्रियः पद्मनिषण्णायाः क्षौमान्तरितभेखले” रघुः “क्षौममाकुलतया विचकर्ष” माघः “वसीरन्नानुपूर्व्येण शाणक्षौमाविकानि च” मनुः । क्षुमाया अतस्या विकारः अण् । २ शणभेदजातवस्त्रे स्त्रियां ङीप् क्षौमी कन्था । क्षौमेण दुकूलेन परवृती रथः अण् । ३ दुकूलपरिवृते रथे पु० । ३ हर्म्यभेदे पु० न० कोटिल्यः । अट्टे अमरः । अट्टश्च प्राकाराग्रस्थितवलगृहमिति केचित् । मण्डपोपरि- निर्म्मित गृहम् (चिलेषर) इत्यन्ये । क्षौमिक पु० क्षौममिव कायति कै--क । चोरनामगन्धद्रव्ये । शब्दचि० । क्षौमी स्त्री क्षुमैव स्वार्थे प्रज्ञा० अण् ङीप् । १ अतस्यां (मसिना)ख्याते वृक्षे । क्षुमाया विकारः कन्था अण् ङीप् । २ क्षुमाजातशणकृतकन्थायां स्त्री । क्षौर न० क्षुरेण निर्वृत्तम् अण् । १ क्षुरकर्म्मणि केशकर्त्तने । तत्र विहितनक्षत्रादि क्षुरकर्म्मशब्दे २३८६ पृ० उक्त- प्रायं विशेषोऽत्र कश्चिदभिधीयते “व्रतानामुपवासानां श्राद्धादीनाञ्च संयमे । न करोति क्षौरकर्म अशुचिः सर्वकर्मसु । स च तिष्ठति कुण्डेषु नखादीनाञ्च सुन्दरि! । तदेव दिनमानावदंतद्भोजी दण्ड- ताड़ितः” व्रह्म वै० पु० २७ अ० । “चन्द्रशुद्धिर्यदा नास्ति तारायाश्च विशेषतः । अक्षौरभेऽपि कर्त्तव्यं चन्द्रचन्द्र जयोर्द्दिने” ज्यो० त० । “मानं क्षौरे हन्तिगुरुः शुक्रं शुक्रो- धनं रविः । आयुरङ्गारको हन्ति सर्वं हन्ति शनैश्चरः” श्रीपतिरत्नमाला । “आज्ञया नरपतेर्द्विजन्मनां दारकर्म मृत सूतकेषु च । बन्धमोक्षमक्षदीक्षणेष्वपि क्षौरमिष्टमखिलेषु चोडुषु” भोजदे० । “दवकार्ये पितृश्राद्धे रवेरंशपरिक्षये । क्षुरिकर्म न कुर्वीत जन्ममासे च जन्मभे” वृद्धगार्ग्यः, “केशवमावर्त्तपरं पाटलिपुत्त्रं पुरीमहिच्छत्राम् । दितिम दतिञ्च स्मरतां क्षौरविधौ भवति कल्याणम्” ज्यो० त० । अत्र क्रमो वराहपु० “श्मश्रुकर्म कारयित्वा नखच्छेदमनन्तरम्” ज्योति० त० । “केशश्मश्रुलोम- नखानि वापयीत शिखावर्ज्जम्” शु० त० गोभिलः ।

“रोहिण्याञ्च विशाखायां मैत्रे चैवोत्तरासु च । मघायां कृत्तिकायाञ्च द्विजैः क्षौरं विवर्ज्जितम् । कृत्वा तु मैथुनं क्षौरं यो देवांस्तर्पयेत् पितॄन् । रुधिरं तद्भवेत्तोयं दाता च नरकं व्रजेत्” ब्रह्म० वै० पु० नापितगृहे क्षौरनिषधो यथा “स्वयं माल्यं स्वयं पुष्पं स्वयं घृष्टञ्च चन्दनम् । नापितस्य गृहे क्षौरं शक्रादपि हरेत् श्रियम्” कर्म्मलोचनः । क्षौरपव्य न० क्षुरं पविरिव स्वार्थे ष्यञ् । अतितीक्ष्णे “क्वचिद्धंसं चित्रकथं क्षौरपव्यं स्वयं भ्रमिम्” भाग० ६, ५, ८ । क्षौरिक पु० क्षौरं शिल्पत्वेनास्त्यस्य ठन् । नापिते शब्दमा० क्ष्णु तेजने अदा० पर० सक० सेट् । क्ष्णौति अक्ष्णावीत् । चुक्ष्णाव । क्ष्णविता क्ष्णुतः । “वाचं क्ष्णुवानोदमयन् सपत्नान्” अथ० ५ । २० । १ । “उभयतो हीदं वाचः क्ष्णुतम्” शत० ब्रा० ६, ३, १, ३४ । क्ष्णुत त्रि० क्ष्णु--क्त । तीक्ष्णीकृते अमरः । क्ष्णोत्र न० क्ष्णु--करणे त्रल् । अस्त्रतेजने शाणाख्ये यन्त्रभेदे । “क्ष्णोत्रेणेव स्वधितिर्मांसशीतम्” ऋ० २, ३७, ७ । क्ष्मा स्त्री क्षमते भारं क्षम--अच् उपधालोपश्च । १ धरायाम् । अमरः “क्ष्मां लम्भयित्वा क्षमयोपपन्नम्” रघुः । “नचोदक प्रवेशेन न च क्ष्माशयनादपि” भा० व० १९९ अ० । “क्ष्मया चरति परि सा वृणक्तु नः” निरु० धृता ऋक् २ एकसंख्यायाञ्च । क्ष्माज पु० क्ष्माया जायते जन--ड । १ मङ्गलग्रहे २ नरकासुरे च क्ष्मापति पु० ६ त० । भूपे क्ष्मानाथादयोऽप्यत्र । क्ष्माभुज् पु० क्ष्मां भुनक्ति अवति भुज--क्विप् । भूमिपाले क्ष्माभृत् पु० क्ष्मां विभर्त्ति पालयति धारयति वा भृ--क्विप् तुक् च । १ राजनि २ पर्वते च तस्य भूमिधरत्वात्तथात्वम् । क्ष्माय विधूनने कम्पने भ्वा० आत्म० अक० सेट् । क्ष्मायते । अक्ष्मायिष्ट चक्ष्माये ईदित् क्ष्मातः । “अक्ष्मायन्त महीं गृध्राः” “चक्ष्माये च महीं रामः” भट्टिः । णिचि पुक् यलोपश्च । क्ष्मापयति । क्ष्मील निमेषे भ्वा० पर० अक० सेट् । क्ष्मीलति अक्ष्मीलीत् चिक्ष्मील । निमेषः पक्ष्मभिश्चक्षुयोरावृतिः । क्ष्विड स्नेहे भ्वा० आत्म० अक० मोक्षे सक० सेट् । क्ष्वेडते ऌदित् अक्ष्विडत् । चिक्ष्विडे ञीदित् । क्ष्वेडितम् । आदत् क्ष्वेट्टम् क्ष्वेडितं तेन “नास्फोटपेन्नचाक्ष्वेडेत्” मनुः । परस्मैपदमार्षम् एवं “क्ष्वेडन्तोधावमानाश्च

पृष्ठ २४१२

प्रणेदुस्ते महाजवाः” रामा० कि० ४५ अ० । “क्ष्वेडन्ति घुघुरायन्ते ज्वलन्तीव च ये ब्रणाः” सुश्रुतः । अव्यक्त दन्तशब्दकरणे अक० “क्ष्वेडितोत्क्रुष्टसङ्कुलः” भा० आश्व० ५९ अ० । क्ष्विद मोचने सक० स्नेहे अक० भ्वा० आ० सेट् । क्ष्वेदते ऌदित् अक्ष्विदत् ञीदित् क्ष्विण्णः आदित् क्ष्विसां क्ष्वेदितं तेन । क्ष्विद कूजने दिवा० पर० अक० सेट् । क्ष्विद्यति । इरित् अक्ष्नेदीत् अक्ष्विदत् । आदित्क्ष्विण्णं क्ष्वेदितं तेन । क्ष्वेड पु० क्ष्विड्--भावादौ घञ्, पचाद्यच् वा । १ अव्यक्तदन्त- शब्दभेदे २ स्नेहे ३ मोचने ४ त्यागे । ५ कर्णामयभेदे कर्णगत- रोगशब्दे १७०८ पृ० विवृतिः । ६ विषे पु० अम० ७ पीतघोषावृक्षे रत्नमा० ८ लोहितार्कपर्णफले न० मेदि० ९ वंशशलाकायां १० सिंहनादे ११ कोषातकीवृक्षे स्त्री राजनि० क्ष्वेडित न० क्ष्विड भावे--क्त । सिंहनादे अमरः ।

क्ष्वेल संचालने, गतौ सक० क्रोडायाम् अक० भ्वा० पर० सेट् । क्ष्वेलति अक्ष्वेलीत् ॠदित् णिचि चङि न ह्रस्वः । अचक्ष्वेलत् । “ये तु विष्टभ्य गात्राणि क्ष्वेलन्ति च हसन्ति च” (ये हरियथपाः) रामा० ६, २ अ० “दध्मुः शहांश्च संहृष्टाः क्ष्वेलन्त्यपि यथापुरम्” ६, २६ अ० । “ते तदा स्फोटयामासुः क्ष्वेलन्तश्च समन्ततः” ३७ अ० । क्ष्वेला स्त्री क्ष्वेल--अ । क्रीडायाम् । खार्थे क क्ष्वेलि- कावत्र । “क्षेलिकया मृषा समाधिना आमीलित- दृशं प्रेमसंरम्भेण चकितचवित आगत्य पृवदपरुष- विषाणाग्रेण लुठति” भाग० ५ स्क० ८ अ० । गौरा० ङीष् क्ष्वेलीत्यप्यत्र । “बाहुप्रसार परिरम्म करालकोरुनीविस्त- नालभननर्म्मनस्वाग्रपातैः । क्ष्वेल्यावलोकहसितैद्रव्रज- सुन्दरीणामुत्तम्भयन् रतिपतिं रमयाञ्चकार” भाग० १० स्क० २९ अ० । इति श्री तारानाथतर्कवाचस्पतिभट्टाचार्य्यविरचिते वाचस्पत्ये ककारादिशब्दार्थसङ्कलनम् ।