वाचस्पत्यम्/जमन

पृष्ठ ३०४३

जमन न० जम--भावे ल्युट् । भक्षणे अमरकोषे “जेमनं लेप आहार” इत्यत्र जमनमिति पाठान्तरम् । जम्पती पु० द्वि० व० । जाया च पतिश्च द्व० जायाया जम् । दम्पत्योः स्त्रीपुरुषयोः अमरः । पक्षे जायापती तत्रार्थे । जम्बाल पु० जम्ब--घञ् जम्बमालाति आदत्ते आ + ला--क । १ पङ्के, अमरः । २ शैवाले, मेदि० । ३ केतक्यां शब्दच० । “जम्बूवज्जलविम्बवज्जलजबज्जम्बालवज्जालवत्” उद्भटः “क्षणं मौलिजजम्बालजटीकृत्य ध्रुवो ययौ” काशी० ख० १९ अ० । जम्बालिनी स्त्री जम्बाल + अस्त्यर्थे इनि । नद्याम् हेमच० । जम्बीर पु० जम--गम्भीरा० नि० ईरन् बुक् च । (जामीर नेवु) ख्याते वृक्षभेदे । “जम्बीरमुष्णं गुर्वम्लं वातश्लेष्मविबन्धनुत् । शूलकासकफक्लेशच्छर्दितृष्णामदोष- जित् । आस्यवैरस्यहृत्पीड़ावह्निमान्द्यकृमीन् हरेत् । स्वल्पजम्बीरिका तद्वत्तृष्णाच्छर्दिनिवारिणी” भावप्र० । २ मरुवके, ३ अर्जके, ४ सितार्जके, राजनि० पृषो० ह्रस्वः जम्बिर तत्रार्थे पु० शब्दर० । जम्बु(म्बू) स्त्री जम--अदने कू नि० बुक् पृषो० वा ह्रस्वः । (जाम) १ वृक्षे अमरः तत्र ह्रस्वान्ते । “तस्या जम्बोः फलरसो नदीभूय पवर्क्षते” विक्रमादित्यः । परिणत- जम्बूफलोपभोगहृष्टाः” किरा० । दीर्घान्ते । तस्याः जम्ब्वाः फलरसी नदी भूत्वा जलाधिपः” भा० भी० ७ अ० २ जम्बुनामके द्वीपे च जम्बुद्वीपशब्दे दृश्यम् । जम्ब्वाः फलम् अण् पक्षे अञ् । जाम्बव तत्फले न० । तस्या वा लुक् लुप् वा लुपि व्यक्तिवचनत्वात् । जम्बु न० जम्बू स्त्री । जम्बुक पु० जम्बु इव कायति वैक । (गोलावजाम) इति ख्याते १ वृक्षे । २ नीचे त्रि० ३ श्योनाके राजनि० । स्वार्थे क । ४ जम्बुशब्दार्थे । ५ शृगाले पुंस्त्री० । “गृध्राः कङ्का बलाः श्येनावायसा जम्बुकास्तथा” भा० द्रो० ९७ अ० । स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । “मत्स्यमांसपरिभ्रष्टा किं जम्बुकि! निरीक्षसे” उद्भटः । ५ कुमारानुचरभेदे । “शृणु नामानि चाप्येषां येऽन्ये स्कन्दस्य सैनिकाः” इत्युपक्रमे “सञ्चारकः कोकनदी गृध्रपत्रश्च जम्बुकः” भा० श० ४९ अ० । दीर्घमध्येऽपि तदनुचरे तत्रैवाध्याये चासवक्त्रश्च जम्बूकः शाकवक्त्रश्च कञ्जलः” ।

जम्बुकेश्वर पु० तीर्थभेदे शिवपु० । जम्बु(म्बू)खण्ड पु० जम्बुद्वीपे “भेरोस्तु पश्चिमे पार्श्वे केतु- मालो महीपते! । जम्बूखण्डे च तत्रैव महाजनपदो नृप!” भा० भी० ७ अ० । जम्बु(म्बू)खण्डविनिर्म्माण न० जम्बुखण्डस्य विनिर्म्माणं निरूपणं यत्र । भा० भीष्मपर्वान्तर्गते अवान्तरपर्वभेदे । “जम्बूखण्डविनिर्म्माणं पर्वोक्तं तदनन्तरम्” भा० आ० १ अ० अवान्तरपर्वोक्तौ । जम्बु(म्बू)द्वीप पुंन० जम्बु(म्बू)वृक्षयुक्तो द्वीपः भूमेः सप्तद्वीपान्तर्गते द्वीपभेदे । तत्सीमाविभागादि विष्णु पु० उक्तं यथा । “जम्बुप्लक्षाह्वयौ द्वीपौ शाल्मलिश्चापरो द्विज! । कुशः क्रौञ्चस्तथाशाकः पुष्करश्चैव सप्तमः । एते द्वीपाः समुद्रैस्तु सप्त सप्तभिरावृताः । लवणेक्षुसुरासर्पिर्दधि- दुग्धजलैः समम् । जम्बूद्वीपः समस्तानामेतेषां मध्यसं- स्थितः । तस्यापि मेरुर्मैत्रेय! मध्ये कनकपर्वतः । चतुर- शीतिमाहस्रो योजनैरस्य चोच्छ्रयः । प्रविष्टः षोड़शाध- स्ताद्द्वात्रिंशन्मूर्ध्नि विस्तृतः । मूले षोड़शसाहस्रो विस्तारस्तस्य भूभृतः । भूपद्मस्यास्य शैलोऽसौ कर्णिका- संस्थितिः स्थितः । हिमवान् हेमकूटश्च निषधस्तस्य दक्षिणे । नीलः श्वेतश्च शृङ्गी च उत्तरे वर्षपर्वताः । लक्षप्रमाणौ द्वौ मध्यौ दशहीनास्तथा परे । सहस्र- द्वितयोच्छ्रायास्तावद्विस्तारिणश्च ते! नाभिश्च प्रथमं वर्षं ततः किंपुरुषं स्मृतम् । हरिवर्षं तथैवान्यत् मेरोर्दक्षि- णतो द्विज! । रमणञ्चोत्तरं वर्षं तथैबानु हिरण्यम् । उत्तरा कुरवश्चैव यथा वै भारतं तथा । नवसाहस्रमेकै- कमेतेषां द्विजसत्तम! । इलावृतञ्च तन्मध्ये सौवर्णो मेरुरुच्छ्रितः । मेरोश्चतुर्दिशं तत्र नवसाहस्रविस्तरः । इलावृतं महाभाग! चत्वार उपपर्वताः विष्कम्मा रचिता मेरोर्योजनायुतमुच्छ्रिताः । पूर्वेण मन्दरो नाम दक्षिणे गन्धमादनः । विपुलः पश्चिमे भागे सुपार्श्व- श्चोत्तरे स्मृतः । कदम्बस्तेषु जम्बूश्च पिप्पलो वट एव च । एकादशशतायामाः पादपा गिरिकेतवः । जम्बु द्वीपस्य सा जम्बूर्नामहेतुर्महामुने! । महागजप्रमाणानि जम्ब्वास्तस्याः फलानि वै । पतन्ति भूभृतः पृष्ठे शीर्य्य- माणानि सर्वतः । रसेन तेषां प्रख्याता तत्र जम्बूनदीति वै । सरित् प्रवर्त्तते सा च पीयते तन्निवासिभिः । न स्वेदो न च दौर्गन्ध्यं न जरा नेन्द्रियक्लमः । तत्-

पृष्ठ ३०४४

पानसुस्थमनसा जनानां तत्र जायते । तीरमृत्तत्र संप्राप्य सुखवायुविशोषिता । जाम्बूनदाख्यं भवति सुवर्णं सिद्धभूषणम् । भद्राश्वं पूर्वतो मेरोः केतुमालञ्च पश्चिमे । वर्षे द्वे तु मुनिश्रेष्ठ! तयोर्मूलमिलावृतम् । वनं चैत्र- रथं पूर्वं दक्षिणे गन्धमादनम् । वैभ्राजं पश्चिमे तद्व- दुत्तरे नन्दनं स्मृतम् । अरुणोदं महाभद्रं संसितोदं समानसम् । सरांस्येताति चत्वारि देवभोग्यानि सर्वदा । शीतान्तश्चैव मुञ्जश्च कुवरी माल्यवांस्तथा । वैकच्छप्रमुखा मेरोः पूर्वतः केशराचलाः । त्रिकूटःशिशिर- श्चैव पतङ्गो रुचकस्तथा । निषधाद्यो दक्षिणतस्तस्य केशरपर्वताः । शिखिवासाः सवैदूर्य्यः कपिलो गन्ध- मादनः । जारुधिप्रमुखास्तद्वत् पश्चिमे केशराचलाः । मेरोरनन्तराङ्गेषु जठरादिष्ववस्थिताः । शङ्खकूटोऽथ ऋषभो हंमो नागस्तथापरः । कालञ्जराद्याश्च तथा उत्तरे केशराचलाः । चतुर्दशसहस्राणि योजनानां महापुरी । मेरोरुपरि मैत्रेय! ब्रह्मणः प्रथिता पुरी । तस्याः समन्ततश्चाष्टौ दिशासु विदिशासु च । इन्द्रादि- लोकपालानां प्रख्याताः प्रवराः पुरः । विष्णु पदाद्विनिष्- क्रान्ता पूरयित्वेन्दुमण्डलम् । समन्ताद्ब्रह्मणः पुर्य्या- गङ्गा पतति वै दिवः । सा तत्र पतिता दिक्षु चतुर्द्धा प्रत्यपद्यत । सीता चालकनन्दा च वंङ्क्षुर्भद्रा च वै क्रमात् । पूर्वेण शैलात् सीता तु शैलं यात्यन्तरीक्षगा । ततश्च पूर्ववर्षेण भद्राश्वेनैति साणवम् । भद्रा तथोत्तर- गिरीनुत्तरांश्च तथा कुरून् । अतीत्योत्तरमम्भोधिं समभ्येति महामुने! । वङ्क्षुश्च पश्चिमगिरीनतीत्य सकलां- स्ततः । पश्चिमं केतुमालाख्यं वर्षमभ्येति सार्णवम् । तथाचालकनन्दापि दक्षिणेनेत्य भारतम् । प्रयाति सागरं भूत्वा सप्तभेदा महामुने! । आनीलनिषधायामौ माल्य वद्गन्धमादनौ । तयोर्मध्ये गतो मेरुः कर्णिकाकार- संस्थितः । भारताः केतुमालाश्च भद्राश्वाः कुरवस्तथा । पद्मानि लोकपद्मस्य । मर्य्यादाश्चैव बाह्यतः । जठरो देव कूटश्च मर्य्यादापर्वताबुभौ । तौ दक्षिणोत्तरायामा वानीलनिषधायतौ । मेरोः पश्चिभदिग्भागे यथा पूर्वौ तथा स्थितौ । त्रिशृङ्गो जारुधिश्चैव उत्तरे वर्ष- पर्वतौ । पूर्वपश्चायतावेतावर्णवान्तव्यवस्थितौ । इत्येते मुनिवर्य्योक्ता मर्य्यादापर्वतास्तव । जठराद्याः स्थिता मेरोर्येषां द्वौ द्वौ चतुर्दिशम् । मेरोश्चतुर्दिशं ये तु प्रोक्ताः केशरपर्वताः । शीतान्ताद्या मुने! तेषामतीवेह

मगोरमाः । शैलानामन्तरद्रोण्यः सिद्धचारणसेविताः । सुरम्याणि तथा तेषु काननानि पुराणि च । लक्ष्मी- विष्ण्वग्निसूर्य्यादिदेवानां मुनिसत्तम! । तान्यायतन- गर्य्याणि जुष्टानि वरकिन्नरैः । गन्धर्वयक्षरक्षांसि तथा दैतेयदानवाः । क्रीड़न्ति तासु रम्यासु शैलद्रोणीष्वह- र्निशम् । भौमाह्येते स्मृताः स्वर्गाधर्म्मिणामालया मुने! । नैतेषु पापकर्म्माणो यान्ति जन्मशतैरपि । भद्राश्वे भगवान् विष्णुरास्ते हयशिरा द्विज! । वराहः केतुमाले तु भारते कूर्म्मरूपधृक् । मत्स्यरूपश्च गोविन्दः कुरुष्वास्ते सनातनः । विश्वरूपेण सर्वत्र सर्वः सर्वेश्वरो हरिः । सर्वस्याधारभूतोऽसौ मैत्रेयास्तेऽखिलात्मकः । यानि किंपुरुषाद्यानि वर्षाण्यष्टौ महामुने । न तेषु शोकोनायासो नोद्वेगः क्षुद्भयादिकम् । सुस्थाः प्रजा निरातङ्काः सर्वदुःखविवर्जिताः । दशद्वादशवर्षाणां सहस्राणि स्थिरायुषः । न तेषु वर्षवर्य्येषु भौमान्य- म्भांसि तेषु वै । कृतत्रेतादिका नैव तेषु स्थानेषु कल्पना । सर्वेष्वेतेषु वर्षेषु सप्त सप्त कुलाचलाः । नद्यश्च शतशस्तेभ्यः प्रसूता या द्विजोत्तम!” । “पराशर उवाच । उत्तरं यत् समुद्रस्य हिमाद्रेश्चैव दक्षिणम् । वर्षं तद्भारतं नाम भारती यत्र सन्ततिः । नवयोजनसाहस्रो विस्तारो- ऽस्य महामुने । कर्म्मभूमिरियं स्वर्गमपवर्गञ्च गच्छताम् । महेन्द्रो मलयः सह्यः शुक्तिमानृक्षपर्वतः । विन्ध्यश्च पारिपात्रश्च सप्तात्र कुलपर्वताः । अतः संप्राप्यते स्वर्गो मुक्तिमस्मात् प्रयान्ति च । तिर्य्यकत्वं नरकत्वञ्च यान्त्यतः पुरुषा मुने! । इतः स्वर्गञ्च मोक्षश्च मध्यञ्चान्तश्च गन्यते । न खल्वन्यत्र मर्त्यानां कर्म्मभूमौ विधीयते । भारतस्यास्य वर्षस्य नव भेदान्निशामय । इन्द्रद्वीपः कशेरुमांस्ताम्रवर्णो गभस्तिमान् । नागद्वीपस्तथा सौम्यो गन्धर्वस्त्वथ वारुणः । अयन्तु नवमस्तेषां द्वीपः सागर- संवृतः । योजनानां सहस्रन्तु द्वीपोऽयं दक्षिणोत्तरात् । पूर्वे किराता यस्यान्ते पश्चिमे यवनाः स्थिताः । ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्या मध्ये शूद्राश्च भागशः । इज्यायुद्ध- बणिज्याद्यैर्वर्त्तयन्तो व्यवस्थिताः । वेदस्मृतिमुखाश्चान्याः पारिपात्रोद्भवा मुने! । नर्म्मदा सुरसाद्याश्च नद्यो विन्ध्यविनिर्गताः । तापीपयोष्णीनिर्विन्ध्याकावेरी प्रमुखा नदी । गोदावरीभीमरथीकृष्णवेन्नादिका- स्तथा । सह्यपादोद्भवा नद्यः स्मृताः पापभयापहाः । कृतामलाताम्रपर्णीप्रमुखा मलयोद्भवाः । त्रिसामा

पृष्ठ ३०४५

ऋषिकल्लाद्याः शुक्तिमत्पादसम्भवाः । शतद्रुचन्द्र- भानाद्या हिमवत्पादनिःसृताः । आसां नद्युपनदद्यश्च सन्त्यन्यास्तु सहस्रशः । पश्चिमे कुरुपञ्चालमध्यदेशाद- योजनाः । पूर्वदेशादिकश्चैव कामरूपनिवासिनः । ओड्राः कलिङ्गामगधा दाक्षिणात्याश्च सर्वशः । तथापरान्ताः सौराष्ट्राः शूद्राभीरास्तथार्बुदाः । मारुका मालवाश्चैव पारिपात्रनिवासिनः । सौवीराः सैन्धवाहूणाः शाल्लाः शाकलवासिनः । मद्रामार्गास्तथाम्बष्ठाः पारसीकादय- स्तथा । आसां पिबन्तः सलिलं वसन्ति सरितां सदा । चत्वारि भारते वर्षे युगान्यत्र महामुने! । कृतं त्रेता द्वापरञ्च कलिश्चान्यत्र न क्वचित् । तपस्तप्यन्ति मुनयो जुह्वते चात्र यज्विनः । दानानि चात्र दीयन्ते परलोकार्थमादरात् । पुरुषैर्यज्ञपुरुषो जम्बूद्वीपे सदेज्यते । तत्रापि भारतं श्रेष्ठं जम्बूद्वीपे महामुने! । यतो हि कर्म्मभूरेषा ततोऽन्या भोगभूमयः । अत्र जन्मसह- स्राणां सहस्रैरपि सत्तम! । कदाचिल्लभते जन्तु- र्म्मानुष्यं पुण्यसञ्चयात् । गायन्ति देवाः किल गीतकानि धन्यास्तु ये भारतभूमिभागे । स्वर्गापवर्गास्पदहेतुभूते भवन्ति भूयः पुरुषाः सुरत्वात् । कर्म्माण्यसंकल्पिततत् फलानि सन्न्यस्य विष्णौ परमात्मरूपे । अवाप्य तां कर्म्ममहीमनन्ते तस्मिल्लंयं ये त्वमलाः प्रयान्ति । जानीम नैतत् क्व वयं विलीने स्वर्गप्रदे कर्म्मणि देहबन्धम् । प्राप्स्यामो धन्याः खलु ते मनुष्याये भारते नेन्द्रियविप्र- हीणाः । नववर्षन्तु मैत्रेय! जम्बूद्वीपमिदं मया । लक्षयोजनविस्तारं संक्षेपात् कथितं तव । जम्बूद्वीपं समावृत्य लक्सयोजनविस्तृतः । मैत्रेय! वलयाकारः स्थितः क्षारोदधिर्बहिः” । भाग० ५ । १६ अ० तद्वर्णनमन्यथोक्तम् यथा “यो वा अयं द्वीपः कुवलयकमलाभ्यन्तरकोषोनियुत- योजनविशालः समवर्त्तुलो यथा पुष्करपत्रम् ॥ ६ ॥ यस्मिन्नव वर्षाणि नवयोजनसहस्रायामानि अष्टभि- र्मर्य्यादागिरिभिः सुविभक्तानि ॥ ७ ॥ “एषां मध्ये इलावृतं नामाभ्यन्तरवर्षं यस्य नाभ्यामवस्थितः सर्वतः सौवर्णः कुलगिरिराजो मेरुर्द्वीपायामसमुन्नाहः कर्णि- काभूतः कुवलयकमलस्य मूर्द्धनि द्वात्रिंशत्सहस्र- योजनविततो मूले षोड़शसाहस्रं तावतान्तर्भूम्यां प्रविष्टः ॥ ८ ॥ उत्तरोत्तरेणेलावृतं नीलः श्वेतः शृङ्ग- तानिति त्रयोरम्यकहिरण्मयकुरूणां मर्य्यादागिरयः

प्रागायता उभयतः क्षारोदावधयो द्विसाहस्रपृथव एकैकशः पूर्वस्मात् पूर्वस्मादुत्तरेण दशांशाधिकांशेन दैर्घ्य एव ह्रसन्ति ॥ ९ ॥ एवं दक्षिणेनेलावृतं निषधो हेमकूटो हिमालय इति प्रागायता यथा नीलादयः । अयुतयोजनोत्सेधा हरिवर्षकिंपुरुषभारतानां यथा सङ्ख्यम् ॥ १० ॥ तथैवेलावृतमपरेण पूर्वेण च माल्यवद्- गन्धमादनावानीलनिषधायतौ द्विसहस्रं पप्रथतुः केतुमालभद्राश्वयोः सीमानं विदधाते ॥ ११ ॥ मन्दरो मेरुमन्दरः सुपार्श्वः कुमुद इत्ययुतथोजनविस्तारोन्नाहा- मेरोश्चतुर्दिशमवष्टम्भगिरय उपकॢप्ताः ॥ १२ ॥ चतुर्ष्वे तेषु चूतजम्बूकदम्बन्यग्रोधाश्चत्वारः पादपप्रवराः पर्वतकेतव इवाधिसहस्रयोजनोन्नाहास्तावद्विटपविततयः शतयोजन- परिणाहाः ॥ १३ ॥ ह्रदाश्चत्वारः पयोमध्विक्षुरसमृष्टजलाः । यदुपस्पर्शिन उपदेवगणा योगैश्वर्य्याणि स्वाभाविकानि भरतर्षभ! धारयन्ति । देवोद्यानानि च भवन्ति चत्वारि नन्दनं चैत्ररथं वैभ्राजकं सर्वतोभद्रमिति ॥ १४ ॥ येष्वमर- परिवृढ़ाः सह सुरत्वलनाललामयूथपतय उपदेवगणैरुप- गीयमानमहिमानः किल विहरन्ति ॥ १५ ॥ मन्दरोत्सङ्ग एकादशशतयोजनोत्तुङ्गदेवचूतशिरसो गिरिशिखरस्थूलानि फलान्यमृतकल्पानि पतन्ति ॥ १६ ॥ तेषां विशीर्य्यमाणा- नामतिमधुरसुरभिसुगन्धिवहलारुणरसोदेनारुणोदा नाम नदी मन्दरगिरिशिखरान्निपतन्ती पूर्वेणेलावृतमुपप्लाव- यति ॥ १७ ॥ यदुपजोषणाद्भवान्या अनुचरीणां पुण्यजनबधू- नामवयवस्पर्शसुगन्धवातो दशयोजनम् समन्तादनुवासयति ॥ १८ ॥ एवं जम्बूफलानामत्युच्चनिपातविशीर्णानामनस्थिप्रा- याणामिभकायनिभानां रसेन नदी जम्बूनाम नदी मेरुम- न्दरशिखरादयुतयोजनादवनितले निपतन्ती दक्षिणेनात्मानं यावदिलावृतमुपस्यन्दति ॥ १९ ॥ तावदुभयोरपि रोधसो या मृत्तिका तद्रसेनानुविध्यमाना च वाय्वर्कसंयोगविपाकेन सदामरलोकाभरणं जाम्बूनदं नाम सुवर्णं भवति ॥ २० ॥ यदुह वाव विबुधादयः सह युवतिभिर्मुकुटकटककटिसूत्र कुण्डलाद्याभरणरूपेण खलु धारयान्त ॥ २१ ॥ यस्तु महाकदम्बः सुपार्श्वपार्श्वनिरूढ़स्तस्य कोटरेभ्यो विनिःसृताः पञ्चायामपरिणाहाः पञ्च मधुधाराः सुपार्श्वशिखरात् पतन्त्योऽपरेणात्मानमिलावृतमनुमोदयन्ति । याह्युपयुञ्ज- नानां मुखनिर्व्वासितोवायुः समन्ताच्छतयोजनमनु- वासयति ॥ २२ ॥ एवं कुमुदनिरूढोयः शतवन्तो नाम वटस्तस्य स्कन्धेभ्यो नीधीनाः पयोदधिमधुधृतगूड़ान्ना-

पृष्ठ ३०४६

द्यम्बरशय्यासनाभरणादयः सर्व एव कामदुधा नदाः कुमुदाग्रात् पतन्तस्तमुत्तरेणेलावृतमुपयोजयन्ति । यानुप- जुषाणानां न कदाचिदपि प्रजानां वलीपलितक्लम- स्वेददौर्गन्ध्यजरामयापमृत्युशीतोष्णबैवर्ण्योपसर्गादयस्ता- पविशेषा भवन्ति । यावज्जीवं सुखं निरतिशयमेव कुरङ्गकुररकुसुम्भवैकङ्कत्रिकुटशिखरपतङ्गरुचकनिषधशिति वासःकपिलशङ्खवैदूर्य्यजारुधिहंसर्षभनागकुञ्जरनीरदादयो गिरयो मेरोः कर्णिकाया इव केशरभूतामूलदेशे परित उपकॢप्ताः ॥ २३ ॥ जठर देवकूटौ मेरुं पूर्वे णाष्टादशयोजनसहस्रमुदगायतो द्विसहस्रपृथूत्तङ्गौ भवतः । एवमपरेण पवनपारिपात्रौ दक्षिणेन कैलास- करवीरौ प्रागायतौ । एवमुत्तरतः त्रिशृङ्गमकरौ अष्टा- भिरेभिः परिष्कृतोऽग्निरिव परितश्चकास्ति काञ्चन- गिरिः । मेरोर्मूर्द्धनि भगवत आत्मयोनेर्मध्यत उपकॢप्तां पुरीमयुतयोजनसाहस्रीं समचतुरस्रां शातकौम्भीं वदन्ति ॥ २४ ॥ तामनुपरितो लोकपालानामष्टानां यथादिशं यथारूपं तुरीयमानेन पुरोऽष्टावुपक्ल्रप्ताः” ॥ २५ ॥ ६ अ० “तत्र चतुर्द्धा विभज्यमाना चतुर्भिर्नामभिश्चतुर्दिश- मभिस्यन्दती नदनदीपतिमेवाभिनिविशति । सीता- ऽलकनन्दाव ङ्क्षर्भद्रेति ॥ ७ ॥ सीता तु ब्रह्मसदनात् केशराचलादिशिखरेभ्योऽधोधः प्रस्रवन्ती गन्धमादनमूर्द्धसु पतित्वान्तरेण भद्राश्वं वर्षं प्राच्यां दिशि क्षारसमुद्रमभि- प्रविशति ॥ ८ ॥ एवं माल्यवच्छिखरान्निष्पतन्ती तत उपरतवेगा केतुमालमभि वङ्क्षुः प्रतीच्यां दिशि सरित्पतिं प्रविशति ॥ ९ ॥ भद्रा चोत्तरतो मेरुशिरसो निपतिता गिरिशिखराद्गिरिशिखरमतिहाय शृङ्गवतः शृङ्गादव- स्यन्दमाना उत्तरांस्तु कुरूनभित उदीच्यां दिशि लवणा- र्णवं प्रविशति ॥ १० ॥ तथैवालकनन्दा दक्षिणेन ब्रह्मसद- नाद्बहूनि गिरिकूटानि अतिक्रम्य हेमकूटहिमकूटान्यति- रभसतररंहसा लुठन्ती भारतमभि वर्षं दक्षिणस्यां दिशि लवणजलधिमभिप्रविशति ॥ ११ ॥ अन्ये च नदानद्यश्च वर्षे वर्षे सन्ति वहुशोमेर्व्वादिगिरिदुहितरः शतशः । “अत्रापि भारतमेव वर्षं कर्मक्षेत्रम् ॥ १२ ॥ अन्यान्यष्ट- वर्षाणि स्वर्गिणां पुण्यशेषोपभोगस्थानानि भौमस्वर्गपदानि व्यपदिशन्ति” ॥ १३ ॥ १७ अ० “भारतेऽप्यस्मिन्वर्षे सरिच्छैलाः सन्ति बहवः ॥ १६ ॥ मलयो मङ्गलप्रस्थोमैनाकस्त्रिकूट ऋषभः कूटकः कोल्लः सह्यो देवगिरिऋव्यमूकः श्रीशैलो वेङ्कटो महेन्द्रोवारि-

धारोविन्ध्यः शक्तिमानृक्षगिरिः पारिपात्रोद्रोण- श्चित्रकूटोगोवर्द्धनोरैवतः ककुभोनीलोगोकामुख इन्द्रकीलः कामगिरिरिति चान्ये च शतसहस्रशः शैलास्तेषां नितम्ब प्रभवानदानद्यश्च सन्त्यसंख्याताः ॥ १७ ॥ एतासामपोभारत्यः प्रजा नामभिरेव पुनन्तीनामात्मानं चोपस्पृशन्ति । चन्द्र- वशा ताम्रपर्णी अवटोदा कृतमाला वैहायसी कावेरी- वेन्ना पयस्विनी शर्करावर्त्ताऽङ्गभद्रा कृष्णवेन्ना भीमरथी गोदावरी निर्व्विन्ध्या पयोष्णी तापी रेवा सुरसा नर्म्मदा चर्म्मण्वती अन्धः शोणश्च नदौ महानदी वेदस्मृतिः ऋषिकुल्या त्रिसामा कौशिकी मन्दाकिनी यमुना सरस्वती दृषद्वती गोमती सरयूरोघवती सप्तवती सुषमा शतद्रू- श्चन्द्रभागा मरुद्वृधा वितस्ता असिक्नोविश्चेति महानद्यः ॥ १८ ॥ अस्मिन्नेव वर्षे पुरुषैर्लब्धजन्मभिः शुक्ललो- हितकृष्णवर्णेन स्वारन्धेन कर्मणा दिव्यमानुषनारकग- तयोबह्व्य आत्मन आनुपूर्व्येण सर्वाह्येव सर्वेषां विधी- यन्ते । यथावर्णविधानमपवर्गश्च भवति” ॥ २० ॥ १९ अ० “जम्बुद्वीपस्य च राजन्नुप द्वीपानष्टौ ह्येके उपदि- शन्ति । सगरात्मजाश्चाश्वान्वेषण समां महीं परितो निखनद्भिरुपकल्पितान् । तद्यथा स्वर्णप्रस्थश्चन्द्रशुक्ल आवर्त्तनो रमणको मन्दहरिणः पाञ्चजन्यसिंह- लोलङ्केति” २० अ० । अत्रत्य जनपदाश्च जनपदशब्दे उक्ता । भा० भी० ९ अ० । जम्बुद्वीपस्थ नदीभेदा उक्ता यथा । “आर्य्या म्लेच्छाश्च कौरव्य! तैर्मिश्राः पुरुषा विभो! । नदीं पिबन्ति विपुलां गङ्गां सिन्धुं सरस्वतीम् । गोदा- वरीं नर्मदाञ्च बाहुदां च महानदीम् । शतद्रूं चन्द्रभानाञ्च यमुनाञ्च महानदीम् । दृषद्वतीं विपाशाञ्च विपापां स्थूल- बालुकाम् । नदीं वेत्रवतीञ्चैव कृष्णवेन्नाञ्च निम्नगाम् । इरावतीं वितस्ताञ्च पयोष्णीं देविकामपि । वेदस्मृतां वेदवतीं त्रिदिवामिक्षुमालवीम् । करीषिणीं चित्र- वहां चित्रसेनाञ्च निम्नगाम् । गोमतीं धूतपापाञ्च गण्डकीञ्च महानदीम् । कौशिकीं निश्चितां कृत्यां निचितां लोहतारिणीम् । सरयूञ्च रहस्यां च शतकुम्भां तथैव च । चर्मण्वतीं चन्द्रभागां हस्तिसोमां दिशं तथा । शरावतीं पयोष्णीञ्च परां भीमरथीमपि । कावेरीं चुलकाञ्चापि वेणां शलबलामपि । नीवारां महिताञ्चापि सुप्रयोगां जनाधिप! । पवित्रां कुण्डलां सिन्धुं राजनीं पुरमालिनीम् । पूर्ब्बाभिरामां वीराञ्च भीमा- मोघवतीं तथा । पलाशिनीं पापहरां महेन्द्रां पाट-

पृष्ठ ३०४७

लावतीम् । करीषिणीमसिक्नीञ्च कुशचीरां महानदीम् । मकरीं प्रवरां मेनां हेमां घृतवतीं तथा । पुरावती- मनुष्णाञ्च शैव्यां तापीञ्च भारत! । सदानीरामघृष्याञ्च कुशधारां महानदीम् । सदाकान्तां शिवाञ्चैव तथा वीरवतीमपि । वास्तुं सुवास्तुं गौरीञ्च कम्पनां सहिरण्वतीम् । वरां वीरङ्कराञ्चापि पञ्चमीञ्च महानदीम् । रथचित्रां ज्योतिरपां विश्वामित्रां कपिञ्जलाम् । उपेन्द्रां बहुलाञ्चैव कुचीरां मधुवाहिनीम् । विनदीं पिञ्जलां वेणां तुङ्गवेणां महानदीम् । विदिशां कृष्णवेणाञ्च ताम्राञ्च कपिलामपि । शेलुं सुवामां वेदाश्वां हरिदश्वां महोपमाम् । शीघ्राञ्च पिच्छलाञ्चैव भारद्वाजीञ्च निम्न- गाम् । कौशिकीं निम्नगां शोणां बाहुदामथ चन्द्रमाम् । दुर्गामन्त्रशिलाञ्चैव ब्रह्मबोध्यां वृहद्वतीम् । यवक्षामथ रोहीञ्च तथा जाम्बूनदीमपि । मनसां तमसां दासीं वसाञ्च वरणामसीम् । नालां धृतिमतीञ्चैव पूर्णाशाञ्च महानदीम् । तामसीं वृषाभाञ्चैव ब्रह्ममेध्यां वृहद्वतीम् । एताश्चान्याश्च बहुधा महानद्यो जनाधिप! । सदानिरामयां कृष्णां मन्दगां सन्दवाहिनीम् । ब्रह्मा- णीञ्च महागौरीं दुर्गामपि च भारत! । चित्रोपलां चित्ररथां मञ्जुलां वाहिनीं तथा । मन्दाकिनीं वैतरणीं कोशां चापि महानदीम् । शुक्तिमतीं सलिङ्गाञ्च पुष्परेणूत्पलावतीम् । लोहित्यां करतोयाञ्च तथैव वृषकाह्वयाम् । कुमारीमृषिकुल्याञ्च मारिषाञ्च सरस्वतीम् । मन्दाकिनीन्तु पुण्याञ्च सर्वसङ्गाञ्च भारत! । विश्वस्य मातरः सर्व्वाः सर्व्वाश्चैव महाफलाः । तथा नद्यस्त्वप्रकाशाः शतशीऽथ सहस्रशः । इत्येताः सरितो राजन्! समाख्याता यथास्मृति” । अन्याः काश्चित् नद्यः कालिकापुराणोक्तास्तच्छब्दे २०१३ पृ० दर्शिताः । जम्बु- द्वीपस्था जनपदाश्च भा० भी० ७ अ० उक्ताः जनपदशब्दे ३०२०पृ० दर्शिताः । कूर्म्मविभागशब्दे च तत्स्थानञ्चोक्तम् । २ जम्बु(म्बू)द्वीपाकारसंनिवेशयुक्ते दातव्यद्रव्यभेदे तद्विधा- नादि हेमा० दा० ख० ब्रह्माण्डपु० “शृणु देवि! महादानं जम्बु(म्बू)द्वीपाह्वयन्तु तत् । यथाह भगवानद्य पद्मयोनिर्जनार्दनः । पुण्येऽह्नि पुण्यनक्षत्रे पुण्यकाले तु सर्वतः । विषुवत्ययनादौ च ग्रहणे चन्द्रसूर्य्ययोः । व्यतीपातेऽथ वा कुर्य्याज्जन्मर्क्षे वा विशेषतः । अष्टम्यां पञ्चदश्यां वा नित्यं वा दानमा- चरेत् । पुण्यदेशेषु सर्वेषु नदीदेवालयादिषु । दानं गृहे

वा दातव्यं श्रद्धा वा यत्र जायते । विप्रन्तु वेदविद्वासं गुरु सम्पूज्य यत्नतः । भूलेपनादि यत्कार्य्यं सर्वं विप्रेण कारयेत् । विलेपयेत्सर्वभूमिं गोमयेन सवारिणा । तत्र विंशतिहस्तन्तु लेपयेत्परिमण्डलम् । लवणेनोदधिं तत्र परितः परिकल्पयेत् । प्रादेशमात्रं विस्तारादष्ट- द्रोणेन पार्व्वति! । तत्राक्षतान्निर्विकिरेत् श्वेतपुष्पैः समन्ततः । तन्मध्ये कारयेन्मेरुं धान्यभारत्रयेण वै । मेरुर्महाव्रीहिमयस्तु मध्ये सुवर्णकल्पद्रुमसंयुतः स्यात् । पूर्वेण मुक्ताफलवज्रयुक्तो याम्येन गोमेदकपुष्परागैः । पश्चाच्च गारुत्मतनीलरत्नैः सौम्येन वैदूर्य्यसरोजरागैः । श्रीखण्डखण्डैरभितः प्रवाललतान्वितः शुक्तिशिलातलः स्यात् । शुक्लाम्बराण्यम्बु धरावली स्यात् पूर्वेण पीतानि च दक्षिणे तु । वासांसि पश्चादथ कर्वुराणि रक्तानि चैवोत्तरतोघनाली । व्रह्मा तु मध्ये कमलासनस्थश्चतु- र्मुखः काञ्चननिर्मिताङ्गः । चतुर्भुजश्चात्र निवेशनीयो दधत् स्रुचं चात्र कमण्डलुञ्च । तथाक्षसूत्रं जपसाधनञ्च कृष्णाजिनं चोपवीतं च बिभ्रत् । गङ्गां चतुर्द्धा पतितां निधाय चतुर्दिशं चोदकपूर्णरूपाम् । रौप्यान्महेन्द्र- प्रभृतीनथाष्टौ संस्थाप्य लोकाधिपतीन् क्रमेण । नाना- द्विजौघानि च राजतानि मृगाश्च सर्वत्र निषेशनीयाः । पूर्वेण मन्दरगिरिर्यवतण्डुलाभ्याम् शुक्लाम्बरेण परितः परिवेष्टितान्तः । प्लक्षेण काञ्चनमयेन वृषेण तद्वद्रौप्येण वृक्षमृगपक्षियुतो विधेयः । याम्येन गन्धमदनोऽत्र गिरिस्तु कार्य्यो मुद्गैश्च जम्बुतरुणा च हिरण्मयेन । हैमेन यक्षपतिना च विराजमानः पीताम्बरेण परितः परिवेष्टितश्च । पश्चात्तिलाचलमथोपरि कर्बुराभम् वासः सपिप्पलहिरण्मयहंसयुक्तम् । आकारयेद्विपुलमत्र- सुगन्धपुष्पम् रौप्येण शक्तिघटितेन विराजमानम् । संस्थाप्य तं विपुलशैलमथोत्तरेण शैलं सुपार्श्वभपि माषमयं सुवस्त्रम् । न्यग्रोधवृक्षमपि हेममयं सधेनुम् रौप्यैश्च शक्तिघटितैश्च शुभं विधायं । मेरोश्च पुष्पाभरणञ्च कार्य्यम् घृतोदकं प्रस्रवणञ्च दिक्षु । क्षीराज्यदध्ना मधुना सरांसि प्रागादि तेषां च यथाक्रमेण । हेमा- दिकूटनिषधौ क्रमशश्च याम्ये सौम्ये च नीलसितशृङ्ग- युतौ क्रमेण । प्रादेशमात्रं परिनिःसृतास्ते प्रागायता ह्युपरि वस्त्रयुताश्च सर्वे । प्रत्येकमत्र वसनच्छदपर्वतानाम् भारेण धान्यपरिमाणमुशन्ति सन्तः । शक्त्या च रौप्य- कृतपक्षियुताश्च सर्वे सौगन्धिपुष्पफलवस्त्रयुगा विधेयाः ।

पृष्ठ ३०४८

आनीलनिषधायामौ माल्यवद्गन्धमादनौ । तेषां मध्य- गतो मेरुस्तौ च धान्यविनिर्मित । निषधः पारिपात्रश्च मर्य्यादापर्वताविमौ । मेरोः पञ्चमभागेन यथा तौ गन्ध- मादनौ । गन्धमादनशैलोऽसौ पूर्वपश्चाद्यथाविधौ । श्वेततण्डुलनिर्माणौ दक्षिणोत्तरतः स्थितौ । सितान्तः- प्रमुखाः सर्वे दक्षिणे ककुभादयः । शङ्खकूटादयश्चैव उत्तरे परिकीर्त्तिताः । तांस्त्रीन् केशरशैलाश्च कृत्वा धान्यमयान् शुभान् । वस्त्रैरावेष्ट्य शैलेन्द्रं मेरुमन्यांश्च वेष्टयेत् । दक्षिणं भारतं वर्षं तत् किंपुरुषसंवृतम् । हरिबर्षं ततः प्रोक्तं मेरोर्दक्षिणतस्ततः । इलावृतं वृतं मेरोश्चतुर्थं वृषभं तथा । रम्यं हिरण्मयं तस्मात् कुरवश्चेति चोत्तराः! भद्राश्वः केतुमालश्च पूर्वपश्चिमतः स्थितौ । प्रोक्तानि नव वर्षाणि जम्बुद्वीपे तु नामतः । हिमाद्रिमध्ये देवेशं श्रियञ्च विनिवेशयेत् । प्रसादाभि- मुखावेतौ काञ्चनेन विनिर्मितौ । शङ्ख--चक्र--गदा- पाणिं पीतवाससमच्युतम् । किरीट--केयूर--धरं श्रीव- त्साङ्कितवक्षसम् । पद्मासने समासीनां पद्महस्तां सुलो- चनाम् । प्रसन्नवदनां देवीं तस्य दक्षिणतोन्यसेत् । कैलासमध्यतो माञ्च त्वां चैव विनिवेशयेत् । मां च शङ्क- रनामानं त्वां च गौरीं वरानने! । चनुर्मुजं वृषस्थञ्च जटिलं चन्द्रमौलिनम् । खट्वाङ्गशूल--वरदाभय--हस्तञ्च मां न्यसेत् । मदुत्सङ्गगतां त्वां च दर्पणेन्दीवरान्विताम् । भद्रासने भगवन्तं हयरूपमुखं हरिम् । सौवर्णं स्थापयेद्देव भारते कूर्म्मरूपिणम् । वाराहं केतुमाले वै मत्स्यं कुरुषु चोत्तरे । सौवर्णानथ वा रौप्यान् स्थाप- येत्तु यथाक्रमम् । एवं जम्ब्वाह्वयं द्वीपं कृत्वा चैव यथाविधि । अर्घपाद्यासनं स्नानं यथावत् स्थापनं क्रमात् । ब्रह्मादयस्तथा देवाः शैलाः कल्पद्रुमास्तथा । स्वनाममन्त्रैः पुजार्हा नमस्कारान्तदीपितैः । गन्ध- पुष्प--नमस्कार--धूप दीप--फलै--स्तथा । तथोपहरणाद्यैश्च पूजयित्वा प्रयत्नतः । भद्राश्ववर्षे होमन्तु सर्पिषा च समाचरेत् । स्वनाम मन्त्रैर्होतव्यं स्वाहाकारसमायुतैः । दशोत्तरशतं हुत्वा ब्रह्मणे मेरवे तथा । इतरेषाञ्च सर्वेषामष्टोत्तरशताहुतीः । स्नानार्थं यजमानस्य पुरतः कलशन्न्यसेत् । आढ़कोदरपूर्णन्तु स्वकूर्चं वस्त्रवेष्टितम् । गन्धाः सुमनसस्तस्य कुशाग्रान्विनिवेशयेत् । याश्च श्रेयो विधास्यन्ति ताश्चात्रावाहयेत्ततः । गङ्गाद्याः सरितः सर्व्वा समुद्राश्च सरांसि च । आयान्तु यजमानस्य

दुरितक्षयकारकाः । इत्यावाह्य ततस्तस्य कलशं विमलो- दकम् । अभ्यर्च्य गन्धपुष्पाद्यैः स्थापयेत् प्रीतिपूर्वकम् । स्नापयेत् प्राङ्मुखं तत्र दातारं कलशोदकैः । ऋग्भिर्वरुण- देवीभिः पाबमानीभिरेव च । दानकाले च सम्प्राप्ते दाता नारी नरोऽथवा । स्नापितो गुरुणा तेन सार्द्धं दानं समाचरेत् । त्रिः प्रदक्षिणमावृत्य गृहीतकुसुमा- ञ्जलिः । प्रत्येकं पर्व्वतान् सर्व्वान् प्रणिपातपुरःसरम् । मध्यभं गुरवे दद्यादिमं मन्त्रमुदीरयेत् । अन्यस्मै वा प्रदातव्यं तस्यानुज्ञामवाप्य च । यथा च भूरादिसमस्त- लोकास्त्वयि स्थिता भूधरराज! नित्यम् । अमी सुरा असुरा लोकनाथा ब्रह्मादयो देवगणाश्च नित्यम् । त्वत्- सम्प्रदानादहमप्यशेषैः पापैर्विमुक्तस्तु यथा भवेयम् । श्रेय- स्तथा पर्वतराज! मह्यं कुरु प्रभो! देववरैश्च सार्द्धम् । इतीदमुक्त्वा प्रददेत्तु मेरुं सकाञ्चनं राजतवस्त्रयुग्मम् । प्रत्येकमेकं द्विजपुङ्गवानाम् प्रागादि दद्यादितरान् क्रमेण । सुरासुराणाममृतार्थकृत्यैः त्वया कृतं मन्दर- शैल! सत्य! । तथा च मां रक्ष च सर्वतस्त्वं तव प्रसा- दाद्विरजा यथाहम् । गन्धाद्रिमादन इतीरितभूधरेन्द्र! वेदोदितस्य गरुड़ाय नमोऽस्तु तुभ्यम् । त्वत्सम्प्रदान- हतपापसमस्तदीषं छायाषिशैलवर रक्ष च मामजस्रम् । देवालयाय विपुलाय नमोऽचलाय हंसाय वेदपुरुषाय नमोऽच्युताय । युष्मत्प्रदाननिहताखिलपापराशिं हंसेन सार्द्धममराचल! पाहि मां त्वम् । वन्दे सुपार्श्व- ममराचलमप्रमेयन्धेनुञ्च देवसुरभिं प्रणतोऽस्मि नित्यम् । त्वद्दानभक्तियुतसत्क्रिययाहमद्य त्वामेव यामि शरणार्थमवेहि मां त्वम् । श्रीवत्सवक्षस--मनादि- मजं समस्तलोकाधिपं सकलकारणनच्युतञ्च । नारायणं शरणमेमि धराधरेन्द्रैः सार्द्धं श्रिया हिमवतः स्थिति- मादिमीड़े । देवाय देवगणपूजितपादपद्मयुग्माय भक्त- जनदुःखविनाशनाय । कैलासशैलनिलयाय भवाय नित्यं गौरीप्रियाय वरदाय नमः शिवाय । चक्रं त्वनादिनिधनः शरणागतं माम् भद्राश्वनामनि गतो हरिरच्युतोऽसौ । आस्ते घनाघनवपुः सनकादि- योगिपूगैरभिष्टुतपुरातनकीर्त्तियुक्तः । मध्ये महार्णव- हिमाचलयोर्निषण्णं कूर्माकृतिं शरणमेमि भवाभवाय । पारावरं मथितमत्र सदा दधाति यस्त्वं नमामि सुरपूजितमप्रमेयम् । वाराहरूपिणमनन्तमनन्तकेतुम् लोकखणपिणमनेकशिरोक्षिपादम् । वन्दे महीधरममेय-

पृष्ठ ३०४९

मपारकीर्त्तिं यज्ञेशमेति शरणं हरमीशितारम् । देवस्तथोत्तरकुरुष्वपि नित्यमास्ते मत्स्यः सुरेन्द्रगणपूजि- तपादपद्मः । रक्षत्वशेषजगतां पतिरच्युतोऽसौ संसार- दुःखचलितं शरणागतं माम् । उक्त्वैवमात्रमघनाशन- दानमन्त्रं प्रत्येक--मेकं द्विजपुङ्गवानाम् । भुक्त्वा शुभानि मनसेच्छति यानि वासौ गच्छेच्च यत्र न निवर्त्तयतीह मर्त्त्यः । गुरवे दक्षिणां दद्यात् सुवर्णञ्चैव वाससी । यागोपकरणं सर्वं गुरवे विनिवेदयेत् । इत्याह भगवान् प्रीतः पार्व्वत्याः परमेश्वरः । अहमप्यव्रवं सर्वं युष्माकं मुनिसत्तमाः! ।” जम्बूनदी स्त्री जम्बूफलरसजाता नदी । १ जम्बूफलरसजाते नदीभेदे जम्बूद्वीपशब्दे ३०४३ पृ० विवृतिः । २ व्रह्मलोकात् प्रवर्त्तमानासु सप्तसु नदीषु मध्ये नदीभेदे च “ब्रह्मलो- कादपक्रान्ता सप्तधा प्रतिपद्यते । वस्वोकसारा१ नलिनी२ पावनी च सरस्वती३ । जम्बूनदी४ च सीता५ च गङ्गा६ सिन्धुश्च७ सप्तमी” भा० भी० ६ अ० । जम्बूमार्ग न० पुष्करस्थे तीर्थभेदे पुष्करोपक्रमे “प्रद- क्षिणमुपावृत्य जम्बूमार्गं समाविशेत् । जम्बूमार्गं समाविश्य देवर्षिपितृसेवितम् । अश्वमेधमवाप्नोति सर्व्वकामसमन्वितः । तत्रोष्य रजनीः पञ्च पूतात्मा चायते नरः । न दुर्गतिमवाप्नोति सिद्धिं प्राप्नोति चात्तमाम् । जम्बूमार्गादुपावृत्य गच्छेत्तण्डुलिकाश्रमम्” भा० व० ८२ अ० । “जम्बूमार्गे त्रिभिर्मासैः संयतः सुसमाहितः” भा० अनु० २५ अ० । “जम्बूमार्गं गमिष्यामि जम्बूमार्गे वसाम्यहम् । एबं सङ्कल्पयानोऽपि रुद्रलोके महीयते” हरिव० १४१ अ० । जम्बूल पु० जम्बूं तन्नामफलं लाति ला--क । १ जम्बूवृक्षे २ केतकवृक्षे च मेदि० । “जम्बूजम्बूलवृक्षाद्यं कद्रु- कन्दलभूषितम्” हरिवं० ९७ अ० । ३ वरकन्यापक्षयोः परिहासवचने न० नीलकण्ठः । जम्बूलमालिका स्त्री ६ त० । १ वरकन्यापक्षयोः परिहासवचनसमूहे । “आशीभिर्बर्द्धयित्वा च देवर्षिः कृष्णमब्रवीत् । अनिरुद्धस्य वीर्य्याख्यो विवाहः क्रियतां विभो! । जम्बूलमालिकां द्रष्टुं श्रद्धा हि मम जायते । ततः प्रहसिताः सर्वे नारदस्य वचःश्रवात्” हरिव० १८८ अ० । “जम्बूलमालिका कन्यावरयोर्मुखचन्द्रिका” हारावल्युक्तार्थकतया उद्वा० त० व्याख्यानात् २ तत्रार्थे च ।

जम्बू(म्बु)वनज न० जम्बुवन इव जायते जन--ड ७ त० । श्वेतजवापुष्पे । “पारिभद्रं पाटला च बकुलं गिरि- शालिनी । तिलकं जम्बुवनजं पीतकं तगरन्त्वपि । एतानि हि प्रशस्तानि कुसुमान्यच्युतार्च्चने” वामन पु० जम्बूवृक्ष पु० कर्म्म० । जम्बूनामके (जामगाछ) वृक्षे स च वृहत्क्षुद्रभेदेन द्विक्धः यथाह भाव० प्र० “फलेन्द्रा कथिता नन्दी राजजम्बूर्सहाफला । तथा सुरभिपत्रा च महाजम्बूरपि स्मृता । राजजम्बूफल स्वादु विष्टम्भि गुरु रोचनम् । क्षुद्रजम्बूः सूक्ष्मपत्रा नादेयी जलजम्बुका । जम्बः संग्राहिणी रूक्षा कफपित्तास्रदाहजित्” । जम्भ पु० जम--अच्--नुम् । १ दैत्यभेदे । करणे घञ् । २ दन्ते कर्म्मणि घञ् । ३ जम्बीरे । भावे घञ् । ४ सक्षणे मेदि० । कर्म्मणि घञ् । ५ अंशे । करणे घञ् । तूणे ६ हनौ च हेमच० । जम्भदैत्यश्च महिषासुरपिता । स च इन्द्रात् पराजयमासाद्य महादेवं प्रसाद्य त्रैलोक्यविजयिपुत्ररूप- वरप्राप्तौ गृहे गमनात् प्रागेव नारदोपदेशात् इन्द्रेण युद्धायाहूतः स्नानच्छलेन सरोऽवगाहकाले महिषीं दृष्ट्वा तस्यां गर्भमाधाय इन्द्रेण युद्धं कृतवान् तेन निपातितश्च तत्कथा मार्क० पु० दृश्या । कालिकापु० ६१ अ० तस्य रम्भेतिनामेति भेदः । अन्योऽपि तन्नामाऽसुरो विष्णुनाहतो यथोक्तं मा० व० १०२ अ० । “असुरश्च महेष्वासो जम्भ इत्यभिविश्रुतः । यज्ञच्छिद्रकरक्रूरस्त्वयैव विनिपातितः” हरिं प्रति देवानामुक्तिः । ७ रावणानुचरभेदे “पर्वणः पतनो जम्भः खरः क्रोधवशो हरिः । प्ररुजश्चारुजश्चैव प्रघसश्च्रैवमादयः । ततोऽभिपतता तेषामदृश्यानां दुरात्मनाम् । अन्तर्द्धानबधं तज्ज्ञश्चकार स विभीषणः” भा० व० २८४ अ० । ८ भक्ष्ये सि० कौ० । तत्र भक्षणे “इति ते कथयन्ति स्म ब्राह्मणा जम्भसाधकाः” भा० उ० ६३ अ० । दन्ते “इमं जम्भसुतं पिबः” ऋ० ८ । ९१ । २ । “जम्भसुतं दन्तैरमिषुतम्” भा० सुजम्भा- हरितजम्भा । जभि--जृम्भायां भावे घञ् । ९ जृम्भ- याञ्च । “जम्भा सुहरिततृणसोमेभ्यः” पा० बहुव्रीहौ अनिच् समा० । सुजम्भा हरितजम्भा तृणं जम्भो भक्ष्यं यस्य तृणजम्भा सोमजम्भा । स्वार्थे क । जम्भक तत्रार्थे जभ--ण्वुल् । जम्भक भक्षके त्रि० । जम्भका स्त्री जम्भैव स्वार्थे क । जृम्भायां राजनि० । पक्षे जम्भिकाप्यत्र । जम्भग पु० जम्भाय भक्षणाय गच्छति गम--ड । राक्षसभेदे । “देवा यक्षास्तथा नागा गन्धर्वाप्सरोऽसुराः । क्रराः सर्पाः सुपर्ण्णाश्च तरवे जम्भगाः खगाः” तर्पणमन्त्रः ।

पृष्ठ ३०५०

जम्भद्विष् पु० जम्भमसुरं द्वेष्टि द्विष--क्विप् । इन्द्रे हेमच० । जम्भभेदिन् पु० जम्भमसुरं भिनत्ति भिद--णिनि ६ त० । इन्द्रे अमरः जम्भरिपुप्रभृतयोऽप्यत्र । मार्क० पु० तन्मूलं दृश्यम् । जम्भर पु० जम्भं भक्षणरुचिं राति ददाति रा--क । १ जम्बीरे शब्दच० । वा रस्य नः । जम्बल १ तत्रार्थे २ बुद्धभेदे च मेदि० । ३ राक्षसीभेदे स्त्री । “समुद्रस्योत्तरे तीरे जम्भला नाम राक्षसी । तस्याः स्मरणमात्रेण विशल्या गर्भिणी भवेत्” ज्यो० त० । जम्भा स्त्री जभि--जृम्भायां भावे अ । जृम्भायां राजनि० । जम्भारि पु० जम्भस्य भक्ष्यस्य असुरभेदस्य वा अरिः । १ वह्नौ २ वज्रे च विश्वः ३ इन्द्रे च । “जम्भारिदम्भोलयः” नैष० जम्भिन् पु० जभ--णिनि नुम् । १ जम्बीरे शब्दच० तत्रार्थे न० हेमच० । २ ज्रम्भाषुक्त्रे त्रि० । जम्भीर पु० जभ--गम्भीरा० ईरन् नुम् च । १ जम्बीरे अमरः २ मरुवके भरतः । जम्भ्य पु० जम्भ एव स्वार्थे यत् जभ--कर्म्मणि ण्यत् वा दन्ते । “यस्तद्दर्शपूर्णमासयोर्विद्यस्मादिमाः प्रजा अदन्तका जायन्ते यस्मादासां जायन्ते यस्मादासां प्रभिद्यन्ते यस्मादासां संतिष्ठन्ते यस्मादासां पुनरुत्तमे वयसि सर्व एव प्रभिद्यन्ते यस्मादधर एकाग्रे जायन्तेऽथोत्तरे यस्मा- दणीयाम्स एवाधरे प्रथीयांस उत्तरे यस्माद्दंष्ट्रा वर्षीयसी यस्मात् समा एव जम्भ्याः” शत० ब्रा० ११ । ४ । १ । ५ । “दंष्ट्राभ्यां मलिम्लून् जम्भ्यैस्तस्करान्” यजु० ११ । ७८ “दन्ता जम्भ्याः जम्भावर्तिमाश्रिता जम्भ्याः” २ वेददीपोक्तर्थे च । जय पु० जि--भावे अच् । परापेक्षया १ उत्कर्षलाभे (जित हओया) २ वशिकरणे इन्द्रियजयः । “मौनं सदासनजयः स्थैर्य्यं प्राणजयः शनैः” भाग० ३२ ८ । ६ । ३ शत्रुपराङ्मुखी- करणे ४ संग्रामादिजये । “सप्त वित्तागमा धर्म्म्या दायो लाभः क्रयो जयः । विभागः संप्रयोगश्च सत्प्रतिग्रह एव च” मनुना तस्य धर्म्यस्वत्वहेतुत्वमुक्तं तच्च क्षत्रियस्यैव “स्वामी ऋक्थक्रयसंविभागपरिग्रहाविगमेषु व्राह्मणस्या- धिकं लब्धं क्षत्रियस्य विजितं निर्विष्टं वैश्यशूद्रयोरिति” गौतमस्मृतेः । “जयो रन्ध्र्यहारिणाम्” रघुः । “समदुःख- सुखे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ” गीता । जि--कर्त्तरि अच् । ५ परमेश्वरे पु० तस्य सर्वभूतजयित्वात् तथात्वं “नयो जयः सत्यसन्धो दाशार्हः सात्वतां पतिः” विष्णूस० । ६ जयन्ते इन्द्रपुत्रे असुरजयात्तस्य तथात्वम् ७ युधिष्ठिरे

क्रोधजयात् गुह्यतन्नामकत्वाद्वा तस्य तथात्वम् । विराट- नगरे छद्मवेशेन स्थायिनः युधिष्ठिरस्य यथा गुह्यं तन्नाम तथोक्त “जयोजयन्तो विजयो जयत्सेनो जयद्बलः । इति गुह्यानि नामानि तेषां चक्रे युधिष्ठिरः” भा० वि० ५ अ० । ८ अग्निमन्थवृक्षे रोगजयात्तस्य तथात्वम् । ९ दानवभेदे “जयो निकुम्भः कुपथश्च दानवो ररक्षुरेते दशदानवाधिपम्” हरिवं० २४२ अ० । १० विश्वामित्रसुतभेदे । “मधुच्छन्दा जयश्चैव देवलश्च तथाष्टकः । कच्छपो हारितश्चैव विश्वा- मित्रस्य ते सुताः” २७ अ० । ११ सोमवंश्ये सृञ्जयनृपपुत्र- भेदे “ऐलपुत्रा बभूवुस्ते सप्त देवसुतोपमाः । दिविजाता महात्मान आयुर्धीमानमावसुः” इत्युपक्रमे “आयोः पुत्रास्तथा पञ्च सर्वे वीरा महारथाः । स्वर्भानुतन- यायाञ्च प्रभायां जज्ञिरे नृप! । नहुषः प्रथमं यज्ञे वृद्धधर्म्मा ततः परम् । रम्भो रजिरनेनाश्च त्रिषु लोकेषु विश्रुतः” इति आयुपुत्रभेदानुक्त्वा “अनेनसः सुतो राजा प्रति क्षत्रो मक्षायशाः । प्रतिक्षत्रसुतश्चापि सृञ्जयो नाम विश्रुतः । सृञ्जयस्य जयः पुत्रो विजयस्तस्य चात्मजः” हरिवं० २९ अ० । ऐलस्योर्वशीगर्भजाते १२ सुतभेदे । “ऐलस्य चोर्वशीगर्भात् षड़ासन्नात्मजा नृप । आयुः श्रुतायुः सत्यायू रथो ह विजयो जयः” भाग० ९ । १५ । १ । दशमे ब्रह्मसावर्णिमन्वत्तरे १३ द्विजभदे “दशमो ब्रह्मसाव- र्णिरुपश्लोकसुतो महान् । तत्सुता भूरिसेनाद्या हविष्मत्प्रमुखा द्विजाः । हविष्मान् सुकृतः सत्यो जयो मूर्त्ति- स्तदा द्विजाः” भाग० ८ । १३ । १० । १४ जनकवंश्ये मैथिले नृपभेदे । “जन्मना जनकः सोऽभूत् वैदेहस्तु विदेहजः । मिथिलो मथनाज्जातो मिथिला येन निर्म्मिता” इत्युप- क्रमे “श्रुतस्ततो जयस्तस्माद्विजयोऽस्मादृतः सुतः” भाग० ९ । १३ । १६ । सोमवंश्ये १५ सृञ्जयसुते १६ सङ्कृति नृपसुते च । “कुशात् प्रतिक्षत्रवृद्धात् सृञ्जयस्तत्सुतो जयः । ततः सुतः कृतस्यापि जज्ञे हर्य्यश्ववान् नृपः । सहदेवस्ततोऽहीनो जयत्सेनस्तु तत्सुतः । सङ्कृति- स्तम्य च जयः क्षत्रधर्म्मा महारथः” भाग० ९ । १७ । १० । अत्र जयस्य द्विधा कीर्त्तनात् तद्वंशे द्वौ जयौ । १७ इक्ष्वा- कुवंश्ये विजननन्दननूपभेदे हेम० । १८ विष्णुदौवारिक- भेदे । जयविजयौ हि विष्णुद्वारपौ भगवद्दिदृक्षया वैकुण्ठगतान् नग्नान् समकादीन् भगवदभ्यन्तरे गमनाय निवार्य्य वेत्रेण ताड़यन्तौ तैरभिशप्तौ हिरण्याक्षाद्यसुरभावेन जातौ तत्कथा भाग० ३ । १६ अ० ।

पृष्ठ ३०५१

“मानसात्मसुता युष्मत्पूर्वजाः सनकादयः । चेरुर्विहा- यसा लोकान् लोकेषु विगतस्पृहाः । त एकदा भगवतो वैकुण्ठस्यामलात्मनः । ययुर्वैकुण्ठनिलयं सर्वलोकनमस्कृतम्” इत्युपक्रमे । “तस्मिन्नतीत्य मुनयः षडसज्जयानाः कक्षाः समान- वयसावथ सप्तमायाम् । देवावचक्षत गृहीतगदौ परार्द्ध्यकेयूरकुण्डलकिरीटविटङ्कवेशौ । मत्तद्विरेफ बनमालिकया निवीतौ विन्यस्तया सितचतुष्टयबाहु- मध्ये । वक्त्रं भ्रुवा कुटिलया स्फुटनिर्गमाभ्यां रक्ते- क्षणेन च मनाग्रभसं दधानौ । द्वार्य्येतयोर्निविविशु- र्मिषतोरपृष्ट्वा पूर्वा यथा पुरटवज्रकपाटिकायाः । सर्वत्र तेऽविषमया मुनयः स्वदृष्ट्या ये संचरन्त्यविहता विगताभिशङ्काः । तान् वीक्ष्य वातवसनांश्चतुरः कुमा- रान् वृद्धान् दशार्द्धवयसो विदितात्मतत्त्वान् । वेत्रेण चास्खलतयतामदर्हणांस्तौ तेजो विहस्य भगवत्प्रति- कूलशीलौ । ताभ्यां मिषत्स्वनिमिषेषु निषिध्यमानाः स्वर्हत्तमा अपि हरेः प्रतिहारपाभ्याम् । ऊचुः सुहृत्तमदिदृक्षितभङ्ग ईषत्कामानुजेन सहसा त उपप्लुताक्षाः । श्रीमुनय ऊचुः । कोवाइहैत्य भगवत्- परिचर्य्ययोच्चैस्तद्धर्मणां निवसतां विषमस्वभावः । तस्मिन् प्रशान्तपुरुषे गतविग्रहे वां कोवात्मवत्कुह- कयोः परिशङ्कनीयः । नह्यन्तरं भगवतीह समस्तकुक्षा- वात्मानमात्मनि नभो नभसीव धीराः । पश्यन्ति यत्र युवयोः सरलिङ्गिनोः किं व्युत्पादितं ह्युदरभेदि भयं यतोऽस्य । यद्वा मनुष्यपरमस्य विकुण्ठभर्त्तुः कर्त्तुं प्रकृष्टमिह धीमहि मन्दधीभ्याम् । लोकानितो व्रजत मन्तरभावदृष्ट्या पापीयसस्त्रय इमे रिपवोऽस्य यत्र । तेषामितीरितमुभाववधार्य्य धोरं तं ब्रह्मदण्डमनि- वारणमस्त्रपूगैः । सद्यो हरेरनुचरावुरु बिभ्यतस्तत्- पादग्रहावपततामतिकाररेण । भूयादघोनि भगवद्भि- रकारि दण्डो यो नौ हरेत सुरहेलनमप्यशेषम् । माधोऽनुतापकलया भगवत्स्मृतिघ्नो मोहो भवेदिह तु नौ व्रजतोरबोधः । एवं तदैव भगवानरविन्द- नाभः स्वानां विबुध्य सदतिक्रममार्य्यहृद्यः । तस्मिन् ययौ परमहंसमहामुनीनामन्वेषणीयचरणौ चलयन् सहश्रीः” । ततः कुमरैः मगवन्तं दृष्ट्वा कृतां तत्स्तुतिमुपवर्ण्योक्तम् । “इति तद्गृणतां तेषां मुनीनां योगधर्मिणाम् । प्रति-

नन्द्य जगादेदं वैकुण्ठनिलयो विभुः । श्रीभगवानुवाच । एतौ द्वौ पार्षदौ मह्यं जयो विजय एव च । कदर्थी- कृत्य मां यद्वो बह्वक्रातामतिक्रमम् । यस्त्वेतयोर्धृतो दण्डो भवद्भिर्भामनुव्रतैः । स एवानुमतोऽस्माभिर्मुनयो! देवहेलनात्” । ततः कथाशेषो यथा “श्रीभगवानुवाच । एतौ सुरेतरगतिं प्रतिपद्य सद्यः संरम्भसम्भृतसमाध्यनुबद्धयोगौ । भूयः सकाशमुपया- स्यत आशु योवः शापो मयैव निमितस्तदवैत विप्राः! । श्रीब्रह्मोवाच । अथ ते मुनयोदृष्ट्वा नयनानन्द- भाजनम् । वैकुण्ठं तदधिष्ठानं विकुण्ठञ्च स्वयं- प्रभम् । भगवन्तं परिक्रम्य प्रणिपत्यानुमान्य च । प्रतिजग्मुः प्रमुदिताः शंसन्तो वैष्णवीं श्रियम् । भगवाननुगावाह यातं मा भैष्टमस्तुताम् । ब्रह्मतेजःसम- र्थोऽपि हन्तुं नेच्छे मतन्तु मे । मयि सरम्भयोगेन निस्तीर्य्य ब्रह्महेलनम् । प्रत्येष्यतं निकामं मे कालेना- ल्पीयसा पुनः । द्वाःस्थावादिश्य मगवान् विमान श्रेणिभूषणम् । सर्वातिशयगं लक्ष्म्या जुष्टं स्वन्धिष्ण्य- माविशत् । तौ तु गीर्वाणवृषभौ दुस्तराद्धरिलोकतः । हतश्रियौ ब्रह्मशापादभूतां विगतस्मयौ । तदा विकुण्ठ- धिषणात्तयोर्निपतमानयोः । हाहाकारो महानाबी द्विमानाग्रेषु पुत्रकाः! । तावेव ह्यधुना प्राप्तौ पार्पद- प्रवरौ हरेः । दितेर्जठरनिर्विष्टं काश्यपं तेज उस्व- णम् । तयोरसुरयोरद्य तेजसा यमयोर्हि वः । आक्षिप्तं तेज एतर्हि भगवांस्तद्विधित्सति” । भाग० ३ । १२ अ०--१६ अ० । जयति संसारमनेन । जि करणे अच् । १९ भारतादौ ग्रन्थभेदे । “व्रह्मचारिकाण्डं भविष्यपुराणम् “अष्टादश पुराणानि रामस्य चरितं तथा । विष्णुधर्म्मादिशास्त्राणि शिवधर्म्माश्च भारत! । कार्ष्णा- ख्यं पञ्चमो वेदो यन्महाभारतं स्मृतम् । सौराश्च धर्म्मा राजेन्द्र! मानवोक्ता महीपते! । जयेति नाम एतेषां प्रवदन्ति मनीषिणः” इति “नारायणं नमस्कृत्य नरञ्चैव नरोत्तमम् । देवीं सरस्वतीञ्चैव तती जयमुदीरयेत्” सर्वपुराणारम्भे पाठ्यश्लोकः । २० दक्षणद्वारे गृहे शब्दार्थचि० । षष्टिवर्षमध्ये अष्टाविंशतितमे २१ वतसरे । तत्फलं यथा “क्षत्रियाश्च तथा वैश्याः शूद्राश्च नटनर्त्तकाः । पीड़ितास्ते वरारोहे! जये सर्वे न संशयः” ज्यो० त० । जये कुशलः आकर्षा० कन् । जयक जयकुशने त्रि० । २२ कुमारानुचरनागभेदे । “प्रददावग्निपुत्रस्य महापारि-

पृष्ठ ३०५२

षदावुभौ । जयं महाजयञ्चैव नागौ ज्वलनसूनवे” मा० श० ४६ अ० । २३ द्रुपदराजपुत्रभेदे “जघान सुरथं नाम द्रुपदस्य सुतं विभुः । पुनः शत्रुञ्जयं नाम सुरथ- स्यानुजं रणे । रथानीकं जयानीकं जयञ्चात्र निजघ्नि- वान्” भा० द्रो० १५६ अ० । २४ अर्जुने “यदि नोत्तिष्ठति जयः पिता मे नरसत्तमः । अस्मिन्नेव रणोद्देशे शोषयिष्ये कलेवरम्” भा० आश्व० ८० अ० । मातरं प्रति बभ्रुवा- हनोक्तिः । “इत्युक्त्वा सोऽब्रवीत् पुत्रं मणिपूरपतिं जयः” ८१ अ० । २५ धृतराष्ट्रपुत्रभेदे । “दुर्योधनप्रभृतयो युयुत्सुः करणस्तथा । तती दुःशासनश्चैव दुःसहश्चैव भारत! । दुर्मर्षणो विकर्णश्च चित्रसेनोविविंशतिः । जयः सत्यव्रत- श्चैव पुरुमित्रश्च भारत! । वैश्यापुत्रो युयुत्सुश्च एकादश महारथाः” भा० आ० ६३ अ० । जयकोलाहल पु० जयस्य कोलाहलो यस्मिन् । १ पाशक क्रीड़ाभेदे शब्दच० । ६ त० । २ जयध्वनौ । जयढक्का स्त्री जयसूचिका ढक्का । वाद्यभेदे । जयतीर्थ न० तीर्थभेदे शिवपु० । जयत्सेन पु० १ विराटनगरे छद्मवेशिनि नकुले पाण्डवे । जयशब्दे दृश्यम् । जयन्ती सेनाऽस्य । २ विक्रान्तसैन्यके नृपे । ३मागधनृपभेदे । “मगधेषु जयत्सेनस्तेषामासीत् स पार्थिवः । अष्टानां प्रवरास्तेषां कालेयानां महासुराः” भा० आ० ६७ अ० । ४ पुरुवंश्ये सार्वभौमाख्यनृपपुत्रे । “अहंयातिः खलु कृतवीर्य्यदुहितरमुपयेमे भानु- मतीं नाम तस्यामस्य जज्ञे सार्वभौमः । सार्वभौमः खलु जित्वा जहार कैकेयीं सुनन्दां नाम तामुपयेमे तस्या- मस्य जज्ञे जयत्सेनो नाम । जयत्सेनः खलु वैदर्भी मुपयेमे सुश्रुतां नाम तस्यामस्य जज्ञे अवाचीनः” भा० आ० ९५ अ० । ५ सोमवंश्ये अहीननृपपुत्रे च । जयशब्दे मूलं दृश्यम् । जयदत्त पु० इन्द्रपुत्रे जयन्ते हेमच० । जयदुर्गा स्त्री दुर्गामूर्त्तिभेदे तन्मूर्त्तिलक्षणं तन्त्रसारे “काला भ्राभां कटाक्षेररिकुलभयदां मौलिबद्धेन्दुरेखां शङ्खं चक्रं कृपाणं त्रिशिखमपि (त्रिशूलम्) करैरुद्वहन्तीं त्रि- नेत्राम् । सिंहस्कन्धाधिरूढ़ां त्रिभुवनमखिलं तेजसा पूरयन्तीं ध्यायेद् दुर्गां जयाख्यां त्रिदशपरिवृतां सेवितां सिद्धिकामैः” । अस्याः मन्त्रप्रयोगादिकं तत्रैव दृश्यम् । जयदेव पु० गीतगोविन्दकाव्यकारके केन्दुविल्वग्रामवासिनि कविभेदे “भावं शृङ्गारसारस्वतमयजयदेवस्य विष्वग्- वचांसि” गीतगो०

जयद्बल पु० विराटावासे छद्मवेशिनि पाण्डवे सहदेवे जयशब्दे दृश्यम् । जयद्रथ पु० १ पौरवे वृहन्मनसो नृपस्य यशोदेव्यां जाते पुत्र- भेदे । तदुत्पत्तिकथा “वृहद्दर्भसुतो यस्तु राजा नाम्ना वृहन्मनाः । तस्य पत्नीद्वयञ्चासीद्वैनतेयमुते शुभे । यशोदेवी च सत्या च ताभ्यां वंशस्तु भिद्यते । जयद्रथस्तु राजेन्द्र! यशोदेव्यां व्यजायत” हरिवं० ३१ अ० । सिन्धुदेशाधिपवृद्धक्षत्रसुते २ राजभेदे । स च घृतराष्ट्रकन्यां दुःशलामुपयेमे । स च सौवीरदेशाधिपः “जयद्रथो नाम यदि श्रुतस्ते सौवीरराजः सुभगे! स एषः” भा० व० २६४ स च द्रीपदीं हृत्वा पलायमानो विजित्य भीमेन गृहीतो युधिष्ठिराज्ञया मुक्तश्च । ततो निर्वेदमासाद्य तपसा तोषितात् रुद्रतो वरं लेभे तत्कथा यथा “जयद्रथस्तु संप्रेक्ष्य भ्रातरावुद्यतायुधौ । प्राधा- वत्तूर्णमव्यग्रो जीवितेप्सुः सुदुःखितः । तं भीमसेनो धावन्तमवतीर्य्य रथाद्बली । अभिद्रुत्य निजग्राह केशपक्षे ह्यमर्षणः । समुद्यम्य च तं भीमो निष्पिपेष महीतले । शिरो गृहीत्वा राजानं ताडयामास चैव ह । पुनः सञ्जीवसानस्य तस्योत्पतितुमिच्छतः । पदा मूर्द्ध्नि महाबाहुः प्राहरद्विलपिष्यतः । तस्य जानु ददौ भीमो जघ्ने चैनमरत्निना । स मोहमगमद्राजा प्रहारवरपीडितः । सरोषं भीमसेनं तु वारयामास फाल्गुनः । दुःशलायाः कृते राजा यत्तदाहेति कौरवः । भीम उवाच । नायं पापसमाचारो मत्तो जीवितुमर्हति । कृष्णायास्तदनर्हायाः परिक्लेष्टा नराधमः । किन्नु शक्यं मया कर्त्तुं यद्राजा सततं घृणी । त्वञ्च वालिशया बुद्ध्या सदैवाम्मान् प्रबाधसे । एवकृक्त्वा मटास्तस्य पञ्च चक्रे वृकोदरः । अर्द्धचन्द्रेण वाणेन किञ्चिदबुवतस्तदा । विकत्थयित्वा राजानं ततः प्राह वृकोदरः । जीवितुञ्चेच्छसे मूढ़! हेतुं मे गदतः शृणु । दासोऽस्मीति त्वया वाच्यं संसत्सु च सभासु च । एवं ते जीवितं दद्यामेष युद्धजितो विधिः । एवमस्त्विति तं राजा कष्यमाणो जयद्रथः । प्रोवाच पुरुषव्याघ्रं भीममाहवशोभिनम् । तत एनं विचेष्टन्तं बद्ध्वा पार्थो वृकोदरः । रथमारोपया- मास विसंज्ञं पांशुगुण्ठितम् । ततस्तं रथमास्थाप्य भीमः पार्थानुगस्तदा । अभ्येत्याश्रममध्यस्थमभ्यगच्छद्- युधिष्ठिरम् । दर्शयामास भीमस्तु तदवस्थं जयद्रथम् ।

पृष्ठ ३०५३

तं राजा प्राहसद्दृष्ट्वा मुच्यतामिति चाब्रवीत् । राजा- नञ्चाब्रवीद्भीमो द्रौपद्याः कथ्यतामिति । दासभावं गतो ह्येष पाण्डूनां पापचेतनः । तमुवाच ततो ज्येष्ठो भ्राता सप्रणयं वचः । मुञ्चेममधमाचारं प्रमाणं यदि ते वयम् । द्रौपदी चाब्रवीद्भीममभिवीक्ष्य युधिष्ठिरम् । दासीऽयं मुच्यतां राज्ञस्त्वया पञ्चसटः कृतः । स मुक्तोऽभ्येत्य राजानमभिवाद्य युधिष्ठिरम् । ववन्दे विह्वलो राजंस्तांश्च दृष्ट्वा मुनींस्तदा । तमुवाच घृणी राजा धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः । तथा जयद्रथ दृष्ट्वा गृहीतं सव्यसाचिना । अदासो गच्छ मुक्तोरसि मैवं कार्षीः पुनः पुनः । स्त्रीकामञ्च धिगस्तु त्वां क्षुद्रः क्षुद्रसहायवान् । एवंविधं हि कः कुर्य्यात्त्वदम्यः पुरुषाधमः । गतसत्वमिव ज्ञात्वा कर्त्तारमशुभस्य तम् । संप्रेक्ष्य भरतश्रष्ठः कृपाञ्चक्रे नराधिपः । धर्मे ते वर्द्धतां बुद्धिर्मा चाधर्मे मनः कृथाः । साश्वः सरथ पादातः स्वस्ति गच्छ जयद्रथ! । एवमुक्तस्तु सव्रीडस्तूष्णीं किञ्चिदवाङ्मुखः । जगाम राजा दुःखार्त्ती गङ्गा- द्वाराय भारत । स देवं शरणं गत्वा विरूपाक्षमुमा- पतिम् । तपश्चचार विपुलं तस्य प्रीतो वृषध्वजः । बलिं स्वयं प्रत्यगृह्णात् प्रीयमाणस्त्रिलोचनः । वरञ्चास्मै ददौ देवः स जग्राह च तच्छृणु । जयद्रथ उवाच । समस्तान् सरथान् पञ्च जयेयं युधि पाण्ड- वान् । इति राजाव्रवीद्देवं नेति देवस्तमब्रवीत् । महेश्वर उवाच । अजय्यांश्चाप्यबध्यांश्च वारषिष्यसि तान् युधि । ऋतेऽर्जुनं महाबाहुं नरं नाम सुरे- श्वरम् । वदर्य्यां तप्ततपसं नारायणसहायकम् । अजितं सर्वलोकानां देवैरपि दुरासदम् । मया दत्तं पाशुपतम् दिव्यमप्रतिमं शरम् । अवाप लोकपालेभ्यो वजादीन् स महाशरान्” । “प्रधानं शस्त्रविदुषां तेन कृष्णेन रक्ष्यते । सहायः पुण्डरीकाक्षः श्रीमानतुलविक्रमः । समानस्यन्दने पार्थमास्थाय परवीरहा न शक्यते तेन जेतुं त्रिदशैरपि दुःसहः । कः पुनर्मानुषो भावो रणे पार्थं विजेष्यते । तमेकं वर्जयित्वा तु सर्वं यौधिष्ठिरं बलम् । चतुरः पाण्डवान्राजन्! दिनैकं जेष्यसे रिपून्” । स च भारतयुद्धकाले द्रोणरचितचक्रव्यू हद्वारे स्थित्वाऽर्जुनमृते युधिष्ठिरादीन् चतुरो भ्रातॄन् जिगाय । अभिमन्युञ्च जघान । तद्बधकुपितेनार्ज्जुनेन श्वः

सूर्य्यास्तमयात् प्रागेव त्वां हन्ता तथा त्वामहत्वा स्वयं वा मर्त्तेति प्रतिज्ञाय स निहतः तच्छिरश्च अन्यत्र तपस्यतस्तत्पितुर्हस्तेऽलक्षितं शरपरम्परया पातितं तेन च तस्य शिरसो भूमौ पातनेन स्वशिरः शतधा- भूतं तत्कथा यथा भा० द्रो० १४४ अ० । “एतस्मिन्नेव काले तु द्रुतं गच्छति भास्करे । अव्र- वीत् पाण्डवं राजंस्त्वरमाणो जनार्द्दनः । एष मध्ये कृतः षड्भिः पार्थ! वीरैर्महारथैः । जीवितेप्सु- र्महाबाही! भीतस्तिष्ठति सैन्धवः । एताननिर्जत्य रणे षड्रथान् पुरुषर्षभ! । न शक्यः सैन्धवो हन्तुं यत्तो निर्व्याजमर्जुन । योगमत्र विधास्यामि सूर्य्यस्यावरणं प्रति । अस्तं गत इति व्यक्तं प्रेक्ष्यत्येकः स सिन्धु- राट् । हर्षेण जीविताकाङ्क्षी विनाशार्थं तव प्रभो! । न गोप्स्यति दुराचारः स आत्मानं कथञ्चन । तत्र छिद्रे प्रहर्त्तव्यं त्वयास्य कुरुसत्तम । व्यपेक्षा नैव कर्त्तव्या गतोऽस्तमिति भास्करः । एवमस्त्विति बीभत्सु- केशवं प्रत्यभाषत । ततोऽसृजत्तमः कृष्णः सूर्य्यस्या वरणं प्रति । योगी योगेन संयुक्तो योगिनामीश्वरो हरिः । सृष्टे तमसि कृष्णेन गतोऽस्तमिति भास्करः । त्वदीया जहृषुर्योधाः पार्थनाशान्नराधिप! । ते पहृष्टा रणे राजन्नापश्यन् सैनिका रविम् । उन्नाम्य बक्त्राणि तदा स च राजा जयद्रथः । वीक्षमाणे ततस्तस्मिन् सिन्धुराजे दिवाकरम् । पुनरेवाब्रवीत् कृष्णो धनञ्जय- मिदं वचः । पश्य सिन्धुपतिं वीरं प्रेक्षमाणं दिवा- करम् । भयं विपुलमुत्सृज्य त्वत्तो भरतसत्तम । अयं कालो महाबाहो! बधायास्य दुरात्मनः । इत्येवं केशवेनोक्तः पाण्डुपुत्रः प्रतापवान् । न्यबधीत्तावकं सैन्यं शरैरर्काग्निसन्निभैः” । “एवं तान् व्याकुलीकृत्य त्वदीयान् स महारथान् । उज्जहार शरं घोरं पाण्डवोऽनलसन्निभम् । इन्द्रा- शनिसमप्रख्यं दिव्यमन्त्राभिमन्त्रितम् । सर्वभारसहं शश्वद्गन्धमाल्यार्च्चितं महत् । वज्रेणास्त्रेण संयोज्य विधिवत् कुरुनन्दनः । समादधन्महबाहुर्गाण्डीवे क्षिप्रमर्जुनः । तस्मिन् सन्धीयमाने तु शरे ज्वलन- तेजसि । अन्तरीक्षे महानादो भूतानामभवन्नृपः । अव्रवीच्च पुनस्तत्र त्वरमाणो जनार्द्दनः । धनञ्जय! शिरश्छिन्धि सैन्धवस्य दुरात्मनः । अस्तं महीधर- श्रेष्टं यियासति दिवाकरः । शृणुष्वैतच्च कार्य्यं मे

पृष्ठ ३०५४

जयद्रथबधं प्रति । वृद्धक्षत्रः सैन्धवस्य पिता जगति विश्रुतः । स कालेनेह महता सैन्धवं प्राप्तवान् सुतम् । जयद्रथममित्रघ्न! तञ्चोवाच तदा नृपम् । अन्त- र्हिता पुरा वाणी मेघदुन्दभिनिस्वना । तवात्मजो मनुष्येन्द्र! कुलशीलदमादिमिः । गुणैर्भविष्यति विभो! सदृशो वंशयोर्द्वयोः । क्षत्त्रियप्रवरो लोके नित्यं शूराभिसत्- कृतः । शत्रुभिर्युध्यमानस्य संग्रामे त्वस्य धन्विनः । शिरश्छेत्स्यति संक्रुद्धः शत्रुरालक्षितो भुवि । तच्छ्रुत्वा सिन्धुराजश्च ध्यात्वा चिरमरिन्दमः । ज्ञातीन् सर्व्वानु- बाचेदं पुत्रस्नेहाभिनोदितः । संग्रामे युध्यमानस्य वहतो महतीं धुरम् । धरण्यां मम पुत्रस्य पातयिष्यति यः शिरः । तस्यापि शतधा मूर्द्धा फलिष्यति न संशयः । एवमुक्त्वा ततो राज्ये स्थापयित्वा जयद्रथम् । वृद्धक्षत्रो वनं यातस्तपश्चोग्रं समास्थितः । स तप्यते च तेजस्वी तपो घोरं दुरासदम् । समन्तपञ्चकादस्माद्बहिर्वानरके- तन! । तस्माज्जयद्रयस्य त्वं शिरश्छित्त्वा महामृधे । दिव्येनास्त्रेण रिपुहन्! घोरेणाद्भुतकर्मणा । सकुण्डलं सिन्धुपतेः प्रभञ्जनसुतानुज! । उत्सङ्गे पातयाद्याशु वृद्धक्षत्रस्य भारत! । अथ त्वमस्य मूर्द्धानं पातयिष्यसि भूतले । तवापि शतधा मूर्द्धा फलिष्यति न संशयः । यथा चेदं न जानीयात् स राजा तपसि स्थितः । तथा कुरु कुरुश्रेष्ठ! दिव्यमस्त्रमुपाश्रितः । न ह्यसाध्यमकार्य्यं वा विद्यते तव किञ्चन । समस्तेष्वपि लोकेषु त्रिषु वासवनन्दन! । एतच्छ्रुत्वा तु वचनं सृक्कणी परिसंलिहन् । इन्द्राशनिसमस्पर्शं दिव्यमन्त्र भिमन्त्रितम् । सर्वभारसहं शश्वद्गन्धमाल्यार्च्चितं शरम् । विससर्ज्जार्जुनस्तूर्णं सैन्धवस्य बधे धृतम् । ततो धनञ्जयः शीघ्रं शरं तं भास्करत्विषम् । उज्जिहीर्षुः शिरः कायात् सैन्धवस्य महात्मनः । स पार्थभुजनिर्मुक्तः शरः श्येन इवाशुगः । छित्त्वा शिरः सिन्धुपतेरुत्पपात विहायसि । तच्छिरः सिन्धुराजस्य शरैरूर्द्ध्वमवाहयत् । दुर्हृदामप्रहर्षाय सुहृदां हर्षणाय च । शरैः कदम्बकीकृत्य काले तस्मिंश्च पाण्डवः । योधयामास तांश्चैव पाण्डवः षण्णहा० रथान् । ततः सुमहदाश्चर्य्यं तत्रापश्याम भारत । समन्तपञ्चकाद्बाह्यं शिरो यद्व्यहरत्ततः । एतस्मिन्नेव काले तु वृद्धक्षत्री महीपतिः । सन्ध्यामुपास्ते तेजस्वी सम्बन्धी तव मारिष! । उपासीनस्य तस्याथ कृष्णकेशं सकुण्ड- लम् । सिन्धुराजस्य मूर्द्ध्वानमुत्सङ्गे सनपातसत् ।

तस्योत्सङ्गे निपतितम् शिरस्तच्चारुकुण्डलम् । वृद्ध- क्षत्रस्य नृपतेरलक्षितमरिन्दम! । ततोभीतस्व तस्याथ वृद्धक्षत्रस्य भारत! उत्तिष्ठतस्तत् सहसा शिरोऽगच्छ- द्धरातलम् । ततस्तस्य नरेन्द्रस्य पुत्रमूर्द्धनि भूतलम् गते तस्यापि शतधा मूर्द्ध्वागच्छदरिन्दम! ततः सर्वाणि सैन्यानि विस्मयं जग्मुरुत्तमम् । वासुदेवं सबीभत्सुं प्रशशसंसुर्महारथम् । ततो विनिहते राजन् । सिन्धु- राजे किरीटिना । तमस्तद्वासुदेवेन संहृतं भरतर्षम! । पश्चाज्ज्ञातं महीपाल! तव पुत्रैः सहानुगैः! वासुदेवप्रयुक्तेयं मायेति नृपसत्तम! ।” “जयद्रथबधे राजन्! दुर्य्योधनधनञ्जयौ । सवितारं निरीक्षेते प्रौढ़ा बाला बधूरिव” उद्भटः । जयद्रथबध पु० जयद्रथस्य बधमधिकृत्य कृतो ग्रन्थः अण् तस्य आख्यायिकायां लुपि व्यक्तिवचनत्वात् पुंस्त्वम् । भारत- द्रोणपर्वान्तगते अवान्तरपर्वभेदे तच्च द्रोणपर्वणि ८५ अध्या- यावधि १५ ३ अध्यायपर्य्यन्तम् “जयद्रथबधः पर्व घटोत्- कचबधस्ततः” भा० आ० १ अ० । अवान्तरपर्वोक्तौ । जयद्रथविमोक्षण न० जयद्रथस्य विमोक्षणमधिकृत्य कृतो ग्रन्थः अण् तस्य आख्यायिकायां लुपि व्यक्तिवचनत्वात् क्लीवता । भारतवनपर्वान्तर्गते अवान्तरपर्वभेदे तच्च पर्वं वनपर्वणि २७ अध्यायात्मकम् । “द्रौपदीहरणं तत्र जयद्रथविमोक्षणम्” भा० आ० १ अ० अवान्तरपर्वोक्तौ । जयधर्म्मन् पु० कुरुसेनानीभेदे । “कमलाक्षः परक्राथी जयधर्म्मा सुदर्शनः । एते त्वामनुयास्यन्ति पत्तीनामयुतानि षट्” भा० द्रो० १५६ अ० । जयध्वज पु० कार्त्तवीर्य्यार्ज्जुनस्य तनये आवन्त्र्ये नृपभेदे “शूरसेनश्च शूरश्च धृष्णोक्तः कृष्ण एव च । जयध्वजश्च नाम्नासीदावन्त्यो नृपतिर्महान् । कार्त्तवीर्य्यस्य तनया वीर्य्यवन्ती महावलाः । जयध्वजस्य पुत्रस्तु तालजङ्घो महाबलः” हरिवं० ३४ अ० । जयन न० जि--करणे ल्युट् । १ हयादिसन्नाहे “तुरङ्गिणो जयनयुजश्च वाजिनः” माघः । भावे ल्युट् । २ जये मेदि० । जयनी स्त्री इन्द्रकन्यायाम् त्रिका० । जयन्त पु० जि--झ । १ इन्द्रपुत्रे अमरः २ शिवे ३ चन्द्रे च त्रिका० । विराटावासे छद्मवेशिनि ४ भीमे तस्य तथागुह्य- नामता जयशब्दे दृश्या । ५ विष्णौ “जयन्तः सर्व- विज्जयी” विष्णुस० । ६ रुद्रभेदे “अजैकपादहिर्बुध्नो विरूपाक्षोऽथ रैवतः । हरश्च बहुरूपश्च त्र्यम्बकश्च

पृष्ठ ३०५५

सुरेश्वरः । सावित्रश्च जयन्तश्च पिनाकी चापराजितः” भा० शा० २०८ अ० । रुद्रीक्तौ “अजैकपादहिर्वुघ्नो विरूपाक्षश्च रैवतः । हरश्च बहुरूपश्च त्र्यम्बकश्च सुरे- श्वरः । रुद्रा एकादश प्रोक्ता जयन्तश्चापराजितः” विष्णुध० “यथा जयन्तेन शचीपुरन्दरौ” “त्रिविष्ट- पस्येव पतिं जयन्तः” इति च रघुः । ७ तालभेदे “आदि- ताले जयन्तः स्यात् शृङ्गाररससंयुतः । रुद्रसंख्या क्षरपद आयुर्वृद्धिकरः परः” सङ्गीतदामोदरः । जयन्ती स्त्री जि--झ गौरा० ङीष् । १ दुर्गाशक्तिभेदे “जयन्ती मङ्गला काली भद्रकाली कपालिनी । दर्गा शिवा क्षमा धात्री स्वहा स्वधा नमोऽस्तुते” कालिपु० । २ जयन्तभगिन्यां शक्रपुत्र्यां ३ पताकायां च मेदि० । ४ स्वनामख्याते वृक्षभेदे सा च नवपत्रिकान्तर्गता “कदली दाड़िमी धान्यं हरिद्रा मानकं कचुः । विल्वोऽशोको जयन्ती च विज्ञेया नव पत्रिकाः” दुर्गार्च्चापद्धत्युक्तेः । तदधिष्ठात्री देवता च कार्त्तिकी मूलं तत्रैव दृश्यम् । “जयन्ती मदगन्धाढ्या तिक्ता चैव कटूष्णिका । कृमि- मूत्रामजित् ख्याता कण्ठशोषणकृन्मता । कृष्णा रसायनी तत्र सैव सर्वत्र पूज्यते” राजनि० । “तच्छाकं विषदोषघ्नं चक्षुष्यं मधुरं हिमम्” राजव० “जयं पुण्यञ्च कुरुते जयन्तीमिति तां विदुः । रोहिणीसहिता कृष्णा मासे च श्रावणेऽष्टमी । अर्द्धरात्रादधश्चोर्द्ध्वं कलयापि यदा भवेत् । जयन्ती नाम सा प्रोक्ता सर्वपाप- प्रणाशिनी” ति० त० स्कान्दोक्ते ५ श्रावणकृष्णाष्टमी रोहिणीयोगे कृष्णाष्टमीशब्दे २२२१ पृ० विवृतिः । “अभि- जिन्नाम नक्षत्रं जयन्ती नाम शर्वरी । मुहूर्त्तोविजयो नाम यत्र जातो जनार्द्दनः” हरिवं० ६० अ० “यत्र स्वोच्चगतश्चन्द्रो लग्नादेकादशे स्थितः । जयन्तो नाम योगोऽयं शत्रुपक्षविनाशकृत्” ज्योतिषोक्ते ६ यात्रायोग- विशेषे पु० । “प्रभावनीके तनवै जयन्तीः” माघः । स्वार्थे क । जयन्तिका तत्रार्थे संज्ञायां कन् । हरिद्रायां राजनि० । दुर्गासखीभेदे च । तद्भेदाश्च काशी० ४७ अ० दर्शिता यथा । “यथा जया च विजया यथा चैव जयन्तिका । शुभा- नन्दा सुनन्दा च कौमुदी च यथोर्मिला । यथा चम्पकमाला च यथा मलयवासिनी । कर्पूरलतिका यद्वदसृग्धारा यथा शुभा । अशोका च विशोका च यथा कमलगन्धिनी । यथा च मन्दनिःश्वासा यथा मृगमदोत्तमा । यथा च कोकिलालापा यथा मयूर-

भाषिणी । गन्धपद्मनिधिर्यद्वदनुक्तज्ञा यथा च सा । दृगञ्चलेङ्गितज्ञा च यथा कृतमनोरथा । पानचित्तहरा यद्वत्तथा स्त्वेषा सुलक्षणा” । जयपत्र न० जयसूचकं पत्रम् । राज्ञा दत्ते जयसूचके पत्ररूपे राजकीयलेख्यभेदे । राजलेख्य पत्रं च चतुर्विधं यथाह वशिष्ठः “राज्ञः स्वहस्तसंयुक्तं समुद्राचिह्नितं तथा । राजकीयं स्मृतं लेख्यं सर्वेष्वर्थेषु साक्षिमत् । शासनं प्रथमं ज्ञेयं जयपत्रं तथाऽपरम् । आज्ञाप्रख्या- पनापत्रं राजकीयं चतुर्विधम्” । जयपत्रलक्षणभेदादिकं वीरमि० दर्शितं तत्राह व्यासः “व्यवहारान् स्वयं दृष्ट्वा श्रुत्वा वा प्राड्विवाकतः । जयपत्रन्ततो दद्यात् परिज्ञानाय पार्थिवः । जङ्गमं स्थावरं येन प्रमाणेनात्मसात्कृतम् । भागाभिशाप- सन्दिग्धे यः सम्यग्विजयी भवेत् । तस्मै राज्ञा प्रदा- तव्यं जयपत्रं सुनिश्चितम् । पूर्व्वोत्तरक्रियापादं तत्प्रमाणपरीक्षणम् । निगदस्मृतिवाक्यञ्च यथासभ्यं विनिश्चितम् । एतत्सर्वं समासेन जयपत्रेऽभिलेखयेदिति” । प्रमाणस्य पृथग्ग्रहणात् क्रियापादेन प्रत्याकलितमत्र गृह्यते । परिज्ञानाय प्राङ्ग्यायस्य बोधनाय । भागेऽ- भिशापे वा सन्दिग्धे । विवादपदमत्रोपलक्षणम् । तेन विवादविषयो यो यत्र विवादे स तत्र लेखनीयः । जयपत्रं राजमुद्राङ्कितं कार्य्यमित्याह वृद्धवशिष्ठः “यथोपन्यस्तसाध्यार्थं संयुक्तं सोत्तरक्रियम् । सावधा- रणकञ्चैव जयपत्रकमुच्यते । प्राड्विवाकादिहस्ताङ्कं मुद्रितं राजमुद्रया” । अत्र च राज्ञः सभ्यानाञ्च स्वह- स्तोऽप्यपेक्षितः इत्याह कात्यायनः “सिद्धेनार्थेन संयोज्यो वादी सत्कारपूर्वकम् । लेख्यं स्वहस्तसंयुक्तं तस्मै दद्यात्तु पार्थिवः । सभासदश्च ये तत्र स्मृतिशास्त्र- विदः स्थिताः । यथा लेख्यविधौ तत्र स्वहस्तन्दद्युरेव ते” । क्वचित्पश्चात्काराख्योऽपि जयपत्रभेद उक्तस्तेनैव “अनेन विधिना लेख्यं पश्चात्कारं विदुर्बुधाः । निरस्ता तु क्रिया यत्र प्रमाणेनैव वादिना । पश्चात्कारो भवेत्तत्र न सर्वासु विधीयते । अन्यवाद्यादिहीनेभ्य इतरेषां प्रदीयते । वृत्तानुवादसंसिद्धन्तच्च स्याज्जयपत्रकमिति ।” जयपाल पु० जयं पालयति पालि--अण् उप० स० । १ विधौ २ विष्णौ ३ भूपाले च शब्दच० (जमाल्गाटा) ४ स्वनाम- ख्याते वृक्षभेदे । “जयपालः कटुः पाके उष्णश्चैव विरे- चनः । कृमिश्लष्मामजठरामयहृत् दीपनोमतः” राजनि० ।

पृष्ठ ३०५६

जयपुत्रक पु० पुत्र इव पुत्रकः जयसूचकः पुत्रकः । पाशक- भेदे शब्दर० । जयप्रिय पु० विराटनृपभ्रातृभेदे । “गजानीकः श्रुतानीको वीरभद्रः सुदर्शनः । श्रुतध्वजो बलानीको जयानीको जयप्रियः विजयो लब्धलक्ष्यश्च जयाश्वो रथवाहनः । चन्द्रोदयः कामरूपो विराटभ्रातरः शुभाः” भा० द्रो० १५८ अ० । २ कुमारानुचरमातृभेदे स्त्री “ऋक्षाऽ- म्बिका निष्कुष्टिका वामा चत्वरवासिनी । सुमङ्गला स्वस्तिमती बुद्धिकामा जयप्रिया” भा० शल्य० ४७ अ० । जयमङ्गल पु० जयेन मङ्गलमस्मात् । १ राजबाह्ये हस्तिभेदे शब्दरत्ना० “चतुर्विंशतिवर्ण्णाङ्घ्रिः कथितो जयमङ्गलः । शृङ्गारवीरयीरेव ताले चाँचपुटे च सः” सङ्गीतदा० उक्ते २ ध्रुवकभेदे च । जयमङ्गलरस पु० जयेन रोगजयेन मङ्गलं यस्मात् तादृशो रसः । वैद्यकोक्ते सर्वज्वरनाशके औषधभेदे । “हिङ्गूल- सम्भवं सूतं गन्धकं टङ्कणं तथा । ताम्रं वङ्गं माक्षिकञ्च सैन्धवं मरिचं तथा । समं सर्वं समाहृत्य द्विगुणं स्वर्ण- भस्मकम् । तदर्द्धं कान्तलौहञ्च रूप्यभस्मापि तत्समम् । एतत् सर्वं विचूर्ण्याथ भावयेत् कनकद्रवैः । शेफाली- दलजैश्चापि दशमूलरसेन च । किराततिक्तकक्वाथैस्त्रिवारं भावयेत् सुधीः । भावयित्वा तु तत्कार्य्या गुञ्जाद्वयमिता वटी । अनुपानं प्रयोक्तव्यं जीरकं मधुसंयुतम् । जीर्ण ज्वरं महाघोरं चिरकालसमुद्भवम् । ज्वरमष्टविधं हन्ति साध्यासाध्यमथापि वा । पृथगदोषांश्च विविधान् समस्तान् विषमज्वरान् । १ मेदोगतं २ मांसगतमस्थि ३ मज्जा ४ गतं तथा । ५ अन्तगतं महाघोरं ६ वह्निस्थञ्च विशेषतः । ७नानादोषोद्भवञ्चैव ज्वरं ८ शुक्रगतं तथा । निखिलं ज्वरनामानं हन्ति श्रीशिवशासनात् । जयमङ्गलनामायं रसः श्रीशिवनिर्म्मितः । बलपुष्टिकरश्चैव सर्वरोगनिव- र्हणः” भैषज्यरत्नाबली । अत्र द्विगुणं स्वर्णभस्मकमित्यत्र सर्वेषां समस्तानां यन्मानं ततो द्विगुणं स्वर्णमिति मुख्यः कल्पः । प्रत्येकापेक्षया द्विगुणमिति कनिष्ठः कल्पः । जयरात पु० कलिङ्गराजसुतभेदे । कलिङ्गसुतयुद्धोपक्रमे “जयरातरथम्प्राप्य मुहुः सिंह इवानदत् । जयरात- मथाक्षिप्यानदत् सव्येन पाणिना” भा० द्रो० १५५ अ० । जयवाराहतीर्थ न० तीर्थभेदे शिवपु० । जयवाहिनी स्त्री जयस्य जयन्तस्य बाहिनी । १ शच्याम् २ इन्द्राण्याम् हेमच० । “चारुधारा महेन्द्राणी चेन्द्राणी जयवादिनीति” पाठान्तरम् । कम्म० । २ ज य युक्तसैन्य स्त्री शब्दार्थचि० ।

जयशब्द पु० जयसूचकः शब्दः शाक० त० । १ जयध्वनौ । “उद्घुष्टनैकजयशब्दविराविताशाम्” वृह० १० अ० । जयसिंह पु० जयपुराधीश्वरे जयसिंहकल्पद्रुमाख्यस्मृतिनि- बन्धकारके नृपभेदे । जयसेन पु० जययुक्ता सेनाऽस्य । १ मागधे नृपभेदे “श्रुता- युधश्च कालिङ्गो जयसेनश्च मागधः” भा० स० ४ अ० । आयुनृपवंश्ये २ अहीनसुते नृपभेदे । “सहदेवस्ततो- ऽहीनो जयसेनस्तु तत्सुतः” भाग० ९ । १७ । १० । जयस्तम्भ पु० जयसूचकः स्तम्भः । देशान्तरजयानन्तरं स्वकीर्त्तिख्यापनाथ राज्ञा खाते जयसूचके स्तम्भे । “त्रि- कूटमेव तत्रोच्चैर्जयस्तम्भं चकार सः” “निचखान जयस्तम्भान् गङ्गास्रोतोऽन्तरेषु सः” रघुः । जयस्वामिन् पु० कात्यायनकल्पसूत्रव्याख्यातृभेदे । “तत्र शिरः कर्णौ चाप्रावृत्तौ तद्व्यतिरिक्तं सर्वं शरीरमा- च्छादनीयमिति जयस्वामिनः” कात्या० श्रौ० १० । ६ । २ सूत्रभाव्ये कर्कः । जया स्त्री जि--अच् । १ जयन्तीवृक्षे अमरः । रोगजयात् तस्या- स्तथात्वम् । २ दुर्गासहचरीभेदे । जयन्तिकाशब्दे दृश्यम् । “नन्दा भद्रा जया रिक्ता पूर्णा च प्रतिपत्क्रमात्” ज्यो० उक्ते उभयपक्षीयतृतीयाष्टमीत्रयोदशीरूपे ३ तिथि- भेदे ४ हरीतक्यां मेदि० । ५ विजयायां (भाङ्ग) ६ नीलदूर्वायाम् । ७ अग्निमन्थवृक्षे राजनि० । ८ पताका भेदे युक्तिकल्पतरुः । “जयः कल्याणवचन आकारो दातृवाचकः । जयं ददाति सा नित्यं सा जया परिकीर्त्तिता” ब्रह्मवै० उक्तनिरुक्तियुक्तायां ९ दुर्गायाम् । “जया त्वं विजया चैव संग्रामे च जयप्रदा । ममापि विजयं देहि वरदा त्वञ्च साम्प्रतम्” भा० वि० ६ अ० दुर्गास्तुतिः । सा च गौर्य्यादिषु षोड़शसु मातृषु अन्यतमा । यथाह गृह्यपरिशिष्टम् “गौरी पद्मा शची मेधा सावित्री विजया जया । देवसेना स्वधा स्वाहा मातरो लोकमातरः । शान्तिः पुष्टिर्धृतिस्तुष्टिरात्मदेवतया सह । आदौ विनायकः पूज्यो ह्यन्ते च कुलदेवता” । जयादित्य पु० व्याकरणग्रन्थकारके विद्वद्भेदे । जयानीक पु० १ द्रुपदपुत्रभेदे जयशब्दे दृश्यम् । २ विराटभ्रातृ- भेदे जयप्रियशब्दे दृश्यम् ।

पृष्ठ ३०५७

जयावती स्त्री जय--अस्त्यर्थे मतुप् मस्य वः संज्ञायां दीर्घः ङीप् । कुमारानुचरमातृभेदे । “जयावती मालतिका ध्रुवरत्ना भयङ्करी” भा० श० ४७ अ० । कुमा- रानुचरमातृगणोक्तौ । जयावहा स्त्री जयं रोगजयमाबहति आ + वह--अच् । भद्रदन्तीवृक्षे राजनि० । जयाश्रया स्त्री जयमाश्रयति आ + श्रि--अच् । जरड़ीतृणे राजनि० । जयाश्वः पु० विराटभ्रातरि जयप्रियशब्दे दृश्यम् । जयाह्वा स्त्री जयस्याह्वा आह्वा यस्याः । भद्रदन्तीवृक्षे राजनि० जयिन् त्रि० जि--शीलार्थे इनि । जयशीले । “उद्यता जयिनि कामिनीमुखे तेन साहसमनुष्ठितं पुनः” काव्यप्र० “जगति जयिनस्तेते भावा नवेन्दुकलादयः” सा० द० । “पौरस्त्यानेवमाक्रामन् तांस्तान् जनपदान् जयी” रघुः स्त्रियां ङीप् । जयिष्णु त्रि० जि--बा० इष्णुच् । १ जयशीले । “आरुग्णाश्च यथा वीरा दुरावाराजयिष्णवः” भा० द्रो० ३३ अ० । जयुस् त्रि० जि--उसि । जयशीले । “वि जयुषा रथ्या यातमद्रिम्” ऋ० ६ । ६२ । ७ “वि जयुषा ययथुः सान्वद्रेः” १ । ११७ । १६ “जयषा जयशीलेन” मा० । जय्य त्रि० जेतुं शक्यः जि--यत् “क्रय्यजय्यौ” तदर्थे पा० नि० । जेतुं शक्ये अमरः । “सोऽयं मनुष्यलोकः पुत्रेणैव जय्योनान्येन कर्म्मणा” शत० ब्रा० १४ । ४३ । २४ । जर पु० जॄ--भावे अप् । १ जरायां वयोहानौ “द्वादशारं नहि तज्जराय बर्वर्त्ति चक्रम्” ऋ० १ । १६४ । ११ । २ विना- शने च । “त्रितं जराय जुरतामदाभ्याः” ऋ० २ । ३४ । १० । “जराय विनाशनाय” भा० । जरठ त्रि० जॄ--बा० अठ । १ कर्कशे कठिने २ पाण्डुनृपे पु० मेदि० । ३ जीर्णे त्रि० हेम० ४ जरायां विश्वः । “नीरन्ध्रास्तनु- मालिखन्तु जरठच्छेदानलग्रन्थयः” सा० द० । “अयमति जरठाः प्रकामगुर्व्वीः” माघः । ५ परिणते च । “जरठक- मलकन्दच्छेदगौरैर्मयूखैः” माघः । जरडी स्त्री जृ--बा अड गौरा० ङीष् । गर्म्मोटिकायां तृणभेदे राजनि० । “जरडी मधुरा शीता सारिका रुचिकारिणी । दाहरक्तदोषहृत् सा पशूनां दुग्धदा- यिनी” राजनि० । जरण त्रि० जॄ--ल्यु । १ जीर्णे २ जीरके ३ कृष्णजीरके ४ सौवर्चलवणे च पु० शब्दर० । ५ हिङ्गुनि ६ कुष्ठौषधौ न० । ७ कासमर्दे पु० राजनि० । ८ कृष्णजीरके स्त्री राजनि० । “भद्रं जीवन्तो जरणामशीमहि” ऋ० १० । ३७ । ६ ।

९ जरायां स्त्री “विप्रस्य जरणामुपेयुषः” १० । ३९ । ८ “प्रात र्जरेथे जरणेव कापया” १० । ४० । ३ । स्तुत्यर्थक--जरते- युच् । १० स्तुतौ “वक्वा जरणा अनाकृतः” ऋ० १ । १४१ । ७ । “जरणा स्तुतिः” भा० । जरणद्रुम पु० नित्यक० । अश्वकर्णवृक्षे । जरणि त्रि० जॄ--अनि । स्तोतरि । “सन्ति स्मृधो जरणिप्रा अधृष्याः” ऋ० १० । १० । १२ । “जरणिप्राः स्तोतॄणां पूरयित्र्यः” जरण्या स्त्री जरणमर्हति “अन्त्यावस्था च्छन्दसि च” पा० यत् । जरायाम् । “युवं वन्दनं निरृतं जरण्यया” ऋ० १ । ११९ ७ । “जरण्यया जरया” भा० तत्र उक्तैव व्युत्पत्ति- र्दर्शिता । जरण्ययेति शब्दकल्पनं प्रामादिकमेव । जरण्यु त्रि० जरणं स्तुतिमिच्छति क्यच्--उन् । आत्मनः स्तव- नेच्छौ “सरत्सरण्युः कारवे जरण्युः” ऋ० १० । ६१ २३ जरण्युः स्तुतिमिच्छन्” भा० । जरत् त्रि० जॄ--अतृ । १ जीर्णे २ वृद्धे जरन्नैयायिकः जरन्मी- मांसकः जरद्गवः । स्त्रियां ङीप् जरती अर्द्धजरती । जरत्कर्ण पु० ऋषिभेदे “अग्निहत्यं जरतः कर्णमावाग्निः” ऋ० १० । ८० । ३ । “जरतः कर्णं जरत्कर्णनामानमृषिम्” भा० । जरत्कारु पु० १ मुनिभेदे तत्पत्न्यां २ मनसादेव्यामास्तीकमातरि च । तत्कथा “सौतिरुवाच । एतत्श्रुत्वा जरत्कारुर्भृशं शोकपरायणः । उवाच तान् पितॄन् दुःखाद्बाष्पसन्दि- ग्धया गिरा । जरत्कारुरुवाच । मम पूर्वे भवन्तो वै पितरः सपितामहाः । तद्ब्रूत यन्मया कार्य्यं भवतां प्रियकाम्यया । अयमेव जरत्कारुः किल्विषी भवतां सुतः । ते दण्डं धारयत मे दुष्कृतेरकृतात्मनः । पितर ऊचुः । पुत्र! दिष्ट्यासि संप्राप्त इमं देशं यदृच्छया । किमर्थञ्च त्वया ब्रह्मन्! न कृतो दारसंग्रहः । जरत्- कारुरुवाच । ममायं पितरो! नित्यं हृद्यर्थः परिवर्त्तते । ऊर्द्ध्वरेताः शरीरं वै प्रापयेयममुत्र वै । न दारान् वै करिष्येऽहमिति मे भावितं मनः । एवं दृष्ट्वा तु भवतः शकुन्तानिव लम्बतः । मया निवर्त्तिता बुद्धिर्व्रह्मचर्य्यात् पितामहाः! । करिष्ये वः प्रियं कामं निर्वेक्ष्येहमसंशयम् । सनाम्नीं यद्यहं कन्यामुपलप्स्ये कदाचन । भविष्यति च या काचित् भक्षवत् स्वयमुद्यता । प्रतीग्रहीता तामस्मि न भरेयञ्च यामहम् । एवंविधमहं कुर्य्यां निर्वेशं प्राप्नुयां यदि । अन्यथा न करिष्येऽहं सत्यमेतत् पितामहाः! । तत्र चोत्स्यते जन्तुर्भवतां तारणाय वै । शाश्वताश्चाव्य-

पृष्ठ ३०५८

याश्चैव तिष्ठन्तु पितरो मम । सूत उवाच । एवमुक्त्वा तु स पितॄंश्चचार पृथिवीं मुनिः । न च स्म लभते भार्य्यां वृद्धोऽयमिति शौनक! । यदा निर्वे- दमापन्नः पितृभिश्चोदितस्तथा । तदारण्यं स गत्वो- च्चैश्चुक्रोश भृशदुःखितः । स त्वरण्यगतः प्राज्ञः पितॄणां हितकाम्यया । उवाच कन्यां याचामि तिस्रोवाचः शनैरिमाः । यानि भूतानि सन्तीह स्थावराणि चराणि च । अन्तर्हितानि वा यानि तानि शृण्वन्तु मे वचः । उग्रे तपसि वर्त्तन्तं पितरश्चोदयन्ति माम् । निर्विश- स्वेति दुःखार्त्ताः सन्तानस्य चिकीर्षया । निर्वेशाया- खिलां भूभिं कन्याभैक्षं चरामि भोः । दरिद्रो दुःखशीलश्च पितृभिः सन्नियोजितः । यस्य कन्यास्ति भूतस्य ये मयेह प्रकीर्त्तिताः । ते मे कन्यां प्रयच्छन्तु चरतः सर्वतो दिशम् । मम कन्या सनाम्नी या भैक्ष- वच्चोद्यता भवेत् । भरेयञ्चैव यां नाहं तां मे कन्यां प्रयच्छत । ततस्ते पन्नगा ये वै जरत्कारौ समाहिताः । तामादाय प्रवृत्तिन्ते वासुकेः प्रत्यवेदयन् । तेषां श्रुत्वा स नागेन्द्रस्तां कन्यां समलङ्कृताम् । प्रगृ- ह्यारण्यमगमत् समीपं तत्र पन्नगः” । भा० आ० ४६ अ० इतः परमास्तीकशब्दे ८९२ पृ० दृश्यम् । “यो जरत्का- रुणा जातो जरत्कारौ महायशाः” तत्रैव । जरत्कारुप्रिया स्त्री ६ त० । मनसादेव्यामास्तीकमातरि शब्दर० । जरतिन् जॄ--अतच् जरतः ततः अस्त्यर्थे इनि । जरायुक्ते ततःशुभ्रा० अपत्ये ढक् । जारतिनेय तदपत्ये पु स्त्री० । जरद्गव पु० कर्म्म० टच् समा० । १ वृद्धवृषे अमरः जरन् गौरिव टच्समा० । २ गृध्रविशेषे “अज्ञातकुलशीलस्य वासो देयो न कस्यचित् । मार्ज्जारस्य हि दोषेण हतो वृद्धो जरद्गवः” हितो० । जरन् क्षीयमाणो गौर्धर्मवृषः । शास्त्रप्रतिपादिते क्षीयमाणे ३ धर्मरूपवृषे । “नैतस्येह यथास्माकं शश्वच्छास्त्रं जरद्गवः । अलसः क्षुत्परो मूर्खस्तेन पीवान् शुना सह” भा० अनु० १३ अ० । “शास्त्रं तत्प्रतिपादितः जरन् क्षीयमाणो धर्म्मः” नीलक० । आकाशस्थे ४ बीथिभेदे स्त्री ङीप् । “नाग- गजैरावतवृषभगोजरद्गवमृगाजदहनाख्या” इत्युपक्रमे “जरद्गव्यां श्रवणात् त्रिभं मृगाख्या त्रिभञ्च मैत्राद्यम्” वृ० स० ९ अ० ।

जरद्विष् त्रि० जरतो वृक्षान् वेवेष्टि विप--क ६ त० । जरत् विषं जलं यस्माद्वा । १ जीर्णगुष्कवृक्षव्यापके २ जीर्णोदकके वह्नौ । “त्वामग्ने अतिथं पूर्वम् सुशर्म्माणं स्वरसं जरद्विषम्” ऋ० ५ । ८ । २ “जरद्विषं जरतां वृक्षाणां विषं व्यापकं जीर्ण्णोदकं वा” भा० । जरन्त पुंस्त्री जॄ--झच् १ महिषे स्त्रियां ङीष् । २ वृद्धे त्रि० त्रिका० । जरमान पु० ऋषिभेदे ततो गर्गा० गोत्रे यञ् । जारमान्य तद्गोत्रापत्ये पुंस्त्री स्त्रियां ङीप् यलोपः । जारमानी । जरसान पु० जृ--असानच् । पुरुषे उज्ज्वलदत्तः । जरा स्त्री जॄ--अङ् गुणः । १ वयःकृतश्लथमांसाद्यवस्था विशेषे “कृष्णवर्त्मनि गुणान् गणयन्ती जीवनेषु लघयन्त्यनुरागम् । आगता वत जरेव हिमानी सेव्यतां सुरतरङ्गिणी” उद्भटः “मदेकपुत्रा जननी जरातुरा” नैष० २ जराहेतौ “या हृष्टमनसा नित्यं स्थानमानविचक्षणा । भर्त्तुःप्रीतिकरी नित्यं सा भार्य्या हीतरा जरा” ३ जराधिष्ठातृदेवताभेदे । सा तु कालकन्या । यथा “कालकन्या जरा साक्षात् लीकस्तां नाभिनन्दति । स्वसारं जगृहे भृत्युः क्षयाय जगतामिह” भागवतम् । जराति- क्रमोपायाश्च दर्शिता यथा “मृत्यू रोगाः सुताश्चैव जरा तस्य च कन्यका । जरा च भ्रातृभिः सार्द्धं शश्वद्भ्र- मति भूतलम् । एते चीपायवेत्तारं न गच्छन्ति च साम्प्र- तम् । पलायन्तेच तं दृष्ट्वा वैनतेयमिवोरगाः । चक्षुर्जलञ्च व्यायामः पादाधस्तैलसेवनम् । कर्णे तैलं मूर्द्ध्नितैलं जराव्याधिविनाशनम् । वसन्ते भ्रमणं वह्निसेवा ऽस्वप्नंकरोति यः । बालाञ्च सेवते काले जरा तं नोपगच्छति । स्वातशीतोदकस्नायी सेवते चन्दन- द्रवम् । नोपयाति जरा तञ्च निदाघेऽनिलसेवि- नम् । प्रावृडुष्णोदकस्नायी घनतोयं न सेवते । समये च समाहारी जरा तं नोपगच्छति । शरद्रौद्रं न गृह्णाति भ्रमणं तत्र वर्जयेत् । खातस्नायी समाहारी जरा तं नोपतिष्ठते । खातस्नायी च हेमन्ते काले वह्निं निषेयते । भुङ्क्ते नवान्नमुष्णञ्च जरा तं नोपगच्छति । शिशिरेऽंशुकवह्निं च नवोष्णान्नञ्च सेवते । य एवेष्णोदकस्नायी जरा तं नोपगच्छति । सद्योमांसं नवान्नञ्च वालस्त्रीं क्षीरभोजनम् । घृतञ्च सेबते योहि जरा तं नोपगच्छति । भुङ्क्ते सदन्नं क्षुत्काले तृष्णायां पीयते जलम् । नित्यं भुङ्क्ते च ताम्बूलं जरा तं नोपगच्छति । दधि हैयङ्गवीनञ्च नवनीतं तथाशुभम् । नित्यं भुङ्क्ते संयमी यो जरा तं नैव गच्छति । शुष्कमांसं स्त्रियो वृद्धा बालार्कस्तरुणं दधि । तं सेवन्तं

पृष्ठ ३०५९

जरा याति पहृष्टा भ्रातृभिः सह । रात्रौ ये दधिसेवन्ते पुंश्चलीञ्च रजस्वलाम् । तमुपैति जरा हृष्टा भ्रावृभिः सह सुन्दरि! इतिब्रह्मबैपु० व्रह्मख० । ४ राक्षसी- भेदे जरासन्धशब्दे दृश्यम् । ५ क्षीरिणीवृक्षे शब्द- च० । ६ स्तुतौ निरु० । “जराबोध! तद्विविड़िढ” ऋ० १ । २७ । १० इत्यस्यामृचि निरुक्ते ४ । ९ । ३ । “जरा स्तुतिर्जरतेः स्तुतिकर्मणः” इत्युक्तम् । अजादौ प्रत्यये परे मुख्ये गौणे च वा जराया जरस् । जरसी जरे जरया जरसा । “न ह्यस्या अपरं चन जरसा मरते पतिः” निरु० ११ । ३८ “धृता ऋक् “वृद्धत्वं जरसा विना” “मृगैरजर्य्यं जरसोपदिष्टम्” रघुः गौणे “वीत- जन्म जरसं परं शुचिः” किरा० निर्जरसम् निर्जरम् । “अजरांसि च वस्त्राणि धारयन्ति गतक्लमाः” भा० अनु० १२३ अ० । अव्ययीभावसमासे नित्यम् अच् जरस् च मा० जरायाः अभावः अजरसम् । सह जरया सजरसम् । ७निषादभेदे । “जरानामनिषादानां प्रभुः सर्वधनुष्मताम्” हरिवं० १६२ अ० । जरेति नाम येषां तेषां निषादानाम् इत्यर्थः । तत्र स्तुतौ “तासां जरां प्रमुञ्चन्नेति” । ऋ० ः । १४० । ८ “अच्छावदा तना गिरा जरायै ब्रह्मणस्पतिम्” । १ । ३८ । १३ । जरातुर त्रि० ३ त० । १ जीर्णे २ जराग्रस्ते शब्दर० “जननी जरातुरा” नैष० । जरापुष्ट पु० ३ त० । जरासन्धे नृपे शब्दर० । जराबोध पु० जरया स्तुत्या बुध्यति बुध--अच् । स्तुत्यावोधमा- नाग्नौ “जराबोध तद्विड्ढिविशे विश यज्ञियाय” ऋ० १ । २७ । ५ । “जरया स्तुत्या बोधमानाग्नेः” भा० तत्र जराबोधेत्यस्यामृचि भवः छ । जराबोधीय जराबोधेत्य- स्यामृचि गीयमाने सामभेदे “अग्नेः युङ्क्ष्या हियेत चेति जराबोधीयमग्निष्टोमसाम कार्य्यम्” ताण्ड्य० ४ । २ । १५ । जराभीरु पु० जरातो भीरुः ५ त० । १ कामदेवे हेमच० । तस्य जीर्णवयसि हीयमानत्वात् तथात्वम् । २ जराती भयशीले त्रि० । जरायणि पु० जराया राक्षस्या अपत्यं तया पाल्यत्वात् बा० फि । जरासन्धे मागधे नृपे शब्दर० । जरायु पु० जरामेति इ--ञुण् । १ गर्भावरणचर्मणि २ गर्भा शये, “जरायुणा मुखे च्छन्ने कण्ठे च कफवेष्टिते । वायोर्मार्गनिरोधाच्च न गर्भस्थः प्ररोदिति” सुश्रु० । “या तु चर्म्माकृतिः सूक्ष्मा जरायुः सा निगद्यते” देवीभाग० । ३ जटायौ पक्षिणि च मेदि० । ४ अग्निजारवृक्षे राजनि० । ५ कुमारानुचरमातृभेदे । “पक्षालिका मत्कुणिका जरायुर्ज्जर्ज्जरानना” भा० श० ४७ अ० ।

जरायुज त्रि० जरायौ जायते जन--ड ७ त० । जरायु- मध्यजाते मनुष्यादौ अमरः । जरायुजभेदाश्च मनुन दर्शिता यथा “पशवश्च मृगाश्चैव व्यालाश्चोभयतो- दतः । रक्षांसि च पिशाचाश्च मनुष्याश्च जरायुजाः” “पशवः गवाद्याः मृगा हरिणाद्या व्यालाः सिंहाद्याः” कुल्लू० “त्रीणि स्थानानि भूतानां चतुर्थं नोपपद्यते । स्थलमापस्तथाकाशं जन्म चापि चतुर्विधम् । अण्डजो द्भिज्जसंस्वेदजरायुजमथापि वा । चतुर्द्धा जन्म इत्ये- तद्भूतग्रामस्य लक्षणम्” इत्युपक्रमे “द्विपादबहुपा- दानि तिर्य्यग्गतियुतानि च । जरायुजानि भूतानि” भा० आनु० ४२ अ० । संक्षेपेणोक्ताः । “या तु चर्माकृतिः सूक्ष्मा जरायुः सा निगद्यते । शुक्रशोणितयोर्योगस्तस्मिन् संजायते यतः । तत्र गर्भो भवेद्यस्मात्तेन प्रोक्तो जरापुजः” इति देवीभाग० । जरासन्ध पु० जरया राक्षस्या सन्धा देहयोजनमस्य । वृहद्रथभूपसुते मागधे नृपे तस्योत्पत्तिकथा यथा । “राजा वृहद्रथो नाम मगधाधिपतिर्बली” इत्युपक्रमे । “नाससाद नृपश्रेष्ठः पुत्रं कुलविवर्द्धनम् । अथ काक्षावतः पुत्रं गौतमस्य महात्मनः । शुश्राव तपसि श्रान्तमुदारं चण्डकौशिकम् यदृच्छयागतं तन्तु वृक्ष- मूलमुपाश्रितम् । पत्नीभ्यां सहितो राजा स च रत्रै- रतोषयत् । तमब्रवीत्सत्यधृतिः सत्यवागृषिसत्तमः । परितुष्टाऽस्मि राजेन्द्र! वरं वरय सुव्रत! । ततः सभार्यः प्रणतस्तमुवाच वृहद्रथः । पुत्रदर्शननैराश्याद्बाष्पसंदि- ग्धया गिरा । राजोवाच । भगवन्राज्यमुत्सृज्य प्रस्थितोऽहं तपोवनम् । किं वरेणाल्पभाग्यस्य किं राज्येनाप्रजस्य मे । कृष्णौवाच । एतत् श्रुत्वा मुनिर्ध्यानमगमत् क्षुभितेन्द्रियः । तस्यैव चाम्रवृक्षस्य छायायां समुपाविशत् । तस्योपविष्टस्य मुनेरुत्सङ्गे निपपात ह । अवानमशुकादष्टमेकमाम्रफलं किल । तत् प्रगृह्य मुनिश्रेष्ठो हृदयेनाभिमन्त्र्य च । राज्ञं ददावप्रतिमं पुत्रसंप्राप्तिकारणम् । उवाच च महाप्राज्ञस्तं राजानं महामुनिः । गच्छ राजन्! कृतार्थोऽसि निवर्त्तस्व नराधिप! । एतत् श्रुत्वा मुने- र्वाक्यं शिरसा प्रणिपत्य च । मुनेः पादौ महाप्राज्ञः स नृपः स्वगृहं गतः । यथा समयमाज्ञाय तदा स

पृष्ठ ३०६०

नृपसत्तमः । द्वाभ्यामेकं फलं प्रादात् पत्नीम्यां भरतर्षभ! । ते तदाम्रं द्विधा कृत्वा भक्षयामासतुः शुभे । भावित्वादपि चार्थस्य सत्यवाक्यतया मुनेः । तयोः समभवद्गर्भः फलप्राशनसम्भवः । ते च दृष्ट्वा स नृपतिः परां मुदमवाप ह । अथ काले महाप्राज्ञ! यथा समयमागते । प्राजायेतामुभे राजन्! शरीरशकले तदा एकाक्षिवाहुचरणे अर्द्धोदरमुखस्फिचे । दृष्ट्वा शरीरशकले प्रवेपतुरुभे भृशम् । उद्विग्ने सहसंमन्त्र्य ते भगिन्यौ तदाऽवले । सजीवे प्राणिशकले तत्यजाते सुदुःखिते । तयोर्धात्र्यौ सुसंवीते ते कृत्वा गर्मसंप्लवे । निर्गम्यान्तःपुरद्वारात् समुत्सृज्याभिजग्मतुः । ते चतुष्पथनिःक्षिप्ते जरा नामाथ राक्षसी । जग्राह मनुजव्याघ्र! मांसशोणितभोजना । कर्त्तुकामा सुखवहे शकले सा तु राक्षसी । संयोजयामास तदा विधानवलनोदिता । ते समानीतमात्रे तु शकले पुरुष- र्षभ! । एकमूर्त्तिधरो वीरः कुमारः समपद्यत । ततः सा राक्षसी राजन्! विस्मयोत्फुल्ललोचना । न शशाक समुद्वोढुं वज्रसारमयं शिशुम् । वालस्ता- म्रतलं मुष्टिं कृत्वा चास्ये निधाय सः । प्राक्रोशदति- संरब्धः सतोय इव तोयदः । तेन शब्देन सुम्भ्रान्तः सहसान्तःपुरे जनः । निर्जगाम नरव्याघ्र! राज्ञा सह परन्तप! । ते चाबले परिम्लाने पयःपूर्णपयोधरे । निराशे पुत्रलाभाय सहसैवाभ्यगच्छताम् । ते तु दृष्ट्वा तथामूते राजानञ्चेष्टसन्ततिम् । तञ्च बालं प्रवलिनं चिन्तयामास राक्षसी । नार्हामि विषये राज्ञो वसन्ती पुत्रगृद्धिनः । बालं पुत्रमिमं हन्तुं धार्मिकस्य महात्मनः । सा तं बालमुपादाय मेघलेखेन भास्करम् । कृत्वा च मानुषं रूपमुवाच वसुधाधिपम् । राक्षस्यु- वाच । वृहद्रथ! सुतस्तेऽयं मया दत्तः प्रगृह्यताम् । तव पत्नीद्वये जातो द्विजातिवरशासनात् । धात्रीजन परित्यक्तो मयायं परिरक्षितः । कृष्ण उवाच । ततस्ते भरतश्रेष्ठ! काशिराजमुते शुभे । तं बालमभिपद्याशु प्रस्रवैरभ्यषिञ्चताम् । ततः स राजा संहृष्टः सर्वं तदुप- लभ्य च । अपृच्छद्धेमगर्भाभां राक्षसीं तामराक्षसीम् । राजोवाच । कात्वं कमलगर्भाभे! मम पुत्रप्रदायिनी । काम्यया व्रूहि कल्याणि! देवता प्रतिभासि मे ।” राक्षस्युवाच । जरा नामास्मि भद्रन्ते राक्षसी कामरूपिणी । तव वेश्मनि राजेन्द्र! पूजिता न्यवसं

सुखम् । गृहे गृहे मनुष्याणां नित्यं तिष्ठामि राक्षसी । गृहदेवीति नाम्ना वै पुरा सृष्टा स्वय- म्भुवा । दानवानां विनाशाय स्थापिता दिव्यरूपिणी । यो मां भक्त्या लिखेत् कुड्ये सपुत्रां यौवनान्विताम् । गृहे तत्र भवेद्वृद्धिरन्यथा क्षयमाप्नुयात् । त्वद्गृहे तिष्ठ- माना तु पूजिताहं सदा विभो! । लिखिता चैव कुड्येषु पुत्रैर्वहुभिरावृता । गन्धपुष्पैस्तथा धूपैर्भक्ष्य- भोज्यैः सुपूजिता । साहं प्रत्युपकारार्थं चिन्तया म्यनिशं तव । तवेमे पुत्रशकले दृष्टवत्यस्मि धार्मिक! । संश्लेषिते मया दैवात् कुमारः समपद्यत । तव भाग्यान्महाराज! हेतुमात्रमहं त्विह । मेरुं वा खादितुं शक्ता किं पुनस्तव बालकम् । गृहे सम्पूजनात् तुष्ठ्या मया प्रत्यर्पितस्तव । कृष्ण उवाच । एवमुक्त्वा तु सा राजंस्तत्रैवान्तरधीयत । स संगृह्य कुमारं तं प्रविवेश गृहं नृपः । तस्य बालस्य यत् कृत्यं तच्चकार नृपस्तदा । आज्ञापयच्च राक्षस्या मगधेषु महोत्सवः । तस्य नामाकरोच्चैव पितामहसमः पिता । जरया सन्धितो यस्माज्जरासन्धो भवत्वयम् । सोऽवर्द्धत महातेजा मगधाधिपतेः सुतः । प्रमाणबलसम्पन्नो हुताहुतिरिवानलः । मातापित्रोर्नन्दिकरः शुक्लपक्षे यथा शशी” भा० स० १७ । १८ अ० । जरासन्धवध पु० जरासन्धस्य बधमधिकृत्य कृतो ग्रन्थः अण् आख्यायिकायां तस्य लुपि व्यक्तिवचनत्वात् पुंस्त्वम् । भारतसभापर्वान्तगते अवान्तरपर्वभेदे तच्च पर्व सभापर्वणि १९ अध्यायावधि २७ अध्यायपर्य्यन्तम् । “जरासन्धबधः पर्व तथा दिग्विजयस्ततः” भा० आ० १ अ० जरासन्धजित् पु० जरासन्धं जितवान् जि--क्विप् ६ त० । भीमे पाण्डवे तज्जयकथा भा० स० २३ अ० “कार्त्तिकस्य तु मासस्य प्रवृत्तं प्रथमेऽहनि । अनाहारं दिवारात्रमविश्रान्तमवर्त्तत । तद्वृत्तं तु त्रयोदश्यां समवेतं महात्मनोः । चतुर्द्दश्यां निशायान्तु निवृत्तो मागधः क्लमात् । तं राजानं तथा क्लान्तं दृष्ट्वा राजन्! जनार्दनः । उवाच भीमकर्माणं भीमं सम्बोधयन्निव । क्लान्तः शत्रुर्न कौन्तेय! लभ्यः पीड़यितुं रणे । पीड्य- मानो हि कात्र्स्न्येन जह्याज्जीवितमात्मनः । तस्मात्तेनैव कौन्तेव! पीड़नीयोजनाधिपः । सममेतेन युध्यस्य बाहुभ्यां भरतर्षभ! । एवमुक्तः स कृष्ण न पाण्डवः परवीरहा । जरासन्धस्य तद्रूपं ज्ञात्वा चक्रे मतिं बधे ।

पृष्ठ ३०६१

ततस्तमजितं जेतुं जरासन्धं वृकोदरः । संरम्भं बलिनां श्रेष्ठो जग्राह कुरुनन्दनः । भीमसेनस्ततः कृष्णमुवाच यदुनन्दनम् । बुद्धिमास्थाय विपुलां जरासन्धबधेप्सया । नायं पापो मया कृष्ण! युक्तः स्यादनुरोधितुम् । प्राणेन यदुशार्दूल! बद्धकक्षेण वामसा । एवमुक्तस्ततः कृष्णः प्रत्युवाच वृकोदरम् । त्वरयन् पुरुषव्याघ्र! जरासन्ध बधेप्सया । यत्ते दैवं परं सत्वं यच्च ते मातरिश्वनः । बलं भीम! जरासन्धे दर्शयाशु तदद्य वै । एवमुक्तस्तदा भीमो जरासन्धमरिन्दमः । उत्क्षिप्य भ्रामयामास बलवन्तं महाबलः । भ्रामयित्वा शतगुणं जानुभ्यां भरतर्षभ! । बभञ्ज पृष्ठं संक्षिप्य निष्पिष्य विननाद च । करे गृहीत्वा चरणं द्वेधा चक्रे महाबलः । तस्य निष्पिष्यमाणस्य पाण्डवस्य च गर्जतः । अभवत्तुमुलो नादः सर्वप्राणिभयङ्करः । वित्रेसुर्मागधाः सर्वे स्त्रीणां गर्भाश्च सुस्रुवुः । भीमसेनस्य नादेन जरासन्धस्य चैव ह । किं नु स्याद्धिमवान् भिन्नः किं नु स्विद्दीर्यते मही । इति वै मागधा जज्ञुर्भीमसेनस्य निःस्वनात् । ततो राज्ञः कुलद्वारि प्रसुप्तमिव तं नृपम् । रात्रौ गतासुमुत्सृज्य निश्चक्रमुररिन्दमाः । जरासन्धरथं कृष्णो योजयित्वा पताकिनम् । आरोप्य भ्रातरौ चैव मोक्षयामास बान्धवान्।” जरित त्रि० जरा जाताऽस्य तारका० इतच् । १ जातजरे वृद्धे मन्दपालर्षिकलत्रे २ पक्षिणीभेदे तत्कथा “तच्छ्रुत्वा मन्दपालस्तु वचस्तेषां दिवौकसाम् । क्व नु शीघ्रमपत्यं स्याद्बहुलं चेत्यचिन्तयत् । स चिन्तयन्नध्य- गच्छत् सुबहुप्रसवान् खगान् । शार्ङ्गिकां शार्ङ्गिको भूत्वा जरितां समुपेयिवान् । तस्यां पुत्रानजनयच्चतुरो ब्रह्मवादिनः । तानपास्य स तत्रैव जगाम लपितां प्रति । बालान् सुतानण्डगतान् सह मात्रा मुनिर्वने । तस्मिन् गते महाभागे लपितां प्रति भारत! । अपत्य- स्नेहसंयुक्ता जरिता वह्वचिन्तयत्” “तेन त्यक्तान- सन्त्याज्यानृषीनण्डगतान्वने । न जहौ पुत्रशोकार्त्ता जरिता खाण्डवे सुतान्” भा० आ० १२९ अ० । जरितृ त्रि० जॄ--तृच् । “स्तोतरि निघण्टुः “इमा ब्रह्माणि जरिता वो अर्च्चत्” ऋ० १ । १६५ । १४ “अभीषु णः सखीनामविता जरितॄणाम्” ४ । ३१ । २ जीर्णे च स्त्रियां ङीप् । जरितारि पु० १ जरितायां जाते मन्दपालर्षेः ज्येष्ठपुत्रे “जरि- तारौ कुलं ह्येतत् ज्येष्ठत्वेन प्रतिष्ठितम्” भा० आ० २६ ।

जरिन् त्रि० जराऽस्त्यस्य इनि । १ वृद्धे जरायुक्ते हेमच० स्त्रियां ङीप् । जरिमन् पु० जॄ--भावे इमनिच् । जरायाम् । “नभो न रूपं जरिमा मिनाति” ऋ० १ । ७१ । १० । “अस्तमिवेत् जरिमाणं जगम्याम्” १ । ११६ । २५ । जरूथ पु० जॄ--ऊथन् । १ मांसे त्रिका० । २ जरणीये च । गॄ बा० ऊथन् पृषो० । ३ परुषभाषिणि । “जरूथं हन्यक्षि- राये पुरन्ध्रिम्” ऋ० ७ । ९ । ६ । “जरूथं परुषभाषिणं जरणीयं वा रक्षोगणम्” भा० । इगामृचमधिकृत्य निरु० ६ । १७ । उक्तं “जरूथं गरूथं गृणातेः” । “विश्वा अग्ने!- ऽपदहारातीर्येभिस्तपोभिरदहो जरूथम्” ऋ० ७ । १ । ७ “येभिर्यैस्तपोभिर्जरूथं परुषशब्दकारिणं राक्षसम्” भा० जर्च(र्छ) उक्तौ तु० प० सक० सेट् । जर्च (र्छ)ति अजर्ची(र्छी)त्! जजर्च्च(र्च्छ) । जर्ज उक्तौ भर्त्सने च तु० प० सक० सेट् । जर्जति अजर्जीत् जजर्ज जर्जरः । जर्जर पु० जर्ज--बा० अर । १ शैलजे २ शक्रध्वजे ३ जीर्णे त्रि० मेदि० । “जर्जरं चास्य विषयं कुर्वन्ति प्रतिरूपकैः” भा० शा० ५६ अ० । “लघु जर्जरं दधिनिभं वृहद्विषं स्थान- मपि हैमम्” वृ० ८ अ० । ३ खण्डिते च “कृत्वा पुंवत् पातमुच्चैर्भृगुभ्यो मूर्द्ध्नि ग्राव्णां जर्जरा निर्झरौघाः” माघः । जर्जरानना स्त्री कुमारानुचरमातृभेदे । “पृथुवक्त्रा मधुलिका मधुकुम्भा तथैव च । पक्षालिका मत्कुणिका जरायुर्जर्जरानना” भा० श० ४७ अ० । जर्जरित त्रि० जर्जरं करोति जर्ज + णिच्--कर्मणि क्त । १ जीर्णीकृते २ शकलीकृते । “कृष्णो जर्जरिताङ्गस्य कुञ्ज- रस्यार्त्तचेतसः” हरि० ८६ अ० । “जराजर्जरितं पतिम्” भा० व० १२३ अ० । जर्जरीक त्रि० जर्ज--ईक फर्फरीका० नि० । १ बहुच्छिद्रद्रव्ये २ जरातुरे च मेदि० । जर्झ उक्तौ भर्त्सने च तु० पर० सक० सेट् । जर्झति अजर्झीत् जजर्झ । जर्ण पु० जॄ--नन् । १ चन्द्रे २ वृक्षे च मेदि० । ३ जीर्णे त्रि० हेमच० जर्त्तिक जॄ--बा० तिक । १ वाहीकदेशे । सोऽभिजनोऽस्य अण् वहषु जनपदे लुप् । २ तद्देशवासिषु ब० ब० । “जर्त्तिका नाम वाहीकास्तेषां वृत्तं सुनिन्दितम्” भा० क० ४४ अ० । जर्त्तिल पु० जॄ--विच् नित्यक० । १ आरण्यतिले “जर्त्तिलः कय्यते सद्भिररण्यप्रभवस्तिलः” शब्दार्थचि० । “जर्त्तिलै- र्जुहोति” शत० ब्रा० ९ । १ । १ । ३ । “जर्त्तिला अरण्य- तिलाः” भा० “जर्त्तिलमिश्रान् गवेधुकासक्तून् अजा- क्षीरमेके” कात्या० श्रौ० १८ । १ । १ । कर्केण तदर्थकतया व्याख्यातम् ।

पृष्ठ ३०६२

जर्त्तु पु० जन--“जनेस्तु रश्च” उणा० ५ । ४६ सू० तु रश्चान्ता- देशः । १ योनौ तस्यां देहस्य जायमानत्वात् तथात्वम् । २ हस्तिनि च उणादिकोषः अत्र शब्दकल्पद्रुमे जर्त्तेति अकारान्तशब्दकल्पनं प्रामादिकमेव । संक्षिप्तसारे च लिपि- करप्रमादकृतमेवाकारान्तत्वम् । जर्त्स भर्त्सने उक्तौ रक्षणे च भ्वा० पर० सक० सेट् । जर्त्सति अजर्त्सीत् । जजर्त्स । जर्भरि त्रि० जृभ--गात्रविनाये अरि, भृ--यङ्लुक् इः पृषो० वस्य जः । १ गात्रविनामकर्त्तरि २ भर्त्तरि च । स्त्रियां वा ङीप् । “सृण्वेव जर्भरी तुर्फरी तु” ऋ० १० । १०६ । ६ । भाष्ये तथैव व्युत्पादितम् निरु० परि० १ । ५ “इमा- मृचमधिकृत्य “द्विविधा सृणिः जर्भरि भर्त्ता च हन्ता च तयाश्विनौ चापि भर्त्तारौ जर्भरी भर्त्तारौ” १ । इमा मृचमधिकृत्य चार्वाकैरुपहसितम् “त्रयोवेदस्य कर्त्तारो भण्डधूर्त्तनिशाचराः जर्भरीतुर्फरीत्यादि पण्डितानां वचः स्मृतम्” सर्वद० चार्व्वाकदर्शने । स्त्रियां वा ङीप् । जर्हिल पु० जर्त्तिल + पृषो० । जर्त्तिले आरण्यतिले राजनि० । जल आच्छादादने चुरा० उभ० सक० सेट् । जालयति ते अजीजलत् त । जल तीक्ष्णीभवने जीवनोपयोगिक्रियायां च अक० भ्वा० पर० सेट् । जलति अजालीत् जजाल जेलतुः । ज्वलादि जलः जालः । जल त्रि० जल--अच् डस्य लोवा । १ जडे । २ उदके, ३ ह्रीवेरे गन्धद्रव्ये, ज्योतिषोक्ते लग्नावधिके ४ चतुर्थस्थाने, ५ पूर्वाषाड़ानक्षत्रे च न० शब्दार्थचि० । जलञ्च पञ्चभूतान्त- र्गतभूतभेदः तद्भेदगुणादिकं सुश्रुतोक्तं अम्बुशब्दे ३२९३० पृष्ठे दर्शितम् घनशब्दे २७८६ पृष्ठे च तस्य विवृतिः । “अपां शैत्यं तथा क्लेदो द्रवत्वं स्नेहसौम्यता । जिह्वा- भिष्यन्दनञ्चापि भौमानां श्रपणं तथा । चतुर्थमापो विज्ञेयं जिह्वाध्यात्मं प्रचक्षते । अधिभूतं रसास्तत्र सोमस्तत्राधिदैवतम्” भा० आश्व० अ० । “तदङ्गनिष्यन्दजलेन लोचने” “जलाभिलाषी जलमाददानाम्” रघुः । “न तज्जलं यन्न सुचारुपङ्कजम्” भट्टिः “तृषिताय रोनिणेऽपि जलं देयं तथा च “पानीयं प्राणिनां प्राणास्तदायत्तं हि जीवनम् । तस्मात् सर्वा- स्ववस्थासु न क्वचित् वारि वार्यते । अन्नेनापि विना जन्तुः प्राणान् धारयते चिरम् । तोयाभावे पिपासार्त्तः क्षणात् प्राणैर्विमुच्यते । तृषितो मोहमायाति मोह्यत्

प्राणान् विमुञ्चति । तस्माज्जलमवश्यं हि दातव्यं भेषजैः सममिति” राजवल्लभः । “पादेन घटमुत्थाप्य भाजने पूरयेज्जलम् । तज्जलं मदिरातुल्यं भाण्डस्थं सुरया समम्” इति कर्मलोचनः तस्य दानमाहात्म्यं यथा । “अन्ने दत्ते नरेणेह प्राणा दत्ता भवन्त्युत । प्राणदानाद्धि परमं न दानमिह विद्यते । अन्नं चापि प्रभवति पानीयात् कुरुसत्तम! । नीरजातेन हि विना न किञ्चित् संप्रवर्त्तते । अन्नौषध्यो महाराज! वीरु- धश्च जलेद्भवाः । यतः प्राणभृतां प्राणाः सम्भवन्ति विशाम्पते! । तस्मात् पानीयदानाद्वै न परं विद्यते क्वचित् । तच्च दद्यान्नरो नित्यं यदीच्छेद्भूतिमात्मनः । धन्यं यशस्यमायुष्यं जलदानमिहोच्यते । शत्रूंश्चाप्य- वि कौत्तेय! सदा तिष्ठति तोयदः । सर्वकामानवाप्नोति कीर्त्तिञ्चैवेह शाश्वतीम् । प्रेत्य चानन्त्यमश्नाति पापे- भ्यश्च प्रमुच्यते । तोयदो मनुजव्याघ्र! स्वर्गं गत्वा महाद्युते! । अक्षयान् समवाप्नोति लोकानित्यब्रवीन् मनुः” भा० शा० दा० अ० हेमाद्रौ दा० खण्डे विशेषो दृश्यः “पानीयं प्राणिनः प्राणाः पार्नायं पावन महत् । पानीयस्य प्रदानेन तृप्तिर्भवति शाश्वती” जलदानमन्त्रः जलवर्षणज्ञानाय वर्षाद्यधिपराजाद्यानयनं तत्फलञ्च कृशिसंग्रहे दर्शितं यथा “वृष्टिमूला कृषिः सर्व्वा वृष्टिमूलञ्च जीवनम् । तस्मादादौ प्रयत्नेन वृष्टिज्ञानं समाचरेत् । ततो वर्षस्य राजानं मन्त्रिणं मेघमेव च । आढ़कं सलिलञ्चापि वृष्टिज्ञानाय शोधयेत् । शाकं त्रिगुणितं कृत्वा द्वियुतं मुनिना (७) हरेत् । भागशिष्टो नृपोज्ञेयो नृपान्मली चतुर्थकः ।” अथ नृपादिफलम् । “चित्तलाऽर्के नापे वृष्टिर्वृष्टिरुग्रा निशापतौ । वृष्टिर्मन्दा सदा भौमे चन्द्रजे वृष्टिरुत्तमा । गुरौ च शोभना वृष्टिर्भार्गवे वृष्टिरुत्तमा । पृथिवी धूलिसम्पूर्णा वृष्टिहीना शनौ नृपे । यस्मित् संवत्सरे चैव अर्को राजा भविष्यति । शस्यहानिर्भवेत्तत्र नित्यं रोगश्च जायते । यस्मिन्नव्दे विधूराजा शस्यपूणा च मेदिनी । नैरुज्यञ्च सुवृष्टिश्च सुभिक्षं क्षितिमण्डण्डले । यस्मिन्नव्दे कुजो राजा सस्यशून्या च मेदिनी । नैरुज्य विनिवृत्तिश्च दुर्भिक्षं क्षतिमण्डले । यत्राव्दे चन्द्रजो राजा सर्वशस्या च भूर्भवेत् । धर्म्मे स्थितिर्मनःस्थैर्प्यं वृष्टिकारणमुत्तमम् । यत्राव्दे च गुरूराजा सर्व्वा रमवती मही । नृपाणां वर्द्धनं नित्यं धनधान्यादिकं

पृष्ठ ३०६३

फलम् । राजा दैत्यगुरुः कुर्य्यात् सर्वशस्यं धरातलम् । संग्रामो वातवृष्टिश्च रोगोपद्रव एव च । मन्दा वृष्टिः सदा वातो राजा संवत्सरे शनिः । शाकस्य कालं त्रिगुणीकृतञ्च द्विवाणवस्वब्धिसमन्वितञ्च । राजा च मन्त्री च जलाधिपश्च शस्याधिपः स्यान्मुनिभाजितेन । (शाकस्य कालं त्रिगुणीकृतञ्च पक्षण युक्तं मुनिना हरेच्च । सूर्य्यादि वर्षाधिपतिश्च शेषो मन्त्री चतुर्थो भवति प्रसिद्धः ।) पाठान्तरम् । यथा वृष्टिफलं प्रोक्तं वत्सरे ग्रहभूपतौ । तथा वृष्टिफलं ज्ञेयं विज्ञैर्वत्सर- मन्त्रिणि ।” अथ मेघानयनम् । “शाकं वह्निसमायुक्तं वेदेन भागमाहरेत् । शेषं मेघं विजानीयादावर्त्तादि यथाक्रमम् । आवर्त्तश्चैव संवर्त्तः पुष्करो द्रोण एव च । चत्वारो जलदाः प्रोक्ता आवर्त्ताद्या मनीषिभिः । एकदेशेन चावर्त्ते संवर्त्ते सर्वतो जलम् । पुष्करे दुष्करं बारि द्रोणे बहुजला मही ।” अथ जलाढ़क- निर्णयः । “शतयोजनविस्तीर्णं त्रिंशद्योजनमुच्छ्रि- तम् । आढ़कस्य भवेन्मानं मुनिभिः परिकीर्त्तितम् । युग्माऽजगोमीनगते शशाङ्के रविर्यदा कर्कटकं प्रयाति । शताढ़कं कं हरिकार्म्मुकेऽर्द्धं वदन्ति कन्यामृगयोरशी- तिम् । कुलीरकुम्भालितुलाभिधाने जलाढ़कं षण्णवतिं वदन्ति । अनेन मानेन तु वत्सरस्य निरूप्य नीरं कृषि- कर्म्म कार्य्यम्” । एतत्सर्वं विंशत्या हरणीयम् । समुद्रे दश भागांश्च षड़्भागानपि पर्बते । पृथिव्यां चतुरोभागान् सदा वर्षति वासवः ।” अथ पौषादि- मासीयवृष्टिलक्षणम् । “सार्द्धं दिनद्वयं मानं कृत्वा पौषादिना बुधः । गणयेन्मासिकीं वृष्टिमवृष्टिं वानिल- क्रमात् । सौम्यवारुणयोर्वृष्टिरवृष्टिः पूर्व्वयाम्ययोः । निर्व्वाते वृष्टिहानिः स्यात् सङ्कुले सङ्कुलं जलम् । एकैकं पञ्चदण्डेन मासस्य दिवसो मतः । पूर्वार्द्धे वासरी वृष्टि- रुत्तरार्द्धे च नैशिकी । दत्त्वा दण्डे पताकान्तु वातस्यानुक्रमेण च । विज्ञेया मासिकी वृष्टिर्दृष्ट्वा वातं दिवानिशम् । धूलीभिरेव शवलीकृतमन्तरीक्षं विद्यु- च्छटाच्छुरितवारुणदिग्विभागम् । पौषे यदा भवति मासि सिते च पक्षे तोयेन तत्र सकला प्लवते धरित्री । पौषे मासि यदा वृष्टिः कुज्झटिर्व्वा यदा भवेत् । तदादौ सप्तमे मासि तां तिथिं प्लाव्यते मही । अथ माघादिफलम् । माघस्य सितसप्तम्यां वृष्टिर्व्वा मेघदर्शनम् । तदा संवत्सरो धन्यः सर्वशस्यफलप्रदः । सप्तम्यां स्वातियोगे यदि पतति

जलं माथ क्षऽन्धकारे वायुर्व्वा चण्डवेगः सजलजलधरौ गर्ज्जितो वासरे वा । विद्युन्मालाकुलं वा यदि भवति नभो नष्टचन्द्रार्कतारं तावद्वर्षन्ति मेघाः प्लतधरणितले यावदाकार्त्तिकान्तम् । माघे बहुलसपम्यां तथैव फाल्गु- नस्य च । चैत्र शुक्लवृतीयायां वैशाखे प्रथमेऽहनि । एतासु चण्डवातो वा तड़िद्वृष्टिरथापि वा । तदा स्यात् शोभना प्रावृट् भवेत् शस्यवती क्षितिः । धनुर्मकरकुम्भेषु यदा वर्षति वासवः । तदादि सप्तमे मासि वारिपूर्णा भवेन्मही ।” अथ चैत्रलक्षणम् । प्रतिपदि मधुमासे भानुवारः सितायां यदि भवति तदा स्याच्चित्तला वृष्टरवदे । अविरलपृथुधारासान्द्रवृष्टिप्रवाहैर्धरणितलमशेषं प्लाव्यते सोमवारे । अवनितनयवारे नास्ति वृष्टिर्न शस्यं कविगुरुभृगुजानां वासरे शस्यपूर्त्तिः । जलनिधिरपि शोषं याति वारेण शौरेर्भवति खलु धरित्री धूलिजालैरदृश्या । चैत्राद्यभागे चित्रायां भवेच्चेच्चित्तला क्षितिः । शेषे- ऽपि चैव चात्यर्थं क्ष्मा मध्ये बहुवर्षिणी अथ वैशाखलक्षणम् । प्रवाहयुक्तनद्यान्तु दण्डं न्यस्य जले निशि । वैशाखशुक्लप्रतिपथिथौ वृष्टिं निरू- पयत् । ॐ सिद्धिरिति मन्त्रेण मन्त्रयित्वा शतद्वयम् । अङ्कयित्वा तु तं दण्डमङ्कतुल्ये जले क्षिपेत् । प्रातरु- त्थाय सहसा तदङ्कन्तु निरूपयेत् । समं चैवाधिक न्यूनं भविष्यज्जलकाङक्षया । गतवत्सरवद्वारि वन्या चैव समे भवेत् । हीने हीनं भवेद्वारि भवेद्वन्या च तादृशी अङ्काधिक्ये च द्विगुणा वृष्टिर्वन्या च जायते । इदं पराशरेणोक्तं भविष्यद्वृष्टिलक्षणम् । सूर्य्योदये विषुवतो जगतां विपत्तिर्मध्यं गते दिनकरे बहुशस्यहानिः । अस्तं गते दिनकरे तु तदर्द्धशस्यमैश्वर्य्यभोगमतुलं खल चार्द्ध- रात्रौ । तदा संवत्सरो धन्यो बहुशस्यफलप्रदः । अथ ज्यैष्ठलक्षणम् । ज्येष्ठादौ च सिते पक्षे आर्द्रादौ दशऋक्षके । सजला निर्जला यान्ति निर्जलाः सजला इव । रेखात्रयं समुल्लिख्य ताभिस्ताश्च विवर्द्धयेत् । त्रिशृङ्गं सर्वकोणेषु पर्वतं तत्र दापयेत् । ईशानाति दक्षिणाङ्कान् संलिखेदनलादितः । येन येनाजसंक्रान्ति स्तेन प्रावृट्फलं भवेत् । अतिवृष्टिः समुद्रे स्यादना- वृष्टिस्तु पर्वते । कक्षयोश्चित्तला वृष्टिः सुवृष्टिः शैलसन्धिषु । (मतान्तरे । रेखातूर्य्यकमुल्लिख्य ताड़ितम् वेद सम्भवैः ईशानदक्षिणे शृङ्गं लिखेदनलभादितः । येन

पृष्ठ ३०६४

येनाजसंक्रान्तिस्तेन प्रावृट्फलं वदेत् । अश्विन्यादौ समुद्रेषु नक्षत्रञ्च द्वयं द्वयम् । कक्षपर्वततीरेषु एकैकं परिकीर्त्तितम् ।”) “चित्रास्वातिविशाखासु ज्यैष्ठे मासि निरभ्रता । तास्वेव श्रावणे मा स यदि वर्षति, वर्षति ।” अथ आषाढ़लक्षणम् । “आषाणां पौर्णमास्यां सुरपति- ककुभं वाति वातः, सुवृष्टिः, शस्यध्वंसं प्रकुर्य्याद्दहनदिशि गते, मन्दवृष्टिर्यमेन । नैरृत्यां शस्यहानि, र्बरुण- दिशि जलं, वायुना वायुकोपः, कौवेर्य्यां शस्यपूर्णां प्रथयति नियतं मेदिनीं, शस्यमीशे । आषाढ़स्य सिते पक्षे नवम्यां यदि वर्षति । वर्षत्येव तदा देवस्तत्रावृष्टौ कुतो जलम् । शुक्लाषाढ़ीनवम्यामुदयगिरितटीनिर्मलत्वं प्रयाते स्वीयं कालं विधत्ते खरतरकिरणो मण्डला कारमुख्यम् । जीमूतैर्वेष्टितोऽसौ यदि भवति रविर्गम्य- मानेऽस्तशैले तावत् पर्य्यन्तमेव प्रणदति जलदो यावदस्तं तुलायाः ।” अथ श्रावणलक्षणम् । “रोहिण्यां श्रावणे मासि यदि वर्षति वासवः । तदा वृष्टिर्भवेत्तावद्यावन्नो- त्तिष्ठते हरिः । कर्कटे रोहिणीऋक्षे यदि वृष्टिर्न जायते । तदा पराशरः प्राह हाहा लोकस्य का गतिः । श्रावणे मासि रोहिण्यां न भवेद्वर्षणं यदि । विफलारम्भसंक्लेशास्तदा स्युः कृषिवृत्तयः ।” अथ भाद्रलक्षणम् । सिंहे च भौमवारे च पर्वफल्गुनि ऋक्षके । व्यतीपाते च नन्दायां तुलायां वर्षयेद्रविः ।” अथ सद्यावृष्टिज्ञानम् । जलहस्ती जलस्थो वा विकटे ऽथ जलस्य वा । दृष्ट्वा पृच्छति वृष्ट्यर्थं वृष्टिः संजायते ऽचिरात् । अकस्मादन्नमादाय उचिष्ठति पिपालिका । भेकः शब्दायतेऽकस्मात्तदा वृष्टिर्भवेद्ध्रुवम् । विडाला नकुलाः सर्पा ये चान्ये वा विलेशयाः । धावन्ति शरभा मताः सद्यो वृष्टिर्भवेद्ध्रुवम् । कुर्वन्ति बालका मार्गे धूलीभिः सेतुबन्धनम् । मयूराश्चैव नृत्यन्ति सद्यो वृष्टिः प्रजायते । अवातवातदुष्टानां नृणामङ्गव्यथा यदि । वृक्षाद्यारोहणञ्चाहेः सद्यो वर्षणलक्षणम् । पक्षयोः शोषणं रौद्रे खगानामम्बुचारिणाम् । झिल्लीरवस्तथाकाशे सद्यो वृष्टिः प्रजायते ।” अथ ग्रहसञ्चारे वृष्टिलक्षणम् । “चलत्यङ्गारके वृष्टिर्ध्रुवा वृष्टिः शनैश्चरे । वारिपूर्णां महीं कृत्वा पश्चात् सञ्चरते गुरुः । ग्रहाणामुदये चास्ते तथा वक्रा- तिचारयोः । प्रायो वर्षन्ति जलदा नृपाणामुद्यमेऽपि

च । चित्रामध्यगते जीवे भिन्नभाण्डमिव खवेत् । ततः स्वातीं समासाद्य महामेघ न विमुक्तति । प्रायेणो- पचितान्मेघान् स्वातिरेकाऽप्यपोहति । श्रवणे जनितं वर्षं रेवत्याञ्च विमुञ्चति ।” अथ अनावृष्टिलक्षणम् । “ध्रुवे च वैष्णवे हस्ते मूले शक्रे चरन् कुजः । सद्यः करोत्यनावृष्टिं कृत्तिकासु मघासु च । कजपृष्ठगतो भानुर्भानुपृष्ठगतः कुजः । सूर्य्येण च युतो भौमः समुद्रमंप शोषयेत् । सद्यो निकृन्तयेद्वृष्टिं चित्रा- मध्यगतो भृगुः । अङ्गारको यदा सिंहे तद ङ्गारमयी मही । स एव रविणा युक्तः समुद्रमपि शोषयेत् ।” ज्यो० त० कश्चिद्विशेष उक्तो यथा “भुजबलभीमे “व्रजति यदि कजः पतङ्गमार्गे घट इव भिन्नतलो जलं ददाति । अथ भवति दिवाकराग्रतश्चेत् प्रलयघनानपि शोषयत्यवश्यम् । यावन्मात्तण्डसूनुश्चरति धनुरथो मन्मथं मीनकन्ये तावद्दुर्भिक्षपीड़ा भवति च मरणं क्षुत्पिपासादिघोरम् । उर्व्वी निस्तूर्य्यशब्दा शवशिरपटलैर्नर्त्तयन्ते पिशाचाः ग्रामाः शून्या भवेयर्नर- पतिरहिता ह्यस्ति कङ्कालमाला । वक्रं करोति रविजो धरणीसुतो वा मूलर्क्षहस्तमधरेवतिमैत्रभषु । छत्रोप- भङ्गपतनादि च सैनिकानां सर्वत्र लोकमरणं जलधौत- देशः । यदा च सौरिः सुरराजमन्त्रिणा समेत्य तिष्ठेत् कचिदृक्षमण्डले । तदाङ्गवङ्गान्धककोशलेषु त्रिभागशेषां कुरुते वसुन्धराम् । तिष्ठेतां यावदेकर्क्षे वाक्पत्यवनिजौ । पदे तावत् क्षुद्रोगसंग्रामात् प्रजानां क्षयमादिशेत्” । “आरभ्य शुक्लपतिपत्तिथिं मार्गात्तु चैत्रकं गर्भनीहारैजलदैरिति प्रावृट्परीक्षणम् । यन्नक्षत्रं गतवति विधौ जायते तत्र गर्भः पश्चादस्मान्नवतिशतके १९ चाह्नि तस्य प्रसूतिः” । गर्भशब्दे च २५५१ अम्बुगर्भोवृहत्संहितोक्तो दर्शितः । वर्षणसूचकनिमित्तानि वृ० सं० २४ अ० उक्तानि यथा “ज्यैष्ठ्यां समतीतायां पूर्वाषाढ़ादिसम्प्रवृष्टेन । शुभमशुभं वा वाच्यं परिमाणं चाम्भसस्तज्ज्ञैः । हस्त- विशालं कुण्डकमधिकृत्याम्बुप्रमाणनिर्देशः । पञ्चाशत्पल- माढ़कमनेन मिनुयाज्जलं पतितम् । येन धरित्रीमुद्रा जनिता वा विन्दवस्तृणाग्रेषु । वृष्टेन तेन वाच्यं परिमाणं वारिणः प्रथमम् । केचिद्यथाभिवृष्टं दशयोजनमण्डलं वदन्त्यन्ये । गर्गवशिष्ठपराशरमतमेतद्द्वाद- शान्न परम् । येषु च भेष्वभिवृष्टं भूयस्तेष्वेव वर्षति प्रायः । यदि नाप्या(२०)दिषु वृष्टं सर्वेषु तदा त्वनातुष्टिः ।

पृष्ठ ३०६५

हस्ताप्य२० सौम्य५ चित्रापौष्ण० ७ धनिष्ठासु षोड़श द्रोणाः । शतभिषगैन्द्र१८ स्वातिषु चत्वारः कृत्तिकासु दश । श्रवणे प्रधानुराधाभरणीमूलेषु दश चतुर्युक्ताः । फल्गुन्यां पञ्च कतिः २५ पुनर्वसौ विंशतिर्द्रोणाः । ऐन्द्राग्नाख्य १६ वैश्वे २१ च विंशतिः सार्प९ भे दश त्र्यधिकाः । २५ अहिर्बुध्नार्य- म्ण१४ प्राजापत्येषु पञ्चकृति २५ । पञ्चदशाजे ४ पुष्ये च कीर्त्तिता वाजि १ भ दश द्वौ च । रौद्रं ६ ऽष्टादश कथिता द्रोणा निरुपद्रवेष्वेषु रविरविसुतकेतुपीडिते भे क्षिति- तनयत्रिविधाद्भुताहते च । भवति हि न शिवं न चापि वृष्टिः शुभसहिते निरुपद्रवं शिवं च । “वर्षाप्रश्ने जलवर्षणनिर्णयः तत्रैव २८ अ० यथा “वर्षाप्रश्ने सलिलनिलयं राशिमाश्रित्य चन्द्रो लग्नं यातो भवति यदि वा केन्द्रगः शुक्लपक्षे । सौम्यैर्दृष्टः प्रचुरमुदकं पापदृष्टोऽल्पमम्भः प्रावृट्काले सृजति न चिराच्चन्द्रवद्भार्गवोऽपि । आर्द्रं द्रव्यं स्पृशति यदि वा वारि तत्सञज्ञकं वा तोयासन्नो भवति यदिबा तोयकार्य्योन्मुखो वा । प्रष्टा, वाच्यं सलिलमचिरादस्ति निःसंशयेन पृच्छाकाले सलिलमिति वा श्रूयते यत्र शब्दः” । अथ सद्यवृष्टिनिमित्तम् “उदयशिखरिसंस्थो दुर्निरीक्ष्यो- ऽतिदीप्त्या द्रुतकनकनिकाशः स्निग्धवैदूर्यव न्तिः । तदहनि कुरुतेऽम्भस्तोयकाले विवस्वान् प्रतपति यदि वोच्चैः खं गतोऽतीव तीक्ष्णम् । विरससुदकं गोनेत्राभं वियद्वि- भला दिशो लवणविकृतिः काकाण्डाभं यदा च भवेन्नभः । पवननिगमः पोप्लूयन्ते झषाः स्थलगामिनो रसनमस- कृन्मण्डूकानां जलागमहेतवः । मार्जारा भृशमवनिं नखैर्लिखन्तो लोहानां मलनिचयः सविस्रगन्धः । रथ्यायां शिशुनिचिताश्च सेतुबन्धा । सम्प्राप्तं जलमचिरा- न्निवेदयन्ति । गिरयोऽञ्जनपुञ्जसन्निभा यदि वा बाष्प निरुद्धकन्दराः । कृकवाकु वलोचनोपमाः परिवेषाः शशिनश्च वृष्टिदाः । विनोपघातेन पिपीलिकानामण्डो- पसंक्रान्तिरहिव्यवाथः । द्रुमाधिरोहश्च भुजङ्गमानां वृष्टेर्निमित्तानि गवां प्लुतं च । तरुशिखरोपगताः कृकलासा गगनतल स्थतवृष्टिनिपाताः । यदि च गवां रविवीक्षणमूर्द्ध्वं निपतति वारि तदा नचिरेण । येच्छन्ति विनिर्गमं गृहाद्धुन्वन्ति श्रवणान् खुरानपि । पहवः पशवच्चकुकुरा यटि चाम्भः पततीति निर्दिशेत् । यदा स्थिता गृहपटलेषु कुर्कुरा भवन्ति वा यदि विततं दिवोन्मुखाः । दिवा तडिद्यदि च पिनाकिदिगभवा

तदा क्षमा भवति समातिवारिणा । शुककपोतविलो- चनसन्निभो मधु नभश्च यदा हिमदीधितिः । प्रतिशशी च यदा दिवि राजते पतति वारि तदा नचिराद्दिवः । स्त नतं निशि विद्युतो दिवा, रुधिरनिभा यदि दण्डवत् स्थिताः । पवनः परतश्च शीतलो यदि सलिलस्य तदागमो भवेत् । वल्लीनां गगनतलोन्मुखाः प्रबालाः स्ना- यन्ते यदि जलपांशुभिर्विहङ्गः । सेवन्ते यदि च सरीसृपास्तृणाग्राण्यासन्नो भवति तदा जलस्य पातः । मयूरशुकचामचातकसमानवर्णा यदा, जपाकुसुमपङ्कज- द्युतिमुषश्च सन्ध्याथनाः । जलोर्मिनगनक्रकच्छपवराह- मीनोपभाः प्रभूतपुटसञ्चया न तु चिरेण यच्छन्त्यपः । पर्यन्तेषु सुधाशशाङ्कधवला मध्येऽञ्जनालित्विषः स्निग्धा नैकपुटाः क्षरज्जलकणाः सोपानविच्छेदिनः । माहेन्द्री- प्रभवाः प्रयान्त्यपरतः प्राक् चाम्बुपाशीद्भवा ये ते वारि- मुचस्त्यजन्ति नचिरादम्भः प्रभूतं भुवि । शक्रचाप- परिघप्रतिसूर्या रोहितोऽथ तडितः परिवेषाः । उद्ग- भास्तसमये यदि भानोरादिशेत् प्रचुरमम्बु तदाशु । यदि तित्तिरिपत्रनिभं गगनं मुदिताः प्रवदन्ति च पक्षिगणाः । उदयास्तमये सवितुर्द्युनिशं विसृजन्ति धना नचिरेण जलम् । यद्यमोथकिरणाः सहस्रगोर- स्तभूधरकरा इवोच्छ्रताः । भूसमं च रसते यदाम्बुद- स्तन्महद्भवति वृष्टिलक्षणम् । प्रावृषि शीतकरो भृगु- पुत्रात् मप्तमराशिगतः शुभदृष्टः । सूयसूतान्नवपञ्चमगो वा सप्तमगश्च जलागमनाय । प्रायो ग्रहाणामुदयास्त- काले समागमे मण्डलसंक्रमे च । पक्षक्षये तीक्ष्ण- करायनान्ते वृष्तिर्गतेऽर्के नियमेन चार्द्राम् । समागमे पतति जलं ज्ञशुक्रयोर्ज्ञजीवयोर्गुरुसितयोश्च सङ्गमे यमारयोः पवनहुताशजं भयं न दृष्टयोरसहितयोश्च सद्ग्रहैः । अग्रतः पृष्ठतो वापि ग्रहाः सूर्य्यावलम्बिनः यदा तदा प्रकुर्वन्ति महीमेकार्णवामिव” कृषौ केदाराज्जलमोचनकाल उक्तो यथा “नैरुज्यार्थ हि धान्यानां जलं भाद्रे विमोचयेत् । मूलम त्रन्तु संस्थाप्य कारयेज्जलमोक्षणम् । भाद्रे च जलसम्पूर्णं धान्यं विविधबाधकैः । प्रपीडितं कृषाणानां न धत्ते फलमुत्तमम्” । कृषिपराशरः । जलकण्टक पु० जले कण्टक इव । १ शृङ्गाटके २ कुम्भीरे च हारा० । जलकपि पु० जले कपिरिव । शिशुमारे जलजन्तुभेदे (सोसक) हारा० ।

पृष्ठ ३०६६

जलकपीत पु० जलजातः कपोतः । जलपारावते राजनि० । जलकरङ्क पु० जलस्य करङ्क इवाधारः । १ नारिकेले, २ मेघे च । जलस्य करङ्क इव । ३ पद्मे च मेदि० । जलकल्क पु० जलेन कल्क इव । जम्बाले हारा० । जलकाक पुंस्त्री जले काक इव कृष्णत्वात् । (पानकौडी) पक्षिभेदे । राजनि० । स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । जलकाङ्क्ष पुंस्त्री जलं काङ्क्षति काङ्क्ष--अण् उप० स० । १ हस्तिनि त्रिका० स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । २ जलाभि- लापिणि त्रि० । पा० स्त्रियां टाप् मुग्धबो० षण् ईप् । जलकाङ्क्षिन् पु० जलं काङ्क्षति काङ्क्ष--णिनि । १ हस्तिनि हारा० । २ जलाभिलाषिणि त्रि० । स्त्रियां ङीप् । जलकान्तार पु० जलमेव कान्तारो दुर्गमवर्त्म यस्य । वरुणे हेम च० । जलकामुक पु० ६ त० । १ कुटुम्बिनिवृत्ते राजनि० । १ जलाभिलाषुके त्रि० । जलकिराट पुंस्त्री जले किराट इव । ग्राहे (हाङ्गोर) । हारा० । स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । जलकुक्कुट पुंस्त्री जले कुक्कुट इव । (गाङ्गचिल) पक्षिभेदे हारा० । “भृङ्गराजैस्तथा हंसैर्दात्यूहैर्जलकुक्कुटैः” भा० व० १०८ अ० “क दम्बैश्चक्रवाकैश्च कुररैर्जलकुक्कुटैः । १५८ अ० स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । जलकुक्कुभ पुंस्त्री जले कुक्कुभ इव । कोयष्टिखगे (कोडा पाखि) हेम० स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । जलकुन्तल पु० जलस्य कुन्तलः केश इव । जलकेशे शंवाले । शब्दार्थचि० । जलकुब्जक पु० जले कुब्ज इव कायति कै--क । पङ्कारे शब्दार्थचि० । जलकूपी स्त्री जलेन कूपीव । १ कूपगर्त्ते २ पुष्करिण्यां च मेदि० । जलकूर्म्म पुंस्त्री जले कूर्म्म इव । शिशुमारे त्रिका० । स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । जलकेश पु० जलस्य केश इव । शैवाले हारा० । जलकेतु पु० “जलकेतुरपि पश्चात् स्निग्धं शिखया परेण चोन्नतया” वृ० स० ११ अ० उक्ते केतुभेदे । जलक्रिया स्त्री जलसाध्या क्रिया । पित्रादीनां तर्पणे “कालिन्द्यां विधिवत् स्नात्वा कृतपुण्यजलक्रियः” भाग० ६ । १६ । १४ “कृत्वा वर्ज्या जलाक्रया” आ० त० । जलक्रीड़ा स्त्री ३ त० । नद्यादौ सखिभिः परस्परं जलसेचनरूपक्रीड़ायाम् । सहिताः भ्रातरः सर्वे जलक्रीड़ामवाप्नुमः” । “ततस्ते सहिताः सर्वे जलक्रीड़ा- मकुर्वृत” भा० आ० १२८ अ० ।

जलखग पुंस्त्री० ६ त० । जलचरबिहगे स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । “ह्रदिनी विलासिनीनां जलखगनखविक्षतेषु रम्येषु” वृ० स० ४८ अ० । जलगर्भ पु० जलसूचको गर्भः । वृ० सं० उक्ते मेथनिःस्रस- जलसूचके निमित्तभेदे गर्भशब्दे २५५१ पृ० विवृतिः । जलगुल्म पु० जलस्य गुल्म इव । १ जलावर्त्ते (घुरणो) २ कमठे ३ जलचत्वरे च (चातर जल) मेदि० । जलङ्ग पु० जलं गच्छति गम--ड नि० मुम् । महाकाले ओषधिभेदे राजनि० । जलङ्गम पु० जलं गमयति स्पर्शात् गामि--बा० ख । चण्डाले भरतः । जलचत्वर न० जलेन चत्वरस् । (चातरजल) स्वल्पसलिल- युक्ते देशे मेदि० । जलचर त्रि० जले चरति चर--टक् ७ त० । ग्राहादिषू जलजन्तुषु । “अशीतास्तरवो माघे--चैत्रे जलचराः सर्वे” चाणक्य० । “याम्येन वीजजलचरकाननहा वह्निभय दश्च” वृ० स० ४ अ० “गोवृषजलचरकर्षकशिलोच्चयैश्वर्य्य सम्पन्नाः” १५ अ० । जलचारिन् पु० जले चरति चर--णिनि ७ त० । १ मत्स्ये २ जलचरमात्रे त्रि० स्त्रियां ङीप् । “सरांसि च मनोज्ञानि समन्तात्” जलचारिभिः” भा० व० १६८ अ० । जलज न० जले जायते जल--ड । १ पद्मे २ शङ्खे च भाद ३ क्षारमेदे राजनि० । ४ मत्स्ये पु० स्त्री० शब्दच० ५ हिज्जलवृक्षे पु० (जलवेत) ६ वानीरवेते ७ शैव च पु० राजनि० । ८ कुपीलौ भावप्र० ९ जलजौ कर्क मीनौ मकरान्त्यार्द्धञ्च शिवमते कुम्भः” ज्यो० उक्तं १० कर्कटादिराशिषु । ११ जलजातमात्रे कुम्भीरादौ त्रि० “जलजानां पद्मानां स्थलानाञ्चैव सर्वशः” भा० ३ अ० । “जलजैः प्राणिभिः कीर्णाम्” “जलजैर्भूषि गुणैः” । “जलजैः कुसुमैश्चित्राम् “जलजैर्हरितोदकाः हरिवं० ६८ अ० तत्र पद्मे “वाचस्पतिरुवाचेदं प्राञ्जलि- र्जलजासनम्” कुमा० । शङ्खे “निवेश्य दध्मौ जलजं कुमारः” “जलजासिगदाशार्ङ्गचक्रलाञ्छितमूर्त्तिभिः रघुः । मत्स्यादौ “न तथा बलवन्तः स्युर्जलजा वा स्वला हृताः । स्वदेशे निचिता दोषा अन्यस्मिन् कोपमागताः सुश्रु० । “निषेव्यमाणो जलजैश्च सत्त्वैः” हरिवं० २४३ अ० ११ अब्जे चन्द्रे च तस्य सलिलमयत्वात समुद्रजातत्वाद्ग तथात्वम् । जलजन्तु पु० जलजातो जन्तुः । यादसि जलजाते प्राणिनि अमरः

पृष्ठ ३०६७

जलजन्तुका स्त्री जलजन्तु + संज्ञायां कन् । जलौकायां भरतः । जलजन्मन् न० जले जन्म यस्य । पद्मे हेमच० । “निलयः श्रियः सततमेतदिति प्रथितं यदेव जलजन्मतया” माघः । जलजम्बूका स्त्री जलजाता जम्बूका । क्षुद्रजाम्ब्वाम् शब्दचि० जलजाजीव पु० जलं जलजमत्स्यबधविक्रयादिकमाजी- वति आ + जीव--अण् । जलचरघातके (जेले) शब्दा- र्थचि० । जलजिह्व पु० जला जड़ा स्वादे असमर्था जिह्वाऽस्य । नक्रे हारा० । जलजीविन् पु० जलेन तज्जातमत्स्यादिना जीवति जीवणिनि । (जेले) मत्स्योपजीविनि । “सूत्रजालैर्यथा मत्स्यान् बध्नन्ति जलजीविनः” भा० शा० २०३ अ० । जलडिम्ब पु० जले डिम्ब इव । शम्बूके । (शामूक) हारा० जलतण्डुलीय पु० जलजातस्तण्डुलीयः । कञ्चटे शाकभेदे शब्दार्थचि० । जलतापिन् पु० जलतां स्वेदरूपस्नेहजलमयतामाप्नोति पाककाले आप + णिनि । (इलिश) मत्स्यभेदे शब्दर० । स्वार्थे क । जलतापिक तत्रार्थे । संज्ञायां कन् । काकमाचीवृक्षे च शब्दर० । जलताल पु० जलतायै अलति पर्य्याप्नोति अल--अच् । (इलिश) मत्स्यभेदे शब्दर० । जलतिक्तिका स्त्री स्वल्पं तिक्ता कन् तिक्तिका जलप्रघाना तिक्तिका । शल्लकीवृक्षे राजनि० । जलत्रा स्त्री जलात् त्रायते त्रै--क । १ छत्त्रे २ जङ्गमकुट्याञ्च हारा० । जलत्रास पु० जलात् तद्दर्शनात् त्रासः, सोऽस्य वा । दंष्ट्रिणा दंशनोत्तरं जलं दृष्ट्वा १ त्रामे २ तद्युक्ते त्रि० । “येन चापि भवेद्दष्टस्तस्य चेष्टारुतं नरः । बहुशः प्रति कुर्वाणः क्रियाहीनो विनश्यति । दंष्ट्रिणा येन दष्टश्च तद्रूपं यदि पश्यति । अप्सु वा यदि वाऽऽदर्शे रिष्टं तस्य विनिर्द्दिशेत् । त्रस्यत्यकस्माद्योऽभीक्ष्णं श्रुत्वा दृष्ट्वापि वा जलम् । जलत्रासस्तु विद्यात्तं रिष्टं तदपि कीर्त्तितम् । अदष्टो वा जलत्रासी न कथञ्चन सिध्यति । प्रसुप्तोऽथोत्थितो वापि स्वस्थोऽस्वस्थो न सिध्यति” सुश्रु० जलद पु० जलं ददाति दा--क । १ मेघे, २ कर्पूरे च ३ जलदातरि त्रि० मेदि० । “अनतिचिरोज्झितस्य जलदे- न चिरस्थितबहुवुद्वुदस्य पयसोऽनुकृतिम्” । “प्रौढ़- ध्वान्तं दिनमिह जलदाः” माघः “सन्देशं मे तदनु- जलद! श्रोष्यसि श्रोत्रपेयम्” मेघ० ।

जलदकाल पु० ६ त० । वर्षाकाले “जलदकालमबोधकृतं दिशाम्” माघः । जलदक्षय पु० जलदानां क्षयोऽत्र । १ शरत्काले “सर्वाणि तनुतां यान्ति जलानि जलदक्षये” हरिवं० ७३ अ० । जलदर्द्दुर पु० जलं दर्द्दुर इव । जलरूपे दर्द्दुरवाद्यभेदे (तालिदिया जलवाजान) “अवादयंस्ता जलदर्द्दुरांश्च वाद्यानुरूपं जगुरेव हृष्टाः” हरिवं० १४८ अ० । जलदागम पु० जलदानां मेघानामागमो यत्र । वर्षाकाले । जलदाशन पु० जलदैरश्यते अश--भोजने कर्म्मणि ल्युट् । शालवृक्षे शब्दच० । तत्पत्राणां मेघैर्भोजनस्य लोकप्रसिद्धेस्तस्य तथात्वम् । जलदुर्ग न० जलवेष्टितं दुर्गम् । दुर्गभेदे । दुर्गशब्दे विवृतिः । जलदेव पु० जलं देवः अधिष्ठात्रीदेवता अस्य । १ पूर्वाषाढ़ान- क्षत्रे तस्य जलदैवतत्वम् अश्लेषाशब्दे ४९७ पृ० दृश्यम् । “मूलेऽन्ध्रमद्रकपतिर्जलदेवे काशिपोमरणमेति” वृ० ११ अ० केतुग्रहाक्रान्तनक्षत्रभेदे फलोक्तौ । “इष्टानन्दकलत्रो वीरो दृढ़ंसौर्हृदश्च जलदेवे” वृ० स० १०१ अ० वैवाहिकनक्षत्र- फलोक्तौ । ७ त० । २ जलस्थिते देवे च । जलदेवताप्यत्र “अन्वीयमानो जलदेवताभिर्निषेव्यमाणो जलजैश्च सत्वैः” हरिवं० २४३ अ० । जलद्राक्षा स्त्री जले द्राक्षेव । शालिञ्जीशाके शब्दार्थचि० । जलद्रोणी स्त्री जलस्य जलसेचनार्थं दीणीव । नौकाया जलसेचनपात्रे शब्दार्थचि० । जलद्वीप पु० जलप्रधानो द्वीपः । द्वीपभेदे । “गिरिभिर्ये च गम्यन्ते प्लवनेन प्लवेन च । यत्नवन्तो जलद्वीपं सप्तराज्योपशोभितम् । सुवर्णरूप्यकद्वीपं सुवर्ण- करमण्डितम् । जलद्वीपमतिक्रम्य शिशिरो नाम पर्वतः । दिवं स्पृशति शृङ्गेण देवदानवसेवितः । एतेषां गिरि- दुर्गेषु प्रपातेषु वनेषु च । मार्गध्वं सहिताः सर्वे रामपत्नीं यशस्विनीम्” रामा० कि० ४० अ० । क्वचित् पुस्तके यवद्वीप इति पाठः । जलधर पु० जलं धरति धृ--अच् । १ मेघे २ मुस्तके च अमरः ३ समुद्रे हेमच० । ४ तिनिशवृक्षे राजनि० । तस्य रसरूपजलाधिक्यात्तथात्वम् ४ जलधारकमात्रे त्रि० । “नभो जलधरैर्हीनं साङ्गारक इवांशुमान्” भा० अ० १३४ अ० “अप्यन्यस्मिन् जलधर! महाकालमासाद्य काले” मेघ० ।

पृष्ठ ३०६८

जलधरमाला न० ६ त० । १ मेघपङक्तौ द्वादशाक्षरपादके २ छन्दोभेदे च । “अध्व्यष्टाभिर्जलधरमाला म्भौ स्मौ” व० र० “या भक्तानां कलिदुरितोत्तप्तानां तापच्छेदे जलधर- माला नव्या । भव्याकारा दिनकरपुत्रीकूले केलिलोला हरितनुरव्यात् सा वः” छन्दोम० । जलधार पु० जलं धारयति धारि--अण् उप० स० । १ शाकद्वीपस्थे गिरिभेदे । शाकद्वीपोपक्रमे “तथैव पर्वता राजन्! सप्तात्र मणिभूषिताः । रत्नाकरास्तथा नद्यस्तेषां नामानि मे शृणु । अतीव गुणवत् सर्वं तत्र पुण्यं जनाधिप! । देवर्षिगन्धर्वयुतः प्रथमो मेरुरुच्यते । प्रागायतो महाराज! मलयो नाम पर्वतः । यतो मेघाः प्रवर्त्तन्ते प्रभवन्ति च सर्वशः । ततः पूर्वेण कौरव्य! जलधारो महागिरिः । यत्र नित्यमुपादत्ते वासवः परमं जलम्” भा० भी० ११ अ० । २ जलधारके त्रि० । ६ त० । २ जलसन्ततौ स्त्री । जलधि पु० जलं धीयतेऽत्र धा--आधारे कि उप० स० । अब्धौ समुद्रे “छायेव या स्वर्जलधेर्जलेषु” आत्मा- नमेव जलधेः प्रतिबिम्बिताङ्गः” माघः । “एकदशशतसह- स्रायुतलक्षप्रयुतकोटयः क्रमशः । अर्वुदमब्जं खर्वनिखर्व- महाशङ्खशङ्कवस्तस्मात् । जलधिश्चान्त्यं मध्यं परार्द्ध- मिति दशगुणोत्तराः संख्या” लीलावत्युक्ते २ संख्याभेदे । ४ चतुःसंख्यायां च । जलधिगा स्त्री जलधिं गच्छति गम--ड । १ नदीमात्रे हेमच० सर्वासां नदीनां साक्षात् परम्परया समुद्रगामित्वात्तथा- त्वम् अतएवोक्तं “सर्वा नद्यः समुद्रगाः” इति साक्षात् समुद्रगामिन्यां २ गङ्गादिनद्याञ्च । समुद्रगादयोऽप्यत्र । जलधिज पु० जलधौ जायते जन--ड । १ चन्द्रे । २ लक्ष्म्यां स्त्री त्रिका० । ३ समुद्रजातमात्रे त्रि० । जलधेनु स्त्री दानार्थकल्पितायां जलादिनिर्मितायां धेन्वां सा च नानाविधा तद्विधिः हेमा० दा० उक्तो यथा “जलधेनुं प्रवक्ष्यामि प्रीयते दत्तया यया । देवदेवो हृषीकेशः सर्वगः सर्वभावनः । जलकुम्भं नरव्याघ्र! सुवर्णरजतान्वितम् । रत्नगर्भमशेषैस्तु ग्राम्यैर्धान्यैः समन्वितम् । सितवस्त्रयुगच्छन्नं दूर्व्वापल्लवशोभितम् । कुष्ठमांसीमुरीशीरबालकामलकैर्युतम् । प्रियङ्गुपत्र- सहितं सितवस्त्रोपवीतिनम् । सच्छत्रं सोपानत्क च दर्भविष्टरसंस्थितम् । चतुर्भिः संवृतं भूप! तिलपात्रै- श्चतुर्दिशम् । स्थापितं दधिपात्रेण घृतक्षौद्रवता मुखे । उपोषितः समभ्यर्च्य वासुदेवं जलेश्वरम् । पुष्पधूपोपहा- रैस्तु यथाविभवमादृतः । सङ्कल्प्य जलधेनुञ्च कुम्भं तमभिपूज्य जापूजयेहत्सकन्तहत् कुम्भं जलमयं बधः ।

एवं संपूज्य गोविन्दं जलधेनुं सवत्सिकाम् । सितबस्त्र- धरः शान्तो वीतरागोविमत्सरः । दद्यात् द्विजाय राजेन्द्र! प्रीत्यर्थं जलशायिनः । जलशायी जगद्योनिः प्रीयतां मम केशवः । इति चोच्चार्य्य भूनाथ! विप्राय प्रतिपाद्य ताम् । अपक्वान्नाशिना स्थेयमहोरात्रमतः- परम्” । जलकुम्भमित्यादि, कुम्भोऽत्र कलसः । सुवर्ण- रजतयोरनियतपरिमाणतया यथाशक्ति विधानं पञ्च- रत्नानि धान्यानि च परिभाषायामुक्तानि अत्र यद्यपि सामान्येनोपदेशः तथापि तत्सामान्यादितरेषु तथात्व- मितिन्यायादितरधेनुवदविरुद्धधर्म्मानुष्ठानं वेदितव्यं ततश्च सुवर्णस्य शृङ्गाकृतित्वं रजतस्य खुराकृतित्वं तिलपात्राणां ताम्रपात्रमयत्वं, दधिपात्रस्य कांस्यपात्रमयत्वं, चानुसन्धेयं तथा धान्यानि पार्श्वद्वये, कुष्ठादीनि घ्राण- देशे, पियङ्गुपत्रं श्रवणे, यज्ञोपवीतं शिरःस्थाने स्थाप- येत् । वत्मोऽपि चतुर्थांशेन धेनुवत् कार्य्यः । क्वचित्तु “पूजयेद्वत्सकं तद्वत् कृतं घृतमयं बुधः” इति पाठात् घृतजलयोर्विकल्पोऽवगम्यते, दानवाक्यन्तु पूर्ववत् दक्षिणा चात्र यथाशक्ति सुवर्णमिति । “अनेन विधिना दत्त्वा जलधेनुं नराधिप! । सर्ब्बान् कामानवाप्नोति ये दिव्या ये च मानुषाः । शरीरारीग्यमाबाधोपशमः सार्वका- मिकः । नृणां भवति दत्तायां जलधेन्वां न संशयः” । इति विष्णुधर्म्मोक्तो जलधेनुदानविधिः । “भानुरुवाच । जलधेनुं प्रवक्ष्यामि प्रीयते दत्तया यया । देवदेशो मयूखेशः सर्वगः सर्वभावनः” । जलकुम्भं समानीयेत्यादि विष्णुधर्मतुल्यार्थं, विशेषस्तु “ततः संपूज्य चादित्यं जलधेनुं सवत्सिकाम् । दद्याद्विप्राय देवाग्रे प्रीत्यर्थं मिहिरस्य तु । आदित्यः स जगद्योनिः प्रीयतां मिहिरः सदा । इति चोच्चार्य्य तां गान्तु विप्राय प्रति- पादयेत् । अनेन विधिना यस्तु जलधेनुं महामुने! । सर्व्वाह्लादानवोप्नोति यांश्च ध्यायति मानवः । सर्वपाप विनिर्म्मुक्तः पितरं सपितामहम् । प्रपितामहं यथापूर्वपुरुषाणां चतुष्टयम् । आत्मानं ससुतं पौत्रं तदधस्ताच्चतुष्टयम् । तारयेत् स मुनीन्द्रेह जलधेनुप्रदो- नरः । यश्च गृह्णाति विधिवत् तस्याप्येवंविधाः कुले । चतुर्द्दश तथा चैव ददतश्चानुमोदतः । दीयमानां प्रपश्यन्ति जलधेनुं च ये नराः । तेऽप्यशेषाघनिर्मुक्ताः प्रयान्ति परमां गतिम्” । इति आदित्यपुराणोक्तो जलधेनदानविधिः । तोयधेनुरप्यत्र ।

पृष्ठ ३०६९

“अगस्त्य उवाच । तोयधेनुं शृणु वत्स! यथा देवी प्रसीदति । कुम्भं तोयसुसंपूर्ण्णं रम्यवस्त्रयुगा- न्वितम् । समस्तबीजसंयुक्तं दूर्वापल्लवशोभितम्” । समस्तबीजानि, सर्वधान्यानि । “दूर्वाक्षतदधिशङ्खकुष्ठा- मलकचन्दनैः । माल्यच्छत्रसमायुक्तं तिलपात्रैश्च संयुतम् । दधिक्षीरघृतं पात्रं विधानेनोपकल्पयेत् । वत्सकं कल्पयेत्तस्यास्तत्तुरीयमयं बुधः । देवीमम्यर्च्च्य विधिवत् सोपवासोऽथ नक्तवान् । देवीभक्ते प्रदद्याद्यः सर्वान् कामानवाप्नुयात् । जये! ऽरिसूदनि! देवि! देवानां भयनाशिनि! वेदमातर्वरे! दुर्गे! सर्वगे! सुभगे! नमः । अनेन वत्स! मन्त्रेण नन्दानाम्नाभिमन्त्रयेत् । देवी मे प्रीयतां नित्यं यथोदितफला शिवा” इति देवीपुराणोक्तो तीयधेनुदानविधिः । जलनकुल पु० जले नकुल इव । उद्रे (धाड़िया) (उद्वि- ड़ाल) ख्याते जलजन्तुभेदे त्रिका० । जलनिधि पु० निधीयतेऽस्मिन् नि + धा + आधारे कि उप० स० । समुद्रे अमरः । “तत्रासौ भगवान् देवः स्वपन् जलनिधौ तदा” भा० व० २७१ अ० । २ चतुःसंख्यायाम् “वारे १ शीतकरं तिथौ जलनिधिं४ भेऽग्निञ्च ३ योगे द्वयम्” सत्कृत्यमुक्ताबली “जलनिधिरशनायाः स्वामितां याति भूमेः” वृ० सं० १२ अ० । जलनिर्गम पु० जलानां निर्गमः । १ नद्यादेर्जलभ्रमणे, अधःस्थि- तस्य २ जलस्योर्द्ध्वगतौ, जलनिःसरणे च अमरभरतौ । जलनीली स्त्री जलं नीलयति नील + कत्करोति णिच्--अण् उप० स० गौरा ङीष् । शैवाले अमरः स्वार्थे क । जलनीलिकाप्यत्र । जलन्धम पु० जलं धमति ध्मा--खश् । दानवभेदे “अष्टदंष्ट्र- श्चतुर्दंष्ट्रो मेधनादी जलन्धमः” हरिवं० २४० अ० । सत्यभामायां कृष्णाज्जाते २ कन्याभेदे स्त्री “जज्ञिरे सत्य- भामायां भानुर्भीमरथः क्षुपः । रोहितो दीप्तिमांश्चैव ताम्नजाक्षो जलान्तकः । भानुर्भीमरिका चैव ताम्रपक्षा जलन्धमा । चतस्रो जज्ञिरे तेषां स्वसारो गरुड़ध्व- जात्” हरिवं१६२ अ० जलन्धर पु० जलं धरति बा० ख मुम् । १ ऋषिभेदे तस्य गोत्रा- षत्यं नडा० फक् । जालन्धरायण तद्गोत्राप्रत्ये पुंस्त्री । २ असुरभेदे तस्योत्पत्तिकथा पाद्मोत्तरखण्डे दृश्या । २ योगाङ्गे बन्धभेदे तल्लक्षणादिकं काशीख० ४१ अ० उक्तं यथा “बध्नाति च सिराजालमधोगामि न भोजनम् ।

एष जलन्धरो बन्धः कण्ठे दुःखौघनाशनः । जलन्धरे कृते बन्धे कण्ठसङ्कोचलक्षणे । न पीयूषं पतत्यग्नौ न च वायुः प्रधावति” “महामुद्रां नभोमुद्रामुड्डीयानं जलन्धरम् । मूलबन्धञ्च च यो वेत्ति स योगी योगमिद्धिभाक्” तत्रैवाध्याये । जलपक्षिन् पु० जलस्थितः पक्षी । जलचरखग । जलपति पु० ६ त० । १ वरुणे । हेमच० । तस्य जलपतित्व- कथा काशीख० १२ अ० यथा “ततस्तं तनयः पृष्ट्वा पितरं प्रणिपत्य च । जगाम तूर्णं तपसे श्रीमद्वाराणसीं पुरीम् । तत्र तप्त्वा तपो घोरं लिङ्गं संस्थाप्य शाम्भवम् । पञ्च वर्षसहस्राणि स्थितः पाषाणनिश्चलः । आविरासीन्महादेवस्तुष्ट- स्तु तपसा ततः । उवाच कार्द्दमे! व्रूहि कं ददामि वरोत्तमम् । कार्द्दमिरुवाच । यदि नाथ! प्रसन्नोऽसि भक्तानामनुकम्पन! । सर्वासामाधिपत्यं मे देह्यपां यादसामपि । इति श्रुत्वा महेशानः सर्वचिन्तितदः प्रभुः । अभ्यषिञ्चत् ततस्तञ्च वारुणे परमे पदे । रत्नानामब्धि- जातानामब्दानां सरितामपि । सरसां पल्वलानाञ्च वाप्यन्धुस्रोतसां पुनः । जलाशयानां सर्वेषां प्रतीच्याश्चैव वै दिशः । अधीश्वरः पाशपाणिर्भव सर्वामरप्रियः” ३ समुद्रे जलं पतिरस्य । ३ पूर्वाषाढ़ानक्षत्रे च जलनाथा- दयोऽप्यत्र । जलपथ पु० जलमेव पन्थाः अच् समा० । १ जलमार्गे “यादोनाथाः शिवजलपथा कर्म्मणे नौचराणाम्” रधुः । ६ त० । २ प्रणाल्यां जलनिर्गममार्गे च । जलपारावत पुंस्त्री जले पारावत इव । जलकपोते (पानकौड़ि) पक्षिभेदे राजनि० । स्त्रियां ङीष् । जलपित्त न० जलस्य पित्तमिव । १ अप्पित्ते अग्नौ शब्दर० तस्य जलहेतुत्वात् तथात्वम् । जलपिप्पली स्त्री जलजाता पिप्पली । (जलपिपुली) पिप्पलीभेदे । “जलपिप्पल्यभिहिता शारदी शकुलादनी । मत्स्यादनी मत्स्यगन्धा लाङ्गलीत्यपि कीर्त्तिता । जलपिप्पलिका हृद्या चक्षुष्या शुक्रला लघुः । संग्राहिणी हिमा रूक्षा रक्तदाहव्रणापहा । कदुताका रसा रुच्या कषाया वह्निवर्द्धिनी” भावप्र० । जलपुष्प न० जलजातं पुष्पम् । कमलादौ । जलपूर पु० ६ त० । जलसमूहे । “सन्दावनविपिने परिसर- परिगतयमुनाजलपुरे विहरति” गीत० ।

पृष्ठ ३०७०

जलपृष्ठजा स्त्री जलस्य पृष्ठे उपरि जायते जन--ड ७ त० । शैवाले शब्दच० । जलप्रदान न० प्रेतादिभ्यः जलस्य प्रदानम् । प्रेताद्युद्देशेन जलदाने तर्पणे । जलप्रदानिक न० जलप्रदानं युद्धहतानां प्रेतानासुद्देशेन जलप्रदानं प्रतिपाद्यतयाऽस्त्यस्य ठन् । भारतस्त्रीपर्व्वा- न्तर्गते अबान्तरपर्वणि तच्च स्त्रीपर्वणि प्रथमाबधि १५ अध्यायपर्य्यन्तं “जलप्रदानिकं पर्व स्त्रीविलापस्ततः परम्” भा० आ० २ अ० । जलप्रपा स्त्री जलस्य जलदानार्थं प्रपा । जलदानार्थं शाला- याम् (जलसत्र) । “यात्रोद्वाहजलप्रपाशिशुसंस्कारव्रत- ञ्चाष्टका” मु० चि० टी० धृतवाक्यम् । जलप्रान्त पु० ६ त० । जलसमीपस्थाने । जलप्राय न० जलं प्रायं यत्र । जलबहुले देशे अनूपदेशे अमरः । जलप्रिय पुंस्त्री ६ त० । १ चातकखगे शब्दर० । २ मत्स्ये शब्दच० स्त्रियां जातित्वेऽपि योपधत्वात् टाप् । ३ जलप्रियमात्रे त्रि० । जलप्लव पुंस्त्री जले प्लवते प्लु--अच् । (उद्विड़ाल) जलजन्तुभेदे । स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । जलफल न० जलजातं फलम् । शृङ्गाटके भावप्र० । “शृङ्गाटकं जलफलं त्रिकोणफलमित्यपि । शृङ्गाटकं हिमं स्वादु गुरु वृष्यं कषायकम् । ग्राहिशुक्रानिल- श्लेष्मप्रदं पित्तप्रदाहनुत्” । जलबन्ध पु० जलं बध्नाति बन्ध--ण्वुल् । जलस्रोतोनिरोध- के दारुशिलामये १ सेतौ शब्दर० । भावे घञ् ६ त० । २ जलस्य बन्धे च । जलबन्धु पु० जलं बन्धुर्यस्य । मत्स्ये शब्दर० जलं विना तस्य जीवनाभावेन तथात्वम् । जलबालक पु० जलं बाल इव यस्य कप् । विन्ध्यपर्वते हेम० । जलस्य बालिकेव । १ विद्युति स्त्री हेम० । जलबिम्ब पुंन० ६ त० । जलस्य वुद्बुदे मध्यावकाशयुक्ते शिथिलसंयोगेन छत्त्राकारे तोयांशभेदे मेदि० । “जम्बू- वज्जलविम्बवज्जलजवज्जम्बालवज्जालवत्” उद्भटः । जलबि(वि)ल्व पु० जलप्रधानो बिल्वैव । १ कर्कटे । विलभेदने क्व । २ जनचत्वरे (चातरजल) ३ स्वल्पजलदेशे हारा० । जलबुद्बुद न० ६ त० । जलविम्बे । “मानुष्ये कदली- स्तम्भनिःसारे सारमार्गणम् । यः करोति स वै मूढो जलबुद्बुदसन्निभे” शब्दार्थचि० धृतवाक्यम् । जलब्राह्मी स्त्री जले व्राह्मीव । हिलमोच्यां त्रिका० । जलभू पु० भवत्यस्मात् भू--अपादाने क्विप् ६ त० । १ मेघे ३ तन्नामनामके कर्पूरे च जलं भूरुत्पत्तिस्थानमस्य । ३ कञ्जटे शब्दच० । ६ त० । ४ जलाधारभूमौ स्त्री ।

जलभृत् पु० जलं बिभर्त्ति भृ--क्विप् ६ त० । १ मेघे २ तन्नाम- नामके कर्पूरे च ३ तोयधारकमात्रे घटादौ त्रि० । जलमक्षिका स्त्री जलजाता मक्षिका । तोयजकृमौ त्रिका० जलमण्डुक न० जलं मण्डुकमिव । मण्डूकवाद्यतुल्ये करताडनेन तद्वद्ध्यनिकारके जलदर्दुरे “जग्मुर्जलानि जलमण्डुकवाद्यवल्गु” माघः । “जलमेव पाणिनो त्यापितग्रपरेण ताडितं मण्डुकवत् ध्वनतीति लोकप्रसिद्धम्” मल्लि० । जलमद्गु पु० जले मद्गुरिव निरन्तरमज्जनोन्मज्जनकारित्वात् । मत्स्यरङ्कविहगे हारा० । जलमधूक पु० जलसन्निकृष्टजातो मधूकः । जलान्तिक- जाते मधूकभेदे मधूलके भावप्र० । “मधुको गुड़पुष्पः स्यात् मधुवृक्षो मधुस्रवः । वानप्रस्थो मधुष्ठीलो जलजोऽत्र मधूलकः । “मधूकपुष्पं मधुरं शीतलं गुरु वृंहणम् । फलं शीतं गुरु स्वादु शुक्रलं वातपित्त- नुत् । अहृद्यं हन्ति तृष्णास्रदाहश्वासक्षतक्षयान्” । जलमय त्रि० जलात्मकः जल + मयट् । १ जलात्मके चन्द्रादौ “सलिलमये शशिनि रवेदीधितयः” वृ० स० तस्य तथात्व- मुक्तम् । २ तल्लोकस्थे कर्म्मिणामम्मये देहे च । स्त्रियां ङीप् । “उभे एव क्षमे वोढुमुभयोर्वीजमाहितम् । सा वा शम्भोस्तदीया वा मूर्त्तिर्जलमयी मम” कुमा० शम्भोः क्षित्याद्यष्टमूर्त्तिकन्वेन तन्मूर्त्तेर्जलमयत्वम् । जलस्य ब्रह्मवीजाधारत्वं च मनुनोक्तं यथा “अप एव ससर्जादौ तासु वीजमवासृजत्” । जलमसि पु० जलं स्वस्थितं तोयं मस्यति छिनत्ति सूक्ष्मांशतया भिनत्ति मस--इन् ६ त० । १ मेघे हारा० । २ तन्नामनामके कर्पूरे च । जलमार्ग पु० जलस्य तद्वाहस्य मार्गः । १ प्रणाल्याम् (पयनाला) हेम० । जलमेव मार्गः । २ जलस्थे मार्गे च (जलपथ) । जलमार्ज्जार पुंस्त्री जलनकुले त्रिका० स्त्रियां जातित्वात् ङीष् जलमातृका स्त्री जलस्थिता मातृका । जलस्थिते मातृका- भेदे तद्भेदाः सप्त विधानपा० उक्ता यथा “मत्सी कूर्मी वराही च दर्द्दुरी मकरी तथा । जलूका जन्तुका चैव सप्तैता जलमातृकाः” । जलमुच् पु० जलानि मुञ्चति मुच--क्विप् । १ मेघे अमरः तन्नामनामके २ कर्पूरे च । “शङ्कास्पृष्टा इव जलमुचस्त्वा- दृशा यत्र जालैः” मेघ० । ३ जलमोचनकर्त्तरि त्रि० “नात्य- म्बुदा जलमुचोऽचलमन्निकाशाः वृ० १९ ।

पृष्ठ ३०७१

जलमूर्त्ति पु० जलं मूर्त्तिरस्य । शिवे । अष्टमूर्त्तिशब्दे ५२० पृ० दृश्यम् । जलमूर्त्तिका पु० जलस्य मूर्त्तिः थनीभावो यत्र कप् । करकायाम् उष्णवातसंयोगजाते थनीभूते जले शब्दच० । तस्य च तथात्वम् करकशब्दे १६८७ पृ० दृश्यम् । जलमोद न० जलेन जलयोगेन मोदयति सेविनं मुद--णिच् अण् उप० स० । उशीरे (वेणारमूल) राजनि० । जलयन्त्र न० जलानामुत्क्षेपणार्थं यन्त्रम् । (फोहारा) ख्याते १ धारायन्त्रे २ कूपादितस्तोयोत्थापकयन्त्रभेदे “विलिप्तगात्रा जलयन्त्रहस्ताः” हरिवं० १४८ अ० । जलेन तदाकर्षणेन यन्त्रं घटीयन्त्रम् । ३ कालज्ञापके षटीयन्त्रभेदे घटीयन्त्रशब्दे ३७८१ दृश्यम् । स्वार्थे क । तत्रार्थे “हस्तप्रमुक्तैर्जलयन्त्रकैश्च प्रहृष्टरूपाः सिषिचु- स्तदानीम्” हरिवं० १४८ अ० । जलयन्त्रगृह न० जलयन्त्रं तन्मध्य इव स्थितम् गृहम् । चतुःपार्श्वे जलयुक्ते जलमध्ये निर्म्मितगृहे (जलटुङि) जलयन्त्रमन्दिरादयोऽप्यत्र हारा० । ६ त० । (फोहा- राघर) २ जलयन्त्रयुक्ते गृहे । जलयात्रा स्त्री जलस्य तदाहरणार्थं यात्रा । शुभकर्मसम्पा- दनाय जलाहरणाय यात्रायाम् । तद्विधानादिकमाह वि० पा० वशिष्ठः “शान्तिकं पौष्टिकं वापि जलयात्रां विना बुधः । कुरुते यदि वा मोहात् कर्म तस्य च निष्फलम् । तड़ागादिप्रतिष्ठासु देवतायतनादिषु । लक्षहोमेकोटि- होमेऽयुतहोमे तथैव च । व्रतोत्सर्गमहादाने यज्ञे वा वितते शुभे” । व्रतोत्सर्गे व्रतोद्यापने इत्यर्थः । “जलयात्रां पुरा कृत्वा श्रेष्ठं कर्म समाचरेत् । अथातः । संप्रबक्षामि जलयात्राविधिं शुभम् । यज्ञ- शालामतिक्रम्य ऋत्विग्मिर्व्राह्मणैः सह । यजमानः सपत्नीकः सुहृद्वन्धुजनैर्युतः । अश्वारूढ़ो गजारूढ़ो वस्त्रालङ्कारभूषितः । गृहीत्वोपस्करं सर्वं गन्ध- पुष्पाक्षतादिकम् । जलाशयन्ततो गच्छेद्गितवादित्रनि- स्वनैः । अगाधं च ह्रदं गच्छेन्नदी वाथ समुद्रगाम् । सुवासिन्योऽग्रतः कार्य्याः सर्वालङ्कारभूषिताः । हैमरा- जतताम्रान् वा मृण्मयान् कलशाञ्छुभान् । गृहीत्वा गन्धपुष्पाद्यैरर्च्चितान् सुदृढान् नवान् । जलाशय समासाद्य तीरे गोमयलेपिते । चतुरस्रीकृते क्षेत्रे तत्र स्वस्तिकमालिखेत् । यवैर्वा तण्डुलैर्वापि पद्ममष्टदलं लिखे- दित्यादि” । विस्तरस्तत्र दृश्यः ।

जलयान न० जले यायते गम्यतेऽनेन या--करणे ल्युट् ७ त० । जलेगमनसाधने नौकादौ । “व्यसनार्णवमभ्येति जलयानैर्यथार्णवम्” भाग० ३ । १४ । १६ । जलरङ्क पुंस्त्री जले रङ्क इव । वकपक्षिणि हेमच० स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । जलरङ्कु पु० जले रङ्कुरिव । दात्यूहखगे हारा० । जलरञ्ज पुंस्त्री जले रजति रन्ज--अच् । वकखगे हेमच० स्त्रियां जतित्वात् ङीष् । जलर(रु)ण्ड पु० जलस्य र(रु)ण्ड इव । १ जलावर्त्ते २ तीयरेणौ ३ भुजङ्गमे पुंस्त्री हेमच० स्त्रियां जातित्वात् ङीष् उकारयुक्तमध्यः मेदि० । जलरस पु० जलप्रधानो रसोऽस्य जलजातो वा इसः । १लबणे हारा० लवणस्य जलविशेषपाकेन जातत्वात् तथात्वम् । अतएव तस्य जलमध्ये निक्षेपे स्वप्रकृतिजलरूपत्वं भवतीति लोकवेदयोः प्रसिद्धम् । ६ त० । २ तोयस्य रसे च । जलराक्षसी स्त्री जलस्थिता राक्षसी । सिंहिकानाम्न्यां छायां गृहीत्वाऽऽकर्षिण्यां लवणाम्भसि स्थितायां राक्ष- स्याम् “शतयोजनविस्तीर्णं निहत्य जलराक्षसीम्” भा० ब० २८१ अ० । सा हि हनूमता यथा हता तथा रामा० सु० १ अ० उक्तम् । “प्लवमानन्तु तं दृष्ट्वा सिंहिका नाम राक्षमी । मनसा चिन्तयामास प्रवृद्धा कामरूपिणी । अद्य दीर्थस्य कालस्य भविष्याम्यहमाशिता । इदं मम महासत्वं चिरस्य वशमागतम् । इति संचिन्त्य मनसा च्छायामस्य समाक्षि- पत् । छायायां गृह्यमाणायां चिन्तयामास वानरः । समाक्षिप्तोऽस्मि सहसा षङ्गूकृतपराक्रमः । प्रतिलोमेन वातेन महानौरिव सागरे । तिर्यगूर्ध्वमधश्चैव वीक्ष- माणस्तदा कपिः । ददर्श स महासत्वमुत्थितं लवणा- म्भसि । तद्दृष्ट्वा चिन्तयामास मारुतिर्विकृताननम् । कपिराज्ञा यथाख्यातं सत्वमद्भुतदर्शनम् । छायाग्राहि महावीर्यं तदिदन्नात्र संशयः । स तां बुद्ध्वार्थतत्त्वेन सिंहिकां मतिमान् कपिः । व्यवर्धत महाकायः प्रावृषीव वलाहकः । तस्य सा कायमुद्वीक्ष्य वर्धमानं महाकपेः । वक्त्रं प्रसारयामास पातालाम्बरसन्निभम् । घनराजीव गर्जन्ती वानरं समदिदवत । स ददर्श ततस्तस्या विकृतं सुमहन्मुखम् । कीयमात्रञ्च मेधावी मर्माणि च महाकपिः । स तस्या विकृते वक्त्रे वजसंहननः कपिः । संक्षिप्य मुहुरात्मानं निपपात महाकपिः । आस्ये तस्यानिमज्ज

पृष्ठ ३०७२

न्तन्ददृशुः सिद्धचारणाः । ग्रस्यमानं यथा चन्द्रं पूर्वं पर्वणि राहुणा । ततस्तस्या नखैस्तीक्ष्णैर्मर्माण्युत्कृत्य वानरः । उत्पपाताथ वेगेन मनःसम्पातविक्रमः” । जलराशि पु० ६ त० । १ जससमूहे जलानां राशिरत्र । २ समुद्रे च “क्षमातलं बलजलराशिरानशे” माघः । जलरुह् न० जले रोहति रुह--क्विप् ७ त० । १ पद्मे हेमच० । क । जलरुहमप्यत्र हेमच० “जलं तच्छुशुभे छन्नं फुल्लै- र्जलरुहैस्तथा” भा० आ० १२८ अ० । २ तोयरोहिमात्रे त्रि० । जलरूप पुंस्त्री जलस्य रूपमिव रूपमस्य शुभ्रत्वात् । १ मकरे त्रि० स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । ६ त० । २ तोयस्य रूपे न० । जललता स्त्री जलस्य लतेव सन्ततिमत्त्वात् । तरङ्गलेखायां हारा० । जलवरण्ट पु० जलप्रधानो वरण्टः । (पानिबसन्त) वसन्तव्रणभेदे । हारा० । जलवल्कल पु० जलानां वल्कल इव । कुम्भिकायाम् । (पाना) हारा० । जलवल्ली स्त्री जलजाता वल्ली । शृङ्गाटकलतायां राजनि० । जलवाद्य न० जलं वाद्यमिव । पाणिताड़ने वाद्यतुल्यध्वनि- युक्ते जले “आकाशगङ्गाजलवाद्यतज्ज्ञाः” हरिवं० २४८ अ० । जलवानीर पु० जलजातो वानीरः । अम्बुवेतसे शब्दार्थचि० जलवायस पुंस्त्री जले वायस इव कृष्णत्वात् । (पानि- कौडी) मद्गुखगे । स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । जलवास न० जलेन वास्यते सुरभीक्रियते वासि--कर्म्मणि अच । १ उशीरे राजनि० । तस्य जलसेचनेन सौरभीत्पादात्तथात्वम् । ७ त० । २ तोये वासे । “स चिन्तया- मास मुनिर्ज्जलवासे कदाचन” भा० शा० २६२ अ० । जलं वासयति सुरभीकरोति वासि अण् उप० स० । ३ विष्णुकन्दे राजनि० । जलवाह पु० जलं वहति बह--अण् ऊप० स० । १ वारिवाहे मेघे हेमच० तन्नाममायके २ कर्पूरे च “साद्रिजलधिजल- वाहपथम्” किरा० । ३ जलवाहकमात्रे त्रि० “जलवा- हास्तथा मेघाः वायवस्तनयित्रवः” भा० स० ७ अ० । जलविड़ाल पुंस्त्री जले विड़ाल इव । (उद्विड़ाल) जलनकुले हारा० । स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । जलविन्दुजा स्त्री जलविन्दुभ्यो जायते जन--ड । यावना- लीशर्कराभेदे राजनि० । २ तोयविन्दुजातमात्रे त्रि० ।

जलविपुव(त्) न० जलप्रधान विषुव(त्) । राशिचक्रस्थे तुलाराशिरूपे स्थानभेदे “भचक्रनाभौ विषुवद्द्वितयं समसूत्रगम्” सू० सि० “भचक्रनामौ भगोलस्य ध्रुव- द्वयाभ्यां तुल्यान्तरेण मध्यभागे विषुवद्द्वितयं विषुवद् द्वयं समसूत्रगं परस्परं व्याससूत्रान्तरितं ध्रुवमध्ये विषुववृत्तस्थानात् तद्वृत्ते क्रान्तिवृत्तभागौ यौ लग्नौ तौ क्रमेण पूर्वापरौ विषुवत्सञ्ज्ञौ मेषतुलाख्यौ चेत्यर्थः” रङ्ग० । २ विषुवन्तु समाख्यातं तुलामेषभयो- स्तथा” ज्यो० ऊक्ते २ तत्र रवेः संक्रमे च । संक्रा- न्तिश्च चलस्थिरभेदाभ्यां द्विविधा अयनसंक्रान्तिशब्दे ३३९ दर्शिता । जलविषुवसंक्रान्तिनक्षत्रतः स्थानविशेषे स्वनक्षत्रपाते तत्फलज्ञानार्थं जलविषुवचक्रं ज्यो० उक्तं यथा । “षड्मूर्द्ध्नि, वदने पञ्च, चत्वारि, हृदये, तथा । त्रितयं करणादेषु” पयोविषुवभक्रमात्” त्रितयं त्रितय- मिति करपादेषु द्वादश इति २७ नक्षत्राणि स्थाप्यानि तत्र स्थानभेदे फलञ्चोक्तं “मानं वैरं बहुमुखलाभं भोगं त्रासं जलविषुवेषु” ज्यो० । पयोविषुवादयोऽप्यत्र । जलवृश्चिक पु० जले वृश्चिक इव । (चिङ्गड़ि) मत्स्ये त्रिका० । जलवेतस पु० जलजातो वेतसः । अम्बुवेतसे वेतसभेदे राजनि० जलवैकृत न० विकृतस्य भावः अण् ६ त० । दूर्निमित्तसूचके नद्यादीनां जलविकारभेदे तत्फलादिकमुक्तं वृ० स० ४६ अ० यथा । “अपसर्पणं नदीनां नगरादचिरेण शून्यतां कुरुते । शोषश्चाशोष्याणामन्येषां वा ह्रदादीनाम् । स्नेहासृङ्- मांसवहाः सङ्कुलकलुषाः प्रतीपगाश्चापि । परचक्र- स्यागमनं सद्यः कथयन्ति षण्मासात् । ज्वालाधूम- क्काथा रुदितोत्क्रुष्टानि चैव कूपानाम् । गीतप्रजल्पि- तानि च जनमरकाय प्रदिष्टानि । तोयोत्पत्तिरखाते गन्धरसविपर्य्यये च तोयानाम् । सलिलाशयविकृतौ वा महद्भयं तत्र शान्तिरियम् । सलिलविकारे कुर्य्यात् पूजां वरुणस्य वारुणैर्मन्त्रैः । तैरेव च जपहोमं शममेवं पापमुपयाति” । जलव्यध पु० जलं विध्यति व्यध--अच् । कङ्कत्रोटमत्स्ये त्रिका० । जलव्याल पु० जलस्थो व्यालो हिंस्रः । (ढोड़ा) १ सर्पभेदे, अमरः । स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । क्रूरकर्म्मणि २ जन्तौ च । जलशय पु० जले शेते शी--अच् ७ त० । विष्णौ हेमच० सप्तम्या वा अलुकि । जलेशयोऽप्यत्र । जलशयन पु० जलं शयनमस्य । विष्णौ हला० । जलशायिन् पु० जले समुद्रजले शेते शी--णिनि । नारा- यणे । “एकार्णवेऽहिशयने योगनिद्रामुपागतः । आस्त्री- र्य्यशेपमभजत् कल्पान्ते भगवान् प्रभुः” देवीमा० ।

पृष्ठ ३०७३

जलशुक्ति स्त्री जलस्य शुक्तिरिव । शम्बूके अमरः । जलशूक न० जलस्य शूकमग्रमिव । शैवाले हेमच० । “क्षीर- शुक्लाजलशूकमधुरवर्गं प्रतिवापं तैलं वा पाचयित्वा स्वनुगुप्तं निदध्यात्” सुश्रुतः । जलशूकर पु० जलस्य शूकर इव । कुम्भीरे हेमच० । जलसन्ध पु० धृतराष्ट्रभेदे । “विविंशतिर्विकर्णश्च जलसन्धः सुलोचमः” भा० आ० ६७० । तत्पुत्रोक्तौ । जलसमुद्र पु० जलमयः समुद्रः । लवणादिषु सप्तसु समुद्रेषु शेषसमुद्रे “लवणजलधिरादौ दुग्धसिन्धुश्च तस्मात्” इत्यु- पक्रमे दध्नो घृतस्येक्षुरसस्य तस्मात् मद्यस्य च स्वाद्ब- जलस्य चान्त्यः” सि० शि० । जलसरस न० नित्यस० सरस् + संज्ञायाम् अच् समा० । सरोभेदे । जलसर्पिणी स्त्री जले सर्पति सृप--णिनि । जलौकायाम् (जोंक) हेमच० । जलसूचि स्त्री जलस्था सूचिरिव । १ कङ्कत्रोटमत्स्ये २ शृङ्गाटके ३ शिशुमारे ४ जलौकायां च मेदि० ५ काके पुंस्त्री हेमच० । जलस्तम्भ न० जलं स्तभ्यतेऽनेन स्तन्भ--करणे ल्युट् । १ जलसम्भनसाधने मन्त्रादौ । भावे ल्युट् । जलस्य २ सम्भने च जलस्तम्भनविद्या च दुर्य्योधनविदिता तया द्वैपायनह्रद- जलं संस्तभ्य स सुष्वाप तत्कथा भा० शा० ३० अ० । “एवमुक्त्वा महाराज! प्राविणत्तं महाह्रदम् । अस्तम्भयत तोयञ्च मायया मनुजाधिपः” इत्यादिका । जलस्था स्त्री जले तत्समीपे तिष्ठति स्था--क । १ गण्डदूर्वायां राजनि० २ जलस्थितमात्रे त्रि० । जलह न० जलेन हन्यते--हन--वा० ड ३ त० । स्वल्पजलयन्त्रगृहे त्रिका० । जलहरण न०६ त० । तोयस्य स्थानान्तरनयने “लघुगुरुकनि- यमगतमिह फणिपतिमतमवगतमतिसुखनिगदपदम् दशवसुभुवनैर्यतिरिह यदि भवति हि रासकजनहृदय- विहितमदम् । वसुविमलचतुष्कलगणहृतगुणिगण- चरणविरामाहितसगणम् क्वचिदपि गुरुसहितं भवति कविहितं छन्दः सुन्दरि! जलहरणम्” इत्युक्तलक्षणे २ मात्रावृत्तभेदे । जलहस्तिन् पु० जले हस्तीव ७ त० । जलस्थे हस्तिरूपे जन्तुभेदे । हेमच० । जलहार त्रि० जलं हरति हृ--अण् उप० स० । जलहारके जलवाहके (भारि) प्रभृतौ स्त्रियां टाप् पा० मुग्धबो० षण् ईप् । “शिरसा धृतकुम्भाभिर्बद्धैरग्रस्तनाम्यरैः । यमना तीरमार्गेण जलहारीभिरावृतम्” हरिवं० ६१ अ० । अत्र पा० गौरा० ङीष् ।

जलहारिन् त्रि० जलं हरति हृ--णिनि । जलवाहके । स्त्रियां ङीप् । “याभिरिदं शरीरमाराम इव जलहारिणीभिः केदार इव च कुल्याभिरुपस्निह्यतेऽनुगृह्य- ते च” सुश्रुतः । जलहास पु० जलानां हास इव शुभ्रत्वात् । १ फेने, २ समुद्रफेने च । त्रिका० । जलहोम पु० जले क्षिप्तः होमः ७ त० । जले क्षेप्तव्ये वैश्व- देवादिहोमभेदे तद्विधिः सं० त० दर्शितो यथा “लौकिके वैदिके चैव हूतोच्छिष्टं जले क्षितौ । वैश्वदेवश्च कर्त्तव्यः पञ्चसूनापसुत्तये” । जलह्रद पु० जलप्रचुरो ह्रदः शा० त० । जलबहुले ह्रदे जलह्रदस्येदं तत्र भवो वा शिबा० अण् । जालह्रद तत्सम्बन्धिनि तत्र भवे च त्रि० स्त्रियां ङीप् । जलाका स्त्री जले आकायति प्रकाशते आ + कै--क । जलौकायां शब्दर० । जलाकाश पु० जलप्रतिविम्बितः जलावच्छिन्नो वा आकाशः शा० त० । जलप्रतिविम्विते २ जलावच्छिन्ने वा आकाशे “जलावच्छिन्नखे नीरं यत्, तत्र प्रतिविम्बितः । साभ्र- नक्षत्रआकाशो जलाकाश उदीर्य्यते” शब्दार्थचि० । नीरूपस्याकाशस्य प्रतिविम्बासम्भवेन साभनक्षत्रेति विशे- षणम् । एतच्च प्रतिविम्बवादे नीरूरस्य प्रतिविम्बासम्भ- वमभिप्रेत्य विवरणाचार्य्यैरवच्छिन्नवादोऽङ्गीकृतः । तन्मते जलावच्छिन्नआकाश एव जलाकाश इति भेदः । अवच्छिन्नवादशन्दे ४२० पृ० दृश्यम् । जलाक्षी स्त्री जलमक्ष्णोति व्याप्नोति कारणतया अक्ष--अण् गौरा० ङीष् । जलपिप्पल्यां शब्दर० । जलाखु पु० जले आखुरिव । जलनकुले त्रिका० । जलाञ्चल न० जलमञ्चति अन्च--बा० अलच् ६ त० । १ शैवाले जलस्याञ्चलमिव । २ स्वतो वारिनिर्गमे (स्वतो निर्गच्छद्वा- रिणि) मेदि० । जलाञ्जलि पु० जलपूर्णोऽञ्जलिः । १ जलपूर्णाञ्जलौ अञ्जलि- पूर्णवारिणि उपचारात् २ तद्दानरूपायां पितॄणां तर्पण- क्रियायाम् । “कुपत्रमासाद्य कुतो जलाञ्जलिः” चाण० । जलाटन पुंस्त्री जले अटति अट--ल्यु । १ कङ्कपक्षिणि स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । २ जलौकायां स्त्री मेदि० तत्र गौरा० ङीष् । जलाण्टक पुंस्त्री जले अटति अट--ण्वुल् पृषो० । नक्रराजे हारा० स्त्रियां जातित्वात् ङीष् ।

पृष्ठ ३०७४

जलाण्डक न० जले अण्ड इव कायति कै--क । प्रोताधाने क्षुद्रे मत्स्याण्डसंघाते जले अणुरिव कायति कैः क । जलाणुक इति पाठान्तरम् तत्रार्थे हेमच० । जलात्मक त्रि० जलमेवात्माऽस्य कप् । १ जलमये । २ जलौकायां स्त्री शब्दरत्ना० कापि अत इत्त्वम् । जलात्यय पु० जलस्यात्ययोः यत्र । १ शरत्काले ६ त० । २ जलानामपगमे च । जलाधार पु० ६ त० । जलानामाधारे तडागादौ अमरः । “आकाशमेकं हि यथा घटादिषु पृथक् भवेत् । तथात्मैकोऽप्यनेकस्तु जलाधारेष्विवांशुमान्” याज्ञ० । जलाधिदैवत पुंन० ६ त० । १ वरुणे हलायुधः लिपिकर- प्रमादकृतपाठदर्शनात् पुंस्त्वोक्तिः प्रमादिकी शरवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः पा० तत्पुरुषे परलिङ्गस्यैव विधानेन पुंक्लीवत्वस्यैवौचित्यात् । जलमधिदैवतमस्य । २ पूर्बाषाढ़ा- नक्षत्रे न० । जलाधिप पु० ६ त० । १ वरुणे । “नाशक्नोदग्रतः स्थातुं विप्र- चित्तेर्जलाधिपः” हरिवं० २५२ अ० । जलाधीशादयोऽप्यत्र । वत्सरभेदे २ जलपतौ रव्यादिग्रहे च जलशब्दे कृषि- पराशरवाक्यम् दृश्यम् वत्सरभेदेन जलाधिपतिभेदानयनं तत्फलञ्च ज्यो० त० उक्तं यथा “जीवार्कबुधमन्दारकाव्य- चन्द्रमसः क्रमात् । राजा मन्त्री जलाधीशः शस्यपोऽद्रि- ७ हृतात् शकात्” । सप्तहृतशकाङ्के एकशेषे जीवो राजा अर्को मन्त्रीबुधो जलाधिपः शनिः शस्याधिपः । द्व्यवशेषे रव्यादिः । त्र्यवशेषे बुधादिः । चतुरवशेषे मन्दादि । पञ्चावशेषे भौमादि । षड़वशेषे काव्यादि । सप्तावशेषे चन्द्रादि । मालान्यायेन पुनः जीवादीनां ग्रहणम् । जलान्तक पु० जलमेवान्तो भूमण्डलस्य सीमा यत्र कप् । सप्तसमुद्रान्तर्गते स्वादूदके समुद्रे तदुत्तरं द्वीपान्तरा- भावेन तस्य भूमण्डलस्यान्तसीमात्वम् । “लवणेक्षुसुरा- सर्पिर्द्दधिदुग्धजलान्तकाः” त्रिका० । वासुदेवस्य सत्य- भामायां पत्न्यां जाते २ पुत्रभेदे “जज्ञिरे सत्यमामाया- मित्युपक्रमे “रोहितो दीप्तिमांश्चैव ताम्रजाक्षो जलान्तकः” हरिवं० १६३ अ० । जलाम्बिका स्त्री जलस्याम्बिकेव । कूपे हारा० । जलायुका स्त्री जलमायुरस्याः कप् वृषो० । जलौकायां (जोंक) शब्दरत्ना० तद्भेदलक्षणाधिकं सुश्रुते उक्तं यथा । “अथ जलायुका वक्ष्यन्ते । जलमासामायुरिति जलायुका जलमासामोक इति जलौकसः । ता द्वादश तासां सविषाः षट्, तावत्य एव निर्विषाः । तत्र सविषाः

कृष्णा कर्वुरा अलगर्द्दा इन्द्रायुधा सामुद्रिका गोचन्दना चेति । तास्वञ्जनचूर्णवर्णा पृथुशिराः कृष्णा । वर्म्मि- मत्स्यावदायता छिन्नोन्नतकुक्षिः कर्वुरा । रोमशा महापार्श्वा कृष्णमुख्यलगर्द्दा । इन्द्रायुधवदूर्द्धराजिभिश्चित्रिता इन्द्रायुधा । ईषदसितपीतिका विचित्रपुष्पाकृतिचित्रा सामुद्रिका । गोवृषणवदधोभागे द्विधाभूताकृतिरणु- मुखी गोचन्दनेति । ताभिर्दष्टे पुरुषे दंशे श्वयथुरति- मात्रं कण्डूर्मूर्च्छा ज्वरोदाहश्छर्दिर्मदः सदनमिति लिङ्गानि भवन्ति । तत्र महागदः पानालेपननस्य- कर्मादिषूपयोज्यः । इन्द्रायुधादष्टमसाध्यमित्येताः सविषाः सचिकित्सिता व्याख्याताः । अथ निर्विषाः । कपिला पिङ्गला शङ्कुमुखी मूषिका पुण्डरीकमुखी सावरिका चेति । तत्र मनःशिलारञ्जिताभ्यामिव पार्श्वाभ्यां पृष्ठे स्निग्धमुद्गवर्ण्णा कपिला । किञ्चिद्रक्ता वृत्तकाया पिङ्गाऽऽशुगा च पिङ्गला । यकृद्बर्णा शीथ्र- पायिनी दीर्घतीक्ष्णमुखी शङ्कुमुखी । मूषिकाकृति वर्ण्णाऽनिष्टगन्धा च मूषिका । मुद्गवर्ण्णा पुण्डरीकतुल्य- वक्त्रा पुण्डरीकमुखी । स्निग्धा पद्मपत्रवर्णाष्टादशा- ङ्गुलप्रमाणा सावरिका सा च पश्वर्थे इत्येता अविषा व्याख्याताः । तासां यवनपाण्ड्यसह्यपौतनादीनि क्षेत्राणि । तेषु महाशरीरा बलवत्यः शीघ्रपायिन्यो महाशना निर्विषाश्च विशेषेण भवन्ति । तत्र सविष- मत्स्यकीटदर्द्दुरमूत्रपुरीषकोथजाताः कलुषेष्वम्भःसु च सविषाः । पद्मोत्पलनलिनकुमुदसौगन्धिककुवलयपुण्ड- रीकशैवालकोथजाता विमलेष्वम्भःसु च निर्विषार । भवति चात्र । क्षेत्रेषु विचरन्त्येताः सलिलेषु सुगन्धिषु । न च सङ्कीर्ण्णचारिण्यो न च पङ्केशयाः सुखाः । तासां प्रग्रहणमार्द्रचर्मणान्यैर्वा प्रयोगैर्गृह्णी- यात् । अथैनां नवे महति थटे सरस्तडागोदकपङ्कमावाप्य निदध्यात् भक्ष्यार्थे चासामुपहरेच्छैवलं वल्लूरमोदकांश्च कन्दांश्चूर्ण्णीकृत्य शय्यार्थं तृण मौदकानि च पत्राणि । त्र्यहात्र्यतहाच्चान्यज्जलं भक्ष्यं च दद्यात् सप्तरात्रात्स- प्तरात्राच्च घटमन्यं संक्रामयेत् । भवति चात्र । स्थूल- मध्याः परिक्लिष्टाः पृथ्योषा मन्दचेष्टिताः । अग्रा हिण्योऽल्पपायिन्यः सविषाश्च न पूजिताः । अथ जलौ कोऽवसेकसाध्यव्याधितमुपवेश्य संवेश्य वा विरुक्ष्य चास्य तमवकाशं मृद्गोमयचूर्णैर्यद्यरुजः स्यात् । गृहीताश्च ताः सर्षपरजनीकल्कोदकप्रदिग्धगात्रीः सलिलसरक-

पृष्ठ ३०७५

मध्ये मुहूर्त्तस्थिता विगतक्लमा ज्ञात्वा ताभीरोगं ग्राहयेत् । सूक्ष्मशुक्लार्द्रपिचुप्लोतावच्छन्नां कृत्वा मुखमपा- वृणुयाद्गृह्णत्यै क्षीरविन्दुं वा दद्याच्छस्त्रपदानि वा कुर्वीत यद्येवमपि न गृह्णीयात्तदान्यां ग्राहयेत् । यदा च निविशतेऽश्वखुरवदाननं कृत्वोन्नम्य च स्कन्धं तदा जानीयाद्गृह्णातीति गृह्णतीं चार्द्रवस्त्रावच्छन्नां धारयेत्सेचयेच्च । दंशे तोदकण्डूप्रादुर्भावैर्जानीयाच्छुद्ध- मियमादत्तैति शुद्धमाददानामपनयेत् । अथ शोणित- गन्धेन न मुञ्चेन्मुखमस्याः सैन्धवचूर्णेनावकिरेत् । अथ पतितां तण्डुलकण्डनप्रदिग्धगात्रीं तैललवणाभ्यक्त- मुखीं वामहस्ताङ्गुष्ठाङ्गुलीभ्यां गृहीतपुच्छां दक्षिणह- स्ताङ्गुष्ठाङ्गुलिभ्यां शनैरनुलोममनुमार्जयेदामुखाद्वामयेत्ता- वद्यावत्सम्यग्वान्तलिङ्गानीति । सम्यग् वान्ता सलिलसर- कन्यस्ता भोक्तुकामा सती चरेत् । या सीदति न चेष्टते सा दुर्वान्ता तां पुनः सम्यग्वामयेत् । दुर्वान्ताया व्याधि- रसाध्य इन्द्रमदो नाम भवति । अथ सुवान्तां पूर्ववत्सन्नि- दध्यात् शोणितस्य च योगायोगानवेक्ष्य जलौकोव्रणान्म- धुनावघट्टयेच्छीताभिरद्भिश्च परिषेचयेद्बध्नीत वा व्रणं कषायमधुरस्निग्धशीतैश्च प्रदेहैः प्रदिह्यादिति । भवति चात्र । क्षेत्राणि ग्रहणं जातीः पोषणं सावचारणम् । जलौकसाञ्च यो वेत्ति तत्साध्यान् स जयेद्गदान्” । जलार्क पु० जलप्रतिविम्बितोऽर्कः । जलप्रतिविम्वितसूर्य्ये “प्रकृतिस्थोऽपि पुरुषो नाज्यते प्राकृतैर्गुणैः । अविका- रादकर्त्तृत्वात् निर्गुणत्वात् जलार्कवत्” भाग० ३ । २ । १ । जलार्णव पु० जलमयः अर्णवः । अन्त्ये स्वादूदके समुद्रे । जलार्द्रा स्त्री जलेनार्द्रा । आर्द्रतालवृन्ते “धुवित्रं तालवृन्तं स्यात् तद्वदुत्क्षेपणञ्च तत् । जलेनार्द्रं जलार्द्रा स्यात्” वैज० २ जलार्द्रवस्त्रे न० हारा० ३ जलेनार्द्रे च त्रि० । “पुष्पासारैः स्नपयतु भवान् व्योमगङ्गाजलार्द्रैः” मेघ० । जलालु पु० जलजात आलुः शा० त० । (पाणिया आलु) आलुकभेदे राजनि० । जलालुक ग० जलस्यालुरिव कायति कै--क । पद्मकन्दे शालूके राजनि० । जलालुका स्त्री जले अलति गच्छति अल--गत्यादौ बा० उक । जलौकायां शब्दर० । जलालुका स्त्री जले आलोक्यते आ + लोक--कर्म्मणि घञ् । जलौकायां भरतः । जलावर्त्त पु० आ + वृत--णिच्--भावे अच् ६ त० । जलस्य स्वतो भ्रमणे जटाधरः ।

जलाशय पु० जले तत्समीपे आशेते आ + शी--अच् । १ उशीरे अमरः २ नामज्जके गन्धद्रव्यभेदे राजनि० । आ + शीआधारे अच् ६ त० । ३ समुद्रे हेमच० । ४ जलाधारे तड़ागादौ “कुशेशयैरत्र जलाशयोषिताः” माघः । “न वासोभिः सहाजस्रं नाविज्ञाते जलाशये” “तेनैव सार्द्धं प्रास्येयुः स्नात्वा पुण्यजलाशये” मनुः । तद्भेदादि जलाशयोत्सर्गशब्दे दृश्यम् । जलमाशय आधारो यस्य । ५ शृङ्गाटके राजनि० । ६ गुण्डालीवृक्षे स्त्री राजनि० । जलाशयोत्सर्ग पु० ६ त० । कूपादेर्जलाशयस्य प्रतिष्ठारूपे उत्सर्गे जलाशयोत्सर्गतत्त्वे तस्य भेदलक्षणादिकमुक्तं यथा “अथ जलाशयाः । ते च खननसाध्याश्चत्वारः । कूपवापीपुष्करिणीतड़ागरूपाः । तथाच मत्स्यपुरा- णम् । “एवमेव पुराणेषु तड़ागविधिरुच्यते । कूपवापीतड़ागेषु तथा पुष्करिणीषु च” । कूपोऽद्वार कोगर्त्तविशेषः वद्धसोपानकोऽयं वापीति द्वैतनिर्णयः । वस्तुतो वापीलक्षणं वक्ष्यते । पुष्करिणीतड़ागावाह वशिष्ठसंहितायाम् “चतुर्विंशाङ्गुलोहस्तोधनुस्तच्चतुरुत्तरः । शतधन्वन्तरञ्चैव तावत् पुष्करिणी मता । एतत्पञ्च- गुणः प्रोक्तस्तड़ागैति निश्चयः” । धनुर्हस्तचतुष्टयं चतुरुत्तरश्चतुर्गुणहस्तोयस्तद्धनुः तथाच विष्णुधर्मो- त्तरे प्रथमकाण्डम् “द्वादशाङ्गुलिकः शङ्कुस्तद्द्वयञ्च शतः स्मृतः । तच्चतुष्कं धनुः प्रोक्तं क्रोशोधनुः- सहस्रकः” । कापिले “चतुर्विंशाङ्गुलोहस्तश्चतुर्भिश्च करैर्धनुः” । शयोहस्तस्तेन खातचतुर्दिक्षु विंशतिहस्ता- न्यूनतायां चतुःशतहस्तान्यूनान्तरत्वेन पुष्करिणी । चतुर्द्दिक्षु पञ्चचत्वारिंशद्धस्तान्यूनतायां सहस्रद्वितय- हस्तान्यूनान्तरत्वेन तड़ागः । एतत्तु जलाधारपरं नतूपरितटपरम् । नव्यवर्द्धमानधृतोवशिष्ठः “शतेन धनुर्भिः पुष्करिणी त्रिभिः शतैर्दीर्धिका । चतुर्भि- र्द्रोणः पञ्चभिस्तडागः । द्रोणाद्दशगुणा वापी” इति संहितायामन्तरपदश्रुतेरत्रापि तथावगम्यते । तेन चतुर्द्दिक्षु पञ्चत्रिंशद्धस्तान्यूनतायां द्वादशशतहस्तान्तरा न्यूनत्वेस दीर्घिका । चतुर्द्दिक्षु चत्वारिंशद्धस्तान्यून- तायां षोडशशतहस्तान्तरान्यूनत्वे द्रोणः । चतुद्दिक्षु त्रिंशदधिकशतहस्तान्यूनतायां षोडशसहस्रहस्ता- न्तरान्यूनत्वेन वापी । करोऽत्र कफोण्युपक्रममध्य- माङ्गुल्यग्रपर्य्यन्तः तथाच कल्पतरुरत्नाकरयोः “मध्या- ङ्गुलिकूर्परयोर्मध्यः प्रामाणिकः करः” । तत्करण- फलमाहादित्यपुराणम् “सेतुबन्धरता ये च तीर्थ-

पृष्ठ ३०७६

शौचरताश्च ये । तडागकुपकर्त्तारोमुच्यत्ते ते तृषा- भयात्” । सेतुर्जलधारणहेतुर्बन्धः । तीर्थशौचं घट्ट- कपरिष्क्रारःः तेन सेतुबन्धवट्टपरिष्कारतडागादीनां करणे प्रत्येकं तृड़्भयमोचनं फलम् । विष्णुः “अथ कूपकर्त्तुस्तत्प्रवृत्ते पानीये दुष्कृतार्द्धं विनश्यतीति” । तत्प्रवृत्ते कूपादुत्थिते । विष्णुधर्मोत्तरे “तडागकूपकर्त्ता- रस्तथा कन्याप्रदायिनः । छत्रोपानहदातारस्ते नराः स्वर्गगामिनः” । तोयं विना सङ्कुचितप्राणिदेशे तु नन्दिपुराणम् “योवापीमथवा कूपं देशे तोयविव- र्ज्जिते । खानयेत् स दिवं याति विन्दौविन्दौ शतं समाः” । ततश्च वाप्यादिखनने प्रत्येकजलविन्दुसम संख्यशतवर्पावच्छिन्नस्वर्गप्राप्तिः फलम् । एतत्सङ्कल्पा- नन्तरं वास्तुयागसङ्कल्पः कार्य्यः । विष्णुः “कूपाराम- तड़ागेषु देवतायतनेषु च । पुनः संस्कारकर्त्ता तु लभते मौलिकं फलम्” । संस्कारविधौ तु “अजले जलमुत्- पाद्य” इति वक्ष्यमाणवचनात् जलशून्यदेशखनन एवप्रतिष्ठा नतु पङ्कोद्धारमात्रे । मत्स्यपुराणे “प्रासा- दभवनादीनां विशेषं विस्तराद्वद । कुर्यात् केन विधा- नेन कश्च वास्तुरुदाहृतः” इत्युपक्रम्य वाप्यादीनाम- प्यभिधानात् आदिपदात् कूपादेर्ग्रहणम् । “प्रासादेऽप्ये- वमेव स्यात् कूपवापीषु शस्यते” इत्यभिधानाच्च, तेन वाप्या- दिकरणेऽपि वास्तुयागः । महाकपिलपञ्चरात्रे “जला- धारग्रहार्थञ्च यजेद्वास्तुम् विशेषतः । व्रह्माद्यदिति- पर्य्यन्ताः पञ्चाशत्त्रयसंयुताः! सर्वेषां कुलवास्तूनां नायकाः परिकीर्त्तिताः । असंपूज्य हि तान् सर्व्वान् प्रासादादीन्न कारयेत् । अनिष्पत्तिर्विनाशः स्यादुभयो धर्मधर्मिणोः” । व्रह्माद्यदितिपर्य्यन्ता इति कल्पान्तरम् । देवीपुराणोक्तेशादिकल्पोव्यवह्रियते । धर्मधर्मिणोस्तडा- गादितत्कर्त्रोः । तद्दिने तदकरणे उत्सर्गदिनेऽपि वाप्यादौ तत्करणम् । “प्रासादभवनोद्यानप्रारम्भपरि- वर्त्तने । पुरवेश्मप्रवेशे च सर्वदोषापनुत्तये । इति वास्तू- पशमनं कृत्वा सूत्रेण वेष्टयेत् । वास्तुयागमकुर्ब्बाणस्त- वाहारो भविष्यति” । इति मत्स्यपुराणवचने पुरवेश्म- प्रवेशे वास्तुयागप्राप्तेः पूर्व्वोक्तवचनेन प्रासादधर्म्माति- देशादत्रापि प्रासादप्रतिष्ठावत् वाप्यादिप्रतिष्ठादिने वास्तु- यागकरणम् । तदारम्भकालो दीपिकायामुक्तो यथा “पुष्या- मैत्रकरोत्तराश्विबरुणब्रह्माम्बुपित्रेन्दुभैः शस्तेऽर्के शुभयोग- तारतिथिषु क्रूरेष्ववीर्य्येपु च । पुष्टेन्दौ जलराशिगे

दशमगे शुक्रे शुभांशोदये प्रारम्भः सलिलाशयस्य शुनदो जीवेन्दुपुत्रोदये” । पुष्यानुराधाहस्तोत्तरात्रयाश्विनी- शतभिषारोहिणीपूर्व्वाषाढ़ामघामृगशिरोभिः । मात्स्ये “चन्द्रादित्यबलं लब्ध्वा लग्नं शुभनिरीक्षितम् । स्तम्भो- च्छायादि कर्त्तव्यमन्यत्र परिवर्ज्जयेत् । अश्विनीरोहिणी- मूलमुत्तरात्रयमैन्दवम् । स्वाती हस्तानुराधा च गृहा रम्भे प्रशस्यते । वब्ज्रव्याघातशूले च व्यतीपातातिग- ण्डयोः । विष्कुम्भगण्डपरिघवर्ज्जं योगेषु कारयेत् । आदित्यभौमवर्ज्जन्तु सर्वे वाराः शुभावहाः । प्रासादे- ऽप्येवमेव स्यात् कूपबापीषु चैव हि” । तदुत्सर्गफलम् । “संक्षेपात्तु प्रवक्ष्यामि जलदानफलं शृणु । पुष्करि- ण्यादिदानेन विष्णुः प्रीणाति विश्वधृक्” । जलाशय- करणार्थं भूमिदाने फलमाह चित्रगुप्तः “जलाशयार्थं यो दद्यात् वारुणं लोकमाप्नुयात्” । भूमिमिति शेषः । कालमाह मत्स्यपुराणे “शृणु राजन्! प्रवक्ष्यामि तड़ागादिषु यो विधिः । चैत्रे वा फाल्गुने वापि ज्यैष्ठे वा माधवे तथा । माघे वा सर्वदेवानां प्रतिष्ठा शुभदा भवेत् । प्राप्य पक्षं शुभं शुक्लमतीते चोत्तरायणे । पुण्येऽह्नि विप्रकथिते कृत्वा ब्राह्मणवाचनम्” । अतीते प्रवृत्ते तथा च प्रतिष्ठासमुच्चये “माघे च फालगुने चैव चैत्रवैशाख्वयोरपि । ज्यैष्ठाषाढ़कयोर्वापि प्रवृत्ते चोत्त- रायणे” । पुण्येऽह्नि अष्टमचन्द्रादिशून्ये ब्राह्मणवाचनं पुण्याहस्वस्त्यृद्धिवाचनम् । “पञ्चमी च द्वितीया च तृतीया सप्तमी तथा । दशमी पौर्णमासी च तथा श्रेष्ठा त्रयोदशी । आसु प्रतिष्ठा विधिवत् कृता शुभफला भवेत्” । मात्स्ये “आषाढ़े द्वे तथा मूलमुत्तरात्रयमेव च{??} ज्येष्ठाश्रवणरोहिण्यः पूर्वभाद्रपदा तथा । हस्ता- श्विनी रेवती च पुष्योमृगशिरस्तथा । अनुराधा तथा स्वाती प्रतिष्ठादिषु शस्यते । बुधो वृहस्पतिः शुक्रस्त्रय एते शुभावहाः । एतन्निरीक्षितं लग्नं नक्षत्रञ्च प्रश- स्यते । ग्रहतारावलं लब्ध्वा ग्रहपूजां विधाय च । निमित्तं सबलं ज्ञात्वा वर्जयित्वा तथाऽशुभम् । शुभयोगे शुभे लग्ने क्रूरग्रहविवर्जिते । लग्ने ऋक्षे च कुर्वीत प्रतिष्ठादिकमुत्तमम् । अयने विषुवे तद्वत् षड़शीतिमुखे तथा । “सुराणां स्थापनं कार्य्यं विधिदृष्टेन कर्मणा” । भविव्ये “प्रतिपच्च द्वितीया च तृतीया पञ्चमी तथा । दशमी त्रयोदशी चैव पौर्णमासी च कीर्त्तिता । सोमो वृहस्पतिश्चैव शुक्रश्चैव तथा बुधः । एते सौम्यग्रहा

पृष्ठ ३०७७

प्रोक्ताः पतिष्ठायागकर्मणि” । प्रतिष्ठाधिकारे व्यवहार- समुच्चयः “कृष्णपक्षे च पञ्चम्यामष्टम्यामपि शस्यते” । दीपिकायां “पुष्याश्विशक्रभगदैवतवासवेषु सौम्यानिलेश- मघरोहिणिमूलहस्तम् । पौष्णानुराधहरिभेषु पुनर्वसौ च कार्य्याभिषेकतरुकूपरथप्रतिष्ठा” । वसवी धनिष्ठा ईश आर्द्रा । “आर्द्रायाञ्चैव सौभाग्यमिति” प्रतिष्ठासमु- च्चयात् । वापीदानादीनां पूर्त्तत्वात् स्त्रीशूद्राधिकारे जातूकर्णः “वापीकूपतडागादिदेवतायतनेषु च । अन्नप्रदानमारामाःपूर्त्त इत्यभिधीयते । अग्निहोत्रं तपः सत्यं वेदानामनुपालनम् । आतिथ्यं वैश्वदेवञ्च इष्ट- मित्यभिधीयते । ग्रहोपरागे यद्दानं पूर्त्तमित्यभिधी- यते । इष्टापूर्त्तं द्विजातीनां धर्मः सामान्य उच्यते । अधिकारी भवेच्छूद्रः पूर्त्तधर्मे न वैदिके” । वैदिके वेदाध्ययनसाध्येऽग्निहोत्रादाविति रत्नाकरः । एवं स्त्रीणामपि पूर्त्ताधिकारः । यथा नारीत्यनुवृत्तौ वृह स्पतिः “पितृव्यगुरुदौहित्रान् भर्त्तुः स्वस्त्रीयमातु- लान् । पूजयेत् कव्यपूर्त्ताभ्यां वृद्धानाथातिथीन् स्त्रियः” एतेन जलाशयोत्सर्गादौ गोरवतारणानुमन्त्रणयोर्यज- मानकर्त्तृकोमन्त्रपाठः । तत्रामन्त्रकतया स्त्रीशूद्रयोरन- धिकारेण तद्वति त्यागेऽप्यनधिकारः विशेषोपदेशविर- हादिति द्वैतनिर्णयोक्तं निरस्तम् । मन्त्रपाठस्तु ब्राह्मण- द्वारा “अमन्त्रस्य तु शूद्रस्य विप्रोमन्त्रेण गृह्यते” इति वराहपुराणात् । अमन्त्रस्येति परिभाषया स्त्री- णामप्यधिकारः । अस्य पूर्त्तत्वाद्वृद्धिश्राद्धमप्यादौ कर्त्तव्यम् । यथा गोभिलः “वृद्धिः पूर्त्तेषु युग्मानाश येत् प्रदक्षिणमुपचारः यवस्तिलार्थ इति” । हयशीर्ष पञ्चरात्रे “वापीकूपतड़ागानां पश्चिमे यागमण्डपम् । कुर्य्याद्यथाक्रमेणैव कन्यसं मध्यमेत्तमम् । कन्यसं दशहस्तन्तु कूपे शस्तं तथा नघ । द्विषट्कं कारयेद्वाप्यां पुष्करिण्यां चतुर्द्दश । द्विरष्टहस्तं कुर्वीत तड़ागमण्डपं शुभम्” । कन्यसङ्कनीयांसम् । सङ्कल्पविधिस्तु भविष्ये “गृहीत्वौडुम्बरं पात्रं वारिपर्णमुदङ्मुखः । दर्भत्रयं साग्रमूलं फलपुष्पतिलान्वितम् । जलाशयारामकूपे सङ्कल्पे पूर्वदिङ्मुखः साधारणे । चोत्तरास्य ऐशान्यां तज्जलं क्षिपेत्” । मत्स्यपुराणे “प्रागुदक्प्लवने देशे तड़ागस्य समोपतः । चतुर्हस्तां शुभां वेदीं चतुरस्रां चतुर्मुखीम्” । कारयेदिति शेषः । तथा “सर्वतः समवर्णाः स्युः पताकाध्वजसंयुताः” । समवर्णा वक्ष्यमाण-

लोकपालवर्णाः “अश्वत्थेडुम्बरप्लक्षवटशाखाकृतानि च । मण्डपस्य प्रतिदिशं द्वाराण्येतानि कारयेत्” । तथा “कुल- शीलसमापन्नः स्थापकः स्याद्द्विजोत्तमः” । स्थापक आचार्य्य इति रत्नाकरः । तथा “सौवर्णौ कुर्ममकरौ राजतौ मत्स्यडुण्डुभौ । ताम्रौ कुलीरमण्डकावायसः शिशुमारकः । एवमासाद्य तान् सर्वानादौ चेव विशा- म्पते! । शुक्लमाल्याम्बरधरः शुक्लगन्धानुलेपनः । सर्वौ- षध्युदकस्नानस्नापितोवेदपुङ्गवैः । यजमानः सपत्नीकः पुत्रपौत्रसमन्वितः । पश्चिमं द्वारमाश्रित्य प्रविशेद्- यागमण्डपम् । ततोमङ्गलशब्देन भेरीणाञ्च स्वनेन च । रजसा मण्डलं कुर्यात् पञ्चवर्णेन तत्त्ववित् । षोड़शारं भवेच्चक्रं पद्मगर्भं चतुर्मुखम् । चतुरस्रन्तु परितोवृत्तं मध्ये गुणोत्तरम् । वेद्याश्चोपरि तत्कृत्वा ग्रहाँल्लोकपतींस्तथा । विन्यसेन्मन्त्रतः सर्वान् प्रतिदिक्षु विचक्षणः । झषादीन् स्थापयेन्मध्ये वारुणं मन्त्रमाश्रितः” झषादीन् । कूर्मादीन् । “ब्रह्माणञ्च शिवं विष्णुं तत्रैव स्थापये- द्बुधः । विनायकन्तु विन्यस्य कमलामम्बिकान्तथा” । पूजयेदिति शेषः । मत्स्यपुराणम् “नवग्रहमखं कृत्वा तबः कर्म समारभेत् । अन्यथा फलदं पुंसां न काम्यं प्राप्यते क्वचित्” । ततः कर्म्मशेषस्तत्रैव दृश्यः । “जलाशयोत्सर्गस्य सर्वभूतोद्देश्यकत्वेन प्रकृष्टचेतनोद्दे- श्यकत्ववदप्रकृष्टचेतनोद्देश्यकत्यागत्वमपि ततश्च कीटादे- र्ममेदमिति स्वीकारयोग्यत्वेन वेदमेयोद्देश्यगतस्वत्वाजनक त्यागरूपत्वादस्य यागत्वम् । अतएव जलाशयोत्सर्ग- मुपक्रम्य मत्स्यपुराणेऽपि “प्राप्नोति तद्यागबलेन भूय” इति यागत्वेनाभिहितं ततश्च तज्जलं स्वस्वत्वदूरीकरणेन नद्यादिवत् साधारणीकृवम् अतएव ‘मामान्यं सर्वभूतेभ्यो- मया दत्तमिदं जलम् । रमन्तु सर्वभूतानि स्नानपानाव- गाहनैः’ इति मन्त्रलिङ्गेनोपादानं विना कस्यापि स्वत्वमिति । ततश्चान्ययागवदुत्तरप्रतिपत्तेरश्रुतत्वात् साधारणजलस्य परिग्रहमात्रेण गोतमोक्तेन दातुः स्वामित्वश्रुतेर्यजमानस्यापि तथात्वेन स्वामित्वात्तत्र स्नाना- दावदोषः । तथाच गोतमः ‘स्वामी ऋक्थक्रयमंविभाग- परिग्रहाधिगमेषु ब्राह्मणस्यार्त्विज्यं लब्धं क्षत्रियस्य विजितं निर्विष्टं वैश्यशूद्रयोः” इति परिग्रहोऽनन्य पूर्वस्य जलतृणकाष्ठादेः स्वीकार इति मिताक्षरा’ । जलाश्रय पु० जलमाश्रयोऽस्य । वृत्तगुण्डावृणे राजनि० २ वलाकायां ३ शूलीतृणे स्त्री हारा०