वाचस्पत्यम्/तपोमूर्त्ति

पृष्ठ ३२३४

तपोमूर्त्ति पु० तपः आलोचनभेद एव मूर्त्तिरस्य, तपः प्रधाना मूर्त्तिरस्य वा । १ परमेश्वरे २ तपस्विनि च । रुद्र- सावर्णिरूपतामसमन्वन्तरे सप्तर्षिमध्ये ३ ऋषिभेदे च “ऋषयश्च तपोमूर्त्तिस्तपस्व्यग्नीध्रकादयः” भाग० ८ । १३ । १३ तपोमूल त्रि० तपो मूलमस्य । १ तपोहेतुके स्वर्गादौ तामसस्य मनीः २ पुत्रभेदे पु० तपस्यशब्दे दृश्यम् । तपोरति त्रि० तपसि रतिरस्य । १ तपःपरायणे तामसमनोः पुत्रभेदे पु० तपस्यशब्दे दृश्यम् । तपोरवि पु० तपसा रविरिव । १ सूर्य्यतुल्यतेजोयुक्ततपस्के चतुर्थमन्वन्तरे पौलहे सप्तर्षिभेदे तपोधृतिशब्दे दृश्यम् । तपोलोक पु० तपोनाम लोकः । ऊर्द्धस्थेषु सप्तसु लोकेषु भुवनभेदे तपःशब्दे दृश्यम् । स च भूमेस्ततुष्कोटि योजनोपरि वर्त्तते । “चतुःकोटिप्रमाणं तु तपीलोकोऽस्ति भूतलात् । उपरिष्टात् क्षितेरष्टौ कोटयः सत्यमीरिमम्” काशीख० २३ अ० उक्तेः । स च विराट्- पुरुषस्य स्तनद्वयरूपेण कल्पितः यथाह भाग० २ । ४ । ३९ । “भूर्लोकः कल्पितः पद्भ्यां भुवोलोकोऽस्य नाभितः । हृदा स्वर्लोक उरसा महर्लोको महात्मनः । ग्रीवायां जनलोकोऽस्य तपोलोकः स्तनद्वयात् । मूर्द्धभिः सत्य- लोकस्तु ब्रह्मलोकः सनातनः” । तपोऽवट पु० तपसोऽवट इव । ब्रह्मावर्त्तदेशे त्रिका० । तपोवन न० ६ त० । १ तापससेव्ये वनभेदे, “बधूर्भक्तिमती चैनामर्च्चितामातपोवनात्” तपोवनावृत्तिपथं गताभ्याम्” रघुः । २ तन्नामके तीर्थभेदे च । तपोऽशन पु० चतुर्थमन्वन्तरे समर्षिमध्ये पौलस्त्ये १ ऋषिभेदे तपोधृतिशब्दे दृश्यम् । २ तामसस्य मनोः पुत्रभेदे तपस्य शब्दे दृश्यम् । तप्त त्रि० तप--क्त । १ दग्धे २ तापयुक्ते च हेमच० । “तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा भवति” श्रुतिः । “स तप्तकार्त्तस्वरभास्वराम्बरः” माघः । तप्तकाञ्चन न० कर्म० । अग्निसंयोगभेदेन विमले काञ्चने । “तप्तकाञ्चनवर्णाभां सुप्रतिष्ठां सुलोचनाम्” दुर्गाध्यानम् । तप्तकुम्भ पु० तप्तः कुम्भो यत्र । नरकभेदे तत्स्वरूपं यथा “अतःपरं भीमतरं तप्तकुम्भं निवोध मे । समन्ततस्तप्त- कुम्भो वह्निज्वालासमावृतः । ज्वलदग्निचयोद्वृत्त तैलायश्चूर्णपूरितः” मार्क० पु० ।

तप्तकृच्छ्र न० “षट्पलन्तु पिबेदम्भस्त्रिफलन्तु पयः पिबेत् । पलमेकं पिबेत् सर्पिस्तप्तकृच्छ्रं विधीयते” स्मृत्युक्ते व्रत- भेदे, “पयोघृतमुदकं वायुं तप्तं प्रतित्र्यहं पिवेत् स तप्तकृच्छ्र इति गौतमोक्तेः पुंस्त्वमपि । “तप्तकृच्छ्रं चरन् विप्रो जलक्षीरघृतानिलान् । प्रति- त्र्यहं पिवेदुष्णान् सछत्स्नायी समाहितः” मनुः । तप्तानिलपानन्तु तप्तक्षीरवाष्पपानम् । एतद्धादशाह साध्यम् । जलादिपरिमाणमुक्तं ब्रह्मपुराणे “तप्त- कृच्छ्रं व्रतं कुर्वन् त्र्यहं सायं पिबेच्छुचिः । षट्पलानि सुतप्तस्य तोयस्य सुसमाहितः । प्रभाते त्रीणि दुग्धस्य सुतप्तस्य पिबेत् त्र्यहम् । पानं घृतस्य तप्तस्य मध्याह्ने त्रिदिनं पिबेत् । वायुभक्षस्त्र्यहं चान्त्यं निर्दहेत् पातकं द्विजः” याज्ञवल्क्यः । “तप्तक्षीरघृताम्बूना मेकैकं प्रत्यहं पिबेत् । एकरात्रोपवासस्तु तप्तकृच्छ्रस्तु साधनः” एतच्चतुरहसाध्यं तप्तकृच्छ्रम् प्रा० वि० । तप्तपाषाणकुण्ड पु० नरकभेदे नरकशब्दे दृश्यम् । तप्तमाष पु० तप्तं माषमितं सुवर्णादिकं यत्र । दिव्यभेदे । तद्विधिः वीरमित्रोदये दर्शितो यथा तत्र पितामहः “तप्तमाषस्य वक्ष्यामि विधिमुद्धरणे शुभम् । कारयेदायसम्पात्रं ताम्रं वा षोड़शाङ्गुलम् । चतुरङ्गुलखातन्तु मृण्मयं वापि मण्डलम्” । कर्ष- षोड़शांशप्रमितं मण्डलं सूर्य्यमण्डलाकारं वर्त्तुल- मिति यावत् । एतादृशं पात्रं घृततैलाभ्यां पूरयेदि- त्याह स एव “पूरयेद्घृततैलाभ्यां पलैर्विंशतिभिस्तु तत् । सुवर्णं माषकन्तस्मिन् सुतप्ते निःक्षिपेत्ततः । अङ्गुष्ठाङ्गुलिमूलेन तप्तमाषकमुद्धरेत्” इति । सुवर्णमाष- कङ्कर्षषोड़शांशप्रमाणम् । सुवर्णग्रहणं रूप्यमाषनिवृ- त्त्वर्थम् । तन्माषपरिमितं हिरण्यं ताम्रं वा पिण्डी- कृत्य निःक्षिपेत् । अङ्गुष्ठाङ्गुलिमूलेन अङ्गुष्ठतर्जनीम- ध्यमाभिरित्यर्थः । इदञ्च तप्तमाषोद्धरणम् प्राड्विवा केन घृततैलयोस्तापे समारब्धे धर्मावाहनादिशोध्यशिरः पत्रारीपणान्तं सर्वसाधारणं कर्म विधाय “त्वमग्ने । वेदाश्चत्वारः” इत्यादिना अग्निदिव्यप्रकरणोक्तेम मन्त्रे- णाभिमन्त्र्य कारयितव्यम् शोध्यस्तु याज्ञवल्क्योक्तेन “त्वमग्ने! सर्वभूतानामित्यादि” मन्त्रेणाभिमन्त्र्य तप्त- माषमुद्धरेत् । अतएव वृहस्पतिः “समुद्धरेत्तैलघृतात् सुतप्तात्तप्तमाषकमिति” । कल्पान्तरमाह स एव “सौवर्णे राजते ताम्रे वायसे मृण्मयेऽपि वा । गव्यं घृतमुपा- दाय तदग्नौ तापयेच्छुचिः । सौवर्णीं राजतीं ताम्री- मायसीं वा सुशोभनाम् । सलिलेन सकृद्धौतां प्रक्षिपे-

पृष्ठ ३२३५

त्तत्र मुद्रिकाम् । भ्रमद्वोचितरङ्गाद्ये ह्यनखस्पर्शगोचरे । परीक्षेदार्द्रपर्णेन चटत्कारसवोषकमिति” । ततः प्राड्विवाको धर्मावाहनादिपत्रारोपणान्तं साधारणं कर्म कृत्वा घृतमभिमन्त्रयेत् । मन्त्रस्तु तेनैव दर्शितः “ततश्चानेन मन्त्रेण सकृत्तदभिमन्त्रयेत् । परं पवित्रममृतं घृत! त्वं यज्ञकर्मसु । दह पावक! पापं त्वं हिमशीतो भवेति च” । ततः प्राड्विवाकः शोध्येन “त्वमग्ने! सर्वभूतानामित्यादि मन्त्रेणाभिमन्त्रणं कारयित्वा मुद्रिकां ग्राहयेदित्याह स एव “उपोषितन्ततः स्नात- मार्द्रवासःसमावृतम् । ग्राहयेन्मुद्रिकान्तान्तु घृतमध्यग- तान्तथा । प्रदेशिनीं च तस्याथ परीक्षेयुः परीक्षकाः” इति । अत्र तर्जन्यैव मुद्रिकोद्धरणं कार्य्यं तस्यां परीक्षाभिधानात् पक्षद्वयेऽपि शुद्ध्यवधारणोपायं वृहस्प- तिराह “कराग्रं योन धुनुयात् विस्फोटो वा न जायते । शुद्धो भवति धर्मेण पितामहवचो यथेति” । कालिकापुराणेऽपि “न धुनेयुः कराग्रन्तु यस्य रक्तं न जायते । विस्फोटाद्यैस्तथा दोषैः स शुद्धो यस्य नोद्गतमिति” । रक्तं रक्तवर्णम् । यस्य कराग्रं विस्फो- टाद्यैर्नोद्गतमित्यन्वयः । पितामहोऽपि “यस्य विस्फो- टका न स्युः शुद्धोऽसावन्यथाऽशुचिरिति” । तण्डुलपरीक्षाशब्दे अधिकं दृश्यम् । तप्तमुद्रा स्त्री वैष्णवैः शरीरधार्य्येऽग्नितप्तधातुमयमुद्राकृतभग- वदायुधचिह्ने तद्विधिः हरिभक्तिविलासे १५ विलासे । “आषाढ़शुक्लद्वादश्यां हरौ शिशयिषौ सति । वैष्णवः पारणं कृत्वा तप्तमुद्राश्च धारयेत् । ब्राह्मणः क्षत्त्रियो वैश्यः शूद्रश्चैकान्तितर्द्धये । कुर्वन्नात्मार्पणं तप्तमुद्राभि- र्देहमङ्कयेत्” । तप्तमुद्राधारणं वाराहे तप्तमुद्राप्रसङ्गे “चक्रादिधारणं पुंसां परं सम्बन्धवेदनम् । पातिव्रत्य- निमित्तं हि वलयादिविभूषणमिति” । तप्तमुद्रा- धारणफलं वायुपुराणे “अग्निनैव च सन्तप्तं चक्र- मादाय वैष्णवः । धारयेत् सर्ववर्णानां हरिसालोक्य सिद्धये” । ब्रह्माण्डे “कृत्वा धातुमयीं मुद्रां तापयित्वा स्विकां तनूम् । चक्रादिविहितां भूप धारयेद्वैष्णवो नरः” । नारदीयपञ्चरात्रे “द्वादशारन्तु षट्कोणं वलयत्रय- संयुतम् । हरेः सुदर्शनं तप्नं धारयेत्तु विचक्षणः । सौपर्णे च श्रीभगवद्गरुड़संवादे तप्तमुद्राप्रकरणे “गरुत्मन्नविशेषेण सर्ववर्णेष्वयं विधिः । विप्रो वा क्षत्रियोवापि वैश्यः शूद्रस्तथैव च” । पाद्मे “अग्निहीत्रं

यथा नित्यं वेदस्याध्ययनं यथा । ब्राह्मणस्य तथैवेदं तप्तचक्रादिधारणम्” । किञ्च तत्रैवोत्तरखण्डे श्री शिवोमासंवादे “शङ्खचक्राङ्कनं कुर्य्याद्ब्राह्मणो बाहु- मूलयोः । हुताग्निनैव सन्तप्य सर्वपापापनुत्तये” । “चक्रं वा शङ्खचक्रे वा तथा पञ्चायुधानि वा । धारयित्वैव विधिवद्ब्रह्मकर्म समारभेत्” । तदकरणे निन्दा तत्रैव “अधृत्वा विधिना चक्रं व्राह्मणः प्राकृतो भवेत् । न तस्य किञ्चिदश्नीयादपि क्रतुसहस्रिणः । र्सावेदविदोवापि सर्वशास्त्रविशारदः । अधृत्वा विधिना चक्रं ब्राह्मणः पतितो भवेत् । तप्ते- नैवाङ्कनं कुर्य्यात् ब्राह्मणस्य विघानतः । श्रौतस्मार्त्तादि सिद्ध्यर्थं मन्त्रसिद्ध्यै तथैव च । हरेः पजाधिकारार्थं चक्रं धार्य्यं विधानतः । वैष्णवत्वस्य सिद्ध्यर्थं भक्ति सिद्ध्यै विशेषतः । उपवीतादिवद्धार्य्याः शङ्ख- चक्रादयस्तथा । ब्राह्मणस्य विशेषेण वैष्णवस्य विशेषतः” । श्रुतयश्च “यो हवै सुश्लोकमौलेर्धर्म्माननुतिष्ठमानोऽग्निना चक्रं धत्ते । अग्निर्वे सहस्रारः सहस्रारो नेमिर्न्नेमिना तप्ततनुः सायुज्यं सलोकतामाप्नोतीति” । चक्रं बिभर्त्ति वपुषाभितप्त बलं देवानाममृतस्य विष्णोः । स एति नाकं दुरितं विधूय विशन्ति यद्यतयो बीतरागाः” इति । ऋक्परिशिष्टे “अतप्ततनुर्नतदामो अश्नुतेऽश्नुता सह इद्वहन्तस्तत् समासतेति” यजुषि ऋग्वेदीयाश्वलायन शाखायाञ्च । “प्रतद्विष्णोरब्जचक्रे सुतप्ते जन्माम्भोधिं वर्त्तते चर्षणीन्द्राः । मूले वाह्वोर्द्दधतेऽन्ये पुराणालिङ्गा- न्यन्ये तप्तान्यायुधान्यर्पयन्ते” इति । छन्द ऋक् परिशिष्टे “सहोवा च याज्ञबल्क्यस्तत् पुमानात्महिताय प्रेम्णा हरिं भजेत् । सुश्लोकभं मौलेर्धर्म्माण्यङ्गेष्वग्नि- नाधत्ते” इति । शतपथी श्रुतिः अथर्वपरिशिष्टे तप्तचक्रादिप्रकरणे “देवासो एवैतेन बाहुना सुदर्शनेन प्रयताः स्वर्गमायन्” । “येनाङ्किता मनवो लोकसृष्टिं वितन्वते ब्राह्मणास्तद्वह- न्तीति” । पाद्मे तप्तमुद्राप्रसङ्गे “विष्णुचक्राडितं विप्रं पूजयेत् सर्वकर्म्मणि । विष्णुचक्रविही- नन्तु प्रयत्नेन विवर्जयेत्” । नारदीये “तप्तमुद्रा प्रसङ्गे “श्रीकृष्णचक्राङ्कविहीनगात्रः श्मशानतुल्यः पुरुषोऽथ नारी, । दृष्ट्वा नरस्तं नृपते! सवासाः स्नात्वा समर्चेद्धरिमङ्ग सद्यः” इति । वह्व्यश्च वेङ्कटाचार्य पादप्रभृतिभिर्बुधैः । श्रुतयः स्मृतयोह्यत्र विख्याता

पृष्ठ ३२३६

लिखिताः पराः । अतएव तदनादरे दोषाः पाद्मे “तप्तचक्राङ्कितं दृष्ट्वा ये निन्दन्ति नराधमाः । अवलोक्य मुखं तेषां आदित्यमवलोकयेत्” । अग्निपुराणे च दशरथं प्रति हतपुत्रविप्रावलापे । “शिलाबुद्धिः कृता किंवा प्रतिमायां हरेर्मया । किं मया पथि दृष्टस्य विष्णुभक्तस्य कर्हि चित् । तन्मुद्राङ्कितदेहस्य चेतसा नादरः कृतः । येन कर्मविपाकेन पुत्रशोको ममेदृशः” । अथ तप्तमुद्रा धारणमाहात्म्यं सौपर्णे “अशुचिर्वाप्यनाचारः सर्वधर्मवहिष्कृतः । प्रतप्तशङ्खचक्राभ्यामङ्कितः पङ्क्ति पावनः” । वाराहे तप्तमुद्राधारणप्रसङ्गे “म्लेच्छदेशे शुभे वापि चक्राङ्को यत्र तिष्ठति । योजनानि तथा त्रीणि मम क्षेत्रं वसुन्धरे! । ब्रह्माण्डे “आयुधै- र्वैष्णवैः सर्वैस्तापितैः स्वतनुं यदि । चिह्नयेद्वैष्णवो यस्तु स याति परमां गतिम्” । पाद्मे च “अग्नि- तप्नं पवित्रञ्च धृत्वा तु बाहुमूलयोः । त्यक्त्वा यमपुरं घोरं याति विष्णोः परं पदम् । हुताग्नितप्तचक्रेण शरीरं यस्य चिह्नितम् । तेन तीर्थानि यज्ञाश्च लभ्यन्ते नात्र संशयः । अग्नितप्तेन चक्रेण ब्राह्मणो बाहुमू- लयोः । अङ्कयित्वा जपन्मन्त्रं संसारान् मोक्षभाग्भवेत् । अग्नितप्तेन चक्रेण बाहुमूलेषु लाञ्छिताः । ते सर्वे पापनिर्मुक्ता यान्ति विष्णोः परं पदम्” । किञ्च “अप्राकृता महात्मानी विष्णु चक्रेण लाञ्छिताः । विष्णुचिह्नविहीनास्तु प्राकृताः पतिताः स्मृताः । इति अत्र निषेधवचनं निर्मूलं सद्भिरनादृतम् । समूलं यच्चतत् सम्यग्विध्यभावादिना कृततत्परम् । अथ तद्धारणप्रकारः “तप्तमुद्राधारणार्थमुपचारैस्तु पञ्चभिः । कृष्णमभ्यर्च्च्य संपूज्य चक्रशङ्खौ तथा तपेत् । तत्र मन्त्रः “सुदर्शन! नमस्ते ऽस्तु पाञ्चजन्य! नमोऽस्तु ते इति । अग्निमभ्यर्च्य मूलेन हुत्वा चाज्याहुतीः कृती । चक्रशङ्खगदादीनि शस्त्रा- ण्यग्नौ प्रतापयेत् । तत्तन्मन्त्रैरथावाह्य तान्यभ्यर्च्य प्रणम्य च । गुरुं कृष्णञ्च संवन्द्य भक्त्या विज्ञापयेदिदम् । उच्छिष्टो भोजनादेव किङ्करः शरणागतः । तप्तचक्र- गदादीनि तवाङानीश धारये” इति । अथ चक्रादीना मावाहनादिमन्त्रः । ॐ नतो भगवते वासुदेवाय निर्णाशितसकलरिपुध्वजाय भगवन्नारायणकराम्भो रुहस्पर्शदुर्ल्ललिताय । “एह्येहि त्वं सहस्रार चक्रराज! सुदर्शन! । यज्ञभागं प्रगृह्णस्व पूजाञ्चैव नमो नसः । ॐ नमो भगवते पाञ्चजन्याय विष्णुशङ्खाय गम्भीरधीर-

ध्वन्याकुलीकृतकौरववाहिनीनाथाय त्रिरखादक्षिणावर्त्ताय त्रिप्रशस्ताय । एह्येहि पाञ्चजन्य! त्वं नारायणकर- स्थित! । यज्ञभागं प्रगृह्णस्व पूजाञ्चैव नमो नमः । ॐ रं णं मं नं पाञ्चजन्याय नमः । ॐ भगवते खड्गाय नन्दकाय त्रैलोक्यपवित्राय जविने सकल सुरासुरसुन्दरीनेत्रोत्पलार्च्चिताय । एह्येहि खड़ग रत्न! त्वं नन्दकाख्य सुरार्च्चित । यज्ञभागं प्रगृह्णस्य पूजाञ्चैव नमो नमः । ॐ खड्गाय नमः । ॐ नमी भगवत्यै कौमोदक्यै भगवद्भट्टारकवासुदेवलालि- तायै । एह्येहि त्वं गदे! देवि! कौमोदक्यायुधेश्वरि! । यज्ञभागं प्रगृह्णस्व पूजाञ्चैव नमोनमः । सशराय शार्ङ्गाय नमः । इति । अथ धारणमन्त्रः । सुदर्शन! महाध्वान! सूर्य्यकोटिसमप्रभ! । अज्ञानान्धस्य मे नित्यं विष्णोर्म्मार्गं प्रदर्शय । तथा । पाञ्चजन्य! निजध्यानध्व स्तपातकसञ्चय! । पाहि मां पापिनं घोरं संसारार्णव- पातिनम् । इत्थमुच्चारयन् मन्त्रं दक्षिणादिक्रमेण तु । भुजयोश्चक्रपूर्वाणि कृष्णशस्त्राणि घारयेत् कलत्रादिपरीवारान् निजान् सर्वांश्च वैष्णवः । भगवत्यर्पयन् तप्तमुद्राभिस्ताभिरङ्कयेत्” । तथा च वाराहे । “अङ्कये तप्तचक्राद्यैरात्मनोबाहुमूलयोः । कलत्रापत्य- भृत्येषु पश्वादिषु च सम्पदे” “किञ्च आयसं विधिवत् कृत्वा षञ्चायुधविधानतः । तत्तन्मन्त्रेण मन्त्रज्ञः प्रतिष्ठाप्य पृथक् पृथक् । ललाटे च गदा धार्य्या मूर्घ्नि चापं शरन्तथा । नन्दकञ्चैव हृन्मध्ये शङ्खचक्रे भुजद्वये” । किञ्च । “दक्षिणे तु मुजे विप्रो विभृयाद्वै सुदर्शनम् । सव्ये च शङ्क्षं विभृयादिति ब्रह्मविदो विदुः” । अथ चक्रादिप्रतिकृति द्रव्यम् । सवप्रश्वपञ्च- रात्रे “सौवर्ण्णं रजतं ताम्रं कांस्यमायसमेव वा । चक्रं कृत्वा तु मेधावी धारयेत् सुविचक्षणः इति । एवमेव प्रबोधन्यां द्वादश्यां भगवत्परैः । तप्तमुद्रा ध्रुवं धार्य्या द्वारकायां विशेषतः” तन्निषेधकवाक्यानि वैष्णवेतरविषयाणीति वैष्णवा मन्यन्ते स्मार्त्तास्तु श्रुतिस्मृतिविरुद्धत्वात् एतत् नानुतिष्ठन्ति विस्तरभयात् तन्निषेधवाक्यानि नोद्धृतानि । तप्तवालुक पु० तप्ता वालुका यत्र नरकभेदे नरकशब्दे दृश्यम् । तप्तरहस न० कर्म्म० अच् समा० । तप्ते रहःस्थानभेदे । तप्तरूपक न० नित्यकर्म० शुद्धरजते राजनि० । तप्तशूर्मिकुण्ड पु० तप्ता शूस्मिः सौहप्रतिना यत्र तादृशः कुण्डी यत्र । नरकभेदे नरकशब्दे दृशृम् ।

पृष्ठ ३२३७

तप्तशूर्म्मी पु० नरकभेदे तत्प्राप्तिहेतुरुक्तः भाग० ५ । २६ । यथा “यस्त्विह वा अगम्यां स्त्रियं पुरुषोऽगम्यं वा पुरुषं योषि- दभिगच्छति । तावमुत्र कशया ताड़यन्तस्तिग्मया शूर्म्या लोहमय्या पुरुषमालिङ्गयन्ति । स्त्रियं च पुरुषरूपया शूर्म्म्या” २६ तिग्मया तप्तया शूर्म्या प्रतिमया” श्रीधरः तप्तसुराकुण्ड पु० नरकभेदे ७ त० । नरकशब्दे दृश्यम् । तप्तायनी स्त्री तप्तेन अय्यतेऽत्र अय--आधारे ल्युट् ङीप् । भूमिभेदे “तप्तायनी मेऽसि” यजु० ५ । ९ । तप्तं पुरुषमयति प्राप्नोतीति तप्तायनी । यो हि दरिद्रः क्षेत्ररहितोऽह- मिति सन्तप्यते तं तापोपशात्त्यर्थं प्राप्नोषि इत्यर्थः । यद्वा तप्तः सन्नरो यस्यामयति सा तप्तायनी नमासि” वेददी० तप्यतु त्रि० तप--यतुत् । तापके सूर्य्यादौ । “सूर्य्यस्तपति तप्यतुर्वृग्रा” ऋ० २ । २४ । ९ । तम खेदे अक० इच्छायां षक० दिवा० शभा० पर० सेट् । ताम्यति । इरित् अतमत्--अतनीत् । तताम तेमतुः उदित् । तमित्वा तान्त्वा तान्तः । “यस्ताम्यति विसंज्ञश्च शेते” सुश्रु० । “ताम्येयुः प्रच्युताः पृथ्य्या यथा पूर्णां नदीं नराः । अवगाढ़ाह्यपिद्धांसः” भा० शा० ९०३० श्लो० । “यदा वै तान्तः प्राणं लभतेऽथ संजिहीते” शत० ब्रा० ४ । ३ । ३ । ११ । “न मा तमन्न श्रमोन्नत तन्द्रत्” ऋ० २ । ३० । ७ लुङि रूपम् । उद् + उत्कर्षेण खेदे । “तस्योत्ताम्यतो बाणमुज्जहार बलादहम्” रामा० अयो० ६५ अ० । नि + अतिशयार्थे अक० । नितान्तम् । “नितान्तदीर्घैर्जनिता तपोभिः” “गोरोचनाक्षेपनितान्तगौरे” कुमा० । परि + भृशं खेदे । “संतप्तवक्षाः सोऽत्यर्थं दूयनात् परिता- म्यति” सुश्रु० । तम न० ताम्यत्यनेन तम--करणे घञर्थे संज्ञायां घ । १ अन्धकारे शब्दरत्ना० । २ पादाग्रे शब्दच० । ३ तमोगुणे राजनि० ४ राहौ पु० ज्यो० ५ तमालवृक्षे पु० शब्दच० । तमक पु० ताम्यत्यत्र तम बा--वुन् । श्वासरोगभेदे “तृट्स्वेद- वमथुप्रायः कण्ठघुर्घुरिकान्वितः । विशेषाद्दुर्दिने ताम्येत् श्वासः स्यात्तमकोमतः” सुश्रुतः । “क्षुद्रः साध्यत- मस्तेषां तमकः कृच्छ्र उच्यते । त्रयः श्वासा न सिध्यन्ति तमको दुर्वलस्य च” सुश्रुतः । तमत त्रि० तम--काङ्क्षायाम् अतच् । तृष्णापरे उज्वल० ।

तमस् न० तम--करणादौ--असुन् । त्रिगुणात्मकप्रधानस्व गुणभेदे “सत्वं रजस्तम इति प्रकृतेर्गुणास्तैः” भाग० १ । ४ । भा० आश्वमेधिकपर्वणि तस्य कार्य्यभेदादिकमुक्तं यथा “ब्रह्मोवाच । तदव्यक्तमनुद्रिक्तं सर्वव्यापि ध्रुवं स्थिरम् । नवद्वारं पुरं विद्यात् त्रिगुणं पञ्चधातुकम् । एका दशपरिक्षेपं मनोव्याकरणत्मकम् । बुद्धिस्वामिकमित्ये- तत्पुरमेकादशं भवेत् । त्रीणि स्रोतांसि यान्यस्मिन्ना- प्यायन्ते पुनः पुनः । प्राणेभ्यस्तिस्र एवैताः प्रवर्त्तन्ते गुणात्मिकाः । तमो रजस्तथा सत्त्वं गुणानेतान् प्रचक्षते । अन्योन्यमिथुनाः सर्वे तथाऽन्योन्यानु- जीविनः । अन्योन्यापाश्रयाश्चापि तथाऽन्योन्यानु- वर्त्तिनः । अन्योन्यव्यतिषक्ताश्च त्रिगुणाः पञ्च धातवः । तमसो मिथुनं सत्त्वं सत्त्वस्य मिथुनं रजः । रजसश्चापि सत्त्वं स्यात् सत्त्वस्य मिथुनं तमः । नियम्यते तमो यत्र रजस्तत्र प्रवर्त्तते । नियम्यते रजो यत्र सत्त्वं तत्र प्रवर्तते । नैशात्मकं तमो विद्यात् त्रिगुणं मोहसंज्ञितम् । अधर्मलक्षणञ्चैव नियतं पापकर्मसु । प्रवृत्त्यात्मकमेवाहुः रजः पर्य्यायकारकम् । प्रवृत्तं सर्वभूतेषु दृश्यमुत्पत्तिलक्षणम् । प्रकाशः सर्वभुतेषु लाघवं श्रद्दधानता । सात्त्विकं रूपमेवन्तु लाघवं साधु- सम्मितम् । एतेषां गुणतत्त्वानि वक्ष्यन्ते तत्त्वहेतुभिः । समासव्यासयुक्तानि तत्त्वतस्तान्निबोधत । संमोहो- ऽज्ञानमत्यागः कर्मणामविनिर्णयः । स्वप्नः स्तम्भो भयं लोभः शोकः स्वकृतदूषणम् । अस्मृतिश्चाविपाकश्च नास्तिक्यं भिन्नवृत्तिता । निर्विशेषत्वमन्धत्वं जथन्यगुण- वृत्तिता । अकृते कृतमानित्वमज्ञाने ज्ञानमानिता । अमैत्री विकृतीभावोह्यश्रद्धा मूढ़भावना । अनार्ज्जव- मसङ्गत्वं कर्म पापमचेतना । गुरुत्वं सन्नभावत्वमव- शित्वमवाग्गतिः । सर्व एते गुणावृत्तास्तामसाः संप्र- कीर्त्तिताः । ये चान्ये विहिताभावा लोकेऽस्मिन् भावसंज्ञिताः । तत्र तत्र नियम्यन्ते सर्वे ते तामसा गुणाः । परिवादकथा नित्यं नित्यं ब्राह्मण निन्दकाः । अत्यागश्चाभिमानश्च मोहो मन्युस्तथाऽ क्षमा । मत्सरश्चैव भूतेषु तामसं वृत्तमिष्यते । वृथा- रम्भा हि ये केचिद्वृथादानानि यानि च । वृथा भक्षणमित्येतत् तामसं वृत्तमिष्यते । अतिवादोऽ- तितिक्षा च मात्सर्य्यमतिमानिता । अश्रद्दधानता- चैव तामसं वृत्तमिष्यते । एवंविधाश्च ये केचिल्लोके- ऽस्मिन् पापकर्मिणः । मनुष्या भिन्नमर्य्यादास्ते सर्वे

पृष्ठ ३२३८

तामसाः स्मृताः । तेषां योनिं प्रवक्ष्यामि नियताः पापकर्मिणाम् । अवाङ्निरयभावाय तिर्य्यङ्निरय- गामिनः । स्थावराणि च भूतानि पशवो वाहनानि च । क्रव्यादा दन्दशूकाश्च कृमिकीटविहङ्गमाः । अण्डजा जन्तवश्चैव सर्वे चापि चतुष्पदाः । उन्मत्ता वधिरामूका ये चान्ये पापरोगिणः । मग्नास्तमसि दुर्वृत्ताः स्वकर्मकृतलक्षणाः । अवाक्स्रोतस इत्येते मग्नास्तमसि तामसाः । तेषामुत्कर्षमुद्रेकं वक्ष्या- म्यहमतः परम् । यथा ते सुकृतान् लोकान् लभन्ते पुण्यकर्मिणः । अन्यथा प्रतिपन्नास्तु विवृद्धा ये च कर्मिणः । स्वकर्मनिरतानाञ्च ब्राह्मणानां शुभै- षिणाम् । संस्कारेणोर्द्ध्वमायान्ति यतमानाः सलोकताम् । स्वर्गे गच्छन्ति देवानामित्येषा वैदिकी श्रुतिः । अन्यथा प्रतिपन्नास्ते विबुद्धाः स्वेषु कर्मसु । पुनरा- वृत्तिधर्म्माणस्ते भवन्तीह मानुषाः । पापयोनिं समापन्नाश्चाण्डालामूकचूचुकाः । वर्णान् पर्य्यायश- श्चापि प्राप्नुवन्त्युत्तरोत्तरम् । शूद्रयोनिमतिक्रम्य ये चान्ये तामसा गुणाः । स्रोतोमध्ये समागम्य वर्तन्ते तामसे गुणे । अभिष्वङ्गस्तु कामेषु महामोह इति स्मृतः । ऋषयो मुनयो देवानुह्यन्तेऽत्र सुखेप्- सवः । तमो मोहो महामोहस्तामिस्रः क्रोध- संज्ञितः । मरणं त्वन्धतामिस्रस्तामिस्रः क्रोध इष्यते । वर्णतो गुणतश्चैव योनितश्चैव तत्त्वतः । सर्वमेत- त्तमो विप्राः! कीर्त्तितं वो यथाविधि” । सांख्ये अधर्म्माज्ञानावैराग्यानैश्वर्य्याख्यास्तस्य धर्माउक्तायथा “अध्यवसायो बुद्धिर्धर्मो ज्ञानं विराग ऐश्वर्य्यम् । सात्विकमेतद्रूपं तामसमस्मात् विपर्य्यस्तम्” सा० का० “रजस्तु चलतया परितस्त्रैगुण्यं चालयद् गुरुणा वृण्वता च तमसा तत्र तत्र प्रवृत्तिप्रतिबन्धकेन क्वचिदेव प्रवर्त्त्यते इति ततस्तती व्यावर्त्त्य तमोनियामकमुक्तं गुरु वरणक- मेव तमः” सांत० कौ० । अयमंर्थः त्रयोगुणास्त्रैगुण्यं सत्वादीनि परितः स्वकर्म्मकरणाय चालयत् प्रवर्त्तयत् रजः गुरुणा गौरवान्वितेन वृण्वता यत्र यत्र कार्य्यजन- नाय तस्य प्रवृत्तिस्तत्र तत्र प्रतिबन्धकेन तमसा क्वचिदेव कार्य्ये प्रवर्त्त्यते कर्मक्षमं क्रियते इति । तथा च तस्मात् तस्मात् कार्य्यात् व्यावर्त्त्य रजसः प्रवृत्तिं रोधयित्वा तमो नियामकमिति । अन्योऽपि विशेषस्तत्रोक्तो यथा “प्रीत्यपीतिविषादात्मकाः प्रकाशप्रवृत्तिनियमार्थाः ।

अन्योन्याभिभवाश्रयजननमिथुनवृत्तयश्च गुणाः” “गुणा इति परार्थाः सत्त्वं लघुः प्रकाशकमित्यत्र च सत्त्वा- दयः क्रमेण निर्द्देक्ष्यन्ते । तदनागतावेक्षणेन तन्त्र- युक्त्या वा प्रीत्यादीनां यथासंख्यं वेदितव्यम् । एतदुक्तं भवति प्रीतिः सुखं प्रीत्यात्मकः सत्वगुणः, अप्री- तिर्दुखं अप्रीत्यात्मको रजोगुणः, विषादो मोहः विषादात्मकस्तमोगुण इति । ये तु मन्यन्ते न प्रीति र्दुःखाभावादतिरिच्यते एवं दुःखमपि न प्रीत्यभावादन्य- दिति तान् प्रत्यात्मग्रहणम् । नेतरेतराभावाः सुखादयः अपि तु भावाः आत्मशब्दस्य भाववचनत्वात् प्रीतिरात्मा भावो येषां ते प्रीत्यात्मानः एवमन्यदपि व्याख्येयम् । भावरूपता चैषामनुभवसिद्धा परस्पराभावात्मकत्वे तु परस्पराश्रयापत्तेरेकस्याप्यसिद्धेरुभयासिद्धिरिति भावः । स्वरूपमेषामुक्त्वा प्रयोजनमाह प्रकाशप्रवृत्तिनियमार्थाः अत्रापि यथासंख्यमेव । रजः प्रवर्त्तकत्वात्सर्वत्र लघु सत्वं प्रवर्त्तयेत् यदि तमसा गुरुणा न नियम्येत । तमोनियतन्तु क्वचिदेव प्रवर्त्तयति इति भवति तमोनियामकम् । प्रयोजनमुक्त्वा क्रियामाह अन्योन्याभिभवाश्रयजननमि- थुनवृत्तयश्च वृत्तिः क्रिया सा च प्रत्येकमभिसम्बध्यते । अन्योन्याभिभववृत्तयः एषामन्यतमेनार्थवशादुद्भूतेनान्य- दभिभूयते । तथाहि सत्त्वं रजस्तमसी अभिभूय शान्ता- मात्मनो वृत्तिं प्रतिलभते एवं रजः सत्त्वतमसी अभिभूय घोराम्, एवं तमः सत्त्वरजसी अभिभूय मूढ़ा- मिति । अन्योन्याश्रयवृत्तयः । यद्यप्याधाराधेयभावेन नाश्रयार्थो घटते तथापि यदपेक्षया यस्य क्रिया स तस्याश्रयः तथाहि सत्त्वं प्रवृत्तिनियमावाश्रित्य रजस्त- मसी प्रकाशेनोपकरोति, रजः प्रकाशनियमावाश्रित्य प्रवृत्तमितरयोः, तमः प्रकाशप्रवृत्ती आश्रित्य नियमेनेत रयोरिति । अन्योन्यजननवृत्तयः अन्यतमोऽन्यतमं जनयति जननञ्च परिणामः स च गुणानां सदृशरूपः अतएव न हेतुमत्त्वं तत्त्वान्तरस्य हेतोरभावात् । नाप्यनित्यत्वं तत्त्वान्तरे लयाभावात् । अन्योन्यमिथुन- वृत्तयः अन्योन्यसहचराः अविनाभाववर्त्तिन इति यावत् चः समुच्चये भवति चात्रागमः “अन्योन्यमिथुनाः सर्वे सर्वे सर्वत्र गामिनः । रजसोमिथुनं सत्त्वं सत्त्वस्य मिथुनं रजः । तमसश्चापि मिथुने ते सत्त्वरजसी उभे । उभयोः सत्वरजसोर्मिथुनं तम उच्यते । नैषा- मादिः संप्रयोगो वियोगो वोपलभ्यत” इति । सा० त० कौ०

पृष्ठ ३२३९

“गुरुवरणकमेव तमः प्रदीपवच्चार्थतो वृत्तिः” । “ऊर्द्ध्वं सत्वविशालस्तमोविशालश्च मूलतः सर्गः” । सा० का० । “सत्त्वं ज्ञानं तमोऽज्ञानं रागद्वेषौ रजः स्मृतम्” । मनुः । चक्षुर्वृत्तिनिरोधके शार्वरादिके अन्धकारे “अदस्त्वयानुन्नमनुत्तमं तमः” “आसादितस्य तमसा नियतेर्नियोगात्” माघः । तच्च स्वपरप्रकाशकतेजः सामा- न्याभावरूपमिति नैयायिकाः अन्धकारशब्दे २०९ दृश्यम् । काणादा अपि तथैवाङ्गीचक्रुस्तच्च औलुक्यशब्दे १५८८ पृ० दर्शितम् । वेदान्तिनस्तु भावरूपं प्रतिपेदिरे यथा विवरणोप- न्यासे । तमः प्रकाशवद्विरुद्धस्वभावयोरिति” शा० भाष्यव्या- ख्याने “ननु तमः प्रकाशदृष्टान्ते भावाभावरूप- त्वमुपाधिः । आलोकाभावस्तम इति नैयायिकाः । रूपद- र्शनाभावस्तम इति प्राभाकरा इति चेत् मैवं उपचयाऽप- चयाद्यवस्थाभेदवत्त्वेनोपलभ्यमानत्वेनाभावत्वायोगात् नीलरूपवत्त्वेन द्रव्यत्वाच्च । ननु भावत्वपक्षे बहुला लोकवति देशे निमीलितनयनस्य कथं तमःप्रतीतिः बहुलालोकेन निवृत्त्यङ्गीकारात् सहावस्थानं तु मन्दालोकेनैव पूर्वमुक्तमिति चेत् न गोलकान्त- र्वर्त्तितमसः प्रतीत्युपपत्तेः नच नेत्रस्यान्तर्वर्त्तिवस्तु- ग्राहकत्वासम्भवः पिहितकर्णस्यान्तरशब्दग्राहकत्व- दर्शनात् । न चैवं गोलकान्तरस्थाञ्जनादेरपि निमीलितनयनेन ग्रहणप्रसङ्गः । तमोव्यतिरिक्त- रूपिण आलोकसहितचक्षुर्ग्राह्यत्वनियमात् । अथ मतं द्रव्यत्वे सति तमसः आलोकविनाशितस्यालो- कापगमे ह्यटिति नोत्पत्तिः कार्य्यद्रव्याणां द्व्यणु- कादिक्रमेणैवारम्भादिति तन्न विवर्तवादितां क्रमान- पेक्षणात् कारणं तु मूलाविद्यैव । अथापि तमो न रूपवद् द्रव्यं स्पर्शशून्यत्वादाकाशवदिति चेत् न वायुर्न स्पर्शवान् रूपशून्यत्वादाकाशवदित्याभाससमानयोग- क्षेमत्वात् प्रत्यक्षविरोधस्य तुल्यत्वात् । अथालोकाभावे समारोपितं नीलं रूपं गोचरयतीति तमःप्रत्यक्ष- स्यान्यथा गतिरुच्येत एवमपि हेतुरनैकान्तिकः रूपवद्द्रव्यस्यैव धूमस्य चक्षुःप्रदेशादन्यत्र स्पर्शशून्य- त्वात् । तत्र विद्यमान एव धूमस्पर्शोऽनुद्भूत इति चेत् तर्हि तमःस्पर्शोऽपि सन्नेव सर्वत्रानुद्भूत इति हेत्वसिद्धिः स्यात् । नच सतः सर्वत्रानुद्भवोऽ- सम्भावितः । आकरजे सुवर्ण्णादौ सतएव स्वपरप्रकाशक- भास्वरूपस्योष्णस्पर्शस्य च सर्वत्रानुद्भवदर्शनात्तदेवं भाव-

रूपतमोवादे न कोऽपि दोषः । नन्वभाववादेऽपि तथा उपचयाऽपचयाद्यवस्थानां प्रतियोग्यालोकोपाधिकत्वात् नीलरूपस्य चारोपितत्वादिति चेत् मैवं दुर्न्निरूपत्वात् तथाहि किमालोकमात्राभावस्तमः उत त्रैकालिकाऽ- भावः सर्वालोकाभावो वा प्रथमद्वितीयपक्षयोः प्रागभाव इतरेतराभावः प्रध्वंसाभावो वा तम इति दुर्मणं सवितृकिरणसन्तते देशे प्रदोपजन्मनः प्राग् जाते वा प्रदीपे दीपनाशे वा । तमोबुद्ध्यभावात् । तृतीये सर्वालोकसन्निधानमन्तरेण न निवर्त्तते । रूपदर्शना- भावस्तम इत्यप्ययुक्तं बहुलान्धकारसंवृतापवरकमध्यस्थि- तस्य वहीरूपदर्शनान्तस्तमोदर्शनयोर्युगपदेव भावात् । तस्मान्नाभावस्तम इति दृष्टान्ते नास्त्युक्तोपाधिः” । २२ तमोवदावरके अज्ञाने अविद्यायां “सहि देवः परं ज्योतिः तमः पारे प्रतिष्ठितम्” कुमा० । “आदित्यवर्णं तमसः परस्तात्” श्रुतिः । “आसीदिदं तमोभूतमप्रज्ञात- मलक्षणम्” “महाभूतादि वृत्तौजाः प्रादुरासीत् तमोनुदः” मनुः । सांख्योक्ते अविद्याया २३ अष्टविधे भेदे च । “भेदस्तमसो- ऽष्टविधः” सां० का० । “तमसोऽविद्याय्याया अष्टविधो भेदः । अष्टास्य विधाः अव्यक्तमहङ्कारपञ्चतन्मात्रेषु अनात्मसु आत्मबुद्धिरविद्या तस्या अष्टविधविषयत्वादष्ट- विधत्वम्” सा० तत्वकौ० । २४ राहौ पु० न० । तस्य भूछा- यारूपत्वात् तथात्वम् । अगुशब्दे दृश्यम् । “तमोमुखे चेत् मुथहा तनुस्था” नील० ता० । २५ विशेषदर्शनविरो- धिदोषे २६ कार्य्याकार्य्याविवेके च न० शब्दार्थचि० । समूहार्थकाण्डशब्दे परे कस्का० विसर्गस्य सः । तमकाण्डः “क्षपातमस्काण्ड मलीमसं नमः” माघः । “अवसमन्धेभ्यस्तमसः” पा० अच् समा० । अवतमसं सन्तमसम् अन्धतमसम् । तृतीयान्तेनानेन क्तान्तस्य समासे तृतीयाया अलुक् । तमसाकृतः तमसाच्छन्न इत्यादि । तमसाकतस्येदं अण् । तामसाकृत तमःसम्बन्धिनि त्रि० स्त्रियां ङीप् । तमस पु० तम--असच् । १ कूपे २ अन्धकारे च संक्षिप्तसारः ३ अन्धकारे ४ नगरे न० त्रिका० । ५ नदीभेदे स्त्री “संप्राप्य तीरं तमसापगायागङ्गाम्बु सम्पर्कविशुद्धिभाजः” । “विगा- हितुं यामुनमम्बु पुण्यम्” भट्टिः । “यस्याः स्मर- णात् ताम्यति पापं सा तमसा” जयमङ्गलः । गङ्गाम्बुस- म्पर्केत्युक्तेः सा गङ्गासङ्गता यमुना चास्याः सन्निकृ-

पृष्ठ ३२४०

ष्टस्था । सेयं वाल्मीकमुनेराश्रमनिकटस्था यथाह रामा० आदि० २६ अ० “जगाम तमसातीरं जाह्नव्यास्त्वविदूरतः” । “स तु तीरं समासाद्य तमसाया मुनिस्तदा । शिष्यमाह स्थितं पार्श्वे दृष्ट्वा तीर्थमकर्दमम् । अकर्दममिदं तीर्थं भरद्वाज! निशामय । रमणीयं प्रसन्नाम्बु सन्मनुष्य मनो यथा । न्यस्यतां कलसस्तात! दीयतां वल्कलं मम । इदमेवावगाहिष्ये तमसातीर्थमुत्तमम्” । “ददृशे तमसा तत्र वारयन्तीव राघवम् । ततः सुमन्त्रोऽपि रथाद्वि- मुच्य श्रान्तान् हयान् संपरिवर्त्त्य शीघ्रम् । पीतोदकां- स्तोयपरिप्लुतांस्तानचारयद्वै तमसाविदूरे” रामा० अर० ४५ अ० । “ततस्तु तमम्वातीरं रम्यमाश्रित्य राघवः” ४६ अ० । तमस्काण्ड पु० ६ त० । कस्का० विसर्गस्य सः । तमः समूहे “क्षपातमस्काण्डमलीमसं नभः” माघः । तमस्तति स्त्री ६ त० । अन्धकारसमूहे । तमस्वत् त्रि० तमस् + अस्त्यर्थे मतुप् मस्य वः सान्त त्वात् मत्वर्थे न विसर्गः । तमोयुते स्त्रियां ङीप् सा च २ रात्रौ स्त्री निघण्टुः ३ हरिद्रायाञ्च । तमस्विन् त्रि० तमोऽस्तीति विनि सान्तत्वात् मत्वर्थे न विसर्गः । १ तमोयुक्ते स्त्रियां ङीप् । सा च २ रात्रौ २ हरिद्रायाञ्च अमरः । “अदृश्यमानस्तस्याद्य तमस्विन्या- मनिन्दिते” । भा० वि० २२ अ० । तमाल पु० तम--कालन् । स्वनामख्याते वृक्षभेदे अमरः । “तमालो मधुरो बल्यो वृष्यश्च शिशिरो गुरुः । कफपित्ततृषादाहश्रमश्रान्तिहरश्च सः” राजनि० । तत्पत्राकृतित्वात् २ तिलके ३ खड़्गभेदे ४ वरुणवृक्षे च मेदि० । ५ कृष्णखदिरे शब्दच० ६ वंशत्वचि भरतः” । ७ पत्रके (तेजपात) राजनि० । “यत्तत्तालतमालशालसरलव्यालोलवल्लीलता” गङ्गास्तवः “अनन्ततानेकतमालतालम्” “तेनोपमीयेत तमालनीलम्” माघः । “एकाकिन्यपि यामि सत्वरमतः स्रोतस्तमाला कुलम्” सा० द० । तमालदले तु पर्य्युषितत्वदोषो नास्ति यथोक्तं आ० त० योगिनीतन्त्रे “विल्वपत्रं च माघ्यञ्च तमालामलकीदलम् । कह्लारं तुलसी चैव पद्मकं मुनिपुष्पकम् । एतत् पर्युषितं न स्यात् यच्चान्यत् कलिकात्मकम्” । स्वार्थे क । तमालक तत्रार्थे वंशत्वचि च तमालवृक्षे पु० न० शब्दरत्ना० ।

तमालपत्र न० तमालपत्रस्येवाकारोऽस्त्यस्य अच् । १ तिलके अमरः २ पत्रके (तेजपात) ३ तमालवृक्षे च पु० मेदि० । ६ त० ४ तमालवृक्षपत्रे न० । “तमालपत्रास्तरणासु रन्तुम्” रघुः । तमालिका स्त्री तम--कालन् संज्ञायां कन् कापि अत इत्त्वम् । १ ताम्रवल्ल्यां २ भूम्यामलक्यां च राजनि० । (तमलुक) ३ देशभेदे त्रिका० । तमालिनी स्त्री तमालवृक्षाः बहवः सन्त्यत्र पुष्करा० देशे इनि ङीप् । १ तमोलिप्तदेशे (तमलुक्) हेम० । तमाला- कृतियुक्तपत्रत्वात् २ भूम्यामलक्यां राजनि० । तमाली स्त्री तम--कालन् गौरा० ङीष् । १ ताम्रवल्ल्यां (पान) २ वरुणवृक्षे च राजनि० । तमि(मी) त्रि० तम--इन् वा ङीप् । २ रात्रौ अमरः । “स तमीं तमोभिरधिगम्य तताम्” माघः । २ मोहे च तमिषीचिः । तमिषीचि स्त्री तमिं मोहं सिञ्चति सिच--इन् संज्ञायां षत्वं पृषो० दीर्घः । १ अप्सरोभेदे । “याः क्लन्दास्तभिषी चयोऽक्षकामा मनोमुहः । ताभ्यो गन्धर्वपत्नीभ्यो- ऽप्सरोभ्योऽकरं समः” अथ० २ । २ । ५३ बलवति त्रि० “निरत्रसन् तमिषीचीरभैषुः” ऋ० ८ । ४८ । ११ । “तमिषीची- ललवत्यः” भा० । छाब्दसः जसः शस् । तमिस्र न० तमोऽस्त्यत्र ज्योत्स्नेत्यादि० नि० तमिस्रा रात्रिरा- श्रयत्वेनास्त्यस्य अच् वा । १ अन्धकारे २ क्रोधे च मेदि० । ३ तमःप्रधानरात्रौ स्त्री अमरः ४ दर्शरात्रौ वाचस्पतिः । ५ अन्घकारततौ स्त्री मेदि० । “सूर्य्ये तपत्यावरणाय दृष्टेः कल्पेत लोकस्य कथं तमस्रा” रघुः । “अनभिज्ञास्तमिस्राणां दुर्दिनेष्वभिसा- रिकाः” कुमा० “उज्झती शुचमिवाशु तमिस्रा” किरा० । तमिस्रपक्ष पु० तमिस्रास्त्यस्य अच् तादृशः पक्षः । कृष्णपक्षे “तमिस्रपक्षत्रुटिकूटभक्षितम्” नैष० । “तमिस्रपक्षस्य तिथौ भृगोः सुतः” वृ० स० ९ अ० । “प्राजेशमाषाढ तमिस्रपक्षे क्षपाकरेणोपगतं समीक्ष्य” २४ अ० । तमुष्टुहीय न० तमुष्टुहि इत्यादिकर्चमधिकृत्य प्रवृत्तः गहा० छ । सूक्तभेदे । तमेरु त्रि० ताम्यति तम--एरु । १ ग्लानियुक्ते “अतमेरुर्यज्ञो- ऽतमेरुर्यजमानस्य प्रजा भूयात्” यजु० । १ । २३ “यज्ञो यागहेतुः पुरोडाशः अतमेरुर्भूयात् । तमु ग्नानौ ताम्य- तीति तमेरुः औणादिकएरुप्रत्ययः न तमेरुः अतमेरुः । मस्माच्छादनेन ग्लानिरहितो भवतु । यजमानस्य प्रजा पुत्रपौत्रादिः अतमेरुग्लानिरहिता भूयात् यजमानस्य प्रजायाः कदापि दुःखं मास्त्वित्यर्थः” वेददी० ।

पृष्ठ ३२४१

तमोघ्न पु० तमोऽन्धकार मोहमज्ञानं वा हन्ति हन--टक् । १ सूर्य्ये, २ वह्नौ, ३ चन्द्रे, ४ बोधे, ५ विष्णौ, ६ शिवे च मेदि० । मनुष्यकर्त्तृके तु न टक् किन्तु अण् । तमोघात अमनुष्ये तमोनाशके त्रि० तत्र सूर्य्ये “आशुगामी तमीघ्नश्च हरिदश्वश्च कीर्त्यसे” भा० व० ३ अ० । “यथा तमांस्यभ्युदितस्तमोघ्नः पूर्वां प्रतिज्ञां समवाप्य वीरः” भा० द्रो० १४६ अ० । तमोज्योतिस् पु० तमसि अन्धकारे ज्योतिरस्य । खद्योते कीटे शब्दरत्ना० । तमोनुद् पु० तमोनुदति खण्डयति नुद--क्विप् । १ सूर्य्ये २ चन्द्रे ३ वह्नौ ४ दीपे च शब्दरत्ना० ५ अन्धकारनाशके त्रि० “एवमुक्तस्तदाऽत्रिर्वै तमोनुदभवच्छशी” भा० आ० १५६ अ० । तमोनुद त्रि० तमोऽज्ञानमन्धकारं वा नुदति नुद--क । १ अन्धकारनाशके २ अज्ञाननाशके ३ ईश्वरे पु० । “वायोरपि बिकुर्वाणात् विरोचिष्णु तमोनुदम्” महाभूतादि वृत्तौजाः प्रादुरासीत्तमोनुदः” मनुः । तमोऽपह पु० तमोऽपहन्ति अप + इन--ड । १ सूर्य्ये २ चन्द्रे ३ वह्नौ ४ बोधे च मेदि० । ५ तमोनाशकमात्रे प्रदीपादौ त्रि० “ग्रसते हि तमोऽपरं मुहुः” माघः । “पुत्रं तमोऽपहं लेभे नक्तं ज्योतिरिवौषधिः” रघुः । ६ मोहनाशके “आगमादिव तमोऽपहादितः” किरा० । बुद्धेरज्ञाननाशक- त्वात् तथात्वम् “तत्राज्ञानं धिया नश्येत्” वेदान्तका० । तमोभिद् पु० तमो भिनत्ति भिद--क्विप् । १ शार्वरतमोभेदके खद्योते शब्दर० २ तमोभेदकमात्रे त्रि० क । तमोभिदो- ऽप्युक्तार्थे त्रि० । तमोमणि पु० तमसि मणिरिव । १ खद्योते त्रिका० । २ गोमेदके मणौ राजनि० । तमोमय त्रि० तमआत्मकम् तमःप्रचुरं वा तमस् + मयट् । १ अन्धकारात्मके ३ अज्ञानात्मके ३ तमःप्रचुरे च । ४ राहौ पु० “तमोमयं सैंहिकेयाख्यम्” वृ० स० ५ अ० । राहोश्च यथा तमोरूपत्वं तथा अगुशब्दे ४८ पृ० उक्तम् । “विसर्जात्मनः कायं नाभिनन्दंस्तमोमयम्” भाग० ३ । २० । २२ । तमोमयमन्धकारप्रचुरं रात्रिरूपं कायमित्यर्थः । तमोऽरि पु० ६ त० । १ सूर्य्ये २ चन्द्रे ३ वह्नौ ४ ज्ञाने च “तमो- ऽरिविम्बप्रतिविम्बधारी रुराव कान्ते । पवनाशनाशः” सुन्दरसमस्यापूरणम् । तमःशत्रुप्रभृतयोऽप्यत्र । तमोलिप्ती स्त्री तमसाऽल्पं लिप्यते स्म करणोपपदे लिप--क्त उप० स० ङीप् । देशभेदे । (तमलुक) शब्दरत्ना० । तमोविकार पु० ६ त० । तमसो विलारे निद्रासस्यादौ तमःशब्दे दृश्यम् । तमसेव विकारो यत्र । २ रोगे राजनि० । ३ तमिस्रारात्रौ शब्दार्थचि० ।

तमोवृध् त्रि० तमसि शार्व्वरे, तमसा आवरकेणाज्ञानेन वा बर्द्धते वृध--क्विप् ७ त० ३ त० वा । १ तमसि रात्रौ वर्द्धमाने प्रचुरसञ्चारिणि राक्षसादौ । “न्यर्पयतं वृषणा तमोवृधः” ऋ० ७ । १४० । १ । २ अज्ञानवृद्धे च । तमोहन् त्रि० तमोहन्ति हन--क्विप् । अज्ञाननाशके “ज्योतीरयं शुक्रवर्णं तमोहनम्” ऋ० १ । १४० । १ । तमोहन्तरि २ सूर्य्ये ३ चन्द्रे च “तमोहा यदि पापेन त्रयेणैव हि वीक्षितः” ज्यो० त० । तमोहर त्रि० तमोहरति हृ--अच् ६ त० । १ अन्धकारनाशके २ अज्ञाननाशके च ३ सूर्य्ये ४ चन्द्रे च पु० शब्दर० “निर्गुणं वामभागे च सव्यभागेऽद्भुता निजा । मध्येनाथ स्वयं ज्योतिस्तज्ज्योतिर्मे तमोहरम्” शब्दार्थचि० धृतवाक्यम् तम्पा(म्बा) तम्ब--अच् पृषो० वा । सौरभेय्याम् हेमच० । तम्ब गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् । तम्बति अतम्बीत् । ततम्ब तम्बिका स्त्री तम्ब--ण्वुल् टाप् कापि अत इत्त्वम् । सौरभेय्यां हेमच० । तम्बीर पु० तम्ब--बा० ईरन् । “बली राश्यन्तगोऽन्यर्क्षगामी दीप्तांशकैर्मुहुः । दत्तेऽन्यस्मै कार्य्यकरस्तम्बीरोलग्न- कार्य्ययोः” नी० ता० उक्ते योगभेदे । तम्र त्रि० ताम्यत्यनेन तम--करणे र । ग्लानिसाधने “प्रतम्रा अवपत्तमांसि” ऋ० १० । ७३ । ५ । तय गतौ रक्षणे च भ्वा० आ० सक० सेट् । तयते अतयिष्टतेये । तर पु० तॄ--भावे अप् । १ तरणे “पणं यानं तरे दाप्य पौरुषीऽर्द्धपणं तरे” “ब्राह्मणालिङ्गिनश्चैव न दाप्यास्ते पणं तरे” मनुः कर्त्तरि अच् । २ कृशानौ पु० मेदि० । तरत्यनेन करणे अप् । २ आतरे पणादौ । “दीर्घाध्वनि यथादेशं यथाकालं तरो भवेत्” मनुः । तरक्षु पु० तरं गतिं मार्गं वा क्षिणोति मितद्रु० डु । मृगा- दने क्षुद्रव्याघ्रे अमरः । “श्वा कृष्णकर्णो गर्दभस्तर- क्षुस्ते रक्षसामिन्द्राय” यजु० २४ । ४० । प्रश्वमेधे राक्ष- सेन्द्रदेवताकपशुकथनम् । “तरक्षूनृक्षवानरान्” हरिवं० १६५ अ० । तरङ्ग पु० तॄ--अङ्गच् । (ढेउ) ऊर्म्मौ वायुना जलस्य सञ्चा- लनेन तिर्य्यगूर्द्धादिप्लवने अमरः । “समीरणोत्थेव तरङ्ग- लेखा” रथुः २ वस्त्रे ३ हयादीनां समुत्फाले उणादि० । ततः तारका० इतच् तरङ्गित जाततरङ्गे त्रि० । “साग-

पृष्ठ ३२४२

रप्रतिमं घोरं वाहनोर्मितरङ्गितम्” भा० भी० ८८ अ० । पुष्करा० देशे इनि ङीप् तरङ्गिन् तरङ्गयुक्तदेशे त्रि० । नद्यां स्त्री ङीप् । तरङ्गिणी स्त्री तरङ्ग + पुष्करा० नदी रूपदेशे इनि ङीप् । नद्याम् अमरः । “तरङ्गिणीवेणिरिवायता भुवः” माधः । “गजवाजिप्तनुष्याणां शोणितानां तरङ्गिणी” भा० भी० ९४ अ० । तरङ्गित त्रि० तरङ्गः संजातोऽस्य तार० इतच् । १ जाततरङ्गे २ चञ्चले च । तरङ्गशब्दे उदा० द्वश्यम् । तरण पु० तृ--करणे कर्मणि भावे वा ल्युट् । १ प्लवे (भेला) २ स्वर्गे । ३ प्लवने ४ देशान्तरगमने १ पारगमने च न० शब्दार्थचि० “भवति भवार्णवतरणे नौका” मोहमुद्गरः । “स्वप्ननदीतरणाववर्षणामेध्यदर्शनप्रयाणेषु तु सकृत्कालद्रव्यैकार्थत्वात्” कात्या० श्रौ० १ । ७१३ तरणि पु० तॄ--अनि । १ सूर्य्ये, २ भेलके, ३ अर्कवृक्षे, च अमरः ४ किरणे हेमच० ६ ताम्रे च । ७ नौकायां, ८ घृतकुमा र्य्याम् स्त्री मेदि० । वा ङीप् नौकायां ९ तारके १० शीघ्र- गन्तरि त्रि० । “येवा धूर्षु तरणीन् यो वहन्ति” ऋ० ७ । ६७ । ८ । “तरणींस्तारकान् शीघ्रगन्तृन् वा” भा० ११ शत्रूनुतीर्य्य वर्त्तमाने “पृत्सु तरणिर्नावा” ऋ० ३ । ४९ । ३ शत्रूनुत्तीर्य्यवर्त्तते इति तरणिः” भा० “सोऽयं व्याकरणार्णवैकतरणिः” वोपदेवः । तरणिपोत पु० तरणेः पोत इव । काष्ठाम्बुवाहिन्यां जटा० । तरणिरत्न न० तरणिप्रियं रत्नम् । सूर्य्यप्रिये १ माणिक्ये राजनि० तरणिमणिप्रभृतयोऽप्यत्र ग्रहयज्ञशब्दे २७६३ पृ० दृश्यम् तरणी स्त्री तरत्यऽनया तॄ--करणे ल्युट् ङीप् । १ नौकायां शब्दरत्ना० २ पद्मचारिणीलतायां शब्दच० । ३ घृतकुमार्य्यां राजनि० । तरण्ड पु० न० । तॄ--अण्डच् । १ बड़िशीसूत्रबन्धनकाष्ठे, (छिप) २ प्लवे पु० । ३ न्त्रैकायां स्त्री मेदि० स्त्रीत्वपक्षे गौ० ङीष् । ४ कुम्भतुम्बीरम्भादिकृतप्लवे शब्दरत्ना० ५ देशभेदे पु० शब्दर० । तरण्डक न० तरण्ड + संज्ञायां कन् । तीर्थभेदे “ततो गच्छेत राजेन्द्र! द्वारपालं तरण्डकम् । तच्च तीर्थं सरस्वत्यां यक्षेन्द्रस्य महात्मनः” भा० व० ८३ अ० । २ वड़िशसूत्र- मध्यवद्धलधुकाष्ठभेदे (फाता) न० । “संसारसागरावर्त्त पतज्जन्तुतण्डकम्” काशीख० ३३ अ० । ०३ नौकायां स्त्री गौरा० ङीप् शब्दरत्ना० ।

तरण्डपादा स्त्री तरण्ड एव पाद इव तरणहेतुत्वात् यस्याः । नोकाभेदे शब्दरत्ना० । तरण्य तरण गतौ कण्ड्वा० यक् भ्वा० प० सक० सेट् । तरण्यति अतरणीत् अतरण्यीत् । तरत्सम त्रि० तरत्समेत्यादि ऋचः सन्त्यत्र अच् । पावमान- सूक्तानुर्गते सूक्तभेदे तरत्समन्दीयशब्दे दृश्यम् । “शुद्ध- वत्योऽथ कुष्माण्ड्यः पावमान्यस्तरत्समाः” हेमाद्रि श्राद्धकल्पधृतवाक्यम् । तरत्समन्दीय न० पावमानसूक्तान्तर्गते सूक्तभेदे । “जपं स्तरत्समन्दीयं पूयते मानवस्त्र्यहात्” मनुः । “तरत्सम- न्दीदीवतीत्येताः चतस्र ऋचोजपन्” कुल्लू० । ताश्च ऋचः ऋ० ९ । ५८ । १ प्रभूतयश्चतस्रः । तरतम त्रि० तरेति तमेति प्रत्ययार्थो बोध्यतयाऽस्त्यत्र अच् । नूनाधिकभावेन वर्त्तमाने तरतमौ हि प्रत्ययौ न्यूना- धिकभाववोधकाविति तदर्थकत्वादस्य तथात्वम् । “तरत- मयीगयुक्तांश्च भावानतिरूक्षानतिसिग्धानत्युष्णानति- शीतानित्येवमादीन् विवर्जयेत्” सुश्रु० । तस्य भावः ष्यञ् । तारतम्य न्यूनाधिकभावे न० “तारतम्येन वर्त्त- मानः” शा० भा० । तरद् स्त्री तॄ--करणे अदि । १ प्लवे भेलके । कर्त्तरि अदि । २ कारण्डवखगे च मेदि० । तरदी स्त्री तरेण तरणेन दीयते खण्ड्यते दो--खण्डने घञर्थेक गौरा० ङीष् । कण्टकयुक्तवृक्षभेदे । राजनि० । “तरदी मधुरा तिक्ता गुर्वी बल्या कफापहा” राजनि० । टाप् तरदाप्यत्र तरटीति पाठान्तरम् । तरद्वटी स्त्री पक्वान्नभेदे “घृतेन मर्दितां दध्ना फेनिक्या मेलयेत्ततः । विधाय वटिकास्तस्या घृते मन्दाग्निना पचेत् । प्रलिप्ताः खण्डपाकेन कर्पूरेण विमिश्रयेत् । तत एताः समरिचास्तरद्वट्यस्तु ताः स्मृताः । बल्या पुष्टीकरी हृद्या वृष्या पित्तानिलापहा । सुस्निग्धा कफदा ऽत्यर्थं किञ्चित् सन्धानकृद्धिता” शब्दार्थचि० वाक्यम् । तरन्त पु० तॄ--झच् । १ समुद्रे, २ प्लवे, ३ भक्ते, ४ राक्षसे च ५ नौकायां स्त्री गौरा० ङीष् । उणादिको० । तरन्तुक न० कुरुक्षेत्रस्थानभेदे । “तरन्तुकारन्तुकयोर्यदन्तरं रामह्रदानां च मचक्रुकस्य च । एतत् कुरुक्षेत्रसमन्तपञ्चकं पितामहस्योत्तरवेदिरुच्यते” भा० व० ८३४ अ० । तरपण्य न० तरस्य नद्यादिपारयानस्य पण्यं शुल्कम् । नद्यादेः पारयानार्थे देये शुल्के आतरे (भाड़ा) अमरः ।

पृष्ठ ३२४३

तरबालिका स्त्री करपालिका + पृषो० । खड़्गभेदे हेमच० । तरम्बुज न० मध्यजलके फलभेदे कालिङ्गशब्दे २९७ पृ० तद्गुणादि दृश्यम् । “ज्यैष्ठे मासि महेशानि! पौर्णमास्यां निशार्द्धके । तृष्णातुरा महाकाली भ्रमन्ती पितृकानने । तज्ज्ञात्वा ब्रह्मणा तस्यै फलं दत्तं तरम्बुजम् । तत्फलभक्षणा- त्तृप्ता वरदापि हरप्रिया । यो मे दद्यात् फलं रम्यं स चिरायुश्चतुर्युगम्” । उत्तरकामाख्यातन्त्रम् । तरल पु० तॄ--अलच् । १ हारमध्यस्थे मणौ, अमरः २ हारे, । ३ तले मेदि० । ४ चपले, ५ कामुके, ६ विस्तीर्णे, ७ भास्वरे, ८ मध्यशून्ये--द्रव्ये, ९ द्रवीभूते पदार्थे च त्रि० हेमच० । १२ हीरके रत्ने १० यवाग्वाम्, ११ सुरायाञ्च स्त्री घरणिः तत्र भास्वरे “तारावितानतरला इव यामवत्यः” किरा० “व्याधानुसार्य्यमाणतरलतारामृगा” काद० । “उत्क- ण्ठितासि! तरले” सा० द० । “तारापतिस्तरलविद्युदिवा भ्रवृन्दम्” रघुः । “वैरायितारस्तरलाः” माघः । हारमध्यमणौ “प्रवालमुक्तास्तरलाश्च हाराः” भा० क० ९४ अ० १४ अ० । “हारांस्तरलविद्धाश्च सूर्य्यभासा विभूषिताः हरिवं० १५२ अ० । भृशा० अभूततद्भावे क्यङ् । तरलायते “तथापि तरलायते चेतः” उद्भटः । तरललोचना स्त्री तरलं चञ्चलं लोचनं यस्याः । चञ्चलनय- नायां स्त्रियां हेमच० २ चञ्चलनेत्रयुक्तमात्रे त्रि० कर्म० । ३ चञ्चले नेत्रे न० । तरलित त्रि० तरल इवाचरति तरलं करोति तरल + क्विप्--णिच् वा क्त । १ आन्दो लिते, २ कम्पिते, ३ धूते, ४ लुलिते च हेम० । तरवारि पु० तरं शत्रूणां गतिं वारयति वृ--णिच्--इन् । खड़्गभेदे । (तरवार) इति भाषा । हेमच० असिशब्दे ५५१ पृ० तल्लक्षणादिकमुक्तं युक्तिकल्पतरावत्र विशेष उक्तो यथा “अङ्गं रूपं तथा जातिर्नेत्रारिष्टे च भूमिका । ध्वनिर्म्मानमिति प्रोक्तं खड़्गज्ञानाष्टकं शुभम् । अभिन्ने दृश्यते यादृक् विभिन्ने घटिते तथा । यदेव दृश्यते चिह्नं तदङ्गं संप्रचक्षते । नीलकृष्णादिकं खड़्गे रूपमित्यभिधीयते । तेनैव यत् प्रतीतं स्यात् तज्ज्योति- रिति गद्यते । अङ्गातिरिक्तं यज्जातिस्तन्माहात्म्योप- सूचकम् । तन्नेत्रमिति जानीयात् खडगे खड़्गविशा- रदाः । अङ्गातिरिक्तं खड़्गादि यच्छुद्धत्वोपसूचकम् । तदरिष्टमिति प्राहुर्भूमिरङ्गादिधारणम् । यः खड़्गे जायते शब्दो दण्डदन्तादिना हते । स ध्वनिस्तुलना

मानं ज्ञानमष्टविधन्त्विदम् । पञ्चाद्या निपुणेः खड़्गे सम्भाव्यन्तेऽपि कृत्रिमाः । अन्त्यावकृत्रिमौ ज्ञेयौ तावेव सहजाविति । शतमङ्गानि चत्वारि रूपाणि जातयस्तथा । त्रिंशन्नेत्राणि जानीयादरिष्टानां तथैव च । भूमिश्च द्विविधा ज्ञेया ध्वनिरष्टविधो मतः । मानन्तु द्विविधं प्रोक्तमित्येषां संग्रहो मतः” । खड्गस्य शताङ्गनामानि लौहार्णवे “रूप्यस्वर्णगजोरुवूकद- मनस्थूलाङ्गकृष्णारुणश्वेताम्भोजगदातिलानलकणाग्रन्थि- स्थिरातैत्तिराः । मालाजीवकषट्पदोर्द्ध्वमरिचव्यालाश्वब- र्हाञ्जनक्षौद्रक्षुद्रकमक्षिकातुषयवव्रीहिक्षुमासर्षपाः । सिंहीतण्डुलगोसिराशिवनखग्राहाक्षिकेशोपलद्रोणीकाकक- पालपत्रतुवरीविम्बीफलीसर्षपाः । नीलीरक्तवचारसोनसु- मनाजिङ्गीशमीरोहितप्रोष्ठीमारिषभार्गवीखुरतड़िन्मेघाद्रि- गुञ्जाशराः । दूर्व्वाविल्वमसूरटुण्टुकशठीमार्ज्जारिकाके- तकीमूर्व्वावज्रकलायचम्पकबलान्यग्रोधवंशासनाः । ज्येष्ठी- जालपीपिलिकानलरजःकुष्माण्डरोमस्नुहीकर्कन्धूबकुला- रनालमहिषस्वच्छर्जुवक्रा इति । प्रोक्ता लौहविशारदेन मुनिना खड्गस्य भेदाः क्रमात्” । तस्य चत्वारि रूपाणि । “नीलः कृष्णश्च पिङ्गश्च धूम्रश्चेति चतुर्विधः । वर्णप्रकर्षः खड़्गानां कथितो मुनिपुङ्गवैः” । चतस्रो जातयः । “व्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यः शूद्रश्चेति चतुर्विधः । जातिभेदे विनि- र्दिष्टः खड़्गानां मुनिपुङ्गवैः” । त्रिंशन्नेत्राणि । “चक्रं पद्मं गदा शङ्खो डमरुर्द्धनुरङ्कुशः । छत्रं पताका वीणा च मत्स्यलिङ्गध्वजेन्दवः । कुम्भः शूलञ्च शार्द्दूलः सिंहः सिंहासनं गजः । हंसो मयूरो जिह्वा च दशनः खड़्ग एव च । पुत्रिका चामरं शैलः पुष्पमाला भुजङ्गमः । त्रिंशदेतानि नेत्राणां खड़्गानां कथितानि वै” । त्रिंशदरिष्टानि “छिद्रं काकपदं रेखाभिन्नं भेकश्च मूषिकः । विड़ालः शर्करा नीली मशको भृङ्गसूचिके । त्रिविन्दुः कालिका दारी कपोतः काक एव च । खर्परः शकली क्रोड़ी कुशपत्रक जालिके । करालकङ्कखर्जूरशृङ्गपुच्छखनित्रकम् । लाङ्गलं वड़िशाख्यञ्च मुनिना तत्त्ववेदिना । प्रोक्तान्ये- तान्यरिष्टानि खड़्गानां त्रिंशदेव हि” । द्विविधा भूमिः “दिव्यभौमविभागेन भूमिस्तु द्विविधा भवेत्” । अष्टधा ध्वनिः । “हंसकांस्याभ्रढक्कानां काकतन्त्री खराश्मनाम् । ध्वनयोऽष्टविधाः प्रोक्ता नागार्जुन

पृष्ठ ३२४४

मुनेर्मताः” । द्विविधं मानम् । “उत्तमाधमभेदेन मानं तद्द्विविधं भवेत् । इति प्रोक्तानि सूत्राणि खड़्गानां ज्ञानहेतवे । एतानि तत्त्वतो ज्ञात्वा भवेन्नृपतिपूजितः” सूत्राध्यायः । “तत्र प्रथमतो- ऽङ्गानां लक्षणानि निवोधत” । लौहदीपे “रूप्यपत्र- समां भूमिरङ्गं श्वेतं प्रतीयते । ऊर्द्धं तत्तु महामूल्यं रूप्यवज्रमुशन्ति तम् । एष खड़्गवरो दद्या- ल्लक्ष्मीमायुर्यशो बलम् १ । स्वर्णरेखाबली तन्वी यद्भूमौ निकषोपमा । स्वर्णवज्रमिति प्राहुरायुर्लक्ष्मी जयप्रदम् २ । गजशुण्डाकृतिर्भूमौ कृष्णायामङ्ग- सम्भवः । गजवज्रमिति प्राहूरक्तस्पर्शे तु तद्विशेत् । ज्वरादिव्याधिशमनं तस्य प्रक्षालनाम्भसा । अपिक्षीणोपि भूपालस्तद्वीर्य्यात् साधयेन्महीम् ३ । एरण्ड- वीजप्रतिममङ्गं भूमिः सितेतरा । उर्वारुकमिदं नाम्ना शत्रुदर्पक्षयङ्करः । एतस्य स्पर्शमात्रेण नरः सम्यग्विमुच्यते । महिषाख्यमिदं वज्रं केचिदाहुर्मनी- षिणः ४ । अङ्गं दमनपत्राभं खड़्गे यस्मिन् प्रतीयते । विद्याद्दमनवज्रञ्च तज्ज्ञेयं द्बिविधं बुधैः । नीला शुभ्रा भवेद्भूमिस्तत्र नीला गरीयसी । तस्मिन् पर्य्युषित तोयं गन्धे दमनकोपमम् । तत्प्रभावान् महीपालः कृत्स्नां पृथ्वीं हि साधयेत्” ५ । शार्ङ्ग- धरीये “एका स्थूला सिता रेखा भूमिर्न्नीला दृढ़ा यदि । स्थूलाङ्गमङ्ग वज्रं तद्विद्याल्लक्ष्मीयशःप्रदम् । एतत्क्षते भवेच्छोथः स्थूलश्चिरतरस्थितिः । एतं महान्तमपरे वदन्ति स्वड़्कोविदाः ६ । घृष्टायां दृश्यते भूमौ अङ्गञ्च प्रतिविम्बितम् । अङ्गवज्रं भवेत्तस्य द्विधा भूमिः सिताऽसिता ७ । लौहप्रदीपे “निरङ्गं रूप्यपत्राभमीषन्मणिनिभञ्च यत् । दुर्लभं तन्महामूल्यं कांन्तलौहं प्रचक्षते । कृष्णा भूमिर्भवेत् स्वच्छा पीता वज्राङ्गसंङता । कृष्णवज्रमिति प्राहु- स्तत्क्षते मोह उच्यते । कृष्णा भूमिः सुवर्ण्णाभमी- षच्छुक्लाङ्गसङ्गतम् । डाहुलीवज्रकं विद्यात् कालसंज्ञमथापरे ८ । अरुणं सूक्ष्ममूर्द्धञ्चेदङ्गं भूमिः सितेतरा । अरुणाख्यमिदं वज्रं शत्रुदर्पनिसूदनम् । सूर्य्यांशुस्पर्शमात्रेण वह्निरूपां वहेत् शिखामु तस्य स्पर्शनमात्रेण पद्मकोषः स्फुटेन्निशि । दुर्ल्लमं तन्मनु- ष्याणां भाग्यैः कुत्रापि लभ्यते । तदयाजनसहस्रस्या- रिष्टं नाशयति ध्रुवम् ९ । श्वेतास्तिस्रो यदा रेखा

आमूलादुपलक्षिताः । श्वेताङ्गमिति तद्विद्याद्यशोलक्ष्मी बलप्रदम् १० । अम्भोजदलसङ्काशमङ्गं भूमिः सिते- तरा । अम्भोजवज्रं तज्ज्ञेयं कथितं मुनिपुङ्गवैः ११ । अङ्गं यस्य गदाकारं भूमिश्चैव सितेतरा । गदावज्रमिदं ब्रूयात् तत्क्षते शूलसम्भवः १२ । अङ्गं कृष्णतिला- कारं भूमिश्चैव सिताऽसिता । तिलवज्रमिदं ज्ञेयं लक्ष्मीबलयशःप्रदम् । तत्क्षते तिलतैलाभा वसा प्रच्यवतेऽधिकम् १३ । धूम्रवर्णा भवेद्भूमिरङ्गं वह्निशिखोपमम् । अग्निवज्रमिदं ज्ञेयं शत्रूणां दाहकारकम् । अत्र शीतोदकं न्यस्तं तप्तं भवति च क्षणात् । शाणे वह्निं वमेद् यस्तु तथा सूर्य्यांशु सङ्गमात् । तत्क्षते बलवान् दाहो दग्धवच्च व्रणो भवेत् । एतत् परमभाग्येन लभ्यते धरणीतले १४ । भूमिः सिताऽसिता वापि अङ्गञ्चेत् पिप्पलीप्रभम् । कणावज्रमिदं ज्ञेयमन्तर्दाहस्तु तत्क्षते १५ । कृष्णा भूमिर्यदीयाङ्गे दृश्यते ग्रन्धिसञ्चयः । ग्रन्थिवज्रमिदम् ज्ञेयं वैरिपक्षविनाशनम् । तत्क्षते बलवान् दाह स्तृषा च ज्वर एव च १६ । शालपर्णी दलाकार- मङ्गं कृष्णासिपुत्रिका । स्थिरावज्रमिदं प्राहुस्तत्क्षते वेपथुर्भवेत् १७ । यदा तित्तिरिपक्षाभमङ्गं भूमिः सितेतरा । एतत्तित्तिरिवज्रं स्यात् तत्क्षते बहुधेर्म्मकम् १८ । वनमालासमा यस्मिन् माला खड़्गे प्रदृश्यते । मालाङ्गवज्रं तद्विद्यात्तत्तोयं गन्धवद्भवेत् । अत्र तप्तोदकं न्यस्तं शीतं भवति तत्क्षणात् । एष दाहपरीतानामतिपित्तहतात्मनाम् । भवेत् परमभैषज्यं भाग्येनैतद्धि लभ्यते १९ । यदा जीवकसङ्काशमङ्गं भूमिः सिताऽसिता । एतज्जीवकवज्रं स्यात् तत्क्षते तत्क्षणाज्ज्वरः २० । भूमिः सिताऽसिता क्षेत्रे स्वाङ्गं भृङ्गाभमिष्यते । तत्र चेन् मधु विन्यस्तं शोषामाप्नोति केवलम् । एतद्भ्रमरवज्रं स्यात्तत्क्षते स्याद्विसूचिका २१ । ऊर्द्ध्वगं कपिलाभासमङ्गं यस्मिन् प्रतीयते । ऊर्द्ध्ववज्रमिदं प्राहुर्विषवेगनिसूदनम्” । लौहप्रदीपे “ऊर्द्ध्वगं कपिलाभासमङ्गं यस्मिन् प्रतीयते । लाङ्गलाङ्गन्तु तद्विद्यात् स्पर्शे तस्याऽहिनाशनम् २२ । अङ्गं मरीच- सङ्काशं भवेद्भूमिः सितेतरा । मरिचाङ्गमिदं वज्रं तत्क्षते कटुरक्तता । तत्प्रक्षालनतोयेन नश्यन्ति पीनसादयः २३ । यदा सर्पफणाकारमङ्गं भूमिस्तु निर्मला । भुजङ्गवज्रं तद्विद्यात्तत्क्षते विषबद्रुजा ।

पृष्ठ ३२४५

तस्य स्पर्शनमात्रेण भेकः प्राणैर्विमुच्यते । एकस्यास्य प्रसादेन कृत्स्नां शास्ति महीं नृपः २४ । यदाऽश्वखुर- सङ्काशमङ्गं भूमिस्तु निर्मला । अश्वाङ्गमिति तं विद्यात् खड़्गं परमदुर्लभम् । तस्य संयोगमात्रेण वाजी- मन्दीऽपि धावति । तस्य क्षालनतोयेन हयानां रोगनाशनम् । एतत्क्षते भृशं मूर्च्छा दाहश्च भ्रम एव च २५ । मयूरपिच्छसदृशमङ्गं भूमिः सितेतरा । बर्हाङ्गमिति तं विद्यात्तत्क्षते वान्तिरिष्यते । सर्पाणा- मिह सर्वेषामस्य स्पर्शासहिष्णुता । एतदेव नृपतिभि- र्भाग्यैः कुत्रापि लभ्यते २६ । भूमिरञ्जनशुङ्काशा- धारा चास्य सिता भवेत् । अञ्जनाख्यमिदं प्रायः सर्व- दैवोपलभ्यते” । लौहप्रदीपे “धारा शुभ्रा भवेद्यस्य भूमिः कज्जलसन्निभा । कृष्णमङ्गैश्चितं वापि विद्यात् कज्जलवज्रकम् । मधुवर्णसमा भूमिरङ्गं वा मधुविन्दुवत् । क्षौद्राख्यमिति जानीयात् जयलक्ष्मीयशःप्रदम्” । शार्ङ्गधरीये “निम्नकक्षो भवेद् यत्र रात्रिन्दिवविलेपितः । मधुरो मधुवर्णाभः स खड़्गो देववल्लभः । विशेषाच्चात्र रज्यन्ति सततं मक्षिकादयः” । “आसीमकोणिका यस्य क्षुद्राङ्गं कुण्डलीकृतम् । क्षुद्रवज्रकनामानं प्राह नागार्जुनो मुनिः । इदं कुण्डलवज्रञ्च प्राह लौहार्णवे मुनिः । अस्य क्षतेषु वलवान् दाहो मदविशेषितः २९ । यदङ्गं मक्षिकाकारं भूमिश्चैव सिताऽसिता । स्नेहं शुष्यति वैवात्र मक्षिकाङ्गं तमादिशेत् ३० । अङ्गं यदा तुषाकारं या च भूमिः सिताऽसिता । तुषबज्र- मिदं ख्यातं प्राह नागार्जुनो मुनिः ३१ । अङ्गं यवफलाकारं भूमिः कृष्णा सिता तथा । यवाङ्गमिति तं विद्यात्तत्स्पर्शे कण्डुसम्भवः । एष खड़्गाधम- स्त्याज्यो यदीच्छेद्भूतिमात्मनः ३२ । अङ्गं व्रीहि प्रसूनाभं भूमिर्ध्रूम्रा क्षते ऽतिरुक् । तद्व्रोहिवज्रं जानीयाच्छत्रूणां भयबर्द्धनम् ३३ । अतसीफलसङ्काश- मङ्गं भूमिः सिताऽसिता । अतसीवज्रमाहुस्तं तत्क्षते शिरसोरुजा ३४ । यदा सर्षपवीजाभमङ्गं भूमिः सिताऽसिता । खरधारः खरस्पर्शः सर्षपाङ्गः सदुर्ल्लभः ३५ । सिंह्याकारं भवेद्यस्य भूमिर्यस्य सिताऽसिता । सिंहीवज्रन्तु तद्विद्यात्तत्क्षते प्रलपेन्नरः । एतद्धावन- तोयेन कासरोगापनाशनम् ३६ । अङ्गं तण्डुल- सङ्काशं भूमिर्ध्रुम्रा सिताऽसिता । तण्डुलाङ्गमिमं

विद्याद्यशःश्रीबलवद्धनम् । एतत्पर्य्युषितं तोयं तण्डुलोदकसन्निभम् । अस्य प्रभावान्मनुजोभ्रष्टां हि लभते श्रियम् ३७ । अङ्गञ्चेद्गोक्षुराकारं भूमि- राघातनिःसहा । खड़्गाधममिदं विद्याद्गोवज्रं नाम नामतः ३८ । स्थूला दीर्घाः सिराः कृष्णा भूमि- श्चैव सिताऽसिता । सिराङ्गमिति तं ब्रूयादेनं खड़्गाधमं बुधाः ३९ । शिवलिङ्गाकृतिश्चाङ्गे धारा- चैव सिताऽथवा । शिवाङ्गमिति तं ब्रूयाच्छत्रूपक्ष- निसूदनम् ४० । यदा व्याघ्रनखाकारमङ्गं भुमिस्तु पिङ्गला । नखवज्रमिदं विद्यात् तत्क्षते श्वयथुर्भवेत् । एतदामिषसंस्पर्शात् प्रविशेत् स्वयमेव हि ४१ । ग्राह पुच्छीपमन्त्वङ्गं भूमिर्धूम्रा खराकृतिः । ग्राहाङ्गमिति जानीयाच्छत्रुवंशोपनाशनम् । अस्य स्पर्शनमात्रेण जीवन्मत्स्या जहत्यसून् ४२ । यदा मनुजनेत्राभ- मङ्गं भूमिः सिताऽसिता । नेत्राङ्गमिति जानीयात् संग्रामे विजयप्रदम् । एतद्धावनतोयेन नूनमन्धोऽपि पश्यति ४३ । अङ्गं केशसमं यस्य भूमिर्धूम्रा सिताऽ- सिता । केशाङ्गमिति जानीयात् क्लेशदुःखभया- पहम् ४४ । निरङ्गं स्थूलप्रकृतिमुपलाङ्गं विदुर्वुधाः । एतद्धि प्रायशो लोके दृश्यते द्विजसत्तम”! ४५ । पद्म- पुराणे “निरङ्गा निशिता धारा शाणे वह्निं वमत्यपि । द्रोणीवज्रमिदं ज्ञेयं पृथिव्यां नातिदुर्लभम् ४६ । अङ्गं काकपदाकारं भूमिराघातनिःसहा । एष खड़्गाधमस्त्याज्यो काकाक्षो भूतिमिच्छता ४७ । यदा कपालमङ्गेषु दृश्यते स्पर्शतः खरम् । एतद्धि दुःख- जनकं कपालाङ्गं बुधस्त्यजेत् ४८ । तन्वी पत्रा बलीतुल्या सुवर्ण्णाङ्गाऽसिपुत्रिका । पत्रवज्रकमाहुस्तमा युर्वेदविदो जनाः” । लौहार्णवे “सुपर्णसन्निभा भूमिरङ्गं कालं प्रतीयते । तत् पत्रवज्रं काकस्य सुपर्णमुपजायते ४९ । तुवरीदलसङ्काशमङ्गं यस्मिन् प्रतीयते । तुवरीवज्रमाहुस्तं तत्क्षते शिरसो भ्रमः । एष खड़गाधमस्त्याज्यो यदीच्छेज्जीवनं निजम् ५० वेम्बीदलसमा भूसिरङ्गं विम्बीफलोपमम् । विम्बी- बज्रन्तु तद्विद्यात्तज्जलं तिक्तमुच्यते । पित्तश्लेष्मविका- राणां प्रशमाय प्रयुज्यते ५१ । प्रियङ्गुसदृशन्त्वङ्गं भूमिश्च कपिलाकृतिः । फलीवज्रमिदं प्रोक्तं शाणे धूम्रं वमत्यपि ५२ । अङ्गं सर्षपपुष्पाभं भूमिश्चैव सिताऽ- सिता । एतत् सर्षपवज्रं स्यात् शाणे वह्निं वमत्यपि ।

पृष्ठ ३२४६

अपि कुण्डलिकां याति एतदत्यन्तकोमलम् । एतत्- प्रसादात् क्षितिपः कृत्स्नां साघयते महीम् ५३ । नीलीरससमा भूमिरङ्ग नीलीतरङ्गवत् । नीलोवज्र- मिदं दृष्टं शाणे वह्निशिखां वमेत् । एष खड़्ग- वरोनृणामरिष्टभयनाशनः ५४ । रक्तास्तिस्रो महारेखा भूमिश्चैव सिताऽसिता । रक्ताङ्गमिति जानीयाद्वैरिपक्ष विनाशनम् । शाणेन यस्तु रक्तां वा नीलां वा वमते शिखाम् । रक्तस्पर्शनमात्रेण स्वयमेव निकृन्तति । क्षतेऽस्य रक्त थुस्तृषा दाहश्च जायते ५५ । अङ्गं वचादलसमं भूमिश्चैव सिताऽसिता । वचावज्रमिदं ज्ञेयं तत्क्षताद्विषनाशनम् । एष खड्वरो राज्ञा साधनीयः प्रयत्नतः ५६ । रसोनादुत्तमं ह्यङ्गं भूमिस्तस्य दलोपमा । रसोनवज्रं जानीयात् शाणे वह्निं बमत्यपि । अस्य धावनतोयेन आमवातविनाशनम् ५७ । निरङ्गा निर्मला भूमिर्द्धारा तीक्ष्णा खरः स्वरः । सुमना वज्रमेतत् स्याद्भुवि नात्यन्तदुर्लभम् ५८ । जिङ्गिनी सदृशी दीर्घा यस्या रेखा सुविस्तरा । जिङ्गीवज्रमिदं नाम सर्वकामार्थसाधनम् ५९ । अङ्गं शमीपत्रसमं भूमिर्धूम्रा सिताऽसिता । शमीवज्रमिदं ज्ञेयं शनैश्चर मुदावहम् । शाणेषु वमते वह्निं सहते वह्निपीड़- नम् ६० । रोहितशल्कसदृशमङ्गं भूमिः सिताऽसिता वापि । धूम्रा गम्भीरस्वरयुक्ता धारा तीक्ष्णाऽसिता भवेद्रेखा । रोहिताख्यमिदं वज्रं सर्वारिष्टविनाशनम् । वह्निसंस्पर्शमात्रेण किञ्चिच्चिमिचिमायते । इत्ययं दुर्लभः खड्गो देवानामपि कथ्यते ६२ । शफरीवल्क- लाकारमङ्गं भूमिः सिताऽसिता । प्रोष्ठीवज्रमिदं प्रोक्तं न्यस्तं तरति वारिणि । एष खड्गोत्तमो राज्ञां विपक्षकुलनाशकः । कदाचिल्लभ्यते भाग्यैर्लभ्यते तेन वै मही ६२ । अङ्गं मारिषपत्राभं भूमिः स्याद्विषम- च्छविः । इत्ययं मारिषाङ्गः स्यात् पृथिव्यां नाति- दुर्लभः ६३ । भृङ्गराजस्य पुष्पाभमङ्गं भूमिर्दलप्रभा । आघातं सहते नैव एष खड्गाधमो मतः ६४ । घारा तीक्ष्णा खुराकारा भूमिरङ्गविवर्जिता । आघातं सहते घोरं शाणे वह्निं वमत्यपि । खुराङ्गमिति जानीयात् पृथिव्यां नातिदुर्लभम् ६५ । निर्मला सरला भूमिर्भवे- च्चैव कदा कदा । मन्दा तीब्रा भवेद्धारा तड़िद्वज्रस्य लक्षणम् ६६ । नीलाञ्जनसमा भूमिरङ्गं जलतरङ्ग- वत् । मेघाङ्गभिति जानीयाच्छाणे शीतं भवत्यपि ।

एष खड़्गाधमस्त्याज्यो यदीच्छेद्भूतिमात्मनः । भर्त्तुः प्रतापं शमयेद्रविविम्बं यथा घनः ६७ । मन्दा धारा भृशं गाढ़ा भूमिरङ्गविवर्जिता । पर्वताङ्गमिदं नाम सर्वत्रैवोपलभ्यते ६८ । अङ्गं गुञ्जाफलसमं भूमि- र्मीनदलोपमा । गुञ्जावज्रमिदं पृष्ठं तप्तं भवति घर्षणे । शाणे सिन्दूरसङ्काशं रजोवमति चासकृत् । एष खड़्गवरो राज्ञा भाग्यादेवोपलभ्यते । अस्य प्रभावात्तन्नास्ति यन्न साधयते नृपः ६९ । अङ्गं तनु शराकारं भूमिश्चैव सिताऽसिता । धारा तीक्ष्णा च वमति शाणे वह्निसमाः शिखाः । शरवज्रमिदं ज्ञेयं राज्ञां बाञ्छितसिद्धये ७० । दूर्व्वादलनिभा भूमिर्धारा तीक्ष्णा खरः स्वरः । शाणेन वमते वह्निं दूर्व्वावज्रं सुदुर्लभम् ७१ । अङ्गं विल्वदलाकारं भूमिश्चैव सिता- ऽसिता । विल्ववज्रमिदं शाणे नीलपीते वमेच्छिखे । एष खड़्गवरः प्रोक्तः शत्रूणां कुलनाशनः ७२ । मसूरदलसङ्गाशा भूमिरङ्गं मसूरवत् । मसूराङ्गमिदं शाणे रजो वमति चारुणम् ७३ । शणपुष्पनिभा रेखा दीर्घा भूमिः सितेतरा । शणाङ्गमिति जानी- यात् खड़्गं परमदुर्लभम् ७४ । शटीदलसमा भूमि रङ्गं तत्कुसुमोपमम् । शटीवज्रमिदं प्रायो लभ्यते गुणवत्तरम् ७५ । मार्जाररोमसदृशमङ्गं भूमिः सिते- तरा । मार्जाराङ्गमिदं नाम्ना रोगशोकभयावहम् । एष खड़्गाधमस्त्याज्यो यदीच्छेद्भूतिमात्मनः ७६ । केतकीपत्रसदृशमङ्गं यस्मिन् प्रतीयते । विद्यात् केतक- वज्रं तत् वाराणससमुद्भवम्” ७७ । लौहप्रदीपे “अङ्गं मूर्वातन्तुनिभं भूमिर्मूर्वादलच्छविः । शाणेन वमते शुक्लां शिखां मौर्वी भवेत्ततः । मौर्व्यङ्गमिदमुत्कृष्टं यशःकीर्त्तिबलावहम् ७८ । लिङ्गं तीक्ष्णं खरं गाढ़ं शाणे वह्नेर्वमेत् कणम् । छिनत्त्यन्यविधं लौहं वज्राङ्ग- मिति तद्वदेत् ७९ । कलायपुष्पसदृशमङ्गं भूमिः सिताऽसिता । कलायवज्रं जानीयात् तत्क्षते पाक इष्यते ८० । अङ्गं चम्पकपुष्पाभं भूमिः कृष्णा तथा सिता । शिखां शाणे वमेच्छीतं तिक्तं तस्य जलं मवेत् इदं चम्पकवज्रं स्यात् सर्वत्र विजयप्रदम् ८१ । अङ्गं बलादलसमं भूमिः शुक्ला तथेतरा । बलावज्रमिदं ज्ञेयं नानाभावं भद्वेद्रुतम् । इत्ययं वातरोनाणां नाशने परमौषधम् ८२ । अङ्ग वटारोहसमं भूमिर्वटदल- च्छविः । वटवज्रमिदं ज्ञेयं खरं खड़्गाधमं बुधैः ।

पृष्ठ ३२४७

एतस्य स्पर्शमात्रेण नरोमुच्येत सम्पदा ८३ । वंशनीली समा भूमिः खरधारा सिताकृतिः । वंशाङ्गमिति जानीयाद्वंशवृद्धिकरं परम् ८४ । भूमिःसालदलाकारा अङ्गं लघु सितासितम् । सालाङ्ग एष खड़्गः स्यात् पूज्यः सर्वार्थदायकः । अयं शाणे वमेद्वह्निं धारा चाप्यथ वा भवेत् ८५ । भूमिः सिताऽसिता वापि अङ्गं ज्येष्ठीसमं लघु । ज्येष्ठीवज्रमिदं निन्द्यं न स्पृश्यं वा हितेच्छुभिः ८६ । पुराणजालसदृशमङ्गं भूमिः सिताऽसिता । जालवज्रमिदं पूज्यं शत्रूसम्पत्तिनाशनम् । यदि शाणे वमेन्नीलां शिखां वह्निं वमेच्च वा । तदैष दुर्लभः खड़्गो ह्यन्यथा भयहेतुकः ८७ । अङ्गं पिपीलिकाकारं भूमिर्धूम्रा तथा सिता । पिपीलिकाङ्ग इत्येष तत्क्षते कण्डुसम्भवः । स्वयं यदि भवेद्धूम्रः शाणे पूज्यतमस्तदा ८८ । नलपत्रसमा भूमिरङ्गन्तत्कुसुमोपमम् । नलाङ्गमिति जानीयाद्भर्तुः सर्वार्थसाधकः ८९ । निरङ्गा निर्मला भूमिर्वृष्टं घृष्टं वमेद्रजः । दृढ़ा धारा भृशं स्थूला- आघातं सहते न च । रजोवज्रमिदं निन्द्यं शत्रूणां विजयावहम् ९० । कुष्माण्डवीजसदृशमङ्गं भूमिः सिताऽसिता । कुष्माण्डवज्रं जानीयात्तत्क्षते वेगनि- ग्रहः ९१ । अङ्गं नृरोमसदृशं भूमिर्धूम्रा सितासिता । रोमाङ्गमिति जानीयात्तत्क्षते पिड़कोद्गमः ९२ । भूमिः स्नुहीदलाकारा अङ्गं तत्कण्टकोपमम् । धारा तीक्ष्णा- रवस्तीक्ष्णो लघु मानं खरा स्पृशा । स्नुह्यङ्गः खड्ग इत्येष तत्क्षते दाहतृड्भ्रमः । मुखाक्षिकर्णनासानां दाहः पाकश्च जायते । अयं यदि च सर्पाणां फणासूपरि विश्यते । फणा विदारमाप्नोति सर्पोलोटयते शिरः । अस्य धावनतोयेन कुष्ठरोगविनाशनम् ९३ । कर्कन्धू दलपृष्ठाभा भूमिरङ्गन्तु तत्समम् । कर्कन्धूवज्रं जानीयात् तत्क्षते दाहनाशनम् । एष खड्गाधमस्त्याज्यो जेतव्या यदि विद्विषः ९४ । अङ्गं बकुलपुष्पाभं भूमि- स्तत्फलसन्निभा । वकुलाङ्गमिदं पुण्यं शाणे सुरभि- गन्धवत् । तन्नास्ति जगतीमध्ये यदनेन न साध्यते ९५ । अङ्गं सम्मिश्रितं यस्मिन्न किञ्चिद्व्यक्तमीक्ष्यते । सर्वेषां दर्शनं वापि तीक्ष्णा धारा खरः स्वरः । एष काञ्जिक- वज्रः स्याद्यत्नादेवोपलभ्यते । नैनं प्राप्यापि वर्द्धन्ते शेषाश्चित्रादयोपि च ९६ । भूमिः कृष्णा निरङ्गा चेद्धारा तीक्ष्णा दृढ़ापि च । आघातं सहते घोरं रक्तं स्पर्शेन या

विशेत् । शाणेन वह्निं वमति ध्रुवं वाप्यतिघर्षणात् वा महिषाङ्गः स वै खड्गः पृथिव्यां नातिदुर्लभः ९७ । अत्यन्तनिर्मला भूमिः शरीरं प्रतिविम्बितम् । धारा तीक्ष्णा स्वरस्तीक्ष्णः स्वच्छाङ्गं तद्विनिर्दिशेत् ९८ । तस्मिन् यदा भवेद्रेखा ऋज्वी ऋज्वाख्यकं तदा ९९ । अस्मिन्नपि भवेद्वक्रा रेखा वक्राभिधन्तु तत् १०० । एतच्छतकमुद्दिष्टं खड़्गानां प्रवरं बुधैः । प्रायशो लभ्यते लोके यदि सर्वगुणावहम् । इतीदं निखिलं प्रोक्तं वज्राणां लक्षणं मया । प्रयत्नैर्लिखितं व्यक्त सर्वेषां हितकाम्यया । इतः परन्तु लौहानां लक्षणं यत्र लक्ष्यते । तस्य दासो भवाम्येष प्रतिज्ञेति कृता मया । द्विलिङ्गमिश्रमालोक्य मिश्राङ्गमिति निर्द्दिशेत् । सर्वेषा मङ्गमालोक्य सर्वाङ्गमिति निर्दिशेत्” । अङ्गाध्यायः । खड़्गस्य रूपाणि यथा । “नीलीकलायकुसुमच्छविगृञ्ज- नाभा या चेन्द्रनीलमणिकाचमणिप्रभा च । भूमिश्च या मरकतप्रतिमावभासा खड़्गस्य नीलमिति रूपमिदं वदन्ति । तत्र चेन्निन्दितान्यङ्गान्यरिष्टानि बहून्यपि । दृश्यन्ते बहुदोषाश्च तथापि गुणवत्तरम् १ । या कालकाम्बुदमसीरसकालसर्पगाढ़ान्धकारकचभा- रसमा विभाति । भूमिश्च या भ्रमरबन्धुसमा- वभासा खड्गस्य कृष्णमिति रूपमिदं वदन्ति । अत्र नेत्राणि सम्पत्त्यै अरिष्टान्यशुभाय च । साधारणमिदं रूपं प्राह नागार्जुनो मुनिः २ । या प्रावृषेण्यनवभेकसमानवर्णा गोमेदरत्नसदृशी च तु यस्य भूमिः । खड़्गस्य पिङ्गमिति रूपमिदं वदन्ति भर्त्तु- र्यशोबलधनक्षयकारणाय ३ । या मन्दधूमसदृशी च शिरीषपुष्पतुल्या विभाति मलिनापि च खड़्गभूमिः । नागार्जुनो वदति धूम्रमिदं हि रूपं भर्त्तुर्यशोबल- धनावलिवर्द्धनाय ४ । द्विरूपं मिश्रितं कृत्वा सङ्करं प्रवदेद्बुधः । त्रिभीरूपैः समेतन्तु खड़्गं त्रिपुरसंज्ञितम् । रूपैश्चतुर्भिः संयुक्तं चतुरं खड्गमुत्तमम्” । रूपाध्यायः “जातिश्चतुर्विधा प्रोक्ता खड्गानां या पुरा मया । सम्प्रत्यपि प्रयत्नेन तासां लक्षणमुच्यते । शुद्धाङ्गः शुद्धवर्णश्च सुनेत्रः सुस्वरश्च यः । मृदुस्पर्शः सुसन्धेय- स्तीक्ष्णधारो महागुणः । खड़्गं व्राहणजातिं तं प्राह नागार्जुनो मुनिः । अस्य क्षते भवेच्छोथो थोरः सर्वाङ्गगोचरः । मूर्च्छा पिपासा दाहश्च ज्वरा मृत्युश्च जायते । अघृष्टं त्रिफलाकलकमर्द्धरात्रिन्दिवोषि-

पृष्ठ ३२४८

तम् । मलिनत्वं न सन्धत्ते निर्मलं कुरुते परम् । तरुणादित्यकिरणस्पर्शादेव तृणे स्थितः । दहेत् सर्वं न तु करं पुरुषस्य हि धारिणः । गायत्र्युच्चारमात्रेण खरतां व्रजति स्फुटम् । एष खड़्गवरः सर्व- मरिष्टं नाशयेद्ध्रुवम् । अस्य प्रसादात् पुरुषस्त्रिलोक- मपि साधयेत् । तस्मादेष मनुष्याणां सुलभो न हि भूतले । दृश्यते प्रायशः स्वर्गे कुशद्वीपे हिमालये १ । धूम्रवर्णं महासारं तीक्ष्णधारं खरस्वरम् । सर्वा- घातसहं सर्वनेत्रवर्णस्वराकरम् । खड़्गं क्षत्त्रिय- जातिं तं जानीयात् खड़्गकोविदः । अस्य क्षते भवेद्दाहस्तृषा दाहो ज्वरो भ्रमः । मृत्युश्च जायते शाणे वमेद्वह्निकणान् बहून् । संस्कारे चाप्यसंस्कारे नैर्मल्यं तस्य लक्ष्यते । शाणेऽप्यशाणे खरता मूर्द्ध्नि चात्यन्ततीक्ष्णता । रक्तस्पर्शनमात्रेण विशेदन्तरमन्तरम् । अयं खड्गवरः पूज्यो मनुष्यैरपि लभ्यते २ । नीलवर्णः कृष्णवर्णः संस्कारे निर्मलो भवेत् । शाणेन खरता चास्य खाततुल्यं निकृन्तति । वैश्यजातिरयंखड़्गः क्षते त्वङ्मात्रदर्शनम् । नात्युत्कृष्टो नातिहीनः सर्वत्रै- वोपलभ्यते ३ । सजलाम्भोदसङ्काशः स्थूलधारो मृदु- स्वरः । संस्कारे चैव मलिनः शाणे चापि खरेतरः । शूद्रजातिरयं खड़्गः क्षते नाल्पाऽपि वेदना । दूरा- देषोऽधमस्त्याज्यो यदीच्छेद्धितमात्मनः । प्रायशः सर्वलोकेषु ह्ययमेवोपदृश्यते ४ । द्वयोर्लक्षणमालोक्य जारजं खड़्गमादिशेत् । त्रयाणां लक्षणेनैव त्रिजातिं खड़्ग- मादिशेत् । चतुर्णां लक्षणेनैव जातिसङ्कर उच्यते” । अथ त्रिंशन्नेत्राणां लक्षणानि “चक्राकारं यदा नेत्रं खड़्गस्याङ्गे प्रदृश्यते । तं चक्रनेत्रं जानीयात् भर्त्तुः सर्वार्थसाधनम् । अनेनैकेन खड़्गेन कृत्स्नां साधयते महीम् १ । प्रफुल्लपद्मसङ्काशं नेत्रं पद्म- दलोपमम् । यदि वा दृश्यते खड़्गे पद्मनेत्रं समादिशेत् । अयं खड़्गवरो यत्र तत्रैव कमलालया २ । ऊर्द्ध्वा स्थूला यदा रेखा गदाकारा प्रतीयते । गदानेत्र- मिटं विद्धि सर्वशत्रुनिसूदनम् ३ । शङ्खाकारं यदा नेत्रं खड़्गमध्येऽभिदृश्यते । शङ्खनेत्रमिदं सर्वदेवाना- मपि दुर्लभम् ४ । डमरुप्रतिमं नेत्रं यस्य भूमौ प्रतीयते । सर्व्वार्थसाधकं खड़्गं तं विद्यात्विजयप्रदम् ५ । धनुः- स्वस्यपं यन्नेत्रं धनुर्नेत्रमुशन्ति तम् । तस्य स्पर्शनमात्रेण मन्दोऽपि प्रमुखायते । अयं निशीथे विजने खड़्गो

झनझनायते ६ । यन्नेत्रमङ्कुशाकारं तं विद्याद्गुणव- त्तरम् । खड़्गमङ्कुशनेत्राख्यं भर्त्तुः सर्वार्थसाधकम् । अलक्ष्मीपापरक्षोघ्नं कृत्याग्रहनिवारणम् ७ । छत्रा- कारं यदा नेत्रं छत्रनेत्रं वदन्ति तम् । अस्य प्रभावात् क्षीणोऽपि सार्वभौमो भवेन्नृपः । दीनोऽपि च सुखी भूयात् सुखी भूयान्महेश्वरः । महेश्वरोऽपि सचिवः सचिवो मण्डलेश्वरः । मण्डलेशश्चक्रवर्त्ती भवेदत्र न संशयः ८ । पताकाकृति नेत्रञ्चेत् सर्वसम्पत्तिकारकम् । पताकानेत्रमाहुस्तं संग्रामविजयप्रदम् ९ । नेत्रं वीणाकृति यदा वीणानेत्रमुशन्ति तम् । निशीथे विजने खड़्गो वीणावत् स्वनमावहेत् । अस्य प्रभावात् स्वर्वेश्या अपि वश्या भवन्ति हि १० । मत्स्याकृति यदा नेत्रं मत्स्यनेत्रमिमं विदुः । अस्य प्रभावात् क्षितिपः कृत्स्नां साधयते महीम् ११ । शिवलिङ्गसमं नेत्रं लिङ्गनेत्रमिमं विदुः । मर्त्तुः सर्वार्थसंसिद्ध्यै शत्रूणां नाशनाय च । वामपार्श्वे तु यात्रायां धर्त्तव्योऽयं तथा रणे १२ । ध्वजाकारं तु यन्नेत्रं ध्वजनेत्रं वदन्ति तम् । अस्य प्रभावात् भूपालः समग्रां लभते श्रियम् १३ । यस्यार्द्धचन्द्रप्रतिमं नेत्रं स त्वर्द्धचन्द्रदृक् । तस्य धारणतो भूपोधरां कृत्स्नां लभते वै १४ । यन्नेत्रं कलसाकारं कलसाख्यं तमादिशेत् । तस्य प्रभावात् सकलां भूमिं भूपो लभेत वै १५ । शूलाकृति यदा नेत्रं शूलनेत्रं वदन्ति तम् । सर्वार्थसाधकः सर्वारिष्टाऽनिष्टप्रणा- शनः १६ । शार्दूलनेत्रं तं विद्यात् शार्दूलाकृति- नेत्रतः । शत्रुश्रेणीविनाशाय संग्रामे विजयाय च १७ । सिंहाकृति यदा नेत्रं सिंहनेत्रमिमं विदुः । अस्य प्रभावात् क्षीणीऽपि कृत्स्नां साधयते महीम् १८ । तत् सिंहासननेत्रं स्यात् नेत्रे सिंहासनोपमे । अस्य प्रभावात् क्षितिपः कृत्स्नां साधयते महीम् १९ । गजाकृति यदा नेत्रं गजनेत्रं वदन्ति तम् । अस्य प्रभावात् क्षिणोऽपि लभते राजसम्पदम् २० । नेत्रं हंसाकृति यदा हंसनेत्रं वदन्ति तम् । अस्य प्रभा- वात् भूपालो यशः प्राप्नीत्यनुत्तमम् २१ । मयूराकृतिके नेत्रे तन्नेत्रमिति निर्दिशेत् । अस्य प्रभावान् मनुजः सर्पदर्पान्निसूदयेत् २२ । जिह्वाकारं यदा नेत्रं जिह्वानेत्रं वदन्ति तम् । संग्रामखर्परेष्वेवं पिवे- द्वैरिशिरोरजः २३ । दन्ताकारं यदा नेत्रं दन्तनेत्रं वदन्ति तम् । अयं रिपुगणं मूर्द्ध्वि चर्वयत्यति

पृष्ठ ३२४९

भैरवम् २४ । खड़्गाकारं यदा नेत्रं खड़्गनेत्रं वदन्ति तम् । अस्य प्रभावान्मनुजस्त्रिलोकीं वशयेदपि २५ । मनुष्यपुत्रिकाकारं पुत्रिकानेत्रमुच्यते । अयं सशैलां सद्वीपां कृत्स्नां साधयते क्षितिम् । न चेयं पुत्रिका किन्तु जयलक्ष्मीरिह स्वयम् । तस्मान्नायं मनुष्याणा- मल्पभाग्येन लभ्यते २६ । चामराकृतिनेत्रत्वात्तन्नेत्र- मिति निर्दिशेत् । अस्य प्रभावात् जायन्ते चामरो- द्धृतसम्पदः २७ । एकाऽनेकशिखे शैलनेत्रे तन्नेत्र- संज्ञकम् । अपि राष्ट्रभये युद्धे विषमे वैरिसङ्कटे । स्थिरी- करीति धरणीं धरणीं पर्वतो यथा २८ । पुष्पमाला- समं नेत्रं पुष्पनेत्रं वदन्ति तम् । अस्य प्रभावात्तु- ष्यन्ति ग्रहाः सर्वाश्च देवताः २९ । भुजङ्गमसमे नेत्रे सर्पनेत्रमिदं मतम् । अयं शत्रूगणं हन्ति यथा मर्त्त्यं भुजङ्गमः ३० । सवर्णमसवर्णञ्च तत् सर्वं द्विविधं भवेत् । सवर्णं शान्तिसम्पत्त्यै रिपुनाशे तथा परम् । द्वयोरेकत्र पृष्ठे च तत् पुनः द्विविधं भवेत् । एकं लोके सुखं, नेत्रं ददाति द्विविधं द्वयोः । मूलमध्याग्रसंस्थानात् तत् पुनस्त्रिविधं मतम् । अग्रे चाग्र्य- फलं ज्ञेयं मध्ये मध्यफलं मतम् । मूले फलं जघन्यं स्यात् प्राह नागार्जुनो मुनिः । एकं द्वे त्रीणि नेत्राणि नात्र संख्याव्यतिक्रमः । एकं धर्मं, स्वर्गकामौ द्वेः त्रीणि च त्रिवर्गकम् । तत् फलानि प्रयच्छन्ति प्राह नागार्जुनो मुनिः । द्विनेत्रमिति जानीयात् स्वसंज्ञां नेत्रयोर्द्वयोः । त्रिनेत्रञ्च त्रिभि- र्ज्ञेयं बहुनेत्रमतः परम् । यथोत्तरं गुणवहं खड़्गमा- हुरनुत्तमम् । दिङ्मात्रमिति निर्दिष्टं नेत्राणां शुभदा- यिनाम् । तीव्राणां मङ्गलानाञ्च दर्शनञ्च शुभावहम् । यथा नेत्रस्य संस्थानं तथाऽरिष्टस्य लक्षयेत् । नेत्रेषु स्थाननियमो नारिष्टे स्थाननिर्णयः । प्रशस्ताङ्गोऽपि यः खड्गोऽरिष्टेनैकेन निन्दितः” । अथ त्रिंशदरि- ष्टानां लंक्षणानि “छिद्रवद्दृश्यते खड्गे स्वभावेन च लक्ष्यते । छिद्रारिष्टमिदं विद्धि भर्त्तुर्वीर्य्यबलापहम् १ । यदा काकपदाकारमरिष्टं दृश्यते क्वचित् । अयं काक पदारिष्टः सर्व्वाभीष्टविनाशनः २ । रेखाकारं यदारिष्टमूर्द्ध्वं वा तिर्य्यगेव वा । रेखारिष्टमिदं विद्धि भर्त्तुवीर्य्यबलापहम् ३ । भिन्नभ्रान्तिकरं पापं भिन्नारिष्टमिदं विदुः । भर्त्तुः कुलं यशो राष्ट्रं नाहत्वा त व्रजेत् स्वयम् ४ । यदा भेकशिरोरूपमरिष्टं दृश्यते

क्वचित् । भेकारिष्टमिदं नाम्ना संग्रामे भयदायकम् ५ । अरिष्टे मुषिकाकारे मुषिकारिष्टमुच्यते । अयं खड़्गा- धमः कुर्य्यात् पत्युः पातालसङ्गमम् ६ । विड़लनयना- कारो विन्दुरेकोऽतिविस्तरः । विड़ालारिष्टमेतत् स्यात् भर्त्तुः सर्वार्थनाशनम् ७ । अरिष्टं शर्कराकारं यदा स्पर्शेन बुध्यते । शर्करारिष्टमेतत् स्याद्धनबुद्धि- विनाशनम् ८ । यदा नीलीरसाभासमरिष्टं दृश्यते क्वचित् । नील्यरिष्टमिदं ज्ञेयं यशोलक्ष्मीविनाश- नम् ९ । अरिष्टे मशकाकारे मशकारिष्टमुच्यते । भर्त्तुः कुलं यशो बुद्धिं धृतिं प्रीतिञ्च नाशयेत् १० । भृङ्गम प्रतिमो विन्दुरेकोऽनेकोऽथ वा यदा । भृङ्गमारिष्ट इत्येष धृतिस्मृतिविनाशनः ११ । सूचीरूपमरिष्टञ्चे- दूर्द्धं वा तिर्य्यगेव वा । सूच्यरिष्टमिदं नाम भर्त्तुः कुलविनाशनम् १२ । त्रयश्चेद्विन्दवो राजन्! पङ्क्तयो विषमेण वा । उपर्य्युपरि वाधोऽधस्त्रिविन्द्वाख्यमरि- ष्टकम् । तस्य स्पर्शनमात्रेण सचेलः स्नानमाचरेत् १३ । कालिकारिष्टमित्येतद्धि धीधृतिस्मृतिनाशनम् १४ । एकत्र यदि नह्येष प्रयत्नेनापि संवृतः । दारीनाममहारिष्टं सर्वाभीष्टविनाशनम् । अनेकगुणसम्पन्नः खड़्गोलोकैर्न गृह्यते १५ । कपोतपक्षप्रतिममरिष्टञ्चेत्तदाह्वयम् । भर्त्तुः कुलं यशो विद्यां बलं बुद्धिञ्च नाशयेत् १६ । काकाकृति यदा रिष्टं काकारिष्टं तदोच्यते । अनेन भर्त्तुः संग्रामे भङ्ग एवोपजायते १७ । अरिष्टे खर्परा- कारे खर्परारिष्टमुच्यते । भर्तुर्यशो बलं वीर्य्यं बुद्धिं प्रीतिञ्च नाशयेत् १८ । यदान्यल्लोहशकलं लग्नं स्यादिव लक्ष्यते । शकलीति स वै खड़्गः सर्वाभीष्टनिसू- दनः १९ । क्रीड़ीमुखसमाकारं यस्यारिष्टं प्रदृश्यते । क्रोड्यरिष्टमिदं नाम भर्त्तुः सर्वार्थनाशनम् २० । कुशपत्रसमाकारं यत्रारिष्टं तु लक्ष्यते । कुशपत्रा- रिष्टमिदं भर्त्तुर्दुःखाय कीर्त्तितम् २१ । यस्मिन्नि- म्नमिवाभाति मध्ये वा दृश्यते क्वचित् । जलारिष्टमिदं नाम भर्त्तुः कुलधनापहम् २२ । एकैक- रेखा दीर्घाग्रा यदा पल्लविनी भवेत् । स्पर्शे नखे करेणेदं करालारिष्टमुच्यते । अयं हि क्षितिपालानां दृष्टियोग्यो भवेन्न हि । दर्शनादेव नश्यन्ति यशोलक्ष्मी जयादयः २३ । अरिष्टे कङ्कपत्राभे कङ्कारिष्टं तदुच्यते । अस्य स्पर्शनमात्रेण नश्यत्यायुर्यशो बलम् २४ । खर्जूरवृक्षप्रतिमं यदाऽरिष्टन्तु लक्ष्यते । खर्जूरारिष्ट-

पृष्ठ ३२५०

मेतत् स्याद्भर्त्तुः कुलधनापहम् २५ । गोशृङ्गाभ- मरिष्टञ्चेत् शृङ्गारिष्टं तदोच्यते । अनेन भर्तुर्नश्यन्ति लक्ष्मीबलकुलादयः २६ । गोपुच्छाकृति चेत् स्वड़्गे अरिष्टं संप्रवीक्ष्यते । पुच्छारिष्टमिदं नाम भर्तुः सर्वार्थनाशनम् २७ । खनित्राभमरिष्टञ्चेत् खनित्रा- रिष्टमुच्यते । शूराणामपि संग्रामे भङ्गमेतत् प्रय- च्छति २८ । अरिष्टे लाङ्गलाकारे लाङ्गलारिष्टमुच्यते । अयं पापात् पापतरः प्रेक्षणीयो न भूभुजा । अयमायुः श्रियं हन्ति विद्यां बलमशेषतः २९ । अरिष्टं वड़िशा- कारं वड़िशारिष्टमुच्यते । करोति कुटिलं सर्वं भर्त्तुः कुलनिकृन्तनम् ३० । इत्यरिष्टानि प्रोक्तानि नाना- तन्त्रात् प्रयत्नतः । विचार्य्येतानि मतिमान् खड़्गं कोशे निधापयेत् । दिङ्मात्रमिदमुद्दिष्टमरिष्टानां हिता- त्मनाम् । अमङ्गलानां मन्दानां दर्शनञ्चाशुभावहम् । अरिष्टमेकमेव स्याद्द्विररिष्टं शुभावहम् । अन्योन्य- मशुभं हन्याद्विषस्य हि विषं यथा । एकमारभ्य सप्रान्तमरिष्टं प्राह नान्यथा । यथोत्तरं द्विगुणितं फलमाहुर्मनीषिणः । अरिष्टाध्यायः । अथ द्विवि- धभूमिः । “दिव्यभौमविभागेन सभूमिर्या द्विविधा मता । दिव्या दिवि समुद्भूता भौमा भूमिसमुद्भवा । तल्लक्षणमशेषेण लिख्यते तन्निबोधत । देवदान- वयोर्मध्ये खड़्गसृष्टिरभूत् पुरा । ते खड़्गाः पुण्यदेशेषु केषु केषु प्रतिष्ठिताः” । दिव्यलक्षणं यथा “ये खड़्गाः स्थूलधारा भृशमतिलघवो निर्मलाङ्गाः सुनेत्रा येऽरिष्टान्यस्वरूपाः सुविमलतनवश्चाप्यसंस्कार- योगात् । दुर्भेद्या दुर्घटाश्च ध्वनिगुणगुरवो यत्क्षते दाहपाकौ ते दिव्याः कुर्वतेऽमी कुलधनविजयश्रोयशो बुद्धिमाशु” १ । अथ भौमलक्षणम् । वृहद्धारीते “पूर्वं महेशेन विषाणि यानि भुक्तानि तेषां पतितास्तु विन्दवः । पुरामृतं क्षीरसमुद्रमध्यादुत्पाद्य संगृह्य पपुः सुरेन्द्राः । तद्विन्दवो यत्र निपेतुरेष शुद्धायसा साकरतां जगाम । ये विषोत्था भृशं कालाः खराङ्गाः सम्भवन्ति हि । मूर्च्छादाहज्वरानाहशोकहिक्का वमीकराः । येऽमृतोत्थाः कंर्वुराङ्गा मन्दाङ्गाः सम्भवन्ति च । बलीपलितमालिन्यजराव्याधिविना- शनाः । यत्रैव पतितं यत्तु तत्तदाकरतां गताः” । तद्यथा “वाराणसीमगधसिंहलभूमिभागे नेपालभूमिषु तथाङ्ग- कलिङ्गदेशे । सौराष्ट्रिकेऽन्यतमधन्यमहीविभागे शुद्धायसां

कृतिवराः प्रवदन्ति जन्म” । तथा । “वाराणसेयाः सुस्निग्धाः तीक्ष्णधाराः सदङ्गिनः । लघवः सुखसन्धेया ज्ञेयाश्चाभेद्य शालिनः । मागधाः कर्कशाः स्थूलधारा गूढ़तराङ्गिनः । गुरवो दुःखसन्धेयाः स्वड़्गा ज्ञेया विचक्षणैः । नेपालदेशप्रभवा निरङ्गा निश्चलाश्च ये । ज्ञेयाः सदङ्गा मलिना लघवः स्थूलधारिणः । कालिङ्गा गुरवः स्वच्छा व्यक्ताङ्गास्तन्तुहेतवः । सौराष्ट्रा निर्मलाः स्निग्धाः सुव्यक्ताङ्गा भृशं खराः । सिंहलद्वीपजातानां चतुर्द्धा भेद उच्यते । केचित् सदङ्गा गुरवः कर्कशाः स्निग्धधारिणः । केचित् सदङ्गा लघवः सुस्निग्धा स्थूलधारिणः । एषां रूपेण मिश्रेण ज्ञेया हि द्विज- जातयः । सामान्यात् द्विगुणञ्चौड्रं कलिर्दशगुणस्ततः । कलेः शतगुणं भद्रं भद्राद्वज्रं सहस्रधा । वज्रात् षष्टि- गुणः पाण्डिर्निरविर्दशभिर्गुणैः । ततः कोटिसह- स्रेण ह्ययस्कान्तः प्रशस्यते । आसान्तु लौहजा- तीनां वज्रं खड़्गाय युज्यते । ये खड़्गास्तीक्ष्ण- धारा भृशमतिगुरवः षड़्गुणाढ्याः सुभेद्याः केचित् साङ्गा निरङ्गाः कतिचन समला निर्मलाः केचिदेव । ते भौमाः कुर्वतेऽमी धनविजयबलं षड़्गुणा निर्गुणा ये ते दुःखं शोकमुग्रं दधति बलकुलश्रीयशीनाशनास्ते” । अथाष्टधा ध्वनिः । “ध्वनिरष्टविधः प्रोक्तो यः पूर्वं सूत्रसंग्रहे । तेषामपि लिखाम्यत्र सगुणं लक्षणाष्टकम्” । तद्यथा । “पूर्वे चत्वारः शुभदाः परे निन्दास्पदास्तथा । विचार्य्य खड़्गमानञ्च कर्त्तव्यं खड़्गकोविदैः । धीरस्तार इति ख्यातो द्विविधः खड़्गकोविदैः । घोरः स्यात् सुखसम्पत्त्यै तार उच्चाटने मतः । यत्र हंसरवस्येव खड़्गे नखहते ध्वनिः । हंसध्वनिरयं खड्गः सकलार्थप्रसाधनः १ । कांस्यशब्द इवाभाति यस्मिन् खड़्गे हते ध्वनिः । कांस्य- ध्वनिरयं खड़्गः प्राह नागार्जुनो मुनिः २ । मेघशब्द इवालक्ष्यो यत्र खड़्गे हते ध्वनिः । अभ्र- ध्वनिरयं खड़्गो भर्त्तुः सौभाग्यदायकः । ढक्का शब्द इवाभाति यस्मिन् खड़्गे हते ध्वनिः । ढक्का ध्वनिरयं खड़्गः सर्वशत्रुनिसूदनः ४ । काकस्वर इवाभाति यस्मिन् खड़्गे हते ध्वनिः । काकस्वरोऽयं खड़्गः स्यात् श्रीयशःकुलनाशनः ५ । तन्त्रीस्वरसमो यस्मिन् भवेत् खड़्गे हते ध्वनिः । तन्त्रीध्वनिरयं खड़्गः कुलश्रीधननाशनः ६ । खरस्येव ध्वनिर्यत

पृष्ठ ३२५१

खरध्वनिरयं मतः । श्रीयशोज्ञानविज्ञानजयतेजो विनाशनः ७ । प्रस्तरस्येव यस्येह हतस्य ध्वनिरुद्भवेत् । प्रस्तरध्वनिनामायं स निन्द्यः खड़्गलक्षणे ८ । गभीरतार- ध्वनिता खड़्गस्याशुभलक्षणम् । उत्तानमन्द्रध्वनिता खड़्गस्य शुभलक्षणम् । अप्यङ्गनेत्रहीनोऽपि खड़्गः सुध्वनिरुत्तमः । अन्धः कुरूपो मनुजो यथा भुवि सुगा- यनः । सर्वलक्षणसम्पन्नः खड़्गो यो ध्वनिवर्जितः । स निन्द्यः सुन्दराङ्गोऽपि यथा वाक्यविवर्जितः । नखेन वाऽथ दन्तेन तथा लौहशलाकया । लोष्टेन शर्कराभिर्वा ध्वनिविज्ञानमुच्यते” । अथ द्विविधमानम् । “यन्मानं द्विविधं प्रोक्तं तस्य लक्षणमुच्यते । उत्तमाधमभेदेन भेदो हि द्विविधो मतः । उत्तमं यद्विशालं स्याल्लघुमानं प्रकीर्त्तितम् १ । अधमं तच्च यत् खर्वं गुरुमानं प्रकी- र्त्तितम् २ । तत् पुनस्त्रिविधं प्रोक्तमादिमध्यान्त- भेदतः । यो मुष्टिविंशतिसमायततीव्रधारो भर्त्तु- र्भवेत् प्रसरतोऽपि षड़ङ्गुलीभिः । मानेन चाष्टपलिकः स हि खड़्गमध्येनातिप्रकृष्टमतिकष्टफलं ददाति । यो द्वादशाष्टनवमुष्टिभिरायतः स्यात् मन्दो भवेत् प्रसर- तोऽपि चतुर्थभागः । तावत् पलैः परिमितस्तु ततोऽ- धिको वा खड़्गाधमो धनयशःकुलनाशनाय” । नागा- र्जुनोऽपि “यावत्यो मुष्टयो दैर्घ्ये तदर्द्धाङ्गुलयो यदा । प्रसरे तच्चतुर्थांशमिति वै मानमुत्तमम् । यावत्यो मुष्टयो दैर्घ्ये प्रसरे तत्त्रिभागिकः । पलैस्तदर्द्धैस्तुलितः स खड़्गो मध्य उच्यते । यावत्यो मुष्टयो दैर्घ्ये तुर्य्यांशः प्रसरे तु तत् । अधमः कोर्त्तितः खड़्गस्तत्समोवाधिकः पलैः । भौमानामिदमुद्दिष्टं दिव्यास्तु लघवो मताः” । भोजस्तु “दीर्घता लघुता चैव खड़्गविस्तीर्णता तथा । दुर्भेद्यता सुघटता खड़्गानां गुणसंग्रहः । खर्वता गुरुता चैव मन्दता तनुता तथा । सुभेद्यता दुर्घटता खड़्गानां दोषसंग्रहः । इति निखिलमुदारमुक्तमत्र बहुतन्त्रेषु निकृष्य खड़्गयष्टेः । नृपतिरिति विचिन्त्ययो विधत्ते स चिरतरां श्रियमुच्छ्रितां लभेत” युक्तिकल्पतरुः । तरस् न० तॄ--करणादौ यथायथम् असुन् । १ बले २ वेगे, ३ तीरे, ४ वानरे च । ५ रोगे शब्दार्थचि० । “वन्धाय चिच्छिदु- रिभास्तरसात्मनैव” “कुचयोर्युगेन तरसा कलिताम्” “तरसाकृष्य करोति काश्चन” इति च माघः । “कैलास- नाथं तरसा जिगीषुः” रघुः ।

तरस न० तॄ--असच् । मांसे अमरः । “तरसमयाः पूर्वोक्त- मागाः” कात्या० श्रौ० २४ । ५ । २० । “तरसमयाः मांसमयाः” कर्कः । तरस् + अस्त्यर्थे अच् । २ वेगयुक्ते त्रि० तरसत् पुंस्त्री० तरस इवाचरति तरस + क्विप् शतृ । मृगभेदे स्त्रियां ङीप् । “अपस्ममत्तरसन्ती न भुज्युः” ऋ० १० । ९५ । ८ । “तरसन्नाममृगस्तस्य पत्नी” मा० । तरसान पु० तरत्यनेन तॄ--आनच् सुट् च । नौकायां उज्वलद० तरस्थान न० ६ त० । आतर (पारेर भाड़ा) ग्रहणस्थाने जटा० तरस्वत् त्रि० तरोऽस्त्यत्र वा मतुप् मस्य वः मत्वर्थे । सान्त- त्वात् १ वेगयुक्ते भत्वम् २ रोगिणि च । स्त्रियां ङीप् । ३ चतुर्थमनोः पुत्रभेदे । “तरङ्गभीरुर्वप्रश्च तरस्वानुग्र एव च” हरिवं० ७ अ० । तरस्विन् पु० तरस् + अस्त्यर्थे विनि सान्तत्वात् भत्वम् । १ वायौ २ गरुड़े राजनि० ३ वेगवति, ४ शूरे च त्रि० अमरः । “असकृदेकरथेन तरस्विना” “निर्जितेषु तरसा तरस्विना” रघुः । स्त्रियां ङीप् । “कौमोदकी विष्णुगदा तरस्विनी” भाग० ८ । १० । २३ । तरान्धु पु० तरे तरणे अन्धुरिव गभीरत्वात् । नौकाभेदे वहित्रे त्रिका० । तरालु पु० तराय तरणाय अलति पर्य्याप्नोति अल--उन् । नौकाभेदे हारा० । तरि(री) स्त्री तॄ--करणे इ । १ नौकायाम्, २ वसनपेटके, इवसनदशायाञ्च हेमच० । “जीर्णा तरिः सरिदतीव गभीर- नीरा” उद्भटः । “संसारसागररवावर्त्ततरिकाष्ठाय विष्णवे” भा० अनु० ४७ अ० । वा ङीप् । “तरीषु तत्रत्यमफल्गु भाण्डम्” माघः । तरिक पु० तराय तरणाय हितः बा० ठन् । १ प्लवे त्रिका० २ नौकायां स्त्री हारा० । तरे तरणार्थं देयशुल्कग्र- हणेऽधिकृतः ठन् । ३ तरणशुल्कग्रहणाधिकारिणि । “तरिकः स्थलजं शुल्कं गृह्णन् दाप्यः पणान् दश” याज्ञ० । “तीर्य्यतेऽनेन तरो नावादिस्तज्जन्यम् शुल्कं तद्ग्रहणेऽधिकृतस्तरिकः” मिता० । तरिणी स्त्री तरस्तरणं कार्य्यतयास्त्यस्याः इनि ङीप् । नौका- याम् हेमच० । तरिण्य तरिण + गतौ कण्ड्वा० यक् प० सक० सेट् । तरिण्यति अतरण्यी(णी)त् । तरिता स्त्री तरो जातोऽस्याः तारका० इतच् । १ तर्जन्यां शब्दच० । २ गृञ्जने । (गाँजा) तन्त्रम् “संविदा कालकूटञ्च ताम्रकूटञ्च धुस्तुरम् । अहिफेनं खर्जुरसस्ताड़िका तरिता तथा” कुलार्णवतन्त्रम् ।

पृष्ठ ३२५२

तरित्र न० तरत्यनेन तॄ--ष्ट्रन् । तरणसाधने नौकादौ । “अतरित्रानिव जले बाहुभिर्मामका रणे । पश्यन्तस्ते परांस्तत्र” भा० उ० ६२ अ० । तरिरथ पु० तरेः रथ इव चालकत्वात् । अरित्रे हारा० । तरी स्त्री तरि + ङीप् । १ तरिशब्दार्थे २ धूमे च त्रिका० ३ द्रोण्यां जटाधरः । ४ वस्त्रदशायां मेदि० । तरीयस् त्रि० अतिशयेन तरीता ईयमुन् तृणो लोपः । अतिशयेन तारके “स नभस्तरीयानिषरः परिज्मा” ऋ० ५ । ४१ । १२ । स्त्रियां ङीप् इष्ठन् । तरिष्ठोऽप्युक्तार्थे त्रि० । तरीष पुंन० । तॄ--ईषन् । १ शुष्कगोमये २ नौकायाञ्च उज्वलद० ३ शोभनाकारे भेले ४ व्यवसाये उणा० ५ समुद्रे ६ समर्थे च संक्षिप्तसा० । ७ स्वर्गे पु० ८ इन्द्रकन्यायां स्त्री मेदि० । तरीषन् पु० तॄ--ईषन् छन्दसि नकारस्य नेत्त्वम् । तरणे “विश्वा आशास्तरीषणि” ऋ० ५ । १० । ६ “तरीषणि तरणे” भा० “बहुलवचनात्नानोऽल्लोपः” माधवः । तरु पु० तरन्त्यनेन नरकमारोपकाः तॄ--उन् । १ वृक्षे अमरः । “तरवोऽभिनेदुः” भाग० १ । २ । ३ “मुनिर्वनतरुच्छायां देव्या तया सह शिश्रिये” रघुः । “तरुषु चुचुवुरुच्चैः पक्षिणश्चानुकूलाः” भट्टिः । “उपरिजतरुजानि याचमानाः” माघः । २ तारके त्रि० “भूर्भुवःस्वस्तरुस्तारः” विष्णुस० भूर्भुवःस्वस्तरुः लोकत्रयतारकः” भा० ३ तरुविकारे च । “संजर्मुराणस्तरुभिः सुते गृभम्” ऋ०५ । ४४ । ५ “तरुभिस्तरुविकारैर्ग्रहैः” । तरुकूणि पु० तरौ कूणयति कूणि--इन् ७ त० । वाग्गुद खगे त्रिका० । तरुक्ष त्रि० तॄ--वा० उक्षन् । १ तारके २ गवाश्वादीनां पालना- धिकृते च । “विप्रस्तरुक्ष आददे” ऋ० ८ । ४६ । ३२ । “तरुक्षे गवाश्वादीनां तारके गवाद्यधिकृते वा” भा० । तरु(ष)खण्ड पु० तरूणां समूहः तरु + ख(ष)ण्ड । वृक्षसमूहे एवं वृक्षख(ष)ण्डादयोप्यत्र । “द्रुम(ष)खण्डवनं दृष्ट्वा रामः सुग्रीवमब्रवीत् । एष मेघ इवाकाशो वृक्षख- (ष)ण्डः प्रकाशते” रामा० कि० १२ अ० । “तरुख(ष)- ण्डमध्ये” पञ्चत० । कदलीख(ष)ण्डः । भा० वा० तरुजीवन न० जीव्यतेऽनेन जीव--क्ररणे ल्युट् ६ त० । वृक्षमूले शब्दच० । तरुण न० तृ--उनन् । १ कुब्जपुष्पे (सेओति) मेदि० २ स्थूल- जीरके ३ एरण्डवृक्षे पु० राजान० । ४ यूनि ५ नवे च त्रि० मेदि० “स चचार गदापाणिर्वृद्धोऽपि तरुणो यथा”

भा० वि० ३३ अ० । “तरुणं सर्षपशाकं नवोदनं पिच्छि- लानि च दधीनि” छन्दोम० । “वासो वसाना तरुणार्क- रागम्” कुमा० । “स्मृताऽपि तरुणातपं करुणया हरन्ती नृणाम्” रसगङ्गा० । “तरुणशकलमिन्दोर्वि- भ्रती शुभ्रकान्तिः” सरस्वतीध्यानम् । तरुणस्य भावः इमनिच् । तरुणिमन् तरुणभावे पु० । “वतेन्दुवदना- तनौ तरुणिमोद्गमो मेदते” काव्यप्र० । त्व तरुणत्व न० । तल् तरुणता स्त्री ष्यञ् तारुण्य न० तत्रार्थे । “तारु- ण्यस्य विलासः” सा० द० । तरुणज्वर पु० कर्म्म० । “आसप्तरात्रं तरुणं ज्वरमायुर्मनी- षिणः” इति चक्रद० उक्ते सप्तरात्रमध्यजाते ज्वरे । तरुणदधि न० कर्म्म० । सद्योजाते दधनिं । “शुष्कं मांसं स्त्रियो वृद्धा बालार्कस्तरुणं दधि । प्रभाते मैथुनं निद्रा सद्यःप्राणहराणि षट्” चाणक्यम् । तरुणाय अतरुणस्तरुणो भवति भृशा० अभूततद्भावे क्यङ् अतरुणस्य तरुणताप्राप्तौ अक० आत्म० सेट् । तरुणायते अतरुणायिष्ट । “उडुम्बररसं पीत्वा वृद्धोऽपि तरुणायते” सुश्रुतः । “वसुदेवो जरां त्यक्त्वा वृद्धोऽपि तरुणायते” हरिवं० २७ अ० । तरुणी स्त्री तरुण + मध्यमवयोवाचित्वात् ङीष् । १ युबत्यां स्त्रियां “व्याकीर्णमाल्यकवरां कवरीं तरुण्याः” । “स्तनौ तरुण्यः परिवव्रुरेनम्” माघः । २ घृतकुमार्य्यां ३ दन्तीवृक्षे ४ चिडानामगन्धद्रव्ये ५ कुब्जवृक्षे (सेउती) च राजनि० । तरुणीकटाक्षमाल पु० तरुणीनां कटाक्षाणां माला यत्र प्रियत्वात् । १ तिलकवृक्षे राजनि० । ६ त० । २ तरुणी- कटाक्षाणां श्रेणौ च स्त्री । तरुतल न० ६ त० । १ वृक्षमूले । “नोच्चैर्यदा तरुतलेषु ममुस्तदानीम्” माघः । २ तरुस्वरूपे च । तरु(रू)तृ त्रि० तॄ--तृच् “ग्रसितस्कभितेत्यादिना” पा० नि० उट् ऊट् वा । तारके । “सहाबालं तरुतार रथानाम्” “तरुतारं तारयितारम्” सिरु० १० । ८ । “यो विप्रै- र्वाजं तरुता” १ । १२९ । २ । तरुतु(तू)लिका स्त्री तरौ तोलयति दोलयति वा तनुम्, तुल--उन्मितौ दुल--उत्क्षेपे वा ण्वुल् टाप् कापि अतइत्त्वम् पृषो० । (वादुड) खगभेदे हारा० । तस्य वृक्षे स्वदेहस्य तो(दो)लनात् तथात्वम् । तरुत्र त्रि० तॄ--बा० उत्र । तारके । “साहवास्तरुत्रो अत्यन्निकृष्टीः” ऋ० ४ । २१ । २ “तरुत्रस्तारकः” भा० ।

पृष्ठ ३२५३

तरुनख पु० तरोर्नख इव क्षतसाधनत्वात् । कण्टके हारा० तरुभुज् पु० तरुं भुङ्क्ते भुज--क्विप् ६ त० । (परगाछा) वन्दाके राजनि० । तरुमृग पु० स्त्री तरौ मृग् इव तत्र धावकत्वात् । वानरे शब्दच० स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । तरुराग न० तरूणां रागोरक्तता यस्मात् ५ ब० । नवपल्लवे हारा० । तरुराज पु० तरूणां राजा उच्चत्वात् टच् समा० । १ तालवृक्षे राजनि० । २ तरुश्रेष्ठवृक्षमात्रे च । “देवोप- भोग्यमेतद्धि तरुराजसमुद्भवम्” हरिवं० १२६ अ० । आर्षे क्वचित् न टच् । “पारिजातस्य भद्रं ते तरुराज्ञोमहात्मनः” हरिवं० १२६ अ० । तरुरुहा स्त्री तरुषु रोहति रुह--क । १ वन्दाके (परगाछा) राजनि० । २ वृक्षरोहिमात्रे त्रि० । तरुरोहिणी स्त्री तरौ रोहति रुह--णिनि ङीप् । १ वन्दाके २ वृक्षरोहिमात्रे त्रि० । स्त्रियां ङीप् । तरुवल्ली स्त्री तरोर्वल्लीव । वन्दाके राजनि० । तरुविलासिनी स्त्री तरोर्विलासिनीव । नवमल्लिकायाम् । शब्दार्थचि० । तरुश त्रि० तरुः अस्त्यत्र लोमा० श । तरुयुक्ते तरुशायिन् त्रि० तरौ शेते शी--णिनि । खगमात्रे हारा० स्त्रियां ङीप् तरुष त्रि० तॄ--बा० उषन् । तारके । “भूरर्यः पतस्यान्तरस्य तरुषः” ऋ० ६ । १५ । ३ । “तरुषंस्तरीता” भा० । तरुष हिंसायां बधकर्म्मसु “वनुष्यति तरुष्यति” निघण्टूक्तेः दिवा० प० सक० सेट् । तरुष्यति अतरोषीत् । “त्वं तूर्य्य तरुष्यतः” ८ । ९९ । ५ । “तरुष्यतो बाधकान्” भा० । “वनुष्यतिः हन्तिकर्मा तरुष्यतिरप्येवंकर्मा” निरु० ५ । २ “इन्द्रेण युजा तरुषेम वृत्तमित्यपि निगमो भवति” निरुक्तधृतश्रुतिः वेदे गणव्यत्ययः । तरुष् न० तरुष्यति हिनस्त्यत्र तरुष--आधारे क्विप् । युद्धे “तनूरुचा तरुषि यत् कृण्वैते” ऋ० ६ । २५ । ४ “तरुषि युद्धे” भा० । तरुस् त्रि० तॄ--उसि । तारके । “कृत्वा दग्धश्च तरुधः” ऋ० ३ । २ । ३ “तरुषस्तारकः” भा० तरुसार पु० ६ त० । १ कर्पूरे हारा० । ६ त० २ वृक्षसारमात्रे च । “सुवर्णरजतताम्रायोरीतिदन्तशृङ्गमणितरुसार- मयाणि” सुश्रु० । तरुस्था स्त्री तरौ तिष्ठति स्था--क । वन्दाके (परगाछा) राजनि० । तरूट पु० तरोः उट इव । उत्पलकन्दे “तरूदो गुरविष्टम्भी शीतलश्च मतो बुधैः” राजबल्लभः ।

तरूषस् त्रि० तॄ--बा० ऊषस् । १ तरणकुशले २ आपदुद्धारके च । “त्वं न इन्द्र राया तरूषसोग्रम्” ऋ० १ । १२९ । १० “तरूषसा तरणकुशलेनास्मानापद्भ्य उत्तरीतुंशक्तेन” भा० तर्क दीप्तौ अक० आकाङ्क्षायाञ्च वितर्के सक० चुरा० उभ० सेट् । तर्कयति ते अतितर्कत् त “एतत्तर्कय चक्रवाकहृदयाश्वा- साय” प्रसन्नरा० । “तथा तर्कयामि यथानेनाचिरप्रव्रजि- तेन भवितव्यम्” मृच्छ० । “दक्षिणेनाथ वामेन कतरेण स्विदस्यति । इति मां सङ्गताः सर्वे तर्कयिष्यन्ति शत्रवः” भा० वि० ६१ अ० । वि + उत्प्रेक्षायां “तन्नूनं मृत्युमाप्स्यतीति वितर्कयामि” पञ्चत० । तर्क पु० तर्क--भावे अच् । १ आकाङ्क्षायां २ व्यभिचारशङ्कानिव- र्त्तके ऊहभेदे अविज्ञातेऽर्थे कारणोपपत्तितस्तत्त्वज्ञानार्थे ऊहे ३ व्याप्यारोपात् व्यापकप्रसञ्जने । ४ आगमा- विरोधिन्याये ५ आगमार्थपरीक्षणे ६ मीमांसारूपविचारे । ७ मानसज्ञानभेदे । ८ स्वबुद्ध्योहमात्रे “अचिन्त्याः खलु ये भावाः न तांस्तर्केण योजयेत् । नाऽप्रतिष्ठिततर्केण गम्भी- रार्थस्य निश्चयः” वेदान्तप्र० । “आर्षं धर्मोपदेशञ्च धर्मशा- स्त्राविरोधिना । यस्तर्केणानानुसन्धत्ते स धर्मं वेद नेतरः” मनुः “तर्काप्रतिष्ठानात्” शा० सू० । करणे घञ् । ८ न्यायशास्त्रे “प्रायस्तर्कमधीते तनुते कुतर्कान्निबन्धम- प्यत्र” दीधितिः “सुहृदस्तर्काः समस्ताः स्थमे” कुल्लू० । “यत्काव्यं मधु वर्षिधर्षितपरास्तर्केषु यस्योक्तयः” नैष० । “तर्के वा मृशकर्कशे मम समं लीलायते भारती” प्रसन्नरा० । “गदाधरविनिर्म्मिता विषमदुर्गतर्काटवी” गदा० ९ मीमां- साशास्त्रे १० अर्थवादे कर्कः । “अक्ताः शर्करा उपदधातीति विधिः श्रूयते । तत्राञ्जनसाधनं घृतं तैलं वा तन्मध्ये केनाक्ता इति संशये तेजो वै घृतमित्यर्थवादात् घृतेनाक्ता इति निर्णीयते । अतस्तर्कोऽर्थवादः । तर्को मीमांसेति कल्पतरुकारः तर्कलक्षणं गौ० सू० भाष्ये उक्तं यथा “अविज्ञाततत्त्वेऽर्थे कारणोपपत्तितस्तत्त्वज्ञा- नार्थमूहस्तर्कः” गौ० सू० । “अविज्ञायमानतत्त्वेऽर्थे जिज्ञासा तावज्जायते जानीये- ममर्थमिति, अथ जिज्ञासितस्य वस्तुनो व्याहतौ धर्भौ विभागेन विमृशति किं स्विदित्यमाहो स्विन्नेत्थमिति विमृश्यमानयोर्धर्मयोरेकं कारणोपपत्त्याऽनुजानाति सम्भ- वत्यस्मिन् कारणं प्रमाणं हेतुरिति, कारणोपपत्त्या स्यादेवमेतन्नेतरदिति तत्र निदर्शनम् योऽयं ज्ञात्वा

पृष्ठ ३२५४

ज्ञातव्यमर्थं जानीते तञ्च भो जानीयेति जिज्ञासा, स किमुत्पत्तिधर्मकोऽनुत्पत्तिधर्मक इति विमर्शः, विमृश्य- मानेऽविज्ञाततत्त्वेऽर्थे यस्य धर्मस्याभ्यनुज्ञाकारणमुप- पद्यते तमनुजानाति, यद्ययमनुत्पत्तिधर्मकस्ततः स्वकृ- तस्य कर्मणः फलमनुभवति ज्ञाता, दुःखजन्यप्रवृत्ति- दोषमिथ्याज्ञानानामुत्तरमुत्तरं पूर्वस्य पूर्वस्य कारणमुत्तरो- त्तरापाये तदनन्तराभावादपवर्ग इति स्यातां संसाराप- वर्गौ, उत्पत्तिधर्मके ज्ञातरि पुनर्न स्याताम्, उत्पन्नः खलु ज्ञाता देहेन्द्रियबुद्धिवेदनाभिः सम्बध्यत इति नास्येदं स्वकृतस्य कर्मणः फलम् उत्पन्नश्च भूत्वा न भवतीति तस्या- विद्यमानस्य निरुद्धस्य वा स्वकृतकर्मणः फलोपभोगो नास्ति, तदेवमेकस्यानेकशरीरयोगः शरीरादिवियोग- श्चात्यन्तं न स्यादिति । यत्र कारणमनुपपद्यमानं पश्यति तत्रानुजानाति, सोऽयमेवंलक्षण ऊहस्तर्क इत्युच्यते । कथं पुनरयं तत्त्वज्ञानार्थो न तत्त्वज्ञानमेवेति अनवधारणात् अनुजानात्ययमेकतरं धर्मं कारणोपपत्त्या न त्ववधारयति न व्यवस्यति न निश्चिनोति एवमेवेद- मिति । कथं तत्त्वज्ञानार्थ इति, तत्त्वज्ञानविषयाभ्यनुज्ञा- लक्षणानुग्रहोद्भावितात् प्रसन्नादनन्तरप्रमाणसामर्य्यात् तत्त्वज्ञानमुत्पद्यत इत्येव तत्त्वज्ञानार्थ इति । सोऽयं तर्कः प्रमाणानि प्रतिसन्दधानः प्रमाणाभ्यनुज्ञानात् प्रमाणसहितो वादे उपदिष्ट इत्यविज्ञाततत्त्वमनुजाना- तीति यथा सोऽर्थो भवति तस्य यथाभावस्तत्त्वमविपर्य्यय यथातथ्यम्” वात्स्यायनभाष्यम् । विश्वनाथवृत्तौ चान्यथा सूत्रमिदं व्याख्यातं यथा “तर्क इति लक्ष्यनिर्देशः कारणोपपत्तित ऊह इति लक्षणम् अविज्ञाततत्त्वेऽर्थे तत्त्वज्ञानार्थमिति प्रयोजन- कथनम् कारणं व्याप्यं तस्योपपत्तिरारोपस्तस्मात् ऊह आरोपः अर्थाद्व्यापकस्य, तथाच व्यापकाभाववत्त्वेन निर्णीते व्याप्यस्याहार्य्यारोपाद्योव्यापकस्याहार्य्यारोपः स तर्कः । यथा निर्वह्नित्वारोपान्निर्धूमत्वारोपः निर्वह्निः स्यान्निर्धूमः स्यादित्यादिः । ह्रदो निर्वह्निः स्यान्निर्धूमः स्यादित्यादिवारणाय व्यापकाभाववत्त्वेन निर्णीत इति । निर्वह्निः स्यात् अद्रव्यं स्यादित्यादिवारणाय व्यापस्येति तद्व्याप्यारोपाधीनस्तदारोप इत्यर्थलाभाय व्यापकेति । न चानुमानादितोऽर्थसिद्धेस्तर्कोव्यर्थ इति वाच्यम् अप्रयो- जकत्वादिशङ्काकलङ्कितेन हेतुनार्थस्य साधयितुमशक्य- त्वात्तदेतदुक्तमविज्ञाततत्त्वेऽर्थे तत्त्वज्ञानार्थमिति तत्त्व-

निर्णयार्थमित्यर्थः । यत्र नाप्रयोजकत्वाद्याशङ्का तत्र नापेक्ष्य एवेति भावः । परे तु ऊह इत्येव लक्षणं ऊहत्वञ्च मानसत्वव्याप्योजातिविशेषस्तर्कयामीत्यनुभवसिद्धः । तर्कः किं स्वत एव निर्णायकः परम्परया वेत्यत आह कारणेति कारणस्य व्याप्तिज्ञानादेरुपपादनद्वारेणेत्यर्थः तथा च धूमो यदि वह्निव्यभिचारी स्यात् वह्निजन्यो न स्यादित्यनेन व्यभिचारशङ्कानिरासे निरङ्कुशेन व्याप्ति- ज्ञानेनानुमितिरिति परस्परयैवास्योपयोग इत्याहुः । स चायं पञ्चविधः आत्माश्रयान्योन्याश्रयचक्रकानवस्थात- दन्यवाधितार्थप्रसङ्गभेदात् । स्वस्य स्वापेक्षित्वेऽनिष्टप्रसङ्ग आत्माश्रयः स च उत्पत्तिस्थितिज्ञप्तिद्वारा त्रेधा यथा यद्ययं घट एतद्घटजन्यः स्यात्तदैतद्घटानधिकरणक्षणोत्तर- वर्त्ती न स्यात्, यद्ययं घट एतद्घटवृत्तिः स्यात् एतद्- घटव्यापो न स्यात् यद्ययं घट एतद्घटज्ञानाभिन्नः स्यात् ज्ञानमामग्रीजन्यः स्यात् एतद्घटभिन्नः स्यादिति वा सर्वत्रापाद्यम् तदपेक्षापेक्षित्वनिबन्धनोऽनिष्टप्रसङ्गो- ऽन्योन्याश्रयः सोऽपि पूर्ववत्त्रेधा । तदपेक्ष्यापेक्ष्यापेक्षि- त्वनिबन्धनोऽनिष्टप्रसङ्गःचक्रकं चतुःकक्षादावपि स्वस्य स्वापेक्ष्यापक्ष्यापेक्षित्वसत्त्वान्नाधिक्यम् । अस्यापि पूर्वव- त्त्रैविध्यम् । अव्यवस्थितपरम्परारोपाधीनानिष्टप्रसङ्गो- ऽनवस्था यथा यदि घटत्वं घटजन्यत्वव्याप्यं स्यात् कपालसमवेतत्वव्याप्यं न स्यात् । तदन्यबाधितार्थप्रसङ्गस्तु धूमो यदि बह्निव्यभिचारी स्याद्वह्निजन्यो न स्यादित्यादिः । प्रथमोपस्थितत्वोत्सर्गविनिगमनाविरहलाघवगौरवादिकन्तु प्रसङ्गानात्मकत्वात् न तर्कः किन्तु प्रमाणसहकारि- त्वरूपसाधर्म्यात्तथा व्यवहार इति संक्षेपः” । तर्कगन्थे जगदीशोक्तं तर्कविभागलक्षणादिकं यथा । “स चायं तर्कः पञ्चविधः आत्माश्रयान्योऽन्याश्रयचक्र- कानवस्थाप्रमाणबाधितार्थकप्रसङ्गभेदादित्याचार्य्याः । तत्र स्वापेक्षापादकः प्रसङ्ग आत्माश्रयः । अपेक्षा च ज्ञप्तावुत्पत्तौ स्थितौ च ग्राह्या तत्राद्या, यथा एतद्घट- ज्ञानं यद्येतद्घटज्ञानजन्यं स्यादेतद्घटज्ञानभिन्नं स्यादिति । द्वितीया घटोऽयं यद्येतद्घटजनकः स्यात् एतद्घट- भिन्नः स्यादिति तृतीया चायं घटो यद्येतद्घटवृत्ति- स्यत्तथात्वेनोपलभ्येतेति स्वापेक्षापेक्षितत्वनिबन्धनः प्रसङ्गोऽन्यान्याश्रयः यथा चायं घटो यद्येतद्घटजन्यः स्यादेतद्घटभिन्नः स्वात् इति उपत्तौ स्थितौ च स्वयमुदा- हार्य्यम् । स्वापेक्षणीयापेक्षितसापेक्षत्वनिबन्धनः

पृष्ठ ३२५५

प्रसङ्गश्चक्रकः पूर्वोक्त एवापादके जन्यपदान्तरमन्तर्भाव्योदा- हरणम् । अपेक्षा त्वत्र साक्षात्परम्परासाधारणी ग्राह्या । अनवस्था पुनरप्रामाणिकी न तु प्रवाहमूलकप्रसङ्गः । यथा घटत्वं यदि यावद्घटहेतुवृत्ति स्यात् घटजन्य- वृत्ति न स्यादित्यर्थः । उक्तचतुष्कान्यः प्रसङ्गः प्रमाण- बाधितार्थकप्रसङ्गः सोऽपि द्विविधो व्याप्तिग्राहको विषयपरिशोधकश्च तत्राद्यो यथा घूमो यदि वह्नि व्यभिचारी स्यात्तदा वह्निजन्यो न स्यादिति द्वितीयस्तु पर्वतो यदि निर्वह्निः स्यान्निर्धूमःस्यादित्यादिः ।” धूमादेर्व्यभिचारशङ्कानिवृत्तिद्वारा विषयस्य वह्न्यादेः निश्चायकत्वेन परिशोधकत्वमित्यवधेयम् । सोऽयं तर्क एकादशविध इति प्राचीननैयायिकाः स्वीचक्रुः तदनुसारेण सर्व० स० उक्तम् “स चैकादशविधः व्याघातात्मा- श्रयेतरेतराश्रयचक्रकानवस्थाप्रतिवन्दिकल्पनालाघवकल्पना गौरवोत्सर्गापवादवैजात्यभेदात्” इति व्याघातादीना- मप्रसञ्जनरूपत्वात् न तर्करूपत्वमिति किन्तु पञ्चविध- त्वमिति नव्याः । एतन्मतानुसारेणैव वृत्तौ इतरेषां मुख्य- तर्कत्वनिरासेन भाक्तर्कत्वमुक्तम् द्रष्टव्यम् । तर्कस्य च व्यभिचारशङ्कानिवर्त्तकतयानुमानाङ्गत्वं तच्च खण्डनखण्डखाद्ये निराकृतं यथा “नापि विपक्षे वाधकस्तर्को वाच्यः तर्कस्य व्याप्तिमूलत्वा- भ्युपगमे अनवस्थाप्रसङ्गात् । तदनभ्युपगमे मूलशैथिल्येन तर्काभासत्वापातात् । अथ ब्रूषे न शक्यमिदं वक्तुं तथा ह्यग्निधूमव्यभिचारशङ्कायां बाधकस्तर्कोऽय- मभिधीयते यदि धूमोऽग्निं व्यभिचरेदकारणकः सन्नित्यः स्यात् न स्यादेव वा स चायमनुत्तरस्तर्कः तत्र शङ्कायां व्याघातापत्तेः । तदेव ह्याशङ्क्यते यस्मिन्नाशङ्क्यमाने स्वक्रियाव्याघातादयोदोषा नावतरन्तीति लोकमर्य्यादा एवं सर्वत्रानुत्तरस्तर्को बाघकोऽभिधेय इति चेत् मैवम् किमित्येवं शङ्कितव्यं तद्धेतुफलभाव एव न भविष्यति । एवं तु शङ्कितव्यम् अग्निं विहायान्यस्मादपि हेतोरय- मुदेष्यतीति । न च वाच्यमेवं हि सति धूमस्यैक- जातित्वं न स्यादिति क्वचिदिन्द्रियजन्यत्वे क्वचिदनु- मानादिजन्यत्वेऽपि ज्ञानैकजात्यवत्तदुपपत्तेः । तत्रे- न्द्रियादोनामवान्तरसामान्ये साक्षात्कारित्वादौ प्रयो- जकत्वं न ज्ञानतायामिति चेन्न ज्ञानत्वस्याकस्मिकत्वपरि- हारार्थं तत्कारणस्यानुगतस्य भवतावश्यं वक्तव्यत्वात् । धूमेऽपि वह्नेर्विशेष एव प्रयोजकत्वस्य तद्वच्छङ्कितुं शक्य-

त्वात् । न दृश्यते तावदग्निप्रयोज्यो धूमे विशेष इति च न वाच्यम् एवं हि सति तददर्शनस्यापाततो हेत्वन्तरप्रयोज्यावान्तरजात्यदर्शनेनायोग्यतया विकल्प्यत्वा दुपपत्तेः । यदा तु हेत्वन्तरप्रयोज्यो धूमस्य विशेषो द्रक्ष्यते तदासौ विकल्पिष्यत इति सम्भावनायादुर्निवा- रत्वात् । अस्त्यात्ममनोयोगोऽनुगतं कारणं ज्ञानोत्- पत्ताविति चेन्न यद्यात्ममनोयोगादुत्पद्यमानं ज्ञानं स्यादिच्छादयोऽपि ज्ञानं प्रसज्येरन् । यदि त्वदृष्टवि- शेषो वा शक्तिभेदो वा ज्ञानत्वजातिर्वा ज्ञानप्रागभावो वा तत्रानुगतं कारणमुच्यते तदा तदितरत्रापि वह्नि- व्यभिचारे धूमस्यैकजात्यप्रयोजकतया शक्यत एव शङ्कि- तुम् दृष्टे व्यभिचारे युक्तमदृष्टादेरैकजात्यपरिकल्पनमिति चेत् अस्तु दृष्टे तन्निश्चयः अत्रापि व्यभिचारो न द्रक्ष्यत इत्यत्र नियामकाभावात् शङ्किष्यते एवं शङ्कमानस्य भवतो न क्वचिदनुमानं स्यादिति प्रतिवाद्यात्माद्यनुमाना- दिव्यतिरेकेण कथायामेव प्रवृत्त्यनुपपत्त्या स्वयं स्वीकर्त- व्येष्वनुमानेष्वेतादृशशङ्काक्रमणात् सएव व्याघात इति चेन्न धूमवद्वह्नेरपि वह्निकारणविशेषानुमानस्यैव सति सदनुमानत्वप्रसङ्गात् सामग्रीसाम्येन प्रमाऽप्रमावैचि- त्र्य्यानुपपत्तेः । साधारणधर्मदर्शनविशेषादर्शनानां सत्यपि शङ्कायाश्चानुदये सामग्र्यां सत्यामपि कार्य्यानु- दयात्परप्रतिपत्त्युत्पादानार्थं वचनादिरूपां प्रतिपत्ति- सामग्रीमुत्पादयितुं यतमानस्य भवतोऽपि स्वक्रियाव्याघात स्तुल्यः । व्याघातस्यैव विशेषत्वात् तद्दर्शनेन शङ्कासाम- ग्र्येव नास्ति प्रत्यक्षे कुतो व्याघातसाम्यमिति चेन्न तद्धि न तावत् आहार्य्यादिकारणाज्जायमानमेष्टव्यं कूटविषयस्य तस्यातिप्रसञ्जकत्वात् । कूटभिन्नः प्रसञ्जकः प्रमितस्यैव स्यादिति चेन्न तस्य तर्कावसरे निरस्यत्वात् । तस्माद्यदैतद्व्याघातरूपस्य विशेषस्य दर्शनं शङ्काप्रतिपक्ष- भूतमुच्यते तत् किं? प्रमाणात् कुतश्चिदुपजायमानं वक्त- व्यम् तर्काद्वा । यदि प्रथमः शङ्कास्तित्वमपि तेनैव प्रमाणे- नोपेयं शङ्कायां सत्यां व्याघातात् यदि च शङ्कां विनापि व्याघातः तदा शङ्क्यमानाशङ्क्यमानयोर्व्याघातस्य साम्यं सिद्धमेव । भवतु शङ्कायामपि तत्प्रमाणं किमेतावता प्रथमोपजातशङ्कामवलम्ब्यावस्थितस्य व्याघातरूपस्य विशे- षस्य दर्शनात्तु शङ्कान्तरं नोत्पद्यत इति चेन्न व्याघात- सत्त्वकाले तदवलम्बिकया शङ्कयैव शङ्क्यमानव्यभिचारता तस्याः शङ्कायाव्युपरमे च तदवलम्बिनो व्याघातरूपस्य

पृष्ठ ३२५६

निशेषस्याभावात् कः शङ्कान्तरोत्पत्तेर्वारयितेति वक्तव्यम मा नामास्तु तदा व्याघातात्मा विशेषस्तदवगमस्तदाहितो वा संस्कारस्तावदस्ति । विशेषावगमतत्संस्कारौ च शङ्काविरोधिनौ । ननु स्वरूपेण क्वचिदपि विशेषस्याव- स्थानं तथेति चेन्न अयावदाश्रयभाविनो विशेषस्य पूर्व- स्थितस्य यद्दर्शनं तदाहितो वा संस्कारः तस्य कालान्तरे तत्प्रतिधर्मसंशयविरोधित्वे अवयविपाकपक्षे कुम्भस्य परमाणुपाकपक्षे परम्परया तदारम्भकस्य परमाणोः पूर्वं श्यामतया ज्ञातस्य कालान्तरे सम्भवितया कस्य पाकजन्यरूपविशेषवत्तायां संशयो न स्यात् । यदि च शङ्कायां व्याघातस्तदा शङ्काश्रयस्य विशेषरूपस्य व्याघातस्य दर्शनाच्छङ्कायां शङ्कान्तरं मा भूत् । यदि तु व्यभिचारा- श्रयस्तदा व्यभिचारः स्यादेव व्याघाताश्रयस्य व्यभिचार- स्यापि प्रमित्यापत्तेः । अनादिसिद्धव्याप्तिकास्ते तर्का इति चेन्न तद्बुद्धेः प्रमितित्वासिद्धेः शरीरे स्वात्म- प्रत्ययस्य तादृशस्यात्मप्रमात्वोपगमात् अनादित्वासिद्धे- श्चोभयत्राविशेषात् । नापि यद्यत्र व्यभिचारः शङ्क्येत तदा व्याघातः स्यादित्येवं रूपात्तर्काद्व्याधातावगमः व्याघातप्रतिपादकस्य तर्कस्य मूलशथिल्ये तर्काभासत्वा- पातात् तादृशस्यापि व्याघातोपनायकत्वे व्याघातापत्तेश्च साम्यं शक्यत एव तर्काभासाद्भवतोऽपि व्याघात उपनेतुम् । अथ तर्कस्य व्याप्तिर्मूलभूताभ्युपगम्यते तत्रापि व्यभिचार- शङ्कायां पुनरनवस्थैव तत्रापि व्याघातापादने पुनरित्य- नवस्थैव । “तस्मादस्माभिरप्यस्मिन्नर्थे न खलु दुष्पठा । त्वद्गाथैवान्यथाकारमक्षराणि कियन्त्यपि । व्याघातो यदि शङ्कास्ति न चेच्छङ्का ततस्तराम् । व्याघाता- वधिराशङ्का तर्कः शङ्कावधिः कुतः ।” अव्यभिचार- श्चैकपरित्यागव्यवच्छेदेनापरान्वयः समकालदृष्टे नष्टे- ऽदृष्टः शङ्क्यत इत्याहुः” । तर्कस्य यथा व्याप्तिनिश्चयोपयोगिता तथा अनु० चि० पूर्वपक्षीकृत्य न्यरूपि यथा “अत्रोच्यते व्यभिचारज्ञानविरहसहकृतं सहचार- दर्शनं व्याप्तिग्राहकम् ज्ञानं च निश्चयः शङ्का च सा च क्वचिदुपाधिसन्देहात् क्वचिद्विशेषादर्शनसहितसाधा- रणधर्मदर्शनात् तद्विरहश्च क्वचिद्विपक्षबाधकतर्कात् क्वचित् स्वतः सिद्धएव । तर्कस्य व्याप्तिग्रहमूलकत्वेनानव- स्थेति चेत् न यावदाशङ्कं तर्कानुसरणात् यत्र च व्याघातेन शङ्कैव नावतरति तत्र तर्कं विनैव व्याप्तिग्रहः

तथाहि घूभो यदि वह्न्यसमवहिताजन्यत्वे सति वह्निसमवहिताजन्यः स्यान्नोत्पन्नः स्वादित्यत्र किं घूमोऽ- वह्नेरेव भविष्यति क्वचिद्वह्निं विनापि भविष्यति अहेतु- कएव वोत्पत्स्यत इति शङ्का स्यात् सर्वत्र स्वक्रियाव्या- धातः स्यात् यदि हि गृहीतान्वयव्यतिरेकं हेतुं विना कार्य्योत्पत्तिं शङ्केत तदा स्वयमेव घूमार्थं वह्नेः, तृप्त्यर्थं भोजनस्य, परप्ररिपत्त्यर्थं शब्दस्य चोपादानं नियमतः कथं कुर्य्यात् तेन विनापि तत्सम्भवात् तस्मात्तत्तदुपादान- मेव तादृशशङ्काप्रतिबन्धकं, शङ्कायां न नियतोपादानं, नियतोपादाने च न शङ्का तदिदमुक्तं “तदेव ह्याशङ्क्यते यस्मिन्नाशङ्क्यमाने स्वक्रियाव्याघातो न भवतीति” नहि सम्भवति स्वयं वह्न्यादिकं धूमादिकार्य्यार्थं नियमत उपादत्ते तत् कारणं तन्नेत्याशङ्क्यते चेति एतेन व्याधातो विरोधः सच सहानवस्थाननियत इति तत्राप्य- नवस्थेति निरस्तं स्वक्रियायाएव शङ्काप्रतिबन्धकत्वात् अतएव “व्याघातो यदि शङ्कास्ति न चेच्छङ्का ततस्तराम् । व्याधातावधिराशङ्का तर्कः शङ्कावधिः कुतः” इति खण्डन- कारमतमप्यपास्तम् । नहि व्याघातः शङ्काश्रितः किन्तु स्वक्रियैव शङ्काप्रतिबन्धिकेति न वा विशेषदर्शनात् क्कचित् शङ्कानिवृत्तिरेव स्यात् न चैतादृशतर्कावतारो भूयोदर्शनं विनेति भूयोदर्शनादरः नतु स स्वतएव प्रयोजकः अतएव न तदाहितसंस्कारो न मानान्तरं तर्कस्याप्रमात्वात् तच्च न प्रत्यक्षं व्याप्तिज्ञाने हेतुः तदभावेऽपि शब्दानुमा- नाभ्यां तद्ग्रहात् । ननु सहचारदर्शनव्यभिचारादर्शनव- द्व्यभिचारशङ्काविरहानुकूलतर्कयोर्ज्ञानं व्यभिचारिसाधा- रणमिति न ततोऽपि व्याप्तिनिश्चयः इति चेन्न स्वरूपस- तोरेव तयोर्व्याप्तिग्राहकत्वात् सत्तर्काद्व्याप्तिप्रमा तदाभा- सात्तदप्रमा विशेषदर्शनसत्यत्वासत्यत्वाभ्यां पुरुषज्ञानमिव । अपरे तु यत्र तर्के व्याप्त्यनुभवोमूलं तत्र नर्कान्तरा- पेक्षा यत्र तु व्याप्तिस्मरणं हेतुः तत्र न तर्कान्तरापेक्षेति नानवस्था अस्ति च जातमात्राणामिष्टानिष्टसाधनतानु- मितिहेतुव्याप्तिस्मरणं तदानीं व्याप्त्यनुभावकाभावात् तन्मूलानुभवमूला चाग्रेऽपि व्याप्तिस्मरणपरम्परेति । यत्त्वनादिसिद्धकार्य्यकारणभावविरोधादिमूलाः केचित्तर्का इति तन्न तत्र प्रमाणानुपयोगेऽनुमान एव पर्य्यवसानात् । नच व्याप्तिग्रहान्यथानुपपत्त्यैव तर्कस्यानादिसिद्धव्याप्ति- कत्वज्ञानमिति वाच्यम् अनुपपत्तेरप्यनुमानत्वात् । अन्ये तु विपक्षवाधकतर्कादनौपाधिकत्वग्रह एव तदधीनो

पृष्ठ ३२५७

व्याप्तिग्रह इति तदपि न तर्कंस्याप्रमाणत्वात् । व्यभि- चारादिशङ्कानिरासद्वारा प्रत्यक्षादिसहकारी स इति चेन्न अनवस्थाभयेन तर्कं विना व्याघातात् यत्र शङ्का- विरहस्तत्र व्याप्तिग्रहे तर्कस्य व्यभिचारात् । यत्तु योग्यानामुपाधीनां योग्यानुपलब्ध्याभावग्रहः अयोग्यानान्तु साध्याव्याप्यत्वसाधनव्यापकत्वसाधनादभावग्रह इत्यनौपाधिकत्वं सुग्रहमिति तत्तुच्छम् अनुमानेन तत्साधनेऽनवस्थानात् प्रमाणान्तरस्याभावात् । ये चानु- कूलतर्कं विनैव सहचारादिदर्शनमात्रेण व्याप्तिग्रहं वदन्ति तेषां पक्षेतरत्वस्य साध्यव्यापकत्वग्रहेऽनुमान- मात्रमुच्छिद्येत अनुमानमात्रोच्छेदकत्वादेव पक्षेतरोनो- पाधिरिति चेत भ्रान्तोऽसि नहि वयमुपाधित्वेन तस्य दोषत्वमाचक्ष्महे साध्यव्यापकत्वेन तद्व्यतिरेकात् पक्षे साध्यव्यावर्तकतया व्यापकव्यतिरेके व्याप्यव्यतिरेकस्य वज्रलेपाच्च । अपि च करवह्निसंयोगः शक्त्यतिरिक्ताती- न्द्रियधर्मसमवायी जनकत्वादित्यत्राप्रयोजकत्वान्न साधकं तत्र व्याप्तस्य पक्षवर्मत्वे किमप्रयोजकं नाम? तस्माद्विपक्ष- बाधकतर्काभावान्न तत्र व्याप्तिग्रह इत्यप्रयोजकत्वमिति” । तर्कं वेत्त्यषीते वा ठञ् । तार्किक तर्कवेत्तरि तर्कशास्त्रा- ध्येतरि च । “तार्किकशिरोमणिस्तनुते” दीधितिः । तर्कक त्रि० तर्क--ण्वुल् । १ तर्ककारके । २ याचके हेम० । “काभैः सन्तर्पयामास कृपणांस्तर्ककानपि” भा० शा० ४५ अ० तर्कग्रन्थ पु० तर्काधिकृतः ग्रन्थः शाक० त० कर्म० वा । तर्कप्रधाने ग्रन्थे “तर्कग्रन्थार्थरहितो नैव गृह्णात्यप- ण्डितः” सुश्रुतः । तर्कण न० तर्क--भावे ल्युट् । तर्कशब्दार्थोक्ते ऊहभेदे “परक्रौर्य्यात्मदोषाद्यैः शङ्कानर्थस्य तर्कणम्” सा० द० तर्कमुद्रा स्त्री “तर्जन्यङ्गुष्ठयोरग्रे मिथः संयोज्य चाङ्गुलीः । प्रसार्य्यबन्धनं प्राहुस्तर्कमुद्रेति तान्त्रिकाः” इत्युक्ते मुद्रा- भेदे “बाहुं प्रकोष्ठेऽक्षमालामासीनं तर्कमुद्रया” भाग० ४ । ६ । ३३ । तर्कविद्या स्त्री ६ त० । गौतमोक्तानां प्रमाणप्रमेयादीनां षोड़शानां पदार्थानां विद्यायां, कणादोक्तषट्पदा- र्थ्यादिविद्यायाञ्च । “आन्वीक्षकी तर्कविद्यामनुरक्तो निरर्थिकाम्” भा० अनु० ३७ अ० । तर्कारी स्त्री तर्कमृच्छति ऋ--अण् ङीप् । जयन्तीवृक्षे । अमरः । तर्किन(ल) तर्क--बा० इन(ल) वा । चक्रमर्दवृक्षे रत्नमाला तर्किन् त्रि० तर्क--णिनि । तर्ककारके पण्डितभेदे । “त्रैवेद्यो- हैतुकस्तकीं नैरुक्तोधर्मपाठकः । त्रयश्चाश्रमिणः पूर्वे परिषत् स्याद्दशावरा” मनुः ।

तर्कु पु० कृत--उ नि० । (टेको) इति ख्याते यन्त्रभेदे । त्रिका० । स्वार्थे क । तर्कुक तत्रार्थे । तर्कुट न० कृत--च्छेदने बा० भावे उट पृषो० । १ (काटनाकाटा) सूत्रकर्त्तनभेदे त्रिका० । करणे उट । २ तर्कौ स्त्री हारा० गौरा० ङीष् । तर्कुपिण्ड पु० ७ त० । तर्कुस्थितमृत्पिण्डे (टेकोर वाँटुल) जटाधरः । तर्कुपीठी स्त्री स्वल्पः पीठः ङीप् पीठी ६ त० । तर्कुपिण्डे हारा० । तर्कुलासक पु० तर्कुं लासयति चालयति लस--णिच्--ण्वुल् । तर्कुचालके यन्त्रे (चरका) । हारा० । तर्कुशाण पु० ६ त० । (टेकोरशाण) सामके त्रिका० । तर्क्षु पु० तरक्षु + पृषो० । मृगादने व्याघ्रभेदे शब्दरत्ना० । तर्क्ष्य पु० तृक्ष--यत् बा० गुणः । यवक्षारे रत्नमा० । तर्ज भर्त्सने भ्वा० पर० सक० सेट् । तर्जति अतर्जीत् ततर्ज । तर्ज भर्त्सने चुरा० आ० सक० सेट् । तर्जयते अततर्जत । तर्जा तर्जना “सीतामभ्यर्थ्य तर्जितः” “तया तु तर्जिताः सर्वा मुखै- र्भीमा यथागतम्” । “राक्षसोऽतर्जयत्सूतं पुनश्चाढ़ौक- यद्रथम्” भट्टिः । बालं पुनर्गात्रसुखं गृह्णीयान्न चैनं तर्ज- येत्” सुश्रुतः । आर्षत्वात् पदव्यत्ययः । तर्जन न० तर्ज--भावे ल्युट् । भर्त्सने “तरुलताङ्गुलतर्जन- विभ्रमाः” माघः । चु० तर्ज--युच् । २ भर्त्सने स्त्री “यन्ता क्रमेण परिसान्त्वनतर्जनाभिः” माघः । “मधुर- वचनैः सम्रूभङ्गैः कृताङ्गुलितर्जनैः” सा० द० । तर्जनी स्त्री तर्ज्यतेऽनया तर्ज--करणे ल्युट् ङीप् । प्रदेशिन्यां वृद्धाङ्गुष्ठसमीपस्थे अङ्गुलिभेदे । “तर्जन्यङ्गुष्ठयीर्मध्यं पितृतीर्थं प्रचक्षते” स्मृतिः । तर्कमुद्राशब्दे उदा० । मुद्राशब्दे भूरि उदा० । तर्जनीमुद्रा स्त्री “वाममुष्टिं विधायाथ तर्जनीमध्यमे ततः । प्रसार्य्य तर्जनीमुद्रा निर्द्दिष्टा शूलपाणिना” तन्त्रोक्ते मुद्राभेदे । तर्जिक पु० तर्जस्तर्जनमस्त्यत्र ठन् । देशभेदे हेमच० । तर्ण पु० तृण--अच् । वत्से । ण्वुल् । तर्ण्णक {??}वत्से, अमरः “कृष्णसनाथा तर्णकपङ्क्ति” छन्दोम० । सद्योजाते २ शिशौं च हेम० । तर्णि पु० तरत्याकाशपद्धतिं तॄ--नि करणे नि वा । १ सूर्य्ये २ प्लवे (भेला) शब्दार्थकल्पतरुः । तर्तरीक न० तॄ--करणे ईक फर्फरीका० नि० । २ नौकाभेदे कर्त्तरि ईक । २ पारगे त्रि० मेदि० ।

पृष्ठ ३२५८

तर्द्द हिंसायां भ्वा० पर० सक० सेट् । तर्दति अतर्द्दीत् । ततर्द्द । “सेहे कपो रथाश्वांश्च रिपोस्ततर्द शाखिना” । “सुग्रीवः प्रघसं नेभे बहून्रामस्ततर्द च” भट्टिः । तर्दू स्त्री तर्द--तृद--वा ऊ । काष्ठनिर्मितायाम् दर्व्याम् अमरः । तर्द्मन् पु० तर्द्द--तृद वा मनिन् । १ चषालच्छिद्राग्रवेधे “द्व्यङ्गुलं त्र्यङ्गुलं वा तर्द्मातिक्रान्तं यूपस्य” कात्या० श्रौ० ६ । १ । ३० । “तर्द्मातिक्रान्तं चषालच्छिद्राग्रवेधादतिक्तान्तम्” कर्कः । आधारे मनिन् । २ तर्दनप्रदेशे च । “तर्द्मसमूते पश्चाद्भवतस्तदिमावेव” शत० ब्रा० ३ । २ । १ । २ तर्द्मसमूते इति यथोभयोर्मांसप्रदेशयोः सम्बन्धी भवति यथा च तर्दनप्रदेशेषु पश्चाद्भागे ऊते परस्परं स्यूते भवतः तस्यैकस्योपर्यपरमास्तृणुयात्” भा० तर्पण न० तृप--णिच् वा ल्युट् । १ तृप्तौ २ प्रीणने च अमरः ३ यज्ञकाष्ठे हेमच० । स्नातकादिभिःप्रत्यहं कर्तव्ये पञ्चमहा- यज्ञान्तर्गते ४ महायज्ञभेदे स च पितृयज्ञः । पितॄणां तृप्तिहेतुत्वादस्य तथात्वम् तत्प्रकारः आ० त० उक्तो यथा “तद्द्विविधं प्रधानमङ्गञ्च । तत्राद्यमाह शातातपः “तर्पणन्तु शुचिः कुर्य्यात् प्रत्यहं स्नातको द्विजः । देवेम्यश्च ऋषिभ्यश्च पितृभ्यश्च यथाक्रमम्” । विधवामधि- कृत्य काशीखण्डम् “तर्पणं प्रत्यहं कार्य्यं भर्त्तुः कुशतिलोदकैः । तत्पितुस्तत्पितुश्चापि नामगोत्रादि- पूर्वकम्” । द्वितीयन्तु ब्रह्माण्डपुराणीयम् “नित्यं नैमित्तिकं काम्यं त्रिविधं स्नानमिष्यते । तर्पणन्तु भवेत्तस्य अङ्गत्वेन व्यवस्थितम्” । तर्पणाकरणे दोषमाह योगियाज्ञवल्क्यः “नास्तिक्यभावाद्यश्चापि न तर्पयति वै सुतः । पिवन्ति देहरुधिरं पितरो वै जलार्थिनः” । तर्पणमधिकृत्य ब्रह्मपुराणम् “तस्मात् सदैव कर्त्तव्य- मकुर्वन् महतैनसा । युज्यते ब्राह्मणः कुर्वन् विश्वमेत- द्बिभर्त्ति हि” । शङ्खलिखितौ “नेष्टकारचिते स्थाने पितृंस्तर्पयेत्” । मार्कण्डेयपुराणम् “यच्च सर्व्वाय नोत्सृष्टं यच्चाभोज्यनिपानजम् । तद्वर्ज्यं सलिलं तात! सदैव पितृकर्मणि” । विष्णुः “स्रात- श्चार्द्रवासा दैवपितृतर्पणमम्भःस्थ एव कुर्य्यात् । परिवर्त्तितवासाश्चेत्तीर्थमुत्तीर्य्य” । अत्रापि तीर्थे विशेष- माह मत्स्यपुराणे “तिलोदकाञ्जलिर्देयो जलस्थै- स्तीर्थवासिभिः । सदा न हस्तेनैकेन गृहे श्राद्धं समिष्यते” । अत्र जलस्थैरित्यनेन स्थलस्थानामपि जलस्थत्वं नियम्यते । ततश्च “अन्तरुदक आचान्तोऽन्तरेव

पूतो भवति । बहिरुदके आचान्तो बहिरेव पूतो भवति तस्मादन्तरेकं वहिरेकञ्च पादं कृत्वा आचामेत् सर्वत्र शुद्धो भवति” इति पैठीनसिवचनात् जलस्थैक- चरणकृताचमनेनोभयकर्म्मार्हत्वात् तर्पणकाले तीर्थे जलैकचरणेन भवितव्यम् अन्यत्र त्वनियमः । तद्रूपाणां जले तर्पणमनिषिद्धमिति । स्थलस्थतर्पणे आग्नेय- पुराणम् “प्रागग्रेषु सुरांस्तृप्येन्मनुष्यांश्चैव मध्यतः । पितॄंश्च दक्षिणाग्रेषु दद्यादिति जलाञ्जलीन्” । अशुचिदेशे तु विष्णुः “यत्राशुचिस्थलं वा स्यादुदके देवता- पितृन् । तर्पयेत्तु यथाकाममप्सु सर्वं प्रतिष्ठितम्” । वृहस्पतिः “ब्रह्मयज्ञप्रसिद्ध्यर्थं विद्याञ्चाध्यात्मिकीं जपेत् । जप्त्वाथ प्रणवं वापि ततस्तर्पणमाचरेत्” । एतच्च तर्पणं ब्रह्मयज्ञानन्तरं छन्दोगेतरपरम् । तेषान्तु वैश्रवणाय चोपजाय इत्यन्तसूर्य्योपस्थानानन्तरं गोभि- लेन तर्पणाभिघानात् । “आप्लवने तु संप्राप्ते तर्पणं तदनन्तरम्” । “गायत्रीञ्च जपेत् पश्चात् स्वाध्यायञ्चैव शक्तितः” । आप्लवने तु संप्राप्ते गायत्रीं जपतः पुरा । तर्पणं कुर्वतः पश्चात् स्नानमेव वृथा भवेत्” इतिगोभिलीयवचनाभ्याञ्च । दक्षः “प्रादेशमात्रमुद्धृत्य सलिलं प्राङ्मुखः सुरान् । उदङ्मनुष्यांस्तृप्येत पितृन् दक्षिणतस्तथा । अग्रैस्तु तर्पयेद्देवान् मनुष्यान् कुशमध्यतः । पितृंस्तु कुशमूलाग्रे विघिः कौशो यथाक्रमम्” । एवञ्च “गोशृङ्गमात्रमुद्धृत्य जलमध्ये जलं क्षिपेत्” इति यमवचनस्थगोशृङ्गपदं प्रादेश- मात्रपरम् । उद्धृतोदके तु हारीतः “पात्राद्वा जलमादाय शुचौ पात्रान्तरे क्षिपेत् । जलपूर्णेऽथ वा गर्त्ते न स्थाने तु विवर्हिषि” । अत्र यद्धि यदुपक्रम्य श्रुतं यच्च येन समं समभिव्याहृतं तदेव तत्रैवाङ्गं नान्य- दिति बोध्यं तदङ्गं इतरत्समभिव्याहारप्रकरणाभ्या- मिति गोतमसूत्रात् तेन पद्मपुराणीयस्नाने तदुक्तमेव तर्पणम् । “तद्यथा व्रह्माणं तर्पयेत् पूर्वं विष्णुं रुद्रं प्रजापतिम् । देवायक्षास्तथा नागा गन्धर्वाप्सरसोऽ- सुराः । क्रूराः सर्पाः सुपर्णाश्च तरवो जम्भगाः खगाः । विद्याधरा जलाधारास्तथैवाकाशगामिनः निराहाराश्च ये जीवाः पापे धर्मेरताश्च ये । तेषामाप्यायनायैतद्दीयते सलिलं मया” । एतेनैकाञ्जलिरिति सर्वेषां मतम् । “कृतोपवीती देवेभ्यो निवीती च भवेत्ततः । मनुष्यां स्तर्पयेद्भक्त्या ऋषिपुत्रानृषींस्तथा । सनकश्च सनन्दश्च

पृष्ठ ३२५९

तृतीयश्च सनातनः । कपिलश्चासुरिश्चैव वोढ़ुः पञ्च- शिखस्तथा । सर्वे ते तृप्तिमायान्तु मद्दत्तेनाम्बुना सदा । मरीचिमत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यं पुलहं क्रतुम् । प्रचेतसं वशिष्ठञ्च भृगुं नारदमेव च । देवान् सर्वानृ- षीन् सर्वांस्तर्पयेदक्षतोदकैः । अपसव्यं ततः कृत्वा सव्यं जानु च भूतले । अग्निष्वात्तांस्तथा सौम्यान् हविष्मतस्तथोष्मपान् । सुकालिनो बर्हिषद आज्यपांस्तर्प- येत्ततः । तर्पयेच्च पितृन् भक्त्या सतिलोदकचन्दनैः । दर्भपाणिस्तु विधिना हस्ताभ्यां तर्पयेत्ततः” । अत्र केचित् पितृधर्म्मातिदेशात् दिव्यपितॄणामपि अञ्जलित्रयदानम् । तदसत् “कव्यवालं नलं सौम्यं यममर्य्यमणन्तथा । अग्नि- ष्वात्ताः सोमपाश्च वर्हिपदः सकृत् सकृत्” इति कृन्दोगपरिशिष्टेन विशिष्टैकाञ्जलिविधानात् । “पित्रा- दीन्नामगीत्रे च तथा मातामहानपि । सन्तर्प्य भक्त्या विधिवदिमं मन्त्रमुदीरयेत् । येऽबान्धवा बान्धवा वा येऽन्यजन्मनि बान्धवाः । ते तृप्तिमखिलां यान्तु ये चास्मत्तोयकाङ्क्षिणः” । अत्र ब्रह्मादिचतुर्षु तर्पणप्र- योगाकाङ्क्षायां गोभिलयाज्ञवल्क्योक्तप्रयोगविधिर्ग्राह्यः । स च “अन्वारब्धेन सव्येन पाणिना दक्षिणेन तु । तृप्य- तामिति वक्तव्यं नाम्ना तु प्रणवादिना” । अन्वारब्धेन पश्चाल्लग्नेन अस्मादेव वचनात् तर्पणाभिलापे प्रणवा- दित्वं तृप्यतामिति च लभ्यते । ततश्च ॐ ब्रह्मा तृप्य- तामिति प्रयोगः । देवा इत्यादि मयेत्यन्तेन मन्त्रलिङ्गा- देकाञ्जलिः । तथा सनक इत्यादि सदा इत्यन्तेनैका- ञ्जलिः एवं पुनरपि । “एकैकमञ्जलिं दत्त्वा द्वौ द्वौ तु सनकादयः । अर्हन्ति पितरस्त्रींस्त्रीन् स्त्रियस्त्वेकैक- मञ्जलिम्” इति व्यासगोभिलसूत्रवचनात् । नतु द्वौ द्वाविति वीप्साश्रुतेः सनकादिप्रत्येक एव द्व्यञ्जलि- रिति वाच्यं प्रत्येकपक्षे द्वौ द्वौ समुदायपक्षे तृप्त्यनु- रोधेन तथैव युक्तत्वात् । अत्राञ्जलिपदं प्रागुक्ता- न्वारब्धेनेति श्रवणात्तथाविधहस्तद्वयपरम् तद्वै- कल्पिकाञ्जलिपरं वा देवादिपक्षे । पितृपक्षे तु “तौ युतावञ्जलिः पुमान्” इत्येतत्परं पद्मपुराणीयतर्पणपक्षे तु पितृपक्ष एव हस्ताभ्यामिति श्रुतेस्तथैबाञ्जलिः । अन्यत्र नाञ्जलिरित्यवगम्यते । आचारमाधवीये प्रचेताः “मातृमुख्यास्तु यास्तिस्नस्तासां दद्यात्रिरञ्जलीन्” । इति । पराशरभाष्ये सनकादिदिव्यमनुष्याणां तर्पणादिकं सामगेन प्राङ्मुखेन तदितरेणोदङ्मुखेन कर्त्तव्यं

तथा च परिशिष्टधृतं सामवेदीयषट्त्रिंशद्व्राह्मणं “मनुष्याणामेषा दिक् या च प्रतीचीति” । तथाच ज्योतिष्टोमे श्रूयते प्राचीं देवा अभजन्त, दक्षिणां पितरः, प्रतीचीं मनुष्याः उदीचीमसुराः अपरेषामु- दीचीं मनुष्याः” । यत्तु “कृतजप्योऽन्तर्जानुरुदङ्मुखाः । दिव्येन तीर्थेन देवानुदकेन तर्पयेत्” इति शङ्ख- लिखितसूत्रं देवतर्पणे उदङ्मुखत्वविधायक तच्छ्रुति- विरोधात् शाख्यन्तरीयम् अशक्तविषयकम् । उदकेनेति- श्रवणात् यवादीति फलाधिक्यार्थं व्यवहारोऽपि तथा । यत्तु “निवीती हन्तकारेण मनुष्याँस्तर्पयेदथ । कुशस्य मध्यदेशेन नृतीर्थेन उदङ्मुखः” लघुविष्णुनाहन्त- प्रयोगेण जलदानमुक्तं तत् सनकादिप्रत्येकतर्पणे यथा “सनकस्तृप्यतां तस्यैतदुदकं हन्त” इत्यादौ न तु पद्म- पुराणीयमिलिततर्पणे “दत्तेनाम्बुना” अनेन दत्तस्य पुनस्त्यागासम्भवात् । नृतीर्थेन कनिष्ठाङ्गुलिमूलेन “प्राजापत्येन तीर्थेन मनुष्यांस्तर्पयेत् पृथक्” इति विष्णुपुराणीयैकवाक्यत्वात् । गरीच्यादि ऋषितर्पणन्तु अङ्गुल्यग्रेण “अङ्गुल्यग्रमार्षम्” इति यमवचनात् एवञ्चार्षदेवतीर्थयोरङ्गुल्यग्ररूपैकदेशत्वसाधर्म्येण । मरीच्यादिंतर्पणे तु दिगाद्याकाङ्क्षायां देववदिति । अतएव योगियाज्ञवलक्यवचने सनकानित्यत्र मनुष्यानिति विशेषणं दत्तम् । ब्रह्माद्यानित्यत्र देवानिति विशे- षणं दत्तमिति व्यवहारोऽपि तथा । मरीचिः “सौवर्णेन तु पात्रेण ताम्ररूप्यमयेण वा । औडुम्बरेण खड़्गेन पितॄणां दत्तमक्षयम् । विना रूप्यसुवर्णेन विना ताम्रमयेण वा । विना तिलैश्च दर्भैश्च पितॄणां नोपतिष्ठते” । एतच्च समग्राभावे बोव्यं नतु एकस्याभावे शङ्खः । “सौवर्णेन तु पात्रेण राजतेनौ- डुम्बरेण च । खड़्गपात्रेण शङ्कुना वाप्युदकं पितृतीर्थं स्पृशन् दद्यात्” । शङ्कुः सुवर्णकीलकः । “अक्षतोदकैर्यवाद्भिस्तर्पयेद्देवान् सतिलाभिः पितृंस्तथा” इति छन्दोगपरिशिष्टेनापि पितृपक्षे तिलोदकमात्र- विधानात् । पद्मपुराणे चन्दनविधानं फलाधिक्यार्थम् । अपसव्यं प्राचीनावीतित्वम् । उपवीतित्वम् प्राचीना- वीतित्वञ्चाह गोभिलः “दक्षिणं बाहुमुद्धृत्य शिरो- ऽवधाय सव्येऽंसे प्रतिष्ठापयति दक्षिणं कक्षमवलम्बनं भवति एवं यज्ञोपवीती भवति । सव्यं बाहुमुद्धृत्य शिरोऽवधाय दक्षिणेऽंसे प्रतिष्ठापयति सव्यकक्षमवलम्बनं

पृष्ठ ३२६०

भ्वति एवं प्राचीनावीती भवति” इति । प्रतिष्ठापयति यज्ञोपवीतमिति शेषः । तथाचामरसिंहोऽपि “उपवीतं यज्ञसूत्रं प्रोद्धृते दक्षिणे करे । प्राचीना- वीतमन्यस्मिन्निवीतं कण्टलम्बितम्” इति । “सावित्री ग्रन्थिसंयुक्तं उपवीतं तवाच्युत” इति ब्रह्मपुराणीय पूजादर्शनात् । गायत्रीमन्त्रेण उपवीतं कर्तव्यमिति प्रतीयते । लौकिकास्तु सावित्रीग्रन्थिरिति वदन्ति प्रवरसंख्यया वेष्टितग्रन्थिरिति लौकिकव्यवहारः । विद्याकरधृतं “यथा यज्ञोपवीतम्” । इत्यादिवाक्यात् उत्तरीयमपि यज्ञोपवीतवत् सव्यापसव्यत्वादिना धार्य्यं विवृतं शुद्धितत्त्वे । पित्रादीत्यादिना मातामहादि त्रयपरिग्रहः । तथाच विष्णुपुराणे “त्रिरपः प्रीणनार्थाय देवानामपवर्जयेत् । ऋषीणाञ्च यथान्थायं सकृच्चापि प्रजापतेः । पितॄणां प्रीणनार्थाय त्रिरपः पृथिवीपते! । पितामहेभ्यश्च तथा प्रीणयेत् प्रपिता- महान् । मातामहाय तत् पित्रे तत्पित्रे च समाहितः । दद्यात् पित्रेण तीर्थेन काम्यञ्चान्यत् शृणुष्व मे” । स्मृतिसारे धृतम् “वामहस्ते तिलान् दत्त्वा जलमध्ये तु तर्पयेत् । स्नानसाट्यञ्चले पात्रे रोमकूंपे न कुत्रचित्”! जलतर्पणे रोमरहितप्रदेशे “वामवाहौ वस्त्राच्छादिते तिलान् संस्थाप्य मुद्रारहितदक्षिणहस्त- तर्ज्जन्यङ्गुष्ठयोरन्यतरेण तिलान् गृहीत्वा वामहस्त- तलेन स्थापयित्वा तर्पयेदिति मदनपारिजातः । अतएव मरीचिः “मुक्तहस्तञ्च दातव्यं न मुद्रां दर्शयेत् क्वचित् । वामहस्ते तिला ग्राह्या मुक्तहस्तञ्च दक्षिणम्” । मुक्तहस्तं प्रसारितहस्तं यथा स्यात् । एवं मुद्रा प्रदेशिन्यङ्गुष्ठयोगे सन्दंशरूपः । मुक्तहस्तञ्च दक्षिणम्” इति दक्षिणहस्तं तिलरहितं कुर्य्यात् इति नैयतकालीनकल्पतरुः । तथाच नारदीये “अङ्गुष्ठानामिकाभ्यान्तु दक्षिणस्येतरस्थितान् । तिलान् गृहीत्वा पात्रस्थान् ध्यात्वा संतर्पयेत् पितॄन्” । देवलः । “रोमसंस्थान् तिलान् कृत्वा यस्तु संतर्पयेत् पितॄन् । पितरस्तर्षितास्तेन रुधिरेण मलेन च” । वृष्टिजलसम्पर्के तर्पणनिषेधमाह वायुपुराणम् “मेघे वर्षति यः कुर्य्यात् तर्पणं ज्ञानदुर्बलः । पितॄणां नरके घोरे गतिस्तस्य भवेद्ध्रुवम्” । तथा “शूद्रोदकैर्न कुर्वात तथा मेघादिनिःसृतैः” । इति मेघादि दर्शनादिति लौमुदी । योगियाज्ञवल्क्यः “यद्युद्धृतं जलञ्चेत्तु

तिलान् संमिश्रयेज्जले । अतोऽन्यथा तु सव्येन तिला- ग्राह्या विचक्षणैः” । अत्र शेषार्द्धं मनदपारिजाते लिखितम् । “अन्यथा वामहस्तेन” ततस्तर्पणमाचरे- दिति” । वायुपुराणम् । “तिलदर्भैस्तु संयुक्तं श्रद्धया यत् प्रदीयते । तत्सर्वममृतं भूत्वा पितृणामुपतिष्ठते” । स्मृतिः “रविशुक्रदिने चैव द्वादश्यां श्राद्धवासरे । सप्तम्यां जन्मदिवसे न कुर्य्यात्तिलतर्पणम्” । मत्स्य- पुराणे “संक्रान्त्यां निशि सप्तम्यां रविशुक्रदिने तथा । श्राद्धे जन्मदिने चैव न कुर्य्यात्तिलतर्पणम्” । श्राद्धे आमावास्यातिरिक्तश्राद्धे “नीलषण्डविमोक्षेण आमावास्यां तिलोदकैः । वर्षासु दीपदानेन पितॄणा- मणृणो भवेत् । अमावास्यान्तु ये मर्त्याः प्रयच्छन्ति तिलोदकम् । पात्रमौडुम्बरं प्राप्य मधुमिश्रं तपोधनाः! । कृतं भवति तत् श्राद्धं रहस्यञ्च सदा भवेत् । विशेषतश्च जाह्नव्यां सर्वदा तर्पयेत् पितॄन् । न कालनियमस्तत्र क्रियते सर्वकर्मसु” । बौधायनः “न जीवत्पितृकः कृष्णैस्तिलैस्तर्पणमाचरेत् । सप्तम्यां रविवारे च जन्मर्क्षदिवसेषु च” । स्मृतिः “निषिद्ध- दिनमासाद्य यः कुर्य्यात्तिलतर्पणम् । रुधिरं तद्भवे- त्तोयं दाता च नरकं व्रजेत्” । प्रतिप्रसवमाह स्मृतिः “अयने विषुवे चैव संक्रान्त्यां ग्रहणेषु च । उपाकर्मणि चोत्सर्गे युगादौ मृतवासरे । सूर्य्यशुक्रादिवारेऽपि न दोषस्तिलतर्पणे । तीर्थे तिथिविशेषे च कार्य्यं प्रेते च सर्वदा” । स्कन्दपुराणम् “तोर्थमात्रे तु कर्तव्यं तर्पणं सतिलोदकैः । योऽन्यथा तर्पयेन्मूढ़ः स विष्ठायां भवेत् कृमिः । विशेषतस्तु जाह्नव्यां सर्वदा तर्पयेत् पितॄन्” । एतत्तु निषिद्धदिनतर्पणविधायकम् । “तीर्थे तिथिविशेषे च गङ्गायां प्रेतपक्षके । निषिद्धेऽषि दिने कुर्य्यात्तर्पणं तिलमिश्रितम्” इति मदनपारिजातविद्याकरराजपेयिधृतमरीचिवचनात् । तिला- भावे पितृतीर्थेन प्रतिनिधिना तर्पणम् “तिलाना- भप्यभावे तु सुवर्णरजतान्वितम् । तदभावे निषिञ्चेत्तु दर्भैस्तोयैर्न चान्यथा” इति याज्ञवल्क्यात् । सुवर्ण- रजतान्वितं सुवर्णरजतस्पृष्टम् । अतएव “सुलभं सकलं पुण्यं यज्ञदानादिजं फलम् । गङ्गातोयैश्च सतिलैर्दुर्लभं पितृतर्पणम्” इति भविष्यपुराणे गङ्गातोयस्य दुर्लभत्वमुक्तम् न च तदभावात्तर्पणाभावः शातातपः “पितृणां पितृतीर्थेन जलं सिञ्चद्यथो-

पृष्ठ ३२६१

विधि । दक्षिणेनाथ गृह्णीयात् पितृतीर्थे समीपतः” । गोभिलः “गोत्रं स्वरान्तं सर्वत्र गोत्रस्याक्षय्य कर्मणि । गोत्रस्तु तर्पणे प्रोक्तः कर्त्ता एवं न मुह्यति । सर्वत्रैव पितः प्रोक्तः पिता तर्पणकर्मणि । पितुरक्षय्य- काले तु अक्षयां तृप्तिमिच्छता । शर्मन्नर्घ्यादिके कार्य्यं शर्म्मा तर्पणकर्मणि । शर्मणोऽक्षय्यकाले तु पितॄणां दत्तमक्षयम्” । कार्ष्णाजिनिः “नाभिमात्रे जले स्थित्वा चिन्तयेदूर्द्ध्वमानसः । आगच्छन्तु मे पितर इमं गृह्णन्त्वपोऽञ्जलिम्” । योगियाज्ञवल्क्यः “नाम- गोत्रस्वधाकारैस्तर्प्याः स्युरनुपूर्वशः” । तेन अमुकगीत्रः पिता अमुकदेवशर्म्मा तृप्यतामेतत्तिलोदकं तस्मै स्वधेति प्रयोगः सिध्यति । एवं मातामहादौ । एष चासम्बु- द्धिप्रयोगो वाजसनेयीतरपरः । तेषान्तु सम्बुन्ध्यन्तता- माह ब्राह्मणसर्वस्वे जातूकर्ण्यः “प्रमीतपितृकस्तू- शन्त्वस्त्वेत्यावाह्य नामगोत्रमुदाहृत्य यावता पितृका- र्य्यमसावेतत्ते उदकमिति पितृन् पितामहान् प्रपि- तामहान् । एकैकस्मै त्रींस्त्रीन्दद्यात्” । अत्र चासाविति नाम गृह्णातीति कात्यायनोक्तस्य नाम्नः ते इति युष्मत्प्रयोगात् सम्बुद्ध्व्यन्तता प्रतीयते तस्य सम्बु- द्ध्यमानात्मवाचित्वात् । असम्बुद्धिप्रथमान्तत्वेऽनन्व- यापत्तेः । ततश्चामुकगोत्र! पितरमुकदेवशर्म्मँस्तृप्य- स्वैतत्ते तिलोदकं स्वधेति प्रयोगः सिध्यति । एवं मातामहानामपि । ततो मात्रादीनां षण्णां तर्पणानि । द्वादशानां मध्ये यो जीवति तं विहाय वृद्धप्रपिता- महादीत् गृहीत्वा पूरयेत् । एवं प्रव्रजतिते पतिते च । ततो विमातृज्येष्ठभ्रातृपितव्यमातुलादींस्तर्पयेत् । शङ्खः “वान्धवानां कृत्वा सुहृदां तर्पयेत्” सुहृदो मित्रादयः । मित्रायाप्यसवर्णाय जलं न देयम् । “सवर्णेभ्यो जलं देयं नान्यवर्णेभ्य एव च” इति याज्ञवल्कीयात् । भीष्मायासवर्णायापि भीष्माष्टम्यां तर्पणं कार्य्यम् “ब्राह्मणाद्यास्तु ये वर्णादद्युर्भीष्माय नो जलम् । संवत्सरकृत तेषां पुण्यं नश्यति सत्तम!” इत्यादि वचनात् । मन्त्रस्तु “वैयाघ्रपद्यगोत्राय इत्यादि । ब्राह्मणेनैतत् पितृतर्पणानन्तरं कार्य्यम् अन्येन पितृतर्प- णात् पूर्वम् । अत्र वीजं वर्णज्यैष्ठ्यमिति हलायुधः । अपसव्येन दक्षिणामुखेन सतिलोदकेन सकृत् कर्त्त- व्यम् । ततः कृताञ्जलिः” “भीष्मः शान्तनवोवीर” इत्यादि पठेत् । ततो येऽवान्धवा बान्धवा वा इत्यादिना एका-

ञ्जलिर्देयः । योगियाज्ञवल्क्यः “निष्पीड़यति यः पूर्वं स्नानवस्त्रञ्च तर्पणात् । निराशाः पितरस्तस्य यान्ति देवाः सहर्षिभिः । तथा “अन्नप्रकरवत्तस्य अपसव्येन पीड़नम् । अन्नप्रकरवत् श्राद्धोच्छिष्टसमीपान्नविकरणवत् तस्याधोवस्त्रस्य “स्नानशाट्यान्तु दातव्या मृदस्तिस्रो विशु- द्धये” इति वशिष्ठवचने अधोवस्त्रस्य दुष्टस्यैव शुद्धये मृद्दानं प्रतीयते । योगियाज्ञवल्क्यः “वस्त्रनिष्पी- ड़ितं तोयं स्नातस्योच्छिष्टभागिनः । भागधेयं श्रुतिः प्राह तस्मान्निष्पीड़येत् स्थले” । अत्र मन्त्रमाह गोभिलः “ये चास्माकं कुले जाता अपुत्रागोत्रिणो मृताः । ते तृप्यन्तु मया दत्तं वस्त्रनिष्पीड़नोदकम्” । अशक्तौ शङ्खः । “आब्रह्मस्तम्बपर्य्यन्तं जगत्तृप्यत्विति- क्रमात् । अञ्जलित्रितयं दद्यात् एतत्संक्षेपतर्पणम्” । “आब्रह्मस्तम्बपय्यन्तं देवर्षिपितृमानवाः । तृप्यन्तु सर्वे पितरो मातृमातामहादयः । अतीतकुलकोटीनां सप्तद्वीपनिवासिनाम् । आब्रह्मभुवनाल्लोकादिदमस्तु तिलोदकम्” । जन्माष्टम्यां तर्पणस्य फलं यथा “तस्यां तिथौ वारिमात्रं पितॄणां यः प्रयच्छति । गयाश्राद्धं कृतं तेन शताव्दं नात्र संशयः” ब्रह्म० वै० श्रीकृष्णजन्म खण्डः । तर्पणञ्च देवर्षिपितृमनुष्यणं जलाञ्जलिदानेन तृप्तिसम्पादनम् । यथा “एवं स्नात्वा पितृन् देवान् मनुष्यांस्तर्पयेन्नरः । नाभिमात्रे जले स्थित्वा चिन्तये दूर्द्ध्वमानसः । आगच्छन्तु मे पितर इमं गृह्णन्त्वपो- ऽञ्जलिम् । त्रींस्त्रीञ्जलाञ्जलीन् दद्यादाकाशे दक्षिणे तथा । वसित्वा वसनं शुक्लं स्थले चास्तीर्ण- वर्हिषि । विधिज्ञास्तर्पणं कुर्य्युर्न पात्रे तु कदाचन । यदपां क्रूरमध्यं तु यदमेध्यन्तु किञ्चन । अशान्तं मलिनं यच्च तत्सर्वमपगच्छतु । गृहीत्वानेन मन्त्रेण तोयं सव्येन पाणिना । प्रक्षिपेद्दिशि नैरृत्यां रक्षोप हतये द्रुतम् । अनाह्निकन्तु यद्भुक्तं पापाद् यच्च प्रतिग्रहम् । दुस्कृतं यच्च मे किञ्चिद्वाङ्मनःकायक- र्म्मभिः । पुनातु मे तदिन्द्रस्तु वरुणः स वृहस्पतिः । सविता च भगश्चैव मुनयः सनकादयः । आब्रह्म स्तम्बप- र्य्यन्तं जगत् तृप्यत्विति ब्रुवन् । क्षिपेदपोऽञ्जलींस्त्रींस्तु कुर्वन् सङ्क्षेपतर्पणम्” गारुड़े २१५ अ० । तर्पण विशेषस्तु गारुड़े २१९ अ० वह्निपुराणे नित्या ह्नक स्नानविधाननामाध्याये च द्रष्टव्यः । जीवत्पितृकस्य

पृष्ठ ३२६२

तर्पणनिषेधो यथा “दर्शस्नानं गयाश्राद्ध्वं विलैस्तर्पण- मेव च । न जीवत्पितृको भूप! कुर्य्यात् कृत्वाघमा- प्नुयात्” कालिका० पु० ८९ अ० । कर्त्तरि ल्यु । ५ तृप्तिकारके त्रि० । “सुरभिर्घ्राणतर्पणः” अमरः । “सन्तर्पणो नाकसदां वरेण्यः” भट्टिः । तर्पणी स्त्री तृप--णिच--करणे ल्युट् ङीप् । गुरुस्कन्दवृक्षे शब्दमा० । तर्पणेच्छु पु० तर्पणमिच्छति इष उ० नि० २ त० । १ भीष्मे शब्दर० । २ तर्पणेच्छुमात्रे त्रि० । तर्पिन् त्रि० तृप--णिच्--णिनि । १ तर्पके प्रीणयितरि स्त्रियां ङीप् सा च २ पद्मचारिणीलतायाम् स्त्री शब्दच० । तर्पिली स्त्री तृप--बा० इल गौरा० ङीष् । पञ्चचकारि- ण्याम् । कपिलका० रस्य वा लः । तल्पिलीतिरूपान्तरं तत्रार्थे । स्वार्थे क । तर्पिलिका तत्रार्थे । तत्रापि वा रस्य लः । तल्पिलिकापि तत्रार्थे । तर्ब गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् । तर्बति अतर्बीत् । ततर्ब । तर्बट पु० तर्बति सततं गच्छति तर्ब--अटन् । १ वत्सरे २ चक्र- मर्दवृक्षे च राजनि० । तर्म्मन् न० तॄ--मनिन् । यूपाग्रभागे अमरः । तर्य पु० ऋषिभेदे । “सदापृणो यजते वि द्विषो बधीद्वाहुवृक्तः श्रुतवित्तर्य्यः” ऋ० ५ । ४४ । १२ “सदापृणादयः पञ्चर्षयः” इति भाष्योक्तेः । तर्ष पु० तृष--भावे घञ् । १ अभिलाषे २ तृष्णायाञ्च अमरः । “निवृत्ततर्षैरुपगीयमानात्” भाग० १ । ८ तर्षच्छेदो न भवति पुरुषस्येह कल्मषात् । निवर्त्तते तदा तर्षः पापमन्तर्गतं यदा” भा० शा० २०४ अ० । तॄ--कर्मणि करणे--वा स । ३ समुद्रे ४ भेलके च उज्वल० । तर्षण न० तृष--भावे ल्युट् । पिपासायां जटाधरः । तर्षित त्रि० तषों जातोऽस्य तार० इतच् । तृषिते पिपासौ त्रिका० । तर्षुल त्रि० तृष--बा० उलच् । तृष्णायुक्ते “ज्ञानेन्द्रियाणी- न्द्रियार्थान् नोपसयन्त्यतर्षुलम्” भा० २१३ अ० । तर्ष्यावत् त्रि० तृषावत् वेदे पृषो० । तृष्णायुक्ते । “निरुद्ध- चिन्महिषस्तर्ष्यावान् गोधा” १० । २८ । १० । “तर्ष्यावान् तृषावान्” भा० । तर्हि अव्य० तद् + र्हिल् । तस्मिन् काले इत्यर्थे । “रक्षांसि वा एनं तर्ह्यालभन्ते यर्हि न जायते” ऐत० ब्रा० । “यर्हि वाव वो मयार्थो भविता तर्ह्येव वोऽहं पुनरा- गन्तास्मि” तै० स० ।

तल प्रतिष्ठायां वा चुरा० उभ० पक्षे भ्वा० पर० अक० सेट् । तालयति ते तलति । अतीतलत् त अतालीत् । तालयाम् बभूय आस चकार । तताल तेलतुः तलम् । तल पु० न० तल--अच् । स्वरूपे “शैलेयनद्धेषु शिलातलेषु” कुमा० । “हिमधाम्नि दर्पणतले च मुहुः” माघः । “विदाङ्गुर्वन्तु महतस्तलं विद्विषदम्भसः” “तलं स्वरूपं प्रमाणं वेति” मल्लिना० । २ ज्याघातवारणे । ३ कानने ४ कार्य्यवीजे न० मेदि० । ५ गर्त्ते पु० त्रिका० । ६ पादतलस्य मध्ये हेमच० । “इदं रसातलं नाम सप्तभं पृथिवी तलम्” भा० वि० ३६० अ० । “भुवस्तलमिव व्योम कुर्वन् व्योमेव भूतलम्” रघुः । ७ तालवृक्षे पु० ८ चपेटे (चड़) ९ त्सरौ १० खड़्गमुष्टौ ११ सव्यहस्तेन तन्त्रोवादने पु० मेदि० । १२ गोधायां पु० हेमच० । तलक न० तल--बा० वुन् । पुष्करिण्याम् (तलाओ) हारा० । तलकीट पु० वृक्षभेदे “तलकोटस्य वीजेषु पचेदुत्कारिकां शुभाम्” सुश्रुते श्वासचिकित्सायाम् । तलताल पु० तलेन करतलेन ताड्यते ताड--कर्मणि घञ् डस्य लः । करतलेन वादनोये वाद्यभेदे “आक्षेटयन् खेलयँश्च तलतालं च वादयन्” भा० व० १७८ अ० । तलत्राण न० तलं करतलं त्रायते त्रै--ल्यु करणे ल्युट् वा । करतलत्राणकारके करतलरक्षके चर्ममये गोधाभेदे “यत्रैते सतलत्राणाः सुयोधनपुरोगमाः” भा० द्रो० ११९ अ० । “विबद्धासितलत्राणः क्षात्रधर्ममनुव्रतः” भा० व० ६७ अ० । तलप्रहार पु० तलेन चपेटेन प्रहारः प्र + हृ--घञ् ३ त० । (चापड़- मारा) चपेटाधाते । “तलप्रहारमशनेः सदृशं भीमनिस्व- नम्” रामा० ल० ७६ अ० । तलमीन पु० तले जलनिम्ने स्थितो मीनः । (चिङ्गुड़ि) नलमीने अमरे पाठान्तरम् । तलयुद्ध न० तलस्य चपेटस्याघातेन युद्धम् । चपेटाघातेन युद्धे (चड़ाचड़ि) “बालानां तलयुद्धे संग्रामः सतृयुद्धे वा” वृ० स० ४७ अ० तलशब्दे इति पाठान्तरम् । तललोक पु० तलस्थो निम्नस्थः भूमेस्तलस्थो लोकः । पाताले “खर्लोकपालान् खगलोकपालान्नृलोकपालांस्तललोक- पालान्” भाग० २ । ४६ । ४३ अ० । तलव त्रि० तलं हस्तादितलं वाति निहन्ति ताड़यति वागतिहिंसनयोः क । तलवाद्यवादके । “तान्नृत्तायान- न्दाय तलवम्” यजु० ३० । २० । “तलवं तलवाद्र्यवाद- नम्” वेददी० ।

पृष्ठ ३२६३

तलवकार पु० सामवेदशाखाभेदे “छान्दोग्ये तवलूकारा- (तल्वकारा) दिशाखाभेदेषु विलक्षणागीतिहेतवोऽक्षर- विकारादय आम्नायन्ते” सा० स० भाष्यम् । तस्यैवो- पनिषत् । “केनेषितं पततीत्यादि” । तलवारण न० तले बाहुतले वारयति ज्याघातम् वारि- ल्यु । ज्याघातवाणार्थे हस्ततले वद्धे (चामाटी) वर्मभेदे तलसारक न० तले वक्षःस्थलाधोभागे सारोबलं यस्मात् कप् । अश्वस्य वक्षोऽधोभागे बद्धरज्जुभेदे (तङ्) हेमच० । तलहृदय न० तलस्य हृदयमिव । पादतलस्य मध्यस्थाने हेम० तला स्त्री तलं ज्याघातवारणार्थत्वेनास्त्यस्याः अच् । १ ज्याघातवारणार्थे हस्तबद्धे चर्ममये पदार्थे (चामाटी) अमरे पाठान्तरम् तलाऽस्त्यस्य इनि । २ गोधायुक्ते त्रि० । “ततः कवचधारी च तली खड़्गी शरासनी” भा० उद्यो० १५७ अ० । तलाची स्त्री तलमञ्चति अन्च्--क्विप् ङीप् अञ्चतेरल्लोपे पूर्वाणो दीर्घः । नलनिर्म्मितकटे (दडमा) हारा० । तलातल न० सप्तसु अधोभुवनेषु पातालभेदे “ततोऽधस्ता- त्तलातले मयोनाम दानवेन्द्रस्त्रिपुराधिपतिर्भगवता पुरा- रिणा त्रिलोक्याः संचिकीर्षुणा निर्दग्धस्वपुरत्रयस्तत् प्रसादाल्लब्धपदो मायाविनामाचार्य्यो महादेवेन परिरक्षितो विगतसुदर्शनभयो महीयते” भाग० ५ । २४ । ३८ “अतलं वितलं सुतलं तलातलं महातलं रसातलं पातालभिति” भाग० ५ । २४ । ११ । पातालकथने । तलिका स्त्री तलं वक्षःस्थलतलं बन्धनस्थानत्वेनास्त्यस्य बा० ठन् । अश्वहृदयस्थरज्जुभेदे(तड्)हेमच० । तलित् स्त्री तड़ित् + डस्य लः । विद्युति शब्दार्थचि० । तलित न० तल + तारका० इतच् । भृष्टमांसभेदे । यथा “शुद्ध- मांसविधानेन मांसं सम्यक् प्रसाधितम् । पुनस्तदाज्ये संभृष्टं तलितं प्रोच्यते बुधैः । अस्य स्तणाः । “तलितं बलमेधाग्निमांसौजःशुक्रवृद्धिकृत् । तर्पणं लघु सुस्निग्धं रोचनं दृढ़ताकरम्” भा० प्र० । तलिन न० तल--इनन् । १ शय्यायां हारा० । २ विरले ३ स्तोके ४ स्वच्छे त्रि० मेदि० ५ दुर्बले त्रि० हेम० । तलिम न० तल--बा० इमन् । १ कुट्टिमे (छात) २ शय्यायां ३ खड़्गे ५ वितानके च मेदि० । तलुन पु० तल--उनन् । १ वायौ २ यूनि त्रि० स्त्रियां ङीष् । तलेक्षण पुंस्त्री तले ईक्षणमस्य । शूकरं शब्दार्थकल्प० स्त्रियां जातित्वात् ङीष् ।

तलोदरी स्त्री तलं निम्नमुदरमस्या बह्वच्कत्वेऽपि नासिकोदरेत्यांदिविशेषोक्तेः ङीष् । कृशोदर्य्यां भार्य्यायां शब्दार्थकल्पतरुः । तलोदा स्त्री तले उदकं यस्या उदकस्य उदादेशः । नद्यां हारा० । तल्क न० तल--वा० कन् न कित्त्वम् । वने त्रिका० । तल्प पुंन० तल--पक् । १ शय्यायाम्, २ अट्टालिकायां, ३ दारेषु च अमरः । “स्रग्विणं तल्प आसीनमर्हयेत् प्रथमं गवा” मनुः । “औदुम्बरस्तल्पो भवति” तैत्ति० १ । २ । ६ । ५ “सपदि विगतनिद्रस्तल्पमुज्झाञ्चकार” रघुः । “यत्रातपे दातु- मिवाधितल्पम्” माघः । “सख्युः पुत्रस्य च स्त्रीषु गुरुतल्पसमं विदुः” । “गुरुतल्पोऽभिभाष्यैनस्तप्ते सुप्यादयीमये” मनुः । “गुरोस्तल्पं तल्पं कलत्रं यस्य” प्राय० वि० । “आचार्याणीं स्वां च सुतां गच्छंस्तु गुरु- तल्पगः” याज्ञ० । “पितृव्यदारगमने भ्रातृभार्य्यागमे तथा । गुरुतल्पव्रतं कुर्य्यान्नान्या निष्कृतिरुच्यते” र्सवर्त्तः “स गृहे गूढ़ उत्पन्नस्तस्य स्याद्यस्य तल्पजः” “यस्तल्पजं प्रमीतस्य क्लीवस्य व्यधितस्य वा” मनुः । तल्पे भवः यत् तल्प्य रुद्रभेदे पु० “नमस्तल्प्याय गेह्याय” यजु० १६ । ४४ । तल्पे साधुः यत् । तल्प्य शय्यासाधौ त्रि० “शतं तल्प्या राजपुत्रा आशापालाः” शत व्रा० १३ । १ । ६ । २ । तल्पकीट पु० तल्पे खट्टायां जातः कीटः शा० त० । (छार- पोका) कीटभेदे शब्दार्थचि० । तल्पक पु० तल्पे तत्संस्कारेऽधिकृतः बा० कन् । शय्या- रचनायामधिकृते दासभेदे । “सूपव्यञ्जनकर्त्तारस्तल्पका व्ययकास्तथा । प्रसाधका भोजकाश्च गात्रसंवाहका अपि” कामन्दकीयनीतौ चरभेदकथने । तल्पन न० तल्प इवाचरति तल्प + क्विप्--कर्त्तरि ल्यु । १ करिपृष्ठे २ पृष्ठवंशस्य मांसे च हारा० । तल्पल न० तल्पं तथाकारं लाति ला--क । करिपृष्ठवंशे “सान्द्रत्वक्कास्तल्पलाश्लिष्टकक्षाः” माघः “तल्पलाः पृष्ठवंशाः” मल्लि० हारावल्यां तल्पनेत्यत्र तल्पलेति वा पाठः माघे तल्पनेति वा पाठः । अन्थतरपाठः लिपिकर- प्रमादकृत इत्यवधेयम । तल्ल त्रि० तस्मिन् लीयते ली--ड । १ तस्मिन् लीने “तज्जला- निति शान्त उपासीत छान्दोग्योप० तल्लानित्यस्य भाष्ये “तज्जत्वात् तल्लत्वात् तदनत्वाच्चेत्युक्तम् २ विले त्रिका० ३ जलाधारविशेषे (तलाओ हिन्दिभाषा) मेदि० ।

पृष्ठ ३२६४

तल्लज पु० तत् प्रसिद्धं यथा तथा लजति लज--कान्तौ अच् । प्रशस्ते अयन्तु उत्तरपदस्थः “पशंसावचनैश्च” पा० कृष्ण- सर्पन्नित्यं समस्तः अजहल्लिङ्गश्च कुमारीतल्लज इत्यादि । तल्लिका स्त्री तस्मिन् लीयते ली--ड संज्ञायां कन् कापि अत इत्त्वम् (ताली) कुञ्जिकायां शब्दार्थचि० । तल्ली स्त्री तत् प्रसिद्धं यथा तथा लसति लस--ड गौरा० ङीष् । १ तरुण्याम् मेदि० । तल्वकार पु० सामवेदस्य शाखाभेदे तलवकारशब्दे दृश्यम् । तवक्षीर न० तु--अच् नित्यकर्म्म० । (तिखुर) ख्याते पदार्थे “तवक्षीरन्तु मधुरं शिशिरं दाहपित्तहृत् । क्षयकासकफश्वासास्रदोषं हन्ति सेवनात्” २ गन्धलतायां स्त्री राजनि० । तवराज पु० तु--अच् तवः पूर्णः सन् राजते राज--अच् । यवामशर्कराभेदे राजनि० । तवराजोद्भव पु० तवराजादुद्भवति उद् + भू--अच् । यवासशर्कराजाते खण्डभेदे । “तवराजोद्भवः खण्डो दाहतृष्णाविनाशनः । मूर्च्छामोहस्य तापस्य श्वासस्य च निवारकः । इन्द्रियतर्पणः शीतः सदा मधुर एव च” राजनि० । तवर्ग पु० त + वर्ग । त थ द ध न रूपेषु वर्णेषु । तत्र भवः वर्गान्तत्वात् छ । तवर्गीय तत्र भवे वर्णे । तवस् न० तु--असुन् । १ वृद्धे २ महति ३ बले च निघण्टुः । “अल्पादचिन्तं तवसा जघन्यः” ऋ० ३ । ३० । ८ “तवसा वलेन” भा० । “तवस्तमस्तवसां वज्रवाहो!” ऋ० २ । ३३ । ३ । “प्रवाहिनां तवसं जग्मुरग्र्यम्” ऋ० १० । २८ । ७ । तवसे बलाय हितं--यत् । तवस्य वलहिते बलसाधने च त्रि० “तस्मै तवस्यमनुदाति” ऋ० २ । २० । ८ । तवोऽस्त्यस्य मतुप् मस्य वः सान्तत्वात् मत्वर्थे न विसर्गः । तवस्वत् बलयुक्ते त्रि० “वीर उशते तवस्वान्” ऋ० ९ । ९७ । ४६ । पक्षे विनि तवस्विन् तत्रार्थे त्रि० उभयत्र स्त्रियां ङीप् । तवागा त्रि० तवसा वलेन गीयते गै--कर्म्मणि क्विप् पृषो० । प्रवृद्धबलयुक्ते “सृष्टिः स सुव स्पविरं तवागाम्” ऋ० ४ । १८ । १० “तवागाम् प्रवृद्धवलम्” भा० । तविपुला स्त्री चतुर्थवर्णात् परं तगणपूर्वके विपुलाछन्दोभेदे “तोऽब्धेस्तत्पूर्वान्या भवेत्” वृ० र० । अब्धेश्चतुर्थाक्षरात् परं तगणश्चेत् तपूर्वा तविपुलानाम छन्दः इति तदर्थः । तविष पु० सौ० तव--“तवेर्णिद्वा” उणा० टिषच् । १ स्वर्गे २ समुद्रे च “तविषताविषावब्धिं त्रिदिवं चाहतुः क्वचित्” । “३ देवकन्यायां ४ भूमौ ५ नद्याञ्च स्त्री उज्ज्व० टित्त्वात् ङीप् । ६ वृद्धे ७ महति त्रि० निघण्टुः । ८ शक्तौ ९ व्यपसाये पु०

सि० कौ० १० बलवति च त्रि० । “घनो वृत्राणां तविषो बभूथ” ऋ० ८ । ९६ । १८ “तविषः प्रवृद्धो बलवान्वा” भा० “अहं ह्युग्रस्तविषस्तुविष्मान्” १ । १६५ । ६ मेदिन्यां तवीषेति दीर्घमध्यपाठो लिपिकरप्रमादकृतः ह्रस्वम- ध्यपाठस्यैव प्रयोगदर्शनात् उणादिसूत्रे तथैव ष्युत्- पादितत्वाच्च । तष्ट त्रि० तक्ष--क्त । १ तनूकृते २ द्विधाकृते, च । ३ ताड़िते ४ गुणिते च । तष्टि स्त्री तक्ष--क्तिच् । तक्षणे । तष्टृ पु० तक्ष--तृच् । १ त्वष्टरि (छुतार) २ जातिभेदे ३ विश्वकर्म्मणि ४ आदित्यभेदे च रमानाथः । तस अलङ्कारे वा चुरा० उभ० पक्षे भ्वा० पर० सक० सेट् इदित् । तंसयति ते तंसति अततंसत्--त अतंसीत् । ततंस “प्रतिजानामीति ते पिता गर्भे मुष्टिमतंसयत्” यजु० २३ । २४ अवतंसः उत्तंसः । भ्वादित्वपक्षे अस्य आत्मने- पदित्वं केचिदिच्छन्ति तंसते अतंसिष्ट । तस उत्क्षेपे दिवा० पर० सक० सेट् । तस्यति इरित् अतसत् अतसीत् अतासीत् । ततास तेसतुः । उदित् तसित्वा तस्त्वा । तस्तः “यस्य तस्य विना षष्ठीं तेनेति करणं विना” उद्भटः । तसर पु० तन्--क्सरन् । (गुटिपोकार सुता) सूत्रभेदे उणा० तस्कर त्रि० तत् करोति कृ--टच् “तद्वृहतोः करपत्योः” पा० मुट् दलोपश्च । १ चौरे २ पृक्काशाके (पिड़िङ्) शाकभेदे पु० रत्नभा० । ३ मदनवृक्षे पु० जटा० ४ श्रवणे “व्यावृत्ता यत् परस्वेभ्यः श्रुतौ तस्करता स्थिता” रघुः “तस्करः कर्णचौरयोरिति” रघुटीकाधृतकोषा- न्तरं मल्लिनाथेन तु अस्य न कर्णार्थकतां स्वीचकार किन्तु तस्य श्लोकस्यार्थान्तरमाह स्म यथा “तस्करता चौर्य्यं परस्वेभ्यः परधनेभ्यः सविषयभूतेभ्यः व्यावृत्ता सती श्रुतौ वाचकशब्दे स्थिता प्रवृत्ता अपहार्य्या- भावात् तस्करशब्द एव अपहृतः इत्यर्थः” । ५ कोपनायां नार्य्यां स्त्री शब्दार्थकल्प० टित्त्वात् ङीप् । तस्करस्नायु पु० तस्करस्य पृक्काशाकस्येव स्नायुरिव नाड़िका अस्याः । काकनासालतायाम् राजनि० । तस्थिवस् त्रि० स्था--क्वसु । स्थितवति “स पाटलायां गवि तस्थिवांसम्” “तस्मिन्नात्मचतुर्भागे प्राङ्नाकमधि- तस्थुषि” रघुः । तस्थु त्रि० स्था--बा० कु द्वित्वञ्च । स्थावरे “देहञ्च सर्व- संघातो जगत् तस्थुरिति द्विधा” भाग० ७ । ७२ । श्लो० ।

पृष्ठ ३२६५

तस्थुस् पु० ब० व० स्था--बा० कुसि द्वित्वञ्च । मानवे निघण्टुः । ताक्षण्य पुंस्त्री तक्ष्णोऽपत्यं कारित्वात् ण्य । तक्ष्णोऽपत्ये । पक्षे “तक्ष्णोऽण उपसंख्यानम्” पा० अण् षपूर्वत्वादनो- ऽल्लोपः । ताक्ष्ण तत्रार्थे पुंस्त्री० । ताच्छीलिक पु० तच्छीलार्थे विहितः ठञ् । तच्छीलार्थ- विहिते प्रत्यये । “ताच्छीलिकेषु वा सरूपविधिर्नास्ति” पा० “ताच्छीलिकेणेऽण् कृतानि भवन्ति” व्या० प० । ताच्छील्य न० तत् शीलमस्य तस्य भावः ष्यञ् । नियततत्स्वभावे । ताज(जि)क न० नीलकण्ठादिप्रणीते वर्षलग्नज्ञानादिनिरू- पके ज्योतिषग्रन्थभेदे । “न स्याच्छुभं क्वचन ताज(जि)- कशास्त्रगीतम्” नील० ता० । ताजत् त्रि० तन्ज--सङ्कोचे बा० अदि वृद्धिनलोपौ । शीघ्रे निघण्टुः । ताट(ड)ङ्क पु० ताड्यते ताडः पृषो० वा डस्य टः तथाभूतो- ऽङ्कः चिह्नं यस्य शक० । कर्णभूषणभेदे द्विरूपको० । ताटस्थ्य न० तटस्थस्य भावः ष्यञ् । १ औदासीन्ये २ नैकट्ये च ताड पु० चु० तड--भावे अच् । १ ताड़ने २ गुणने च कर्म्मणि अच् । ३ शब्दे ४ मुष्टिमेयतृणादौ मेदि० ५ पर्वते हेमच० । ता(ट)ड़का स्त्री । राक्षसीभेदे । तस्या उत्पत्तिकथा रामा० बा० २५ अ० । “पूर्वमासीन् महायक्षः सुकेतुर्नाम वीर्य्यवान् । अनपत्यः शुभाचारः स च तेपे महत्तपः । पितामहस्तु सुप्रीतस्तस्य यक्षपतेस्तदा । कन्यारत्नं ददौ राम! ताड़(ट)कां नाम नामतः । ददौ नागसहस्रस्य बलं चास्याः पितामहः । न त्वेव पुत्रं यक्षाय ददौ चासौ महायशाः । तान्तु बालां विवर्धन्तीं रूपयौवनशालिनीम् । जम्भ पुत्राय सुन्दाय ददौ भार्य्यां यशस्विनीम् । कस्य चित्त्वथ कालस्य यक्षी पुत्रं व्यजायत । मारीचं नाम दुर्धर्षं यः शापाद्राक्षसोऽभवत् । सुन्दे तु निहते राम! अगस्त्यमृषिसत्तमम् । ता(ट)ड़का सह पुत्रेण प्रधर्षयितुमैच्छत । भक्षार्थं जातसंरम्भा गर्जन्ती साभ्यधावत । आपतन्तीं तु तां दृष्ट्वा अगस्त्यो भगवा- नृषिः । राक्षसत्वं भजस्वेति मारीचं व्याजहार सः । अगस्त्यः परमामर्षस्ता(ट)ड़कामपि शप्तवान् । पुरुषादी महायक्षी विकृता विकृतानना । इदं रूपं विहायाशु दारुणं रूपमस्तु ते । सैषा शापकृता- ऽमर्षा ता(ट)ड़का क्रोधमूर्च्छिता । देशमुत्सादयत्येन मगस्त्याचरितं शुभम् । एनां राघव । दुर्वृत्तां यक्षीं परमदारुणाम् । गोब्राह्मणहितार्थाय जहि दुष्टपरा- क्रमाम्” । “ताड़का चलकपालकुण्डला” रघुः । “तां ताड़काख्यां निजघान रामः” भट्टिः ।

ताड़काफल न० तारकेव फलमस्याः रस्य ड । वृहदेलायां रत्नमा० । ताड़कारि पु० ६ त० । रामचन्द्रे तस्य ताड़काहननकथा । रामा० अयो० २६ अ० । “तामापतन्तीं वेगेन विक्रान्ता- मशनीमिव । शरेणोरसि विव्याध पपात च ममार च” । ताड़केय पु० ताड़काया अपत्यम् ढक् । मारीचे “मारीचः सुन्दपुत्रश्च ताड़कायां व्यजायत” हरिवं ३ अ० । ताड़कायन पु० विश्वामित्रपुत्रभेदे । “महानृषिश्च कपिल- स्तथर्षिस्ताड़कायनः” भा० आनु० ४ अ० । विश्वामित्र पुत्रकथने । ताड़घ पु० तालं हन्ति हन + टक् नि० उप० स० । तालवादके शिल्पिभेदे अशिल्पिनि तु अण् । ताड़घात इत्येव । ताड़न न० चु० तड--भावे ल्युट् । १ आघाते । “लालने बहवो दोषास्ताड़ने बहवो गुणाः” चाणक्यम् । “अवतंसोत् पलताड़नानि वा” कुमा० । २ दीक्षाङ्गे दीक्षणीय- मन्त्रसंस्कारभेदे च । “मन्त्रवर्णान् समालिख्य ताड़येच्च- न्दनाम्भसा । प्रत्येकं वायुना मन्त्री ताड़नं तदुदाहृतम्” शार० ति० । वायुना यंवीजेन । ३ गुणने च । ताड़नी स्त्री ताड्यतेऽनया ताड़ि--करणे ल्युट् ङीप् । अश्वादेस्ताड़नसाधने कशायां (चावुक) अमरः । ताड़पत्र न० तालस्य पत्रमिव लस्य डः । कर्णभूषणभेदे ताड़ङ्गे हेमच० । ताड़ाग त्रि० तड़ागे भवम् अण् । तड़ागभवे जलादौ अप्सु स्त्री “ताड़ागं वातलं स्वादु कषायं कटुपाकि च । हेमन्ते सारसं ताड़ागं वा सेवेत” सुश्रुतः । ताड़ि स्त्री चु० तड़ इन् । (ताड़ियात) १ पत्रप्रधाने वृक्षे भरतः वङीप् तत्रार्थे स्त्री मेदि० । ३ आभरणभेदे दुर्गसिंहः । “प्रक्रीड़ितचपलकपिलकपिकुलकरतल ताड़नतरलितताड़ीपुटैः” काद० । ताडुल पु० चु० तड़--उल । ताड़के संक्षिप्तसा० । ताड्यमान त्रि० चु० तड़--कर्मणि शानच् । १ ताडनकर्मणि “श्रोतुर्वितन्त्रीरिव ताड्यमाना” कुमा० । २ पटहे पु० त्रिका० । ताण्ड न० तण्डिना मुनिना कृतम् अण् । नृत्यशान्ते ताण्डवशब्दे दृश्यम् । ताण्डव न० तण्डिकृतं ताण्डं नृत्यशास्त्रं तत् प्रतिपादक- तयास्त्यस्य व, तण्डुना (नन्दिना) प्रोक्तम् अण् इति क्षीरस्वामी । नृत्ये अमरः “पुंनृत्यं ताण्डवं प्रोक्तं

पृष्ठ ३२६६

स्त्रीनृत्यं लास्यमुच्यते” शब्दार्थचि० धृतवाक्योक्ते २ पुंनृत्ये च “गण्डोड्डीनालिमालामुखरितककुभस्ताण्डवे शूलपाणेः” मालतीमा० । २ उद्धतनृत्ये ३ तृणभेदे च मेदि० । ताण्डवतालिक पु० ताण्डवे तालस्तद्दानं शिल्पमस्य ठञ् । शिवद्वारपालके नन्दीश्वरे त्रिका० । ताण्डवप्रिय पु० ताण्डवं प्रियमस्य । १ शिवे शब्दमां० २ नृत्यप्रियमात्रे त्रि० । ताण्डवित त्रि० ताण्डव + कृतौ ञि कर्म्मणि क्त । नर्त्तिते । “अतिप्रांशुवंशकाण्डताण्डवितधौतसितसूक्ष्माम्बरसह- स्रम्” “विकटललाटतटताण्डवितभ्रूकुटिना क्रुद्धेन महामोहेन” प्रबोधच० । ताण्डिन् पु० ब० व० । ताण्ड्येन प्रोक्तमधीयते वैशम्पायना- न्तेवासित्वात् इनि--यलोपः । तण्डिमुनिपुत्रताण्ड्य प्रोक्तशाखाध्यायिषु । तस्य छात्रः अण् संयोगपूर्वाकेनो न टिलोपः । ताण्डिन तस्य छात्रे । स च यजुर्वेदस्य कल्पसूत्रकर्त्ता तण्डिशब्दे ३२०७ पृ० दृश्यम् । ताण्ड्य पु० तण्डिमुनेरपत्यम् गर्गा० यञ् । तण्डिमुनेर- पत्ये स्त्रियां ङीष् यलोपः । ताण्डी । तात पु० तन--क्त दीर्घश्च । पितरि अमरः । “ईषदी- षदनधीतविद्यया तातमातृमुदमाविवर्द्धयन्” कुसुमाञ्जलौ हरिदासः “हा तातेति क्रन्दितमाकर्ण्य विषण्णः” रघुः । २ अनुकम्प्ये मेदि० । “नाहंगृह्णामि वस्ताता! दृष्टीर्नास्मि- रुषान्विताः” भा० आ० १७९ अ० । “स तात इति विप्रर्षिं वशिष्ठं प्रत्यभाषत । मातुः समक्षं कौन्तेय! अपश्यन्त्याः परन्तप! । तातेति परिपूर्णार्थं तस्य तन्मधुरं वचः । अपश्यन्त्यश्रुपूर्णाक्षी शृण्वती तमुवाच ह । मा तात! तात! तातेति ब्रूह्येनं पितरं पितुः । रक्षसा भक्षितस्तात! तव तातो वनान्तरे । मन्यसे यन्तु तातेति नैष तातस्तवानघ! । आर्य्य एष पिता तस्य पितुस्तव यशस्विनः” भा० आ० १७८ अ० “ज्येष्ठ- स्तातो भवति वै ज्येष्ठो मुञ्चति कृच्छ्रतः” भा० आ० २३२ अ० । ३ पूज्ये त्रि० शब्दरत्ना० । “तस्मान्मुच्ये यथा तात! संविधातुम् तथार्हसि” रघुः । पूज्यं वसिष्ठं प्रति दिलीपसम्बोधनम् । तातगु पु० तातस्येव गौर्वाचकशब्दो यस्य गवान्तत्वात् गौण्ये ह्वस्वः । पितुर्भ्रातरि पितृष्ये । २ जनकहिते शब्दार्थचि० त्रि० । ताततुल्य पु० ३ त० । पितृसमाने हेमच० । तातसमादयोऽप्यत्र तातन पुंस्त्री तातं प्रशस्तं नृत्यति नृत--ड । खञ्जनखगे त्रिकाण्डशेषः स्त्रियां जातित्वात् ङीष् तातनी ।

तातल पु० तापं लाति ला--क पृषो० । १ रोगे २ पाके ३ लौहकूटे ४ मनोजवे च० मेदि० । ५ तप्तमात्रे त्रि० अजयपालः । ताति पु० ताय--क्तिच् । १ पुत्रे जटाधरः । ताय--भावे क्तिन् । २ वृद्धौ स्त्री “तदत्रभवता निष्पन्नाशिषां काममरिष्टतातिम् आशास्महे” वी० च० । तातिल्प्रत्ययान्तः अरिष्टताति शब्दैत्यन्ये । तात्कालिक त्रि० तस्मिन् काले भवः काश्या० आपदादिपूर्वकात्कालान्तात् ठञ् ञिठ् वा । तत्कालभवे तत्र ठञि स्त्रियां ङीप् ञिठि टाप् इति भेदः “कर्त्तु- स्तात्कालिकी शुद्धिरशुद्धः पुनरेव सः” शु० त० शङ्खः । “भवेत् तात्कालिको ग्रहः” ज्यो० । तात्कालिकस्वरच- क्रम् चक्रशब्दे दृश्यम् “अहर्गणोत्पन्नग्रहस्य तात्का- लिकत्वात्” सू० सि० रङ्गना० । तात्पर्य्य न० तत्परस्य भावः ष्यञ् । १ वक्तुरिच्छायाम्, २ अभिप्राये ३ तत्परतायाञ्च । तात्पर्य्यशब्दार्थनिरूपणेन तात्पर्य्यज्ञानस्य शाब्दवोधजनकत्वमनुमानचि० समर्थितं यथा “तात्पर्य्याधीनं शब्दप्रामाण्यम् । तत्र तत्परत्वं न तत्साध्यकत्वम् । पदार्थतत्संसन्धयोः शब्दासाध्य- त्वात् । अथ तद्गोचरप्रवृत्तिनिवृत्तिसाध्यकत्वं तत्परत्वं तच्च भव्यार्थस्य साक्षात्, भूतार्थस्य तु प्रशंसानिन्दावाक्यस्य प्रशस्तनिन्दितस्वार्थप्रतिपादनद्वारा लाक्षणिकस्य लक्षणीयविषयप्रवृत्तिनिवृत्तिजनकत्वेन तत्परत्वमिति चेत् न तत्परत्वेऽङ्गीकृते तज्ज्ञानं जनयित्वा तत्र प्रवर्त्तकत्वं तत्प्रवर्त्तकत्वे च तत्परत्वमिति परस्पराश्रयात् लाक्ष- णिकस्याननुभावकत्वेऽपि लक्षणीयपरत्वात् काव्यादेः स्वरूपाख्यानमात्रपर्य्यवसानाच्च । ननु तद्बुद्धिज- नकत्वं तत्परत्वं प्रशंसानिन्दावाक्यमपि प्रशस्तनिन्दित- स्वार्थधीहेतुत्वेन तत्परार्थकं तच्च ज्ञानं प्रशस्ते सर्वः प्रवर्त्तते निन्दिताच्च निवर्त्तत इति स्वविषये प्रवृत्तिनि- वृत्ती जनयतीति तत्परमुच्यत इति चेत् न गौणलाक्ष- णिकयोरननुभावकत्वात् । तद्बुद्धिजनने तत्परत्वमित्य- न्योन्याश्रयाच्च तज्जननयोग्यत्वमिति चेत् तथैकत्रोच्चा- रणेन नानार्थे नानार्थपरत्वं लक्षणायाञ्च तुल्यार्थपरत्वं स्यात् योग्यतासत्त्वात् नापि तत्प्रतिपदाद्यकत्वं तात्प- र्य्यं विना न तथेत्यन्योन्याश्रयात् प्रशंसादिवाक्यस्य प्रवृ- त्त्याद्यप्रतिपादकत्वात् लाक्षणिकस्याप्रतिपादकत्वाच्च । अथ गङ्गापदं स्वार्थाविनाभावे तीरं प्रतिपादयत् तत्पर-

पृष्ठ ३२६७

मिति चेत् न मञ्चाः क्रोशन्तीत्यत्र तेन विनापि पुरुषे तात्पर्य्यात् गङ्गादिपदं मत्स्यादिपरं मुख्यतीरपरञ्च स्यात् अविनाभावस्य तदेव स्यात् मुख्ये बाधके सतीति चेत् । तर्हि मुख्यार्थपरतैव न स्यात् । मापि गच्छ गच्छसी- त्यत्र गमनाभावपरत्वम् । उच्यते । तत्प्रयोजनकत्वं तत्परत्वं तदर्थप्रतीतिः प्रवृत्तिनिवृत्ती च । प्रयोजनत्वञ्च न साध्यत्वं अन्योन्याश्रयात् नापि प्रतिपाद्ये स्वविष- यत्वं यस्य यदिच्छाविषयस्तं प्रति तत्परत्वापत्तेः तदर्थ- साध्यसाधनत्वेनेच्छानियम इति चेत् । न इह धूम इत्यत्र जन्यज्ञाप्यभेदेन साध्यस्य वस्तुभेदतया वाक्यभेदप्रसङ्गात् पुभिच्छाया नियन्तुमशक्यत्वात् । किन्तु प्रतिपादकेच्छाविष- यत्वं तत्परत्वं यः शब्दो वक्त्रा यदिच्छया प्रयुक्तः स तत्परः सा च प्रतिपाद्यधोः प्रवृत्तिनिवृत्तिविषययोः तत्परत्वं नानार्थात् श्लिष्टादनेकपदार्थान्वितैकक्रियाप- रान्मुख्यसाक्षणिकपदादनावृत्त्या क्रमेणानेकार्थज्ञानं, न त्वेकदैव सकृदर्थपरत्वनियमेनैकत्रोच्चारणेऽनेकपरत्वाभावा- दिति सकलतान्त्रिकैकबाक्यतया वदन्ति तत्र ब्रूमः । अनेकार्थप्रतीतीच्छयैकमुच्चारणं भवत्येव पुमिच्छाया नियन्तुमशक्यत्वात् यदि तदुच्चारणमेकार्थपरं तदा आवृत्ति- रपि न स्यात् तात्पर्य्यनिर्वाहार्थमावृत्तिकल्पनात् । अन्यथैकपरेऽपि तदापत्तेः । अतएव तदुच्चारणस्योभयपर- तायामावृत्तिकल्पनं, तस्मात्तुल्यवदनेकार्थोपस्थितौ तात्प- र्य्यादिज्ञाने युगपदनेकान्वयबोधो भवत्येव सामग्र्यास्तु- ल्यत्वात् प्रथममेकस्यान्वयबोधो न तदन्यस्येति नियन्तु- मशक्यत्वाच्च” । “आकाङ्क्षा वक्तुरिच्छा तु तात्पर्य्यं परिकीर्त्तितम्” भाषा० “तात्पर्य्यं निर्वक्ति वक्तरिच्छेति । यदि तात्पर्य्यज्ञानं कारणं न स्यात् तदा सैन्धवमानयेत्यादौ क्वचिदश्वस्य क्वचिल्लवणस्य बोधो न स्यात् । न च तात्पर्य्यग्राहक- प्रकरणादीनामेव शाब्दवोधे कारणत्वमस्त्विति । तात्- पर्य्यज्ञानजनकत्वेन तेषामगुगमे तु तात्पर्य्यज्ञानमेव लाघवात् कारणमस्तु । इत्यञ्च वेदस्थलेऽपि तात्पर्य्य- ज्ञानार्थमीश्वरः कल्प्यते । न च तत्राध्यापकतात्पर्य्य- ज्ञानं कारणभिति वाच्यम् सर्गादावध्यापकाभावात् न च प्रलय एव नास्तीति कुतः सर्गादिरिति वाच्यम् प्रलयस्यागमप्रतिपाद्यत्वात् । इत्यञ्च शुकवाक्येऽपि ईश्व- रीयतात्पर्य्यज्ञानं कारणम् । विसंवादिशुकवाक्ये तु शिक्षयितुरेव तात्पर्व्यस्य ज्ञानं कारणम् । अन्ये तु

नानार्थादौ क्वचिदेव तात्पर्य्यज्ञानं कारणम् । तथा च शुकवाक्ये विनैव तात्पर्य्यज्ञानं शाब्दवोधः । वेदे तु अनादिमीमांसापरिशोधिततर्क्वैरर्थावधारणमित्याहुः । मुक्ता० “ननु मामूदाप्तोक्तत्वस्य निश्चयानुरोधेन सिद्धसाधनं तात्पर्य्यस्य तु स्यात् तन्निश्चयस्यान्वयधीहेतुत्वात् अन्यथा घटकर्म्मत्वादिपरत्वाभावस्य घटकर्म्मत्वाद्यन्यमात्रपर- त्वस्य वा निश्चयेऽपि घटमित्यादिवाक्यात् कर्म्मत्वं घटीयमित्याद्यन्वयबोधापत्तेरिति चेन्न कर्म्मताधर्म्मि- कघटाद्यन्वयधीपरत्वाभावनिश्चयदशायां प्रमेयत्वादि प्रकारेण घटकर्म्म त्वादिपरत्वस्य निश्चयेऽपि घटीयं कर्म्म- त्वमित्यन्वयमतेरनुत्पत्त्या कर्म्मताधर्म्मिकघटान्वयबोध- परत्वप्रकारकनिश्चयत्वेनैव तात्पर्य्यधियस्तस्यां कारण- त्वेन वाक्यार्थस्य तत्रानिवेशात् । वस्तुतः समानानु- पूर्वीकस्यैव वाक्यान्तरस्य तस्यैव वा कालान्तरमन्तर्भाव्य घटीयकर्म्मत्वादिपरत्वनिश्चयसत्त्वेऽपि श्रूयमाणवा- क्यव्यक्ताविदानीमन्तर्भावेण तत्परत्वस्यानिश्चयेऽभावे वा घटीयं कर्म्मत्वमित्याद्यन्वयमतेरनुत्पादाद्विशिष्यैव तत्तद्वाक्यव्यक्तिधर्म्मिकस्य घटकर्म्मत्वादिपरत्वनिश्च- यस्य तत्तदन्वयबोधहेतुत्वमुपेयं तथा च तत्तद्धेतुभू- तानां प्रकरणज्ञानाभिधानामेव विज्ञानव्यक्तीनान्तथा- त्वमुचितम् अवश्यं कॢप्तपूर्ववर्त्तिताकत्वात् । अतएव सैन्धवमानय इत्यादावपि लवणपरत्वधीर्न लवणाद्य- न्वयबुद्धौ हेतुः किन्तु तदर्जकत्वेनाभिमतं भोजना- दिप्रकरणस्य प्रतिसन्धानमिति न्यायसिद्धान्तः” शब्द० प्र० । तादर्थ्य न० तदर्थ + चतुर्व० ष्यञ् । तदुद्देश्यकत्वे । तादात्म्य न० तदात्मनोभावः ष्यञ् । अभेदे तदात्मशब्दे दृश्यम् । तादीत्ना अव्य० तदानीम् + पृषो० । तदानीमित्यर्थे “आत्सूर्य्य जनयन् द्यामुषासं तादीत्ना शत्रुम्” ऋ १ । ३२ । ४ “तादीत्ना तदानीमित्यस्य पृषीदरादित्वाद्वर्णविपर्य्ययः । तादृक्ष त्रि० तस्येव दर्शनमस्य तद् + दृश--क्स सर्वनामटेर- त्त्वम् उप० स० । तत्तुल्यदर्शने । तादृश त्रि० तस्येव दर्शनमस्य तद् + दृश--ट उप० स० । तत्तुल्य- दर्शने “क्व तद्विधं प्रेम पतिश्च तादृशः” कुमा० “निजुह्नुवे तादृशमेव वृंहितम्” माघः । स्त्रियां ङीप् । “यादृशी भावना यस्य सिद्धिर्भवति तादृशी” उद्भटः । तादृश् त्रि० तस्येव दशनमस्य तद् + दृश--क्विप् उप० स० । तत्तुल्ये “तादृग्गुणा सा भवति समुद्रेणेव निम्नगा” “तादृग्रोहति तत्तस्मिन् वीजं स्वैर्व्यञ्जितं गुणैः” मनुः ।