वाचस्पत्यम्/दैवदारव

पृष्ठ ३७५९

दैवदारव त्रि० देवदारोर्विकारः “ओरञ्” पा० अञ् । देवदारुवृक्षविकारे यूपादौ दैवदीप पु० दैवेन दीप इव । नेत्रे त्रिका० । तस्य दीपवदर्थप्रकाशकत्वात् तत्तुल्यत्वं दैवाधीनतयैवान्धत्वादिशू- न्यत्वेन दीपतुल्यत्वमिति तस्य तथात्वम् । दैवन्त्यायन पु० देवन्त + बा० गोत्रे यञ् ततोयूनि फक् । त्र्यार्षेयगोत्रप्रवरभेदे “यास्कवाधौलमौनमौकशार्करा- क्षिसार्ष्टिसावर्णिशालङ्कायनजैमिनिदैवन्त्यायनानां भार्ग- ववैतहव्यसावेतसेति” आश्व० श्रौ० १२ । १० “अयं गण” त्र्यार्षेयः । प्रवरेषु क्वचिच्छास्त्रान्तरवशात् पदविपर्य्या- सोवर्णविपर्य्यासो वा पदान्यत्वं वाऽस्ति न तेन प्रवरा- न्यत्वं भवतीति मन्तव्यम्” नारा० दैवपर त्रि० दैवं भाग्यं परं चिन्त्यं यस्य । कार्यसिद्धौ भाग्यस्य प्रधानतया चिन्तके यद्भविष्ये हेम० “सम्प- त्तेश्च विपत्तेश्च दैवमेव हि कारणम् । इति दैवपरो- ध्यायन्नात्मना न विचेष्टते” काम० नी० । दैवप्रश्न पु० दिवि आकाशे भवः दैवः कर्म० । “नक्तं निर्गत्य यत्किञ्चिच्छुभाशुभकरं वचः । श्रूयते तद्विदुर्घीरा दैवप्रश्नमुपश्रुतिम्” हारा० उक्ते शुभाशुभसूचनार्थे आकाशभवे वाक्यभेदे उपश्रुतौ आकाशवाण्याम् । दैवमति पुंस्त्री० देवमतस्यर्षेरपत्यम् इञ् । देवमतस्यर्षेर- पत्ये स्त्रियां वा ङीप् । ततोयूनि फक् । दैवमतायन तदीये यून्यपत्ये तत्र तौल्व० न फको लुक् । अत्र दैवमिति इति तौल्वल्या० गणे पाठान्तरं स च देवमितस्यापत्ये अन्यत् दैवमतिवत् । दैवयज्ञि पुंस्त्री० देवो देवार्थो यज्ञो यस्य तस्यापत्यम् इञ् । देवार्थयज्ञकारकस्यापत्ये स्त्रियां वा ङीप् । ततोयून्य- पत्ये फक् । दैवयज्ञायन तदीये यून्यपत्ये । अत्र तौल्व० न फको लुक् । दैवयुग न० देवस्वेदम् अण् कर्म० । दिव्ये युगे देवमानेन द्वादशसहस्रवर्षमितकाले “यदेतत् परिसंख्यातमादावेव चतुर्युगम् । एतत् द्वादशसाहस्रं देवानां युगमुच्यते” मनुः “सुरासुराणामन्योऽन्यमहोरात्रो विपर्ययात् । तत्षष्टिः षड़्गुणा दिव्यं वर्षमासुरमेव च” सू० सि० “देव- दैत्यानां बहुत्वाद्बहुवचनम् । अन्योऽन्यम् परस्परग् विपर्ययात् व्यत्यासात् अहोरात्रः । अयमर्थः । देवानां यद्दिनं तदसुराणां रात्रिः । देवानां या रात्रि- स्तदसुराणां दिनम् । दैत्यानां यद्दिनं तद्देवानां

रात्रिः । देत्यानां या रात्रिस्तद्देवानां दिनमिति । तथा च देवदैत्ययोर्दिनरात्र्योरेव व्यत्यासाद्भेदो न मानेनेति । तयोरहोरात्रस्यैक्याद्देवाहोरात्रमानकथने- नैव दैत्याहोरात्रमानमुक्तमिति मावः” रङ्ग० । “तद्घाशस- हस्राणि चतुर्युगमुदाहृतम् । सूर्य्याव्दसङ्ख्यया द्वित्रि सागरैरयुताहतैः । सन्ध्यासन्ध्यंशसहितं विज्ञेयं तच्चतुर्युगम् । कृतादीनां व्यवस्थेयं धर्मपादव्यवस्थया” सू० सि० । दैवयोग पु० दैवस्य योगः फलोन्मुखतया सम्बन्धः । भाग्यस्य फलोन्मुखतया सम्बन्धे । दैवराजिक त्रि० देवराजे भवादि काश्या० ठञ् ञिठ् वा । देवराजभवे स्त्रियां ठञि ङीप् ञिठि टाप् । दैवराति पुंस्त्री० देवरातस्यापत्यम् इञ् । १ देवरातस्यापत्ये २ जनकराजपितरि च जनकस्य देवरातित्वस्य भा० शा० ३१२ अ० उक्तेः यथा “याज्ञवल्क्यमृषिश्रेष्ठं दैवराति- र्महायशाः । पप्रच्छ जनको राजा प्रश्नं प्रश्नविदां वरम्” देवरातशब्दे दृश्यम् । दैवल पु० देवलस्यापत्यं शिवा० अण् । देवलस्यर्षेरपत्ये सच शाण्डिल्यगोत्रस्य प्रवरर्षिभेदः यथाह आश्व० गृ० १२ । १४ । ७ । ८ “शाण्डिलानां शाण्डिलासितदैवलेति” “कश्यपा- सितदैवलेति वा” । दैवलक पु० देवं देवयोनिं लाति गृह्णाति पूज्यत्वेन ला--क स्वार्थे कुत्सितार्थे क वा । १ भूतसेवके हारा० देवलकस्येदम् अण् । २ देवलसम्बन्धिनि त्रि० । दैवलेखक पु० दैवं लिखति लिख--ण्वुल् । मौहूर्त्तिके त्रिका० । दैववंश पु० देवानामयम् अण् कर्म० । देवानां वंशे तद्वंश- वर्णनञ्च वायुपु० ३१ अ० यथा “पितृवंशप्रसङ्गेन कथाह्येषा प्रकीर्तिता । पितॄणामानुपूर्व्येण देवान् वक्ष्या- म्यतःपरम् । त्रेतायुगमुखे पूर्वमासन् स्वायम्भुवेऽन्तरे । देवा यामा इति ख्याताः पूर्वं ये यज्ञसूनवः । अजिता ब्रह्मणः पुत्रा जिताजिदजिताश्च ये । पुत्राः स्वायम्भुव- स्यैते शुक्रनाम्ना तु मानसाः । तृप्तिमन्तोगणा ह्येते देवानान्तु त्रयः स्मृताः । छन्दोगास्तु त्रयस्त्रिंशत् सर्वे स्वायम्भुवस्य ह । यदुर्ययातिर्द्वौदेवौ दीधयः स्रवसो मतिः । विभासश्च क्रतुश्चैव प्रजातिर्विशतोद्युतिः । वायसो मङ्गलश्चैव यामा द्वादश कीर्तिताः । अभिमन्यु- रुग्रदृष्टिः समयोऽथ शुचिश्रवाः । केवलो विश्वरूपश्च सुपक्षो मधुपस्तथा । तुरीयो निर्हपुश्चैव युक्तोग्रावा- शिनस्तु ते । यमिनो विश्वदेवाद्यो यविष्ठोऽमृतवानपि ।

पृष्ठ ३७६०

अजिरो विभुर्विभावश्च मृलिकोऽथ विदेहकः । श्रुति शृणो वृहच्छुक्रोदेवा द्वादश कीर्तिताः । आसन् स्वाय- म्भुवस्यैते अन्तरे सोमपायिनः । त्विषिमन्तो गणा ह्येते वीर्यवन्तो महाबलाः । तेषामिन्द्रः सदा ह्यासीद् विश्व- भुक् प्रथमो विभुः । असुरा ये तदा तेषामासन् दायाद वान्धवाः । सुपर्णयक्षगन्धर्वाः पिशाचोरगराक्षसाः । अष्टौ पितृभिः सार्द्धं ते नासत्या देवयोनयः” । दैववाणी स्त्री कर्म० । १ दैवप्रश्ने उपश्रुतौ २ संस्कृतवाक्ये “संस्कृतानाम दैवी वाक्” काव्यादर्शः । दैवशर्मि पुंस्त्री० देवशर्मणोऽपत्यम् बाह्वा० इञ् । देवशर्मणो- ऽपत्ये ततः गहादि० भवाद्यर्थे छ । दैवशर्मीय तेद्भवादौ त्रि० दैवसर्ग पु० कर्म० । देवादिसर्गभेदे दैवशब्दे दृश्यम् । दैवसृष्टि स्त्री देवस्येयम् अण दैवी कर्म० । स्वयम्भूकृ- तायां देवानां सृष्टौ । तत्प्रकारश्च वायुपु० ९ अ० उक्तो यथा “सृष्ट्वा सुरांस्तु देवेशस्तनुमन्यामपद्यत । अरक्तां सत्त्वबहुलां ततस्तां सोऽभ्ययूयुजत् । ततस्तां युञ्जतस्तस्य प्रियमासीत् प्रभोः किल । ततो मुखे समुत्पन्ना दीव्यत- स्तस्य देवताः । यतोऽस्य दीव्यतो जातास्तेन देवाः प्रकीर्तिताः । धातुर्दिवीति यः प्रोक्तः क्रीड़ायां स विभाव्यते । तस्यान्तन्वान्तु दिव्यायां जज्ञिरे तेन देवताः” । दैवस्थानि पुंस्त्री० देवस्थानस्यर्षेरपत्यम् इञ् । १ देवस्थान- स्यर्षेरपत्ये स्त्रियां वा ङीप् । ततः यूनि फक् तस्य पैला० लुक् । २ दैवस्थानि तदीये यून्यपत्ये च । दैवहव पु० ब० व० । दैवहव्यस्य देबहूनामकर्षेरपत्यस्य छात्राः कण्वा० अण् यञो लुप् । दैवहव्यस्य छात्रेषु । दैवहीन त्रि० दैवेन भाग्येन हीनः । शुभभाग्यहीने तदनुमापकहेतवश्च दीपिकायामुक्ता यथा “व्यसनी विनष्ट धर्मा त्रिविधोत्पातपीड़ितोयश्च । पुरुषः स दैवहीनः कथितो दैवान्वितोऽन्यः । दैवहीनं रिपुं जेतुं याया- द्दैवान्वितो नृपः । योज्यो दैवान्वितामात्या दैवहीने तथात्मनि” तत्रैव । दैवागारिक त्रि० देवागारे नियुक्तः “तत्र नियुक्तः” इत्य- धिकारे अगारन्तात् ठक् । देवागारनियुक्ते देवागारिक इति क्वचित् पाठदर्शनात् ठना निष्पन्नमित्युक्तं प्राक् । दैवात् अव्य० हठादित्यर्थे शब्दार्थचि० । दैवात्यय पु० दैवकृतोऽत्यय उत्पातः । दैवकृते उत्पाते “अन्यत्र दैवात्ययात्” वृ० सं० २ अ० । दिव्यान्तरिक्षभूमिजेषू- त्पातेषु यद्भावि अशुभं स दैवात्यय इत्यर्थः ।

दैवादिक पु० दिवादिगणे पठितः ठञ् । दिवादिगणे पठिते धातौ “सेधेति शपानिर्देशो दैवादिकनिवृत्त्यर्थः” मनो० । दैवारिप पु० देवारीन् असुरान् पाति आश्रयदानेन पा--क देवारिपः समुद्रस्तत्र भवः अण् । शङ्खे तस्य समुद्रजात- त्वात् तथात्वम् “भैरवं शब्दमत्यर्थं वानरस्य च कुर्वतः । दैवारिपाच्च बीभत्सुस्तस्मिन् दौर्य्योधने बले” भा० वि० ५ अ० “दैवारिपात् शङ्खात् भैरवं शब्दं कुर्वतः इत्यर्थः” नीलक० । दैवासुर न० देवासुरस्य वैरम् द्वन्द्वात् वैरे वुणि प्राप्ते “न वैरे देवासुरादिभ्यः” वार्त्ति० तन्निषेघे अण् । १ देवासुरयोर्वैरे । देवासुरशब्दोऽस्त्यत्र अनुवाके अध्याये वा विमुक्ता० अण् । देवासुरशब्दयुक्ते २ अनुवाके ३ अध्याये च पु० । दैवाहोरात्र पु० कर्म० । देवानां स्वमानेन दिनरूपे मानुषे वर्षात्मके काले । दैविक त्रि० देवस्येदम् देवानुद्दिश्य प्रवृत्तः वा० ठक् । देवमात्रोद्देशेन कर्तव्ये श्राद्धे । “देवानुद्दिश्य यच्छ्राद्धं तत्तु दैविकमुच्यते । हविष्येन विशिष्टेन सप्तम्यादिषु यत्नतः” भविष्यपु० । दैवशब्दोऽपि तत्रार्थे । “सम्पन्नमि- त्यभ्युदये दैवे रुचितमित्यपि” मनुना देवमात्रोद्देश्यक श्राद्धे तृप्तिप्रश्नेरुचितशब्दस्य वक्तव्यतोक्तेः दैवशब्दस्य निरपेक्षदेवमात्रोद्देश्यकश्राद्धपरत्वावगतेः । २ देवसम्बन्धिनि त्रि० । “अहोरात्रे विभजते सूर्य्यो मानुषदैविके । दैविकानां युगानान्तु सहस्रपरिसङ्ख्यया । यत् प्राक् द्वादशसाहस्रमुदितं दैविकं युगम्” “दाशापराधत- स्तोये दैविके नास्ति निग्रहः” इति च मनुः । दैवी स्त्री देवस्येयम् अण् अञ् वा । १ देवसम्बन्धिन्यां स्त्रियां “दैवी सम्पद् विमोक्षाय” गीता । “काला मे मातर्क्यहेतुगहना दैवी सतां यातना” शान्तिक० । २ दैववि- वाहेनोढायां स्त्रियां “ब्राह्मीपुत्रः पुरुषानेकविंशतिं पूयते देवीपुत्रचतुर्दश आर्षीपुत्रः सप्त” बिष्णुसं० । दैवोदास पु० दिवोदासे भवः अण् । १ दिवोदासभवे तस्या- पत्यं शिवाद्यण् । २ तदपत्ये स च प्रवरभेदः यथाह आश्व० श्रौ० १२ । १० । १२ मित्रयुवां वाध्रश्चेति “त्रिप्रवरं भार्गवदिवोदासवाध्रश्चेति” दिवोदासेनाहूयमानः अण् । ३ दिवोदासेनाहूयमाने वह्नौ च “दैवोदासो अग्निर्देवाँ अच्छा न मज्मना” ऋ० ८ । १०३ । २ “दैवोदासः दिवोदा- सेनाहूयमानोऽग्निः” भा० तस्यापत्यम् इञ् । दौवो- दासि इत्येव स च प्रतर्द्धेन ।

पृष्ठ ३७६१

दैव्य न० देवस्येदम् “देवात् यञञौ” पा० यञ् । १ देवस- म्बन्धिनि २ भाग्ये च “ब्रूषे नमसा दैव्यं जनम्” ऋ० २ । ३०११ । दैशिक त्रि० देशेन निर्वृत्तः तस्येदम् वा ठञ् । १ देशकृते २ देशसम्बन्धिनि च स्त्रियां ङीप् । “परत्वञ्चापरत्वञ्च द्विविधं परिकीर्तितम् । दैशिकं कालिकञ्चापि मूर्त एव तु दैशिकम्” । परत्वं सूर्यसंयोगभूयस्त्वज्ञानतो भवेत् । अपरत्वं तदल्पत्वबुद्धितः स्यादितीरितम् । तयोरसम- वायी तु दिक्संयोगस्तदाश्रये । दिवाकरपरिस्पन्द पूर्वो- त्पन्नत्वबुद्धितः । परत्वमपरत्वन्तु तदनन्तरबुद्धितः । अत्र त्वसमवायी स्यात् संयोगः कालपिण्डयोः । अपेक्षाबुद्धि- नाशेन नाशस्त्वेषामुदाहृतः” भाषा० । “दैशिकपरत्वं बहुतर सूर्यसंयोगान्तरितत्वज्ञानादुत्पद्यते । एवं तदल्पीयस्त्व- ज्ञानादपरत्वमुत्पद्यते । अत्रावधित्वार्थं द्वितीयापेक्षा । यथा पाटलिपुत्रात् काशीमपेक्ष्य प्रयागः परः । पाटलि पुत्रात् कुरुक्षेत्रमपेक्ष्य प्रयागोऽपर इति । तयोर्दैशिक- परत्वापरत्वयोः । असमवायी असमवायिकारणम् । तदाश्रये दैशिकपरत्वापरत्वाश्रये । दिवाकरेति । अत्र परत्वं अपरत्वञ्च कालिकं ग्राह्यम् । यस्य सूर्यपरिस्प- न्दापेक्षया यस्य सूर्यपरिस्पन्दोऽधिकः स ज्येष्ठः यस्य न्यूनः स कनिष्ठः । कालिकपरत्वापरत्वे जन्यद्रव्य एब । अत्र कालिकपरत्वापरत्वयोः । एषां कालिकदैशिकपर- त्वापरत्वानाम्” सि० मू० । दैशिकविशेषणता स्त्री कर्म० । देशकृते अभावीयस्वरूपसम्बन्धभेदे । दैष्टिक त्रि० दिष्टं भाग्यमिति मतिर्यस्य “अस्ति नास्ति दिष्टं मतिः” पा० ठक् । भाग्यप्रमाणके दैवपरे । “नाल- म्बते दैष्टिकतां न निषीदति पौरुषे” माघः । दैहिक त्रि० देहे भवः तस्येदं वा ठक् । १ देहभवे २ देहस- म्बन्धिनि च “दैहिकानां मलानां च शुद्धिषु द्वादश- स्वपि । वसाशुक्रमसृङ्मज्जामूत्रविड् घ्राणकर्णविट् । श्लेष्माश्रुदूषिका स्वेदो द्वादशैते नृणां मलाः” मनुः “एष हि ब्रह्मबन्धूनां बधो नान्योऽस्ति दैहिकः” भाग० १ । ७ । ५६ । स्त्रियां ङीप् । “प्रजाः ससर्ज कतिधा दैहि- कीर्मानसीर्विभुः” भाग० ३ । १० । १ दैह्य त्रि० देहे भवः ष्यञ् । देहभवे जीवे । “अथापि वत मे दैह्यो ह्यात्मा चैवात्मना विभुः” भाग० १ । ४ । ३० “सूर्यो- ऽग्निस्त्वं मरुद्देवः सोमः सन्ध्याहनी दिवा । कंकुः स्वयं धर्म इति ह्येते दैह्यस्य साक्षिणः” भाग० ६ । १ । ३९ ।

दो छेदे दिवा० पर० सक० अनिट् । द्यति अदात् दितः दितिः । दोःशिखर न० ६ त० स्कन्धे राजनि० । दोःसहस्रभृत् पु० दोःसहस्रं बाहुसहस्रं बिभर्त्ति भृ--क्विप् । १ कार्त्तवीर्य्यार्जुने २ बाणासुरे च “सहस्रभुजभृत् श्रीमान् कार्त्तवीर्य्योऽभवत् प्रभुः” भा० अनु० १५२ अ० कार्त्तवीर्यस्य तथात्वमुक्तम् “अथ वीर्यमदोत्सिक्तो बाणो बाहुसह- स्रवान्” हरिवं० १७५ अ० बाणस्य सहस्रबाहुतोक्ता । दोग्धृ त्रि० दुह--तृच् । १ दोहनकर्त्तरि २ गोपाले ३ वत्से ४ अर्थोपजीविनि ५ अर्के ६ दोहनशीले च मेदि० “मेरौ स्थिते दोग्धरि दोहदक्षे” कुमा० स्त्रियां ङीप् । सा च ७ धेन्वाम् । “दोहावसाने पुनरेव दोग्ध्रीम्” रघुः “अचला ह्यक्षया भूमिर्दोग्ध्री कामानिवोत्तमान् । दोग्ध्री वासांसि रत्नानि पशून् ब्रीहीन् यवांस्तथा” भा० अनु० ६२ अ० । शीलार्थतृणन्तत्वान्नात्र कर्मणि षष्ठी । दोघ पु० दुह--अच् वेदे नि० हस्य घः । दोग्धरि “उरुं दीघं धरुणं देवरायः” ऋ० ५ । १५ । ५ । “दोघं कामानां दोग्धारम्” भा० । दोड़ी स्त्री दोल--अच् गौरा० ङीष् लस्य डः । (दाली) फलप्रधाने वृक्षभेदे तस्याः फलम् अण् । हरीतक्या० लुक् । दोडी तत् फलेऽपि स्त्री । दोध पु० दुह--घञ् बा० हस्य धः । गोवत्से “देव! सदोध कदम्बतलस्थ! श्रीधर! तावकनामपदं मे” छन्दोम० । दोधक न० एकादशाक्षरपादके वर्णवृत्तभेदे “दोधकवृत्तमिदं भभभाद् गौ” वृत्तर० । दोर पु० डोर + डस्य रः । (डोर) इति ख्यातायां रज्ज्वाम् । दोरक न० डोरक + डस्य रः । वाणावन्धनतन्तौ “ततस्तदुद्धृतं हिरण्यं सूत्रं दोरकेण वध्नाति” दोर्गन्तु पु० दोषा बाहुना गन्तुः कुण्ठितः । कुण्ठितहस्ते कात्या० श्रौ० ७ । ६ । ११ कार्यासमर्थवाहौ त्रिका० । दोर्ग्रह पु० ६ त० । १ बाहुस्तम्भे रोगभेदे । दोर्गृह्णात्यऽ- नेन करणे घञ् । २ बलवति हारा० । दोर्ज्या स्त्री सू० सि० उक्तायां भुजकारज्यायाम् “दोर्ज्यान्तर- गुणाभुक्तिस्तत्त्वनेत्रोद्धृता पुनः” मू० “दोर्ज्यान्तरगुणा भुजज्यानयनावसरे यत् ज्यापिण्डान्तरं तेन गुणिता” रङ्गना० । दोर्मूल न० ६ त० । भुजमूले कक्षे हेम० ।

पृष्ठ ३७६२

दोल पु० दुल--घञ् । दोलने श्रीकृष्णस्य स्वनामख्याते उत्स- वभेदे स च फाल्गुनपौर्णमास्यां कर्तव्यः खण्डतिथौ तस्य कुत्र खण्डे कर्तव्यता तच्च दोलोत्सवतत्त्वे उक्तं यथा “यदा अरुणोदयकाले पौर्णमासीलाभस्तदा तत्रैव दाल यात्रा । उभयदिने अरुणोदयकाले पौर्णमासीलाभे पूर्वदिने सङ्गवमध्याह्नकालव्यापित्वात् त्रिसन्ध्यव्या- पित्वेन तिथेर्बलवत्त्वाच्च । यदा तिथिक्षयवशादरुणोदय- काले न पौर्णमासीलाभस्तदाः कदाचित् सहायभावेन चतुर्दश्यादरः । एतेन पूर्वदिने अरुणोदयं विना पूर्वाह्णे पौर्णमासीलाभः परदिने मुहूर्त्तान्यूनतिथिलाभ- स्तदा फल्गूत्सवः पूर्वदिने युग्मवचनानुरोधादिति निरस्तम् उभयदिने कर्मयोग्यप्रशस्तकालप्राप्ततिथिसन्देह एव युग्मवचनप्रवृत्तेः । एवं पञ्चमीपर्यन्तासु तिथिषु तत्करणे अनयैव दिशा व्यवस्थोन्नेयेति” दोलयात्रा- तत्त्वम् “विशेषतः कलियुगे दोलोत्सवो विधीयते । फाल्गुने च चतुर्दश्या अष्टमे यामसंज्ञके । अथ वा पौर्णमास्यान्तु प्रतिपत्सन्धिसम्मितौ । पूजयेद्विधिवत् भक्त्या फल्गुचूर्णेश्चतुर्विधैः । सितरक्तैर्गौरपीतैः कर्पू- रादिविमिश्रितैः । हरिद्राक्षारयोगाच्च रङ्गरम्यैर्मनो- हरैः । अन्यैर्वा रङ्गरम्यैश्च प्रीणयेत् परमेश्वरम् । एकादश्यां समारभ्य पञ्चम्यन्तं समापयेत् । पञ्चाहानि त्र्यहाणि स्युर्दोलोत्सवो विधीयते । दक्षिणाभिमुखं कृष्णं दोलयानं सकृन्नराः । दृष्ट्वापराधनिचयैर्मुक्तास्ते नात्र संशयः” पाद्मे पातालखण्डे । “जैमिनिरुवाच फाल्गुने मासि कुर्वीत दोलारोहणमुत्तमम् । यत्र क्री- ड़ति गोविन्दो लोकानुग्रहणाय वै । प्रत्यर्च्चां देवदेवस्य गोविन्दाख्यान्तु कारयेत् । प्रासादं पुरतः कुर्य्यात् षोढशस्तम्भमुच्छ्रितम् । चतुरस्रं चतुर्द्वारं मण्डपं वेदि- कान्वितम् । चारुचन्द्रातप माल्यचामरध्वजशोभि- तम् । भद्रासनं वेदिकायां श्रीपर्णीकाष्ठनिर्मितम् । फल्गूत्सवं प्रकुर्वीत पञ्चाहानि त्र्यहाणि वै । फाल्गुन्याः पूर्वतो विप्राश्चतुर्दश्यां निशामुखे । वह्न्युत्सवं प्रकुर्वीत दोलमण्डपपूर्वतः । गोविन्दानुगृहीतन्तु यात्राङ्गं तत् प्रकीर्तितम् । आचार्यवरणं कृत्वा वह्निं निर्मथनो- द्भवम् । भूमिं संस्कृत्य विधिवत् तृणराशिं महोच्छ्रि- तम् । सपशुं कारयित्वा तु वह्निं तत्र विनिःक्षिपेत् । पूजयित्वा विधानेन कुष्माण्डविधिनाहुनेत् । गोविन्दं पूजयित्वा तु भ्रामयेत् सप्तधा विभुम् । तस्मिन् काले हरिं दृष्ट्वा सर्वपापैः प्रमुच्यते । यत्नात्तं रक्षयेद्वह्निं यावद् यात्रा समाष्वते । प्रान्तयासे चतुदश्यां गोविन्दप्र-

तिमां शुभाम् । वासयित्वा हरेरग्रे पूजयेत् पुरुषोत्त- मम् । उपचारविशिष्टैस्तु प्रत्यर्चामपि पूजयेत् । ततो वरञ्च वसनं मालाञ्च द्विजसत्तमाः । अर्चायां विन्यसेन् मन्त्रं परं ज्योतिर्विभावयन् । ततश्च प्रतिमा साक्षात् जायते पुरुषोत्तमः । रत्नान्दोलिकया तां वै नयेत् स्ना- नस्य मण्डपम् । नानातूर्य्यनिनादैश्च शङ्खध्वनिपुरः सरम् । जयशब्दैस्तथा स्तोत्रैः पुष्पवृष्टिभिरेव च । छत्र- ध्वजपताकाभिश्चामरव्यजनैस्तथा । निरन्तरं दीपिकाभि- स्तथा कुर्य्यान्महोत्सवम् । आगच्छन्ति तदा देवाः पिता- महपुरोगमाः । द्रष्टुमृषिगणैः सार्द्धं गोविन्दस्य महोत्सवम् । भद्रासनेऽधिवास्यैनं पूजयेदुपचारकैः । महा स्नानस्य विधिना स्नपनं तस्य कारयेत् । पञ्चामृतैश्च वै सर्वैः तेषामन्यतमेन वा । स्नानान्ते गन्धतोयेन श्री- सूक्तेनाभिषेचयेत् । संप्रोक्ष्य भूषयेद्देवं वस्त्रालङ्कार- माल्यकैः । नीराजयित्वा संपूज्य प्रासादं परिवेष्टयेत् । सप्तकृत्वस्ततो देवं दोलमण्डपमानयेत् । सुसंस्कृतायां रथ्यायां पताकातोरणादिभिः । अधोदेशे मण्डपं तं सप्तशोभ्रामयेत्ततः । ऊर्द्ध्वदेशे पुनस्तद्वत् स्तम्भवेद्यान्तु सप्त वै । यात्रावसाने च पुनर्भ्रामयेदेकविंशतिम् । इयं लीला भगवतः पितामहमुखेरिता” स्कान्दे उत्कलखण्डे । गारुड़े “चैत्रे मासि सिते पक्षे दक्षिणाभिमुखं हरिम् । दोलारूढ़ं समभ्यर्च्य मासमान्दोलयेत् कलौ” तन्नित्यता च पद्मपुराणे “ऊर्जे रथं मधौ दोलां श्रावणे तन्तुपर्व च । चैत्रे मदनकारोपमकुर्बाणो व्रजत्यधः । विष्णुं दोलास्थितं दृष्ट्वा त्रैलोक्यस्योत्सवो भवेत् । तस्मात् कार्य- शतं त्यक्त्वा दोलाहे उत्सवं कुरु” । दोलोत्सवविधिः “चैत्रस्य शुक्लद्वादश्यां प्रातःकृत्यं समाप्य च । नित्यपूजां विधायाथ कुर्य्याद्दोलोत्सवं व्रती । तदर्थञ्च विशेषेण नैवि- द्यादिकमर्पयेत् । संमान्य वैष्णवांस्तैश्च गीतनृत्यादि कारयेत् । महानीराजनं कृत्वा प्रक्षिपेदच्युतीपरि । गन्धानुलेपचूर्णानि विचित्राणि विभागशः । सन्तोष्य वैष्णवांस्तैश्च गतिनृत्यादिभिः प्रभुः । नत्वाभ्यर्थ्याऽप्रमत्तः सन् दोलामारोहयेच्छुभाम् । नीत्वा बहिर्वेदिकाया- मुत्तुङ्गाया यथाविधि । अभ्यर्च्यान्दोलयेत् कृष्णं सर्व- लोकावलोकितम् । एवमभ्यर्चयन यामे यामे त्वान्दोलयन् प्रभुम् । महोत्सवेन गमयेद्दिनं रात्रिञ्च यत्नतः । एवं जागरणं कृत्वा वैष्णवैः सह वैष्णवः । प्रणम्य प्रार्थ्य निर्मञ्छ्य कृष्ण स्वालयमानयेत् । चैत्रे मासि सिते पक्षे

पृष्ठ ३७६३

तृतीयाया रमापतिम् । दोलारूढ़ं समभ्यर्च्य मासमा- न्दोलयेत् कलौ । यत् फाल्गुनस्य राकादावुत्तरा फल्गुनी यदा । तदा दोलोत्सवः कार्यस्तच्च श्रीपुरुषो- त्तमे” इति हरिभक्तिविलासः । दोला स्त्री दुल--अच् अ वा टाप् । (डोली) १ यानभेदे, २ उद्यानादौ क्रीड़ार्थं दोलनयन्त्रे च । स्वार्थे क । दोलिका तत्रार्थे अमरः । ३ स्वेदनार्थे यन्त्रभेदे शब्दा- र्थचि० । दोलां करोति क्यङ् दोलायते अदोलायिष्ट “मतिर्दोलायते न्यूनं सतामपि खलोक्तिभिः” हितो० “दोलायमानं गोविन्दं मञ्चस्थं मधुसूदनम् । रथस्थं वामनं दृष्ट्वा पुनर्जन्म न विद्यते” स्क० पु० उत्क० । दोलायुद्ध न० दोलेव युद्धम् । अनियतजयपराजययुतयुद्धे । दोलाया यथा दोलनेनान्यतरपार्श्वे स्थितिरनियता एवं जयपराजययोरेकतरपक्षे अनियततया स्थितिर्यत्र तादृशं युद्धं दोलायुद्धमिति व्यवह्रियते । “दोलायुद्धं कृतगुरु- तरध्वानमौद्धत्यभ्राजाम्” माघः । दोली स्त्री दोल्यतेऽनया दुल--बा० करणे इन् वा ङीप् । (डुली) ख्याते यानभेदे बाह्यखट्वायाम् हारा० । दोष पु० दुष--भावे करणे वा घञ् । १ अपकर्षप्रयोजके वस्तु- निष्ठे धर्मभेदे । यथा काव्यदोषा श्रुतिकट्वादयः हेतु दोषाः व्यभिचारादयः भ्रमदोषाः पित्तादयः । २ दूषणे “दोषो विचारसुलभो यदि दुष्यते तत् व्याख्या मम प्रथममेव न दूषणीया” महेश्वरः । “एको हि दोषोगुणस- न्निपाते निमज्जतीन्दाः किरणेष्विवाङ्कः” कुमा० “अदाता वंशदोषेण कर्मदोषात् दरिद्रता । उन्मादो मातृदोषेण पितृदोषेण मूर्खता” । काव्यदोषास्तु काव्य० प्र० उक्ता यथा “मुख्यार्थहतिर्दोषो रसश्च मुख्यस्तदाश्रयाद्वाच्यः । उभयोपयोगिनः स्युः शब्दाद्यास्तेन तेष्वपि सः” हतिर- ककर्षः । “दुष्टं पदं श्रुतिकटु च्युतसंस्कृत्यप्रयुक्तमसमर्थम् । निहतार्थमनुचितार्थं निरर्थकमवाचकं त्रिधाऽश्लीलम् । सन्दिग्धमप्रतीतम् ग्राम्यं नेयार्थमथ भवेत् क्लिष्टम् । अविमृष्टविधेयांशं बिरुद्धमतिकृत् समासगतमेव” । तत्र श्रुतिकटु परुषवर्णरूपम् १ दुष्टम् । २ च्युतसंस्कृति व्याकरणलक्षणहीनम् । ३ अप्रयुक्त” तथाम्नातमपि कविभिर्नादृतम् । यथा दैवतशब्दः पुंस्याम्नातोऽपि न केनचित् प्रयुज्यते । ४ असमर्थं यत्तदर्थं पठ्यते न च तत्राऽस्य शक्तिः यथा हन्तीति गमनार्थम् । ५ निहतार्थं यदुभयाथनप्रसिद्धेऽर्थे प्रयुक्तम् । यथा लोहितशब्द

उज्वलार्थे । ६ अनुचितार्थं यथा, पशुपदं कातरताम- भिव्यनक्तीत्यनुचितार्थम् । ७ निरर्थकं पादपूरणमात्रप्रयो- जनं चादिपदम् । ८ अवाचकं यथा जन्तुपदतदात- र्य्यर्थे प्रयुक्तं न च तस्याभिधायकम् । यच्चोपसर्गसंसर्गाद- र्थान्तरगतम् । यथा दधात्यर्थे विदधातीति पदम् । ९ त्रिधेति व्रीड़ाजुगुप्सामङ्गलव्यञ्जकत्वात् अश्ली लम् । यथा साधनवायुविनाशशब्दा व्रीड़ादिव्यञ्जकाः । १२ सन्दिग्धं यथा बन्द्यामिति किं हठहृतमहिलायां, किं वा नमस्यामिति सन्देहः । १३ अप्रतीतं यत् केवले शास्त्रे प्रसिद्धम् । यथा आशयशब्दः योगशास्त्रादावेव वासनार्थो नान्यत्र । १४ ग्राम्यं यत् केवले लोके स्थितम् । यथा कट्यादिशब्दाः । १५ नेयार्थम् “निरूढ़ा लक्षणाः काश्चित् सामर्थ्यादभिधानवत् । क्रियन्ते साम्प्रतं काश्चित् काश्चिन्नैव त्वशक्तितः” इति यन्निषिद्धं लाक्षणिकम् यथा चपेटापाटतेन निर्जितत्वं लक्ष्यते । १६ क्लिष्टं यत्रार्थप्रतिपत्तिर्व्यवहिता यथा अत्रिनेत्रजज्योतिरुद्गम- भासिशब्दस्य कुमुदार्थपरत्वे क्लिष्टत्वम् । १७ अविमृष्टः प्राधान्येनानिर्दिष्टो विधेयांशो यत्र तत् । यत्र अनुवाद्य- मनुक्त्वा प्रथमं विधेयनिर्देशः यथा न्यक्कारोह्ययमेवेत्यत्र अनुवाद्यविधेययोरक्रमेण निर्देशो यत्र । समासान्तर्गत- त्वेन विधेयांशस्य झटित्यबोधोऽपि यत्र । यथा तत्रैव पद्ये वृथोच्छूनैरित्यत्र वृथात्वमुच्छूनत्वे विधेयं तच्च समासान्त- र्गततया नाशु वोध्यते । १८ विरुद्धमतिकृत् । यथा भवानी- पतिशब्दस्य भवान्याःपत्यन्तरप्रतीतिकारित्वम् । “अपास्य च्युतसंस्कारमसमर्थं निरर्थकम् । वाक्येऽपि दोषाः सन्त्येते पदस्यांशेऽपि केचन” । वाक्यमात्रगतादोषास्तु । “प्रतिकूलवर्णमुपहतलुप्तविसर्गं विसन्धि हतवृत्तम् । न्यूनाधिककथितपदम् अभवन्मतयोगमनभिहितवा- च्यम् । अपदस्थपदसभासं सङ्कीर्णं गर्भितं प्रसिद्धिह- तमृ । भग्नप्रक्रममक्रमम् अमतपरार्थं च वाक्यमेव तथा” रसानुगुणत्वं वर्णानां वक्ष्यते तद्विपरीतं १ पतिकूलवर्णम् यथा शृङ्गारे टवर्गादि रौद्रे मधुरव- र्णादि । २ उपहत उत्वं प्राप्तो लुप्तो वा विसर्गो यत्र तत् एतच्च असकृत्प्रयोगे एव दोषो न सकृत्प्रयोगे । ३ विसन्धिः सन्धेर्वैरूप्यं विश्लेषोऽश्लीलत्वं कष्टत्वञ्च । संहितां न करीमीति स्वेच्छया सकृदपि दोषः प्रगृह्या- दिहेतुकत्वे तु असकृत् । तत्र चलण्डामरचेष्टितमि- त्यादौ अश्लीलता तर्वालीत्यादौ कष्टतेति बोध्यम् ।

पृष्ठ ३७६४

४ हतं लक्षणानुसरणेऽप्यश्रव्यं अप्राप्तगुरुभावान्तलघु रसाननुगुणञ्च वृत्तं यत्र तत् हतवृत्तम् । ५ न्यूनपदं यथा “सुचिरमुषितं वल्कलधरैरिति” वेणीसंहारपद्ये अस्माभिरिति विशेष्यं पदं न्यूनम् । तथा तत्रैव पद्ये “गुरुः खेदं खिन्ने मयीत्यत्र” खिन्ने इत्यस्यात् पूर्वं इत्थ- मिति पदं च न्यूनम् । ६ अधिकं यथा स्फटिकाकृतिनिर्मल इत्यत्राकृतिपदमधिकम् । ७ कथितपदं यथा एकत्र पद्ये एकस्यैव लीलादिशब्दस्य द्विधा प्रयोगे । ८ पतत्प्रकर्षम् । यत्रादौ गाढबन्धनरूपप्रकर्षः अन्ते तु तद्धीनता तत् । ९ समाप्तपुनरात्तम् । क्रिययैव वाक्यसमाप्तेर्नियमात् क्रियाप्रयोगादनन्तरं यत्र तत्क्रियासापेक्षकारकान्तरा- दिप्रयोगः तत्र समाप्त पुनरात्तत्वम् । १० द्वितीयार्द्ध- गतैकवाचकशेषप्रथमार्द्धम् । द्वितीयार्द्धगतमेकं पदं प्रथमार्द्धस्य समापकं यत्र तथाभूतं वाक्यं दुष्टमित्यर्थः । ११ न भवन् मतः इष्टः योगः सम्बन्धः यत्र तत् । १२ अवश्यं वक्तव्यमनुक्तम् । १३ अस्थानस्थपदम् । १४ अस्थानस्थसमासञ्च । १५ संकीर्णं यत्र वाक्यान्तरस्य पदानि वाक्यान्तरमनुप्रविशन्ति । १६ गर्भितं यत्र वाक्यस्य मध्ये वाक्यान्तरमनुप्रविशति । १७ प्रसिद्धिमतिक्रान्तं यथा रवो मण्डूकादिषु प्रसिद्धो, न तु सिंहादिनादे । १८ भग्नः प्रक्रमः प्रस्तावो यत्र तत् । १९ अविद्यमानः क्रमो यत्र तदक्रमम् । २० अमतः प्रकृतविरुद्धः परार्थो यत्र । अर्थदोषास्तु । अर्थोऽपुष्टः कष्टोव्याहतपुनरुक्तदुष्क्रम ग्राम्याः । सन्दिग्धो निर्हेतुः प्रसिद्धिविद्याविरुद्धश्च । अनवीकृतः सनियमाऽनियमविशेषाविशेषपरिवृत्ताः । साकाङ्क्षोऽपदयुक्तः महचरभिन्नः प्रकाशित विरुद्धः । विध्यनुवादायुक्तस्त्यक्त पुनः स्वीकृतोऽश्लीलः” । यत्रातिवि- ततत्वादयोऽनुपादानेऽपि प्रतिपाद्यमानमर्थं न वाधन्त इत्यपुष्टास्तत्र, न त्वसङ्गताः पुनरुक्ता वा । रसदोषास्तु “व्यभिचारिरसस्थायिभावानां शब्दवाच्यता । कष्टकल्पनया व्यक्तिरनुभावविभावयोः । प्रतिकूलविभा- वादिग्रहो दीप्तिः पुनःपुनः । अकाण्डे प्रथनच्छेदौ अङ्गस्याप्यतिविस्तृतिः । अङ्गिनोऽननुसन्धानं प्रकृतीनां विपर्ययः । अनङ्गस्याभिधानञ्च रमे दोषाः स्युरीदृशाः” । चन्द्रालोके तु दोषसामान्यविशेषलक्षणान्युक्त्वा दिङ्- मात्रमुदाहृतं यथा “स्याच्चेतोविशता येन सक्षता रमणीयता । शब्देऽर्थे च कृतोन्मेषं दोषमुद्धापयन्ति तम् । भवच्छ्रुतिकटुर्वर्णः श्रव-

णोद्वेजने पटुः । विख्यायते व्याकरणविरुद्धं च्युतसं- स्कृतिः । अप्रयुक्तं दैवतादौ शब्दे पुंलिङ्गतादिकम् । असमर्थन्तु हन्त्यादेः प्रयोगो गमनादिषु । स हन्ति हन्त कान्तारे कान्तः कुटिलकुन्तलः । निहतार्थं लोहितादौ शोणितादिप्रयोगतः । एकाक्षरं विना भूभ्रूक्ष्मादिकं खलतादिवत् । व्यनक्त्यनुचितार्थं यत्पदमाहुस्तदेव तत् । इयमुद्धतशाखाग्रकेलिकौतुकवानरी । निरर्थकं तुही- त्यादि पूरणैकप्रयोजनम् । अर्थे विदधदित्यादौ दधदा- द्यमवाचकम् । धत्ते नभस्तलं भास्वानरुणं तरुणैः करैः । अश्लीलं त्रिविधं व्रीडाजुगुप्साऽमङ्गलात्मना । आह्ला- दसाधनं वायुः कान्तालाशे भवेत् कथम् । स्याद्द्व्यर्थ- मिह सन्दिग्धं न द्यां यान्ति पतत्त्रिणः । स्यादप्रतीतं शास्त्रैकगम्यं वीताऽनुमादिवत् । शिथिलं, शयने लिल्ये मच्चित्तं ते शशिश्रियि । मस्तपृष्ठकटीलोष्ठ- गल्लादि ग्राम्यमुच्यते । नेयार्थं लक्षणात्यत्तप्रसरादमनो- हरम् । हिमांशोर्हारधिक्कारजागरे यामिकाः कराः । क्लिष्टमर्थो यदीयोऽर्थश्रेणितः श्रेणिमृच्छति । हरिप्रिया- पितृवारप्रवाहप्रतिमं वचः । अविकृष्टविधेयांशः समास- पिहिते बिधौ । विशन्ति विशिखप्रायाः कटाक्षाः कामिनां हृदि । अपराधीन इत्यादिविरुद्धमतिकृन्मतम् । अन्यसङ्गतमुत्तुङ्गहारशोभिपयोधरा । रसाद्यनुचिते वर्णे प्रतिकूलाक्षरं विदुः । न मामङ्गद! जानासि रावणं रणदारुणम् । यस्मिन्नुपहतो लुप्ती विसर्ग इह तत्तथा । कुसन्धिः वटवागच्छ विसन्धिः नृपती इमौ । हतवृत्तमनुक्तोऽपि छन्दीदोषश्चकास्ति चेत् । विशाल- लोचने! पश्याऽम्बरं तारातरङ्गितम् । न्यूनं त्वत्खङ्ग- सम्भूतयशः पुष्पं नभस्तलम् । अधिकं भवतः शत्रून् दशत्त्यसिलताफणी । कथितं पुनरुक्ता वाक् श्यामाब्ज- श्यामलोचना । विकृतं दरविकृतैरैयरुः कुञ्जराः पुरम् । पतत्प्रकर्षहीनाऽनुप्रासादित्वे यथोत्तरम् । गम्भोरारम्भदम्भोलिपाणिरेष समागतः । समाप्तपुनरात्तं स्यादेष पीयूषभाजनम् । नेत्रानन्दी तुषारांशुरेत्यम्बु- निधिवान्धवः । अर्द्धान्तरपदापेक्षि क्रीड़ानृत्येषु सस्मि- तम् । मेघारम्भं स्तुमः शम्भुमर्द्धरम्भोरुविग्रहम् । अभवन्मतयोगः स्यान्न चेदभिमतोऽन्वयः । येन वद्धोऽम्बु धिर्य्यस्य रामस्यानुचरा वयम् । स एष लङ्कालङ्कारं रावणं हन्तुसुद्यतः । द्विषां सम्पदमाच्छिद्य यः शत्रून् समपूरयत् । अस्थानस्थसमासं नविद्वज्जनमनोरमम् ।

पृष्ठ ३७६५

मिथः पृथग्वाक्यपदैः सङ्कीर्णं यत्तदेव तत् । वक्त्रेण भ्राजते रात्रिः कान्ता चन्द्रेण राजते । ब्रह्माण्डं त्वद्यशः पूरगर्भितं भूमिभूषणम् । आकर्णय पयः पूर्ण- सुवर्णकलशायते । भग्नप्रक्रममारब्धशब्दनिर्वाहहीनता । अक्रमः कृष्ण! पूज्यन्ते त्वामनाराध्य देवताः । अमतार्थान्तरं मुख्येऽमुख्ये वार्थे विरोधकृत् । त्यक्तहारमुरः कृत्वा शोकेनालिङ्गिताऽङ्गना । अपुष्टार्थो विशेष्ये चेन्न विशेषोविशेषणात् । विशन्ति हृदयं कान्ताकटाक्षाः खञ्जनत्विषः । कष्टः स्पष्टावबोधार्थमक्षमो वाच्यसन्निभः । व्याहतश्चेद्विरोधः स्यान्मिथः पूर्वापरार्थयोः । सहस्र- पत्रमित्रं ते वक्त्रं केनोपमीयते । कुतस्तत्रोपमा यत्र पुनरुक्तः सुधाकरः । दुःक्रमग्राम्यसन्दिग्धास्त्रयो दोषाः क्रमादमी । त्वद्भक्तः कृष्ण! गच्छेयं नरकं स्वर्गमेव वा । एकं मे चुम्बनं देहि तव दास्यामि कञ्चुकम् । ब्रूत किं मेव्यतां चन्द्रमुखीचन्द्रकिरीटयोः । अनौचित्यं कीर्त्तिलतां तरङ्गयति यः सदा । प्रसिद्ध्या विद्यया वापि विरुद्धं द्विविधं मतम् । न्यस्तेयं पश्य कन्दर्प- प्रतापधवलद्युतिः । केतकी शेखरे शम्भोर्धत्ते चन्द्रकला- तुलाम् । सामान्यपरिवृत्तिः स्यात् कुण्डलच्छविविग्रहा । विशेषपरिवृत्तिः स्याद्दयिता मम चेतसि । द्वे स्तः सहचराऽचारुविरुद्धान्योन्यसङ्गती । ध्वाङ्क्षाः सन्तश्च तनयं स्वं परञ्च न जानते । सरोजनेत्र! पुत्रस्य मुखेन्दु- मवलोकय । पालयिष्यति ते गोत्रमसौ नरपुरन्दरः । पदे तदंशे वाक्यांशे वाक्ये वाक्यकदम्बके । यथानु- सारमभ्यूहेद्दोषान् शब्दार्थसम्भवान्” । ३ व्यावृत्तिव्यव- हारान्यतरप्रयोजनविघटके धर्मभेदे स च दोषस्त्रिविधः । अव्याप्तिः अतिव्याप्तिः असम्भवः । ४ विध्यतिक्रमजनिते ऽदृष्टभेदे मीमांसकाः । ५ गुरुतल्पगमनाभक्ष्यभक्षणादिज- निते पापे मेदि० । दुष--वैकृत्ये करणे घञ् । ६ वातपित्त- कफेषु यथाह भाव० प्र० अथ दोषाः प्रवक्ष्यन्ते इत्युपक्रमे दोषस्वरूपमाह वाग्भटः “वायुः पित्तं कफश्चेति त्रयो दोषाः समासतः । विकृताऽविकृता देहं घ्नन्ति ते वर्द्ध- यन्ति च । ते व्यापिनोऽपि हृन्नाभ्योरधोमध्योर्द्धसं- श्रयाः । वयोऽहोरात्रभुक्तानामन्तमध्यादिगाः क्रमात्” दोषशब्दस्य निरुक्तिमाह “धातवश्च मलाश्चापि दुष्य- न्येभिर्यतस्ततः । वातपित्तकफा एते त्रयो दोषा इति स्मृताः” दोषा इत्यत्र दुष वैकृत्ये इति दुषधातोः दुष्यन्त्ये भिरिति वाक्ये अकर्त्तरि च कारके संज्ञाया

मित्यनेन सूत्रेण करणेऽर्थे घञ् प्रत्ययः । ७ तेषां विकारे च । गौ० उक्ते प्रवृत्तिप्रयोजके रागद्वेषमोहात्मके ८ धर्म- भेदे तल्लक्षणादिकं सू० भा० उक्तं यथा “प्रवर्त्तनालक्षणा दोषाः” सू० “प्रवर्त्तना प्रवृत्तिहेतुत्वम् ज्ञातारं हि रागादयः प्रवर्त्तयन्ति पुण्ये पाप्रे वा । यत्र मिथ्याज्ञानं तत्र रागद्वेषाविति प्रत्यात्मवेदनीया ही मे दोषाः कस्मात्? लक्षणतो निर्दिश्यन्त इति कर्मल- क्षणाः खलु रक्तद्विष्टमूढ़ाः रक्तो हि तत्कर्म कुरुते येन कर्मणा सुखं दुःखं वा भजते, तथा द्विष्टस्तथा मूढ़ इति दोषा रागद्वेषमोहा इत्युच्यमाने बहुनोक्तं भवतीति” भा० विवृतमेतत् तद्वृत्तौ यथा “दोषं लक्षयति । दोषा इति बहुवचनं रागद्वेषमोहात्मकलक्ष्यत्रयज्ञापनाय प्रवर्त्तना प्रवृत्तिजनकत्वं तदेव लक्षणं येषाम् यद्यपीदं शरीरादृष्टे- श्वरेच्छादावतिव्याप्तं तथापि लौकिकप्रत्यक्षसविषयत्वे सतीति विशेषणीयं यागादिगोचरप्रमावारणाय प्रमा- न्यत्वे सतोति विशेषयन्ति” । तद्भेदाश्च सू० भा० ४ अ० १ आह्निके उक्ता यथा “तथा दोषाः” सू० “परीक्षिता इति बुद्धिसमानाश्रयत्वा- दात्मगुणाः, प्रवृत्तिहेतुत्वात् पुनर्भवप्रतिसन्धानसामर्थ्याच्च संसारहेतवः, संसारस्यानादित्वादनादिना प्रबन्धेन प्रव- र्त्तन्ते, मिथ्याज्ञाननिवृत्तिस्तत्त्वज्ञानात् तन्निवृत्तौ रागद्वेषप्रबन्धोच्छेदेऽपवर्ग इति प्रादुर्भावनिरोधधर्मका इत्ये- वमाद्युक्तं दोषाणामिति प्रवर्त्तनालक्षणा दोषा इत्युक्तं तथा चेमे मानेर्ष्यासूयाविचिकित्सामत्सरादयः ते कस्मा- न्नोपसङ्ख्यायन्ते इत्यत आह” भा० । “तत्त्रैराश्यं रागद्वेषमोहार्थान्तरभावात्” सू० “तेषां दोषाणां त्रयोराशयस्त्रयः पक्षाः । रागपक्षाः--कामो मत्सरः स्पृहा तृष्णा लोभ इति । द्वेषपक्षाः--क्रोधः ईर्ष्याऽसूया द्रोहोऽमर्ष इति । मोहपक्षाः--मिथ्याज्ञानं विचिकित्सा मानः प्रमादः इति । त्रैराश्यान्नोपसङ्ख्यायन्ते इति, लक्षणस्य तर्ह्यभेदात् त्रित्वमनुपपन्नम्, नानुपपन्नं रागद्वेषमोहार्थान्तरभावात् आसक्तिलक्षणो रागः, अमर्षलक्षणो द्वेषः, मिथ्याप्रतिपत्तिलक्षणो मोह इति । एतत् प्रत्यात्मवेदनीयं सर्वशरीरिणाम्, विजानात्ययं शंरीरी रागमुत्पन्नम्, अस्ति मेऽध्यात्मं रागधर्म इति । विरागञ्च विजानाति नास्ति मेऽध्यात्मं रागधर्म इति । एवमित- रयोरपीति । मानेर्ष्याऽसूयाप्रभृतयस्तु त्रैराश्यमनु- पतिता इति नोपसङ्ख्यायन्ते” भा० । विवृतमेतत् वृत्तौ

पृष्ठ ३७६६

“तेषां दोषाणां त्रयो राशयः त्रयः पक्षा न तु रागद्वेष- मोहानामेकैकत्वं तेषामर्थान्तरभावात् अवान्तरभेदवत्त्वात् तथा च भयशोकमानादीनामेष्वेवान्तर्भावान्न विभाग- न्यूनत्वं इच्छात्वद्वेषत्वमिथ्याज्ञानत्वरूपविरुद्धधर्मवत्त्वान्न विभागाधिक्यम् इच्छात्वादिकन्तु रागादावनुभवसिद्धं तत्र रागपक्षः कामो मत्सरः स्पृहा तृष्णा लोभो माया दम्भ इति कामो रिरंसा । रतिश्च विजातीयस्त्रीसंयोगः । नारीगताभिलाष इति तु न युक्तं स्त्रियाः कामेऽव्याप्तेः । मत्सरः स्वप्रयोजनप्रतिसन्धानं विना पराभिमतनिवार- णेच्छा यथा राजकीयादुदपानान्नोदकं पेयम् इत्यादि । एवं परगुणनिवारणेच्छाऽपि । स्पृहाधर्माविरोधेन प्राप्तीच्छा । तृष्णा इदं मे न क्षीयतामितीच्छा उचितव्ययाकरणे- नापि धनरक्षणेच्छारूपं कार्पण्यमपि तृष्णाभेद एव । धर्मविरोधेन परद्रव्येच्छा लोभः । परबञ्चनेच्छा माया कपटेन धार्मिकत्वादिना स्वोत्कर्षख्यापनेच्छा दम्भः । द्वेषपक्षाः क्रोध ईर्ष्याऽसूया द्रोहोऽमर्षोऽभिमान इति क्रोधो नेत्रलौहित्यादिहेतुर्दोषविशेषः । ईर्ष्या साधारणे वस्तुनि परस्वत्वात्तद्ग्रहीतरि द्वेषः यथा दुरन्तदायादा- नाम् । असूया परगुणादौ द्वेषः द्रोहो नाशाय द्वेषः हिंसा तु दोषजन्या । परे तु तान्द्रोहं मन्यते । अमर्षः कृतापराधे असमर्थस्य द्वेषः अभिमानोऽपकारिण्यकिञ्चि करस्यात्मनि द्वेषः । मोहपक्षा विपर्य्ययसंशयतर्कमान- प्रमादभयशोकाः । विपर्य्ययो मिथ्याज्ञानापरपर्य्यायोऽय- थार्थनिश्चयः एकधर्मिकविरुद्धभावाभावज्ञानं संशयः स एव विचिकित्सेत्युच्यते व्याप्यारोपाद्व्यापकप्रसञ्जनं तर्कः आत्मन्यविद्यमानगुणारोपेणोत्कर्षधीर्मानः गुणवति निर्गु- णत्वधीरूपस्मयोऽपि मानेऽन्तर्भवति । प्रमादः पूर्वकर्त्तव्य- तया निश्चितेऽप्यकर्त्तव्यताधीः एवं वैपरीत्येऽपि भयमनिष्ट- हेतूपनिपाते तत्परित्यागानर्हता ज्ञानं शोक इष्टवियोगे तल्लाभानर्हताज्ञानम्” ९ मिथ्याज्ञानजन्यवासनायां दुःख- जन्यप्रवृत्तिदोषा मिथ्याज्ञानानामिति सूत्रवृत्तौ चरमे दोषशब्दस्य तथार्थत्वाभिधानात् । १० वसुपुत्रभेदे द्रोणशब्दे दृश्यम् भ्रमजनकादोषास्तु पित्तादयः भाषापरिच्छेदे उक्ता यथा “दोषोऽप्रमाया जनकः प्रमायास्तु गुणो भवेत् । पित्त- दूरत्वादिरूपो दोषो नानाविधः स्मृतः ।” “अप्रमां प्रति दोषः जनकः कारणम् । प्रमां प्रति गुणः कारणम् । तत्रापि पित्तादिरूपा दोषा अननुगताः । तेषां कारण- त्वम् अन्वयव्यतिरेकाभ्यामेव सिद्धम् । गुणस्य प्रमा-

जनकत्वन्तु अनुमानात् सिद्धम् । यथा प्रमा ज्ञानसाधा- रणकारणभिन्नकारणजन्या जन्यज्ञानत्वात् अप्रमावत् । न च दोषाभाव एव कारणमस्त्विति वाच्यम् पीतः शङ्ख इति ज्ञानस्थले पित्तदोषसत्त्वाच्छङ्खत्वप्रमानुत्पत्ति- प्रसङ्गात् । विनिगमनाविरहात् अनन्तदोषाभावस्य कारणत्वमपेक्ष्य गुणकारणताया न्याय्यत्वात् । न च गुणसत्त्वेऽपि पित्तप्रतिबन्धाच्छङ्खे न सैत्यज्ञानम् । अतः पित्तादिदोषाभावानां कारणत्वमवश्यं वाच्यं तथा च किं गुणस्य हेतुत्वकल्पनयेति वाच्यम् तथाप्यन्वय- व्यतिरेकाभ्यां गुणस्यापि हेतुत्वसिद्धेः । एवं भ्रमं प्रति गुणाभावः कारणमित्यस्यापि सुवचत्वाच्च । तत्र दोषाः के इत्याकाङ्क्षायामाह । पित्तेति । क्वचित् पीतादि- भ्रमे पित्तं दोषः । क्वचिच्चन्द्रादेः स्वल्पपरिमाणभ्रमे दूरत्वं दोषः । क्वचिच्च वंशोरगभ्रमे मण्डूकवसाञ्जन- मित्येवं दोषा भ्रान्तिजनका इत्यर्थः । ११ गोवत्से । स्वार्थे क । दोषक तत्रार्थे । “वातपित्तकफा दोषाः दुष्याः स्युः सप्त धातवः” शा० ति० दोषक्षयवृद्धिज्ञानादिकं सुश्रुते सूत्रस्थाने १६ अ० उक्तं तत्रैव दृश्यम् । न्यायमतसिद्धहे- त्वाभासाख्याः हेतुदोषाश्च हेत्वाभासशब्दे वक्ष्यन्ते तत्सामान्यलक्षणं च यादृशविशिष्टविषयकत्वेन ज्ञानस्यानु- मितितत्कारणीभूतज्ञानप्रतिबन्धकत्वं तत्त्वम् । तत्पक्षक- तत्साध्यकानुमितौ यावन्तोदोषाः सम्भवन्ति तावदन्यत- मत्वम् वा “दुषधातोरिवास्माकं दोषसम्पत्तये गुणः” उद्भ० दोषग्राहिन् त्रि० दोषं गृह्णाति ग्रह--णिनि । खले हला० । “विसृज्य सूर्पपवद्दोषान् गुणान् गृह्णन्ति साधवः । दोषग्राही गुणत्यागी चालनीव हि दुर्जनः” उद्भट्टः । दोषघ्न त्रि० दोषं वातादिविकारं हन्ति हन--टक् । धातु- वैषम्यरूपदोषनाशके औषधादौ “दोषघ्ना ग्रहणी पाण्डुरोगार्शः कुष्ठनाशनाः” सुश्रुतः । दोषज्ञ त्रि० दोषं कर्त्तव्याकरणे दोषं जानाति ज्ञा--क । १ पण्डिते अमरः । “अथ प्रदोषे दोषज्ञः संवेशाय विशां पतिम्” रघुः । २ परकीयदोषज्ञातृमात्रे त्रि० । “अज्ञातदोषैर्दोषज्ञैः” माघः । दोषण्य त्रि० दोष्णि भवः दोष + यत् दोषन्नादेशः “ये चाभावककर्मणीः” प्रकृतिवद्भावः । बाहुभवे “यक्ष्मं दोषण्यमंसाभ्याम्” ऋ० १० । १६३ । २ दोषत्रय न० ६ त० । वातपित्तकफानां त्रिके राजनि० ।

पृष्ठ ३७६७

दोषभेद पु० ६ त० । द्विषष्टिप्रकारे दोषभेदे स च सुश्रुते उक्तो यथा अथातो दोषभेदविकल्पनामाध्यायं व्याख्यास्यामः । “द्विषष्टिर्दोषभेदा ये पुरस्तात्परिकीर्तिताः । कति तत्रैकशो ज्ञेया द्विशो वाप्यथ वा त्रिशः । तस्य तद्व- चनं श्रुत्वा संशयच्छिन्महातपाः । प्रीतात्मा नृपशा- र्दूलः सुश्रुतायाह तत्त्वतः । त्रयो दोषा धातवश्च पुरीषं मूत्रमेव च । देहं सन्धारयन्त्येते ह्यव्यापन्ना रसैर्हितैः । पुरुषः षोडशकलः प्राणश्चैकादशैव ये । रोगाणान्तु सहस्रं यच्छतं विंशतिरेव च । शयञ्च पञ्च द्रव्याणां त्रिसप्तत्यधिकोत्तरम् । व्यासतः कीर्त्तितं तद्धि भिन्नदोषास्त्रयोगुणाः । द्विषष्टिधा वदन्त्येते भूयि- ष्ठमिति निश्चयः । त्रयएव पृथक् दोषा द्विशो नव समाधिकैः । त्रयोदशाधिकैकद्विसममध्योल्वणैस्त्रिशः । पञ्चाशदेवन्तु सह भवन्ति क्षयमागतैः । क्षीणमध्याधि- कक्षीणक्षीणवृद्धैस्तथापरैः । द्वादशैवं समाख्यातास्त्रयो दोषा द्विषष्टिधा । मिश्रधातुमलैर्दोषा यान्त्यसंख्येयतां पुनः । तस्मात्प्रसङ्गं संयम्य दोषभेदविकल्पनैः । रोगं विदित्वोपचरेद्रसभेदैर्यथेरितैः । भिषक् कर्त्ताथ करणं रसा दोषास्तु कारणम् । कार्यमारोग्यमेवैकमनारोग्य- मतोऽन्यथा” । दोषल त्रि० दोष + मत्वर्थे लच् । दोषयुक्ते “केदारं म धुरं प्रोक्तं विपाके गुरु दोषलम् । तद्वत् पाल्वलमुद्दिष्टं विशेषाद्दोषलन्तु तत्” सुश्रुतः । दोषस् स्त्री दुष--असुन् । रात्रौ “स्वस्त्यथोषसो दोषसश्च” अथ० १६ । ४ ६ दोषा अव्य० दुष्यत्यत्र दुष--बा० आधारे आ स्वरा० । १ रात्रा- वित्यर्थे “दोषाऽपि नूनमहिमांशुरसौ किलेति” माघः दोषापि रात्रावपीत्यर्थः । दिवाभूता रात्रिः दोषाभूतमहः इति भाष्यप्रयोगात् असप्तम्यर्थेऽपि तस्य वृत्तिता । ततः ष्ठ्यल् तुट् च । दोषातन रात्रिभवे त्रि० “दोषातनं बुधवृहस्पतियोगदृश्यः” रघुः । (अभ्रवृन्दम्) अस्य टाबन्तस्त्रीत्वमपि “घर्मकालदिवस इव क्षयितदोषः” काद० । दोषाशब्दस्य टाबन्तत्वे एव गौणे ह्रस्वसम्भवः अव्ययत्वे न तत्सम्भवः इति बोध्यम् । दोस् + भागुरिमते स्त्रियां टाप् । २ बाहौ स्त्री शब्दार्थचि० । दोषाकर पु० दोषा रात्रौ करोऽस्य । १ चन्द्रे “यामित्रवेध विहितानपहत्य दोषान् दोषाकरः सुखमनेकविधं विधत्ते” ज्यो० त० । ६ त० । २ द्रोषाणामाकरे च ।

दोषाक्लेशी स्त्री दोषां बाहुं क्लिश्नाति क्लिश--अण् गौरा० ङीष् । वनवर्वुरिकायां राजनि० । दोषाङ्कुश पु० दोषाणां काव्यदोषाणामङ्कुश इव निरासक- त्वात् । चन्द्रालोकोक्ते काव्यदोषनिवारके काव्यधर्मभेदे तल्लक्षणादि तत्रोक्तं यथा “दोषमापतितं स्वान्ते प्रसरन्तं विशृङ्खलम् । निवारयति यस्त्रेधा दोषाङ्कुशमुशन्ति तम् । दोषो गुणत्वं तनुते दोषत्वं वा निरस्यति । भवन्तमथ वा दोषं नयत्यत्याज्यता- मसौ । मुखं चन्द्रश्रियं धत्ते श्वेतश्मश्रुकराङ्कुरैः । अत्र हास्यरसोद्देशे ग्राम्यत्वं गुणतां गतम् । तव दुग्धाब्धिस- म्भूतेः कथं जाता कलङ्किता । कवीनां समयाद्विद्याविरु- द्धोऽदोषतां गतः । दधार गौरी हृदये देवं हि मकरा- ङ्कितम् । अत्र श्लेषोदयान्नैव त्थाज्यं हीति निरर्थकम्” । दोषातिलक पु० दोषा रात्रेस्तिलक इव । प्रदीपे त्रिका० दोषास्य पु० दोषा आस्यमिव प्रकृष्टदीप्तिसाधनं वा यस्य । प्रदीपे शब्दच० । दोषिक त्रि० दोषः वातादिविकारः कारणतयास्त्यस्य ठन् । रोगे शब्दच० । दोषिन् त्रि० दुष--णिनि । दोषयुक्ते शब्दल्पद्रुमे दोषशब्दात् अस्त्यर्थे इनिकल्पनं “नैकाक्षरात् कृतो जातेः सप्तम्याश्च न तौ स्मृतौ” इत्यनुशासनविरुद्धम् (तौ । इनि ठनौ) । सति च गत्यन्तरे अभियुक्तप्रयोगे तस्य सङ्कोच- कल्पनस्य क्वाचित्कत्वम् भाष्यकृता व्यवस्थापितम् यथा रसिक इत्यादिप्रयोगदर्शनात् न सर्वत्र । दोषैकदृश् त्रि० दोषमेवैकं पश्यति दोषैकशब्दयोः कर्मधा- रये एकशब्दस्य पूर्वकालैकेत्यादि पा० परनिपाते तत्पूर्व- कात् दृशः क्विप् । खले अमरः । दोषे एकस्मिन् दृग्- ज्ञानं यस्येति विग्रहं वदन् भरतः भ्रान्तएव सति गत्य- न्तरे व्यधिकरणबहुव्रीहेरसाधुत्वनियमात् । दोस् पु० न० दम्यतेऽनेन दम--डोसि अर्द्धर्चा० । बाहौ “नून- मस्मद्विनाशाय विधिना दोः प्रसारितः” रामा० लङ्का० १२३ “दोषं तस्य तथा इधस्य भजते” मल्लिनाथधृतवाक्यम् “ककुद्दोषणी” इति सहाभाष्यप्रयोगे अस्य क्लीवता “तमुपाद्रवदुद्यम्य दक्षिणं दोर्निशाचरः” रघुः । “दीर्द- ण्डेन शराःशरैररिशिरस्तेनापि भूमण्डलम्” सुबन्धुः । “दुहितरमनुकम्प्यामद्रिरादाय दोर्भ्याम्” कुभा० । अस्य भत्वे याजादौ तद्धिते च वा दोषन्नादेशः । पुंसि दोः दोषौ दोषः क्लीवे दोः दोषणी दोष्णी दोंषि शसादौ तु दोंषि दोषाणि दोष्णा दोषा दोषभ्यां दोर्भ्यामित्यादि ।

पृष्ठ ३७६८

दोस्थ पु० दोषि दोर्व्यापारे तिष्ठति स्था--क वा रोर्लोपः । १ सेवके २ क्रीड़के च त्रिका० उपचारात् ३ क्रीड़ायाम् ४ सेवायाञ्च त्रिका० ५ बाहुस्थिते त्रि० । दोह पु० दुह--भावे घञ् । १ दोहने “दुग्धेऽस्मै सर्वान् कामान् यो वाचोदोहः” छा० उ० “मेरौ स्थिते दोग्धरि दोहदक्षे” कुमा० “दोहावसाने पुनरेव दोग्ध्रीम्” रघुः । आधारे घञ् । २ दोहनपात्रे शब्दच० । कर्मणि घञ् । ३ दुग्धे शब्दार्थचि० । दोहज त्रि० दोहात् दोहनाज्जायते जन--ड । १ दोहन- जाते २ दुग्धे न० शब्दार्थकल्प० । दोहड़िका स्त्री मात्रावृत्तभेदे (दोहा) तल्लक्षणादि छन्दोम० उक्तं यथा “मात्रात्रयोदशकं यदि पूर्वं लघुकवि- रामि । पठ पुनरेदादशकं दोहड़िका द्विगुणेन” दोहद पु० न० दोहमाकर्षं ददाति दा--क । १ गर्भे २ लालसामात्रे ३ गर्भिण्या अभिलाषे च मे० । सुश्रुते तु दौह(हृ)दमिति पठित्वा तदुपहत्यां दोषादिकमुक्तं यथा “द्विहृदयाञ्च नारीं दौहृ(ह)दिनीमाचक्षते । दौहृ(ह)द- विमाननात् कुब्जं कुणिं खञ्जं जड़ं वामनं विकृताक्षनासं वा नारी सुतं जनयति । तस्मात् सा यद्यदिच्छेत्तत्तस्यै दापयेत् । लब्धदौ(ह)हृदा हि वीर्यवन्तं चिरायुषञ्च पुत्रं जनयति” । भवन्ति चात्र “इन्द्रियार्थांन्तु यान् यान् सा भोक्तुमिच्छति गर्भिणी । गर्भाबाधभयात्तांस्तान् भिषगाहृत्य दापयेत् । सा प्राप्तदौ(ह)हृदा पुत्त्रं जनयेत गुणान्वितम् । अलब्धदौ(ह)हृदा गर्भे लभेदात्मनि वा भयम् । येषु येष्विन्द्रियार्थेषु दौहृ(ह)दे वै विमानना । प्रजायेत सुतस्यार्त्तिस्तस्मिंस्तस्मिंस्तथेन्द्रिये । राजसन्द- र्शने यस्या दौहृ(ह)दं जायते स्त्रियाः । अर्थवन्तं महाभागं कुमारं सा प्रसूयते । दुकूलपट्टकौशेयभूषणादिषु दौ(ह)हृदात् । अलङ्कारैषिणं पुत्रं ललितं सा प्रसूयते । आश्रमे संयतात्मानं धर्मशीलं प्रसूयते । देवताप्रति- मायान्तु प्रसूते पार्षदोपमम् । दर्शने व्यालजातीनां हिसाशीलं प्रसूयते । गोधामांसाऽशने पुत्रं सुषुप्सुर्धा- रणात्मकम् । गवां मांसे च बलिनं सर्वक्लेशसहन्तथा । माहिषे दौ(ह)हृदाच्छूरं रक्ताक्षं लोमसंयुतम् । वराहमांसात् स्वप्नालुं शूरं सञ्जनयेत् सुतम् । मार्गाद्विक्रा- न्तजङ्घालं सदा वनचरं सुतम् । सृमराद्विम्नमनसं नित्यभीतं च तैत्तिरात् । अतोऽनुक्तेषु या नारी त्वमभिध्याति दौ(ह)हृदम् । शरीराचारशीतैः सा

समानं जनयिष्यति । कर्मणा चोदितं जन्तोर्भवितव्य पुनर्भवेत् । यथा तथा दैवयोगाद्दौ(ह)हृदं जनयेद्धृदि” । यात्रायां दिग्भेदे दोषशान्त्यर्थे ४ सेव्यपदार्थे यथाह मु० चि० “आज्यं तिलौदनं मत्स्यं पयश्चापि यथाक्रमम् । भक्ष- येद्दोहदं दिश्यमाशां पूर्वादिकां व्रजेत् । रसालां पायसं काञ्जीं शृतं दुग्धं तथा दधि । पयोऽशृतं तिलान्नं च भक्षयेद्वारदोहदम् । पक्षादितोऽर्कदलतण्डुलवारिसर्पिः श्राणाहविष्यमपि हेमजलं त्वपूपम् । भुक्त्वा व्रजेद्रुचकमम्बु च धेनुमूत्रं यावान्नपायसगुडानसृगन्नमुद्गान्” मु० चि० अथ दिग्दोहदमनुष्टुभाह आज्यमिति । आज्यं घृतं पूर्वस्याम् । तिलौदनं तिलमिश्रौदनं दक्षिणस्याम् । मत्स्यं प्रसिद्धं पश्चिमायाम्, पयोदुग्धमुत्तरस्याम् । एतद्यथाक्रमं दिश्यमभीष्टदिग्भवं दोहदं भक्षयेत्ततः पूर्वादिकाभाशां जिगमिषितां दिशां व्रजेत् । यदाह श्रीपतिः “आज्यं तिलौदनं मत्स्यं पयः प्राक्प्रभृतिक्रमात् । भुक्त्वेति शेषः नारदेन त्वन्यथोक्तं “घृतान्नं तिलपिष्टान्नं मत्स्यान्नं घृतपायसम् । प्रागादिक्रमशो भुक्त्वा याति राजा जयत्यरीन्” । वसिष्ठेनापि “घृतान्नं कृसरान्नं च मत्स्यान्नं घृतपायसम् । पूर्वादिषु क्रमाद्भुक्त्वा याता सिद्धिमवाप्नुयात्” इति । अत्रैवं विरोधे विकल्पो यथादेशाचारं वा व्यवस्था । अथ वारदोहदमनुष्टुभाह रसालामिति । रसाला शर्करादधिमरीचकर्पूरैला संसृष्टा लोके शिखरिणीति प्रसिद्धा तां रविवारे । पायसकाञ्ज्यौ प्रसिद्धे सोममङ्गलवारयोः । शृतं पक्वं दुग्धं बुधे, शृतं पाक इति साधु । तत्रापि क्षीरहवि- षोरेवेति वार्तिकात् प्रस्तुते क्षीरे साधुत्वम् । दधि प्रसिद्धं गुरुवारे । अशृतमपक्वं दुग्धं शुक्रे, तिलान्नं तिलमिश्रसोदनं शनौ । एतद्वारदोहदं रविबारादौ क्रमेण भक्षयेत् । यदाह श्रीपतिः “मज्जिकां सघृतपायसं तथा काञ्जिकं शृतपयोऽदधि क्रमात् । क्षीरमाममथ तत् कथितं तिलौदगं वारदोहदविधिर्बुधैः स्मृतः “इति वसिष्ठनारदाभ्यां दुग्धस्य पक्वापक्वविशेषो नाभ्यधायि “मज्जिकां परमान्नं च काञ्जिकं च पयोदधि । क्षीरं तिलौदनं भुक्त्वा भानुवारादिषु क्रमादिति” । मज्जिका रसाला । “स्याद्रसाला तु मज्जिका” इत्यभिधानात् । गुरुस्तु विशेषनाह “सूर्यवारे घृतं पाश्यं चन्द्रवारे पयस्तथा । गुड़मङ्गारके वारे बुधवारे तिलानपि । गुरुवारे दषिप्राश्य शुक्रवारे यवानपि । माषान् भुक्त्वा

पृष्ठ ३७६९

शनेर्वारे शूले गच्छन्नदोषभागिति” । अथ तिथिदोहदं वसन्ततिलकाच्छन्दसाह पक्षादित इति । पक्षादिः प्रति- पत्तस्याः ल्यप्लोपे पञ्चमी । प्रतिपदादिपञ्चदशतिथिषु क्रमेण तिथिदोहदं भुक्त्वा व्रजेत् । यथा प्रतिपदि अर्कस्य वृक्षविशेषस्य दलानि पर्णानि । द्वितीयायां तण्डुलवारि- क्षालिततण्डुलजलम् । तृतीयायां सर्पिर्घृतम् । चतुर्थ्यां श्राणा यवागूः । पञ्चम्यां हविष्यं मुद्गादि । षष्ठ्यां हेमजलं प्रक्षालितसुवर्णजलम् । सप्तम्यामपूपम् । अष्टम्यां रुचकं वीजपूरफलम् । “फलपूरी वीजपूरो रुचको मातुलिङ्गके” इत्यमरः । नवम्यामम्बु जलम् । दशम्यां धेनुमूत्रं स्त्रीगवीमूत्रं न तु वृषमूत्रं धेनुशब्दग्रह- णात् । एकादश्यां यावान्नं यवविकारम् । द्वादश्यां पायसम् । त्रयोदश्यां गुड़मिक्षुविकारं, चतुर्दश्या- मसृक् रुधिरम् । पञ्चदश्यामन्नमुद्गानोदनमिश्रित- मुद्गान् । यदाह वृहस्पतिः “अर्कपत्रं भवेद्यातुः प्रथमायान्तु भक्षणम् । द्वितीयायां भवेद्यातुर्भक्ष्यं सत्तण्डुलोदकम् । तृतीयायां तथा सर्पिर्यवागूः स्या- त्ततः परम् । पञ्चम्यां तद्धविष्यं स्यात् षष्ठ्यां वा काञ्चनोदकम् । अपूपभुक्तिः सप्तम्यामष्टम्यां वीजपूर- कम् । नवम्यां तोयपानं स्याद्गोमूत्रन्तु ततःपरम् । एकादश्यां यवानद्यात् द्वादश्यां पायसं पिबेत् । त्रयो- दश्यां गुड़ं लेह्यं रुधिरं स्याच्चतुर्दशे । मुद्गौदनं भवेद्धोज्यं पञ्चदश्यां यियासतः । पक्षयोरुभयोरेवं यात्रा योगे विधिः स्मृतः” इति । दैवज्ञमनोहरेऽपि क्वचि- द्भेदः । यथा “अर्कदलतण्डुलोदकसर्पीषि हविष्यदधि- सुवर्णपयः । तिलवारिवीजपूरकमध्वाज्यकमूत्रषिष्टिका- श्चापि । तिलपिष्टकदम्बमूलानि शाकमथ शस्तवृक्षपर्णानि प्रतिपत्प्रभृतिषु भुक्त्वा प्रस्थाता सिद्धिमाप्नोतीति” । ननु “आलभ्यालभ्य भक्ष्यान् वा स्मृत्वा दृष्ट्वाथ तान् व्रजेत् । दत्त्वा वा सिद्धिमाप्नोति दुष्टभादिषु भूपतिरिति” गुरूक्तेः दुष्टवारादिषु दोहदाभिधानं सार्थकम् । विहितेषु पुनर्नक्षत्रतिथिवारादिषु दोहदाभिधानं व्यर्थम् । दोषनिवारणफलको हि दोहदस्तदभावे वैयर्थ्यप्रसङ्गात् । उच्यते । दुष्टभादिषु भूपतिरित्यत्र दुष्टत्वं किन्नैसर्गिकमु- तान्यत् अहितनक्षत्रेष्वपि क्रूरग्रहसाहित्यादिर्महान् दोषः सम्भावितोऽस्ति तदपाकरणाय दोहदाभिधानं सार्थकम् एवं सर्ववर्णानामपि पारिघदण्डे विरुद्धताराक्रूर- ग्रहमाहित्यादिमहादोषनिवारणाय दोहदोक्ते पार्थ-

क्याच्च । एवं विहिततिथिदोहदाभिधानं योगिन्यादि- दोषनाशार्थम् । “सक्रूररांशेरशुभा तिथिः स्यात्” इत्ये- तद्दोषनिवारणार्थं च । तद्दोषाभिधानं च रत्नमाला- याम् । “आद्याश्चतस्रः क्रियपूर्वकाणां मेषाच्चतुर्णामिह पञ्चमी स्यात् । पराः परेषां परतस्तथैव सक्रूरराशे- रशुभा तिथिः स्यात्” इति । एवं वारदोहदोक्तिरपि वक्रिग्रहवारशूलादिदोषहान्या सार्थिका दिग्दोहोक्ति- रपि त्रिविधप्रतिबुधप्रतिशुक्रप्रतिभौमादिदोषहान्या सार्थिका” पी० धा० तत्र गर्भे “सुदक्षिणा दोहदलक्षणं दधौ” रघुः । अभिलाषे “उदकक्रीड़ादोहदागतानाञ्च” काद० गर्भिण्यभिलाषे “प्रजावती दोहदशंसिनी ते” रघुः ५ पुष्पोद्गमौषधे च “कुसुमं कृतदोहदस्त्वया यदशोकोऽयमुदीरयिष्यति” रघुः “काङ्क्षत्यन्योवदनमदिरादोहदच्छद्मनास्याः” मेघः अशोकबकुलयोः स्त्रीपदताडनगण्डूषमदिरे दोहद- मिति प्रसिद्धिः । “स्त्रीणां स्पर्शात् प्रियङ्गुर्विकसति बकुलः शीधुगण्डूषसेकात् पादाघातादशोकस्तिलक- कुरुवकौ वीक्षणालिङ्गनाभ्याम् । मन्दारो नर्मवाक्यात् पटुमृदुहसनात् चम्पको वक्त्रवातात् चूतो गीतान्नमेरुर्वि- कसति च पुरोनर्तनात् कर्णिकारः” मल्लि० धृतवाक्यम् दोहदलक्षण न० दोहदस्य गर्भस्य लक्षणं यत्र । १ वयः सन्धौ ६ त० । २ गर्भलक्षणे च । दोहदवती स्त्री दोहद + अस्त्यर्थे मतुप् मस्य वः । द्रव्य- विशेषाभिलाषवत्यां गर्भिण्याम् अमरः । दोहदान्विता- प्यत्र हेमच० । दोहन न० दुह--भावे ल्युट् । १ अन्तःस्थितद्रवद्रव्यस्य बहिर्निःसारणरूपे व्यापारे (दोओया) करणे ल्युट् ङीप् । २ दोहनसाधनपात्र्याम् शब्दरत्ना० । दोहल पु० दोहमाकर्षं लाति गृह्लाति ला--क । १ इच्छायां २ दोहदशब्दार्थे च शब्दार्थकल्प० । “अशोक! यदि सद्यएव मुकुलैर्न सम्पत्स्यसे सुधा वहसि दोहलं ललितकामिसा- धारणम्” मालविका० ततः अस्त्यर्थे मतुप् मस्य वः । ङीप् दोहलवती १ दोहदवत्यां स्त्रियां शब्दार्थचि० । २ अशोकवृक्षे स्त्री राजनि० गौरा० ङीष् दोहली । दोहस् पु० दुह--भावे असुन् । दोदने प्रक्षारणे “वृषा कृष्णे समूहे दोहसा दिवः” ऋ० १०११ । १ “दोहसा दोहनेन” भा० दोहसे अव्य० दुह--तुमर्थे “सेसेनऽसेन” इत्यादि पा० ३ । ४ । ९ सू० तमर्थे असेत् । दोग्धुमित्यर्थे “मर्त्तेष्वन्यद्दोहसे” ऋ० ६ । ६६ । १ “मक्षुन येषु दोहसे” ऋ० ६ । ६६ । ५ “दोहसे कामान् दोग्धुम्” भाष्यम् ।

पृष्ठ ३७७०

दोहा स्त्री मात्रावृत्तभेदे “षट्कलतुरगौ त्रिकलमपि विषम- पदे विनिधेहि । समपादान्ते चैकलमिति दोहामव” धेहि” तल्लक्षणम् । दोहापनय पु० दोहमपनयति स्वनिःसरणेन अप + नी--अच् । दुग्धे त्रिका० । दोहित त्रि० दोह + तार० इतच् । सञ्जातदोहे दोहिन् त्रि० दुह--शीलार्थे घिनुण् । दोहनशीले स्त्रियां ङीप् । दोहीयस् त्रि० दोग्धृ + अतिशायने “तुश्छन्दसि” इयसुन् तृणोलोपः । अतिशयेन दोग्धरि । स्त्रियां ङीप् दोहीयसी एवं इष्ठन् दोहिष्ठ तत्रार्थे त्रि० स्त्रियां टाप् । शब्दकल्पद्रुमे अस्य दोहिन्शब्दप्रकृतिकत्वकल्पनं प्रामा- दिकमेव । दोह्य त्रि० दुह--कर्मणि वा ण्यत् । १ दोहनीये २ दुग्धे ३ धेन्वादौ स्त्री । “ईडबन्धशंसदुहां ण्यतः” पा० अस्याद्युदा- त्तता । “वीजायोबाह्यरत्न स्त्री दोह्य पुंसां परीक्षणम्” याज्ञ० । दौःसाधिक पु० दुष्टः साधः तत्र नियुक्तः ठक् । द्वारपाले त्रि० । दौकूल पु० दुकूलेन परिवृथो रथः अण् । दुकूलेन परिवृते रथे अमरः पृषो० दौगूल तत्रार्थे हेमच० । दौगर्ह पु० अश्वे निरु० । दौत्य न० दूतस्य भावः कर्म वा ष्यञ् । १ दूतकर्मणि २ तद्भावे च “हनूमदाद्यैर्यशसा मया पुनर्द्विषां हसैर्दौत्यपथः सितीकृतः” नैष० “दौत्यं तत्कृतं घोरे विग्रहे जनमे- जय!” हरिवं० १७४ अ० “भगवन् श्रूयतां वाक्यं दौत्येनाहमिहागता” हरिवं० १७७ अ० । दौरात्म्य न० दुष्ट आत्मा यत्नः धृतिः बुद्धिः स्वभावः शरीरं वा यस्य तस्य भावः ष्यञ् । निन्दितयत्नादौ “दौरात्म्याद्राक्षसस्तां तु नात्रत्याः श्रद्दधुः प्रजाः” रघुः । दौर्ग न० दुर्गस्य दुर्गाया वा इदम् अण् । १ दुर्गसम्बन्धिनि २ दुर्गासम्बन्धिनि च “श्रावणी दौर्गनवमी दूर्वा चैव हुता- शनी । पूर्वविद्धैव कर्तव्या शिवरात्रिर्बलेर्दिनम्” कालमा० धृतवाक्यम् । दौर्गत्य न० दुर्गतस्य भावः ष्यञ् । १ दारिद्र्ये २ दुःखित्वे च “दौर्गत्याद्यैरनौजस्यं दैन्यं मलिनतादिकृत्” सा० द० “भर्त्तुः कुर्वन्ति दौर्गत्यात् सोऽनर्थः सुमहान् स्मृतः” भा० स० ५ अ० ।

दौर्गन्ध्य न० दुष्टो गन्धोऽस्य ततो भावे ष्यञ् । दुष्टगन्ध- योगे । “लघु तृष्णाहरं वक्त्रक्लेददौर्गन्थ्यनाशनम्” सुश्रुतः । गात्रे दौर्गन्ध्यकारणञ्च भृगुभारते उक्तं तक १७६३ पृ० दर्शितम् । दौर्गह पु० दुर्गहस्यापत्यम् शिवा० अण् । १ दुर्गहस्यर्षेरपत्ये पुरुकुत्से ऋषौ “सप्त ऋषयो दौर्गहे वध्यमाने” ऋ० ४ । ४२ ८ । “पुरुकुत्सस्य महिषी दौर्गहे बन्धने स्थिते । पत्या- वराजकं दृष्ट्वा राष्ट्रं पुत्रस्य लिप्सया” भा० धृतवाक्यम् २ अश्वे निरु० दौगर्ह इत्यत्र पाठान्तरम् । दौर्ग्रह पु० दुःखेन ग्रहो ग्रहणमस्य अश्वस्य, तत्साध्यो यागः अण् । अश्वमेधे “तेन ह पुरुकुत्सो दौर्ग्रहेणेजे” शत० व्रा० १३ । ५४५ । दौर्ग्रहेणाश्वेन संहतेन क्रतुना अश्वमेधेनेजे इत्यर्थः” भा० । दौर्गायण पु० दुर्गस्यापत्यं नडा० फक् । दुर्गस्यापत्ये दौर्जन्य न० दुर्जनस्य भावः ष्यञ् । दुर्जनत्वे “तदिदं सम दौर्जन्यं वालिशस्य महीयसि” भाग० ६ । ६८ । ५२ दौर्बल्य न० दुर्बलस्य भावः ष्यञ् । दुर्बलत्वे “अनादेयस्य चादानात् आदेयस्य च वर्जनात् । दौर्बल्यं ख्याप्यते राज्ञः” मनुः “पपात भूमौ दौर्बल्यात्” भा० शा० ५३ श्लो० । दौर्भागिनेय पुंस्त्री० दुर्भगाया अपत्यं कल्या० ढक् इनङ् च हृद्भगेत्यादिना द्विपदवृद्धिः । दुर्भगाया अपत्ये । दौर्भाग्य न० दुर्भगाया दुर्भगस्य वा भावः ष्यञ् द्विपद- वृद्धिः । दुर्भाग्यान्वितत्वे “भुक्त्वा पितृगृहे नारी पुङ्क्ते स्वामिगृहे यदि । दौर्भाग्यं जायते तस्याः शपन्ति कुलदेवताः” इति ज्योति० त० “यत्ते केशेषु दौर्भाग्यं सीमन्तेषु च मूर्धनि । ललाटे कर्णयोरक्ष्णोरापस्तद्घ्नन्तु सर्वदा” याज्ञ० “अद्य कैकेयि! दौर्भाग्यं राज्ञा ते ख्या- पितं महत्” भा० व० २७६ अ० तत्कारणञ्च भृगुभारतोक्तम् १७६३ पृ० दर्शितम् । दौर्भ्रात्र न० दुष्टोभ्राता तस्य भावः युवा० अण् । दुष्टभ्रातृत्वे । दौर्मनस्य न० दुष्टं मनोऽस्य तस्य भावः ष्यञ् । खेदादि- निमित्ते चित्तस्य दौस्थ्ये दुष्टमनोयुक्तत्वे “तेषां कृते मे निश्वासो दौर्मनस्यञ्च जायते” देवीमा० “कृतस्मृतिः प्रोषितदौर्मनस्यम्” वृ० सं० ७८ अ० । दौर्वासस न० दुर्वाससा प्रोक्तम् अण् । शिवधर्माख्ये उपपुराणभेदे उपपुराणशब्दे दृश्यम् । दौर्वीण न० दुर्वायाः इदम् खञ् । १ दूर्वारसे २ इष्टपर्णे च मेदि० । दौर्व्रत्य न० दुष्टं स्खलनोच्छलनादि व्रतं यस्य तस्य भावः ष्यञ् । दुष्टव्रतत्वे “मित्रं सौव्रत्येन रुद्रं दौर्व्रत्येन” यजु० ३९ । ९

पृष्ठ ३७७१

दौर्हृ(ह)द न० दुर्हृदो भावः अण् वा न द्विपदवृद्धिः । दोहद + स्वार्थे अण् वा । इच्छादौ दोहदशब्दार्थे दोहदशब्दे सुश्रुतवाक्यं दृश्यम् । दौर्हार्द्द न० दुर्हृदो भावः युवा० अण् द्विपदवृद्धिः । शत्रुत्वे दौर्हृदय न० दुर्हृदयस्य दुष्टहृदययुक्तस्य भावः युवा० अण् न द्विपदवृद्धिः । दुष्टचित्तत्वे । दौलेय पु० दुलेरपत्यम् “इतश्चानिञः” पा० ढक् । दुलेरपत्ये कच्छपे हेमच० । दौल्मि पु० दुल्म + अपत्ये इञ् । इन्द्रे शब्दार्थकल्प० । दौवारिक पु० द्वारे नियुक्तः ठक् द्वारा० य्वाभ्यां प्राक् ऐच् । १ द्वारनियुक्ते २ द्वारपाले ३ प्रतीहार्य्यां स्त्री ङीप् । “दौवारिकी देवसरूपमेत्य” रघुः “प्रविश्य दौवा- रिकः” शकु० । दौवारिकलक्षणं मत्स्यपु० उक्तं यथा “प्रांशुः सुरूपोदक्षश्च प्रियवादीन चोद्धतः । चित्तग्राहश्च सर्वेषां प्रतीहारः स उच्यते” । औशनसनीतिशास्त्रपरि- शिष्टे तु अन्यथोक्तं यथा “शस्त्रास्त्रकुशलो यस्तु दृढाङ्गश्च निरालसः । यथायोग्यं समाहूयात् स ज्ञेयः प्रतिहारकः” । “ईङ्गिताकारतत्त्वज्ञो बलवान् प्रियदर्शनः । अप्रमादी समो दक्षः स प्रती- हार उच्यते” चाणक्यः । वृ० सं० उक्ते २ एकाशीतिपदस्थे वास्तुदेवभेदे च “पितृदौवारिकसुग्रीवकुसुमदन्ताम्बुपत्य- सुराः” । दौवालिक पु० देशभेदे तत्रत्यराजादिषु ब० व० । “दौवा- लिकाः सागरकाः पत्रोर्णाः शैशिरास्तथा । कर्णप्रावर- णाश्चैव बहवस्त्वत्र भारत! । तत्रस्था द्वारपालैस्ते प्रोच्यन्ते राजशासनात् । कृतकालाः सुबलयस्ततो द्वार- मवाप्स्यथ” भा० स० ५१ अ० । दौश्चर्म्म्य न० दुश्चर्म्मणो भावः व्यञ् । स्वभावतोऽनावृत मेढ्रत्वे “ब्रह्महा क्षयरोगित्वं दौश्चर्म्यं गुरुतल्पगः” मनुः । दौष्क त्रि० दोषा चरति “दोष उपसंख्यानम्” वार्त्ति० ठण् “इणः षः” पा० षत्वम् । बाहुभ्यां चारिणि । दौष्कुल दुष्टं कुलमस्य दुष्कुलः स्वार्थे अण् । दुष्टकुलयुक्ते “न दुर्जने दौष्कुलो वा व्रतैर्यो वा न संस्कृतः” भा० शा० ३६ अ० । दौष्कुलेय पु० दुष्कुलस्यापत्यं तत्र भवो वा “दुष्कुलाड्ढक्” पा० पक्षे ढक् । दुष्कुलजाते “कुलेजाताश्च क्लिश्यन्ते दौष्कुलेयवशानुगाः” भा० व० १९३ अ० ।

दौष्कुल्य त्रि० दुष्कुल + स्वार्थे ण्यत् । दुष्टकुलयुक्ते “दौष्कुल्या व्याधिबहुलाः दुरात्मानोऽप्रतापिनः” भा० व० १८३ अ० । दौष्ठव न० दुष्ठोः अविनातस्य भावः उद्गा० अण् । अविनीतत्वे दौष्पुरुष्य न० दुष्टः पुरुषः तस्य भावः स्वार्थे वा व्राह्मणा० ष्यञ् । १ दुष्टे पुरुषे २ तद्भावे च । दौष्मन्त(न्ति) पु० दुष्मन्तस्यापत्यम् शिवा० अण् इञ् वा । दुष्मन्तनृपस्यापत्ये भरते “दौष्मन्तं भरतं चापि भृतं सृञ्जय! शुश्रुमः” भा० द्रो० ६७ अ० । “भरतञ्चैव दौष्मन्तिं मृतं सृञ्जय! शुश्रुमः” भा० शा० २९ अ० । अस्य विसर्गम- ध्यता मशून्यतापि “तेन हैतेन भरतो दौःषन्तिरीजे” शत० व्रा० १३ । ५ । ४८ अत्र पृषो० मस्य लोप इति बोध्यम् यमध्यो दौष्यन्तिरित्यप्यत्र “रूपौदार्य्यगुणोपेतं दौष्यन्तिं जनमेजय!” भा० आ० ७४ अ० । दौष्यन्त्य त्रि० दुष्मन्तस्यायम् ण्य । दुष्मन्तसम्बन्धिनि “सत्य- वत्यचिन्तयन्मा दौष्मन्त्यो वंश उच्छेदं व्रजेदिति” भा० आ० ९५ अ० । दौस्त्र न० दुष्टा स्त्री तस्याः भावः युवा० अण् । दुष्टस्त्रिया भावे । दौहिक दोहं नित्यमर्हति ठञ् । नित्यं दोहार्हे दौहित्र पुंस्त्री० दुहितुरपत्यम् विदा० अञ् । दुहितुरपत्ये स्त्रियां ङीप् । “पौत्रदौहित्रयोर्लोके विशेषो नास्ति कश्चन । तयोर्हि मातापितरौ सम्भूतौ तस्य देहतः” मनुः “दौहित्रोऽपि ह्यमुत्रैनं सन्तारयति पौत्रवत् ।” मनुः । २ खड्गादौ न० । “दौहित्रं खड्गमित्याहु- रपत्यं दुहितुस्तिलाः । कपिलायाघृतं चैव दौहित्र- मिति चोच्यते” मार्कण्डेयपु० “त्रीणि श्राद्धे प्रशस्तानि दौहित्रं कुतुपस्तिलाः” तत्रैव । “त्रीणि श्राद्धे पवित्राणि दौहित्रः कुतुपस्तिलाः । व्रतस्थमपि दौहित्रं श्राद्धे यत्नेन भोजयेत् । कुतपञ्चासने दद्यात् तिलैश्च विकिरेन् महीम्” मनुः “कुतपं नेपालकम्बलम्” इति कुल्लूकभट्टः । “ब्राह्मविवाहेनोढायाः कन्याया पुत्रो- त्पत्तिं विना तद्गृहभोजने दोषोऽभिहितः” वह्निपु० । “कन्यायां व्रह्मदेयायामभुञ्जन् सुखमश्नुते । अथ भुञ्जीत यो मोहात् भुक्त्वा स नरकं व्रजेत् । अप्रजायाञ्च कन्यायां न भुञ्जीयात् कदाचन । दौहित्रस्य मुखं दृष्ट्वा किमर्थमनुशोचंसि । महासत्त्वसमाकीर्णात् नास्ति ते नरकाद्भयम् । नीर्णस्त्वं सर्वदुःखेभ्यः परं स्वर्ग- मवाप्स्यसि । दौहित्रस्य तु दानेन नन्दन्ति पितरः सदा । यत्किञ्चित् कुरुते दानं तदानन्त्याय कल्पते”

पृष्ठ ३७७२

दौहित्रायण पुंस्त्री० दुहितुरपत्यं युवा विदा० अञि अञन्तत्वात् यूनि हरिता० फक् । दुहितुर्यून्यपत्ये । द्यविद्यवी स्त्री दिवसे निरु० । द्यावाक्षमा स्त्री द्वि० ब० । द्यौश्च क्षमा च दिवो द्यावादेशः । स्वर्गपृथिव्योः हेमच० । एवं द्यावापृथिवीद्यावाभूमि शब्दावपि तत्रार्थे द्वि० व० “द्यावापृथिवीयम्” शत० ब्रा० ११ । ५२ द्यावापृथिव्योरिदम् वैश्वदेवं तत्सम्बन्धि इत्यर्थः । “द्यावापृथिवी इह ज्यैष्ठे” शत० १३ । ५ । १ । ११ “आर्षत्वात् एकवचनान्तता । “द्यावाभूमी जनयन् देव एक आस्ते विश्वस्य कर्त्ता भुवनस्य गोप्ता” अनुमानचिन्तामणिधृतश्रुतिः । द्यु अभिसर्पणे अदा० पर० सक० अनिट् । द्यौति अद्यौषीत् । दुद्याव । “गुहाया निरगात् बाली सिंहो मृगमिव द्युवन्” भट्टिः । द्यु न० दिव--उन् किच्च बा० वलोपश्च । १ दिने २ गगने ३ स्वर्गे च विश्वः ४ अग्नौ पु० मेदि० । द्युक्ष त्रि० दिवि द्युनि क्षयति क्षि--निवासे ड । १ स्वर्गलोक- वासिनि त्रिका० “द्युक्षो राजा गिरामक्षितोतिः” ऋ० ६ । २४ । १ “द्युक्षो द्युलोक निवासी” भा० २ दीप्तियुक्ते च “द्युक्षमर्यमणं भगम्” ऋ० १ । १३६ । ६ “द्युक्षं दीप्ति- मन्तम्” भा० । द्युग पुंस्त्री० द्युनि दिवि वा आकाशे गच्छति गम--ड । १ पक्षिणि राजनि० । स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । २ आकाशगामिमात्रे त्रि० स्त्रियां टाप् । द्युगण पु० द्यूनां दिवां वा दिनानां गणः । ग्रहाणां मध्य- गतिसाधनाङ्गे दिनवृन्दे अहर्गणशब्दे ५७७ पृ० तदान- यनादि दृश्यम् । “रविदिनान्तगताधिकमासकैः कृतदिनैः सहितो द्युगणो विधोः” सि० शि० । द्युगत् न० द्यु + गम--क्विप् । शीघ्ने निरु० “अतस्त्वा गीर्भि- र्द्युगदिन्द्र!” ऋ० ८ । ८६ । ४ द्युचर त्रि० दिवि द्युनि वा आकाशे चरति चर--ढ । १ ग्रहे २ पक्षिणि च “द्यौश्चचाल तदा राजन्! द्युचराश्च सहस्रशः” हरिवं० १३२ अ० । द्युज्या स्त्री ६ त० । द्युवृत्तस्याहोपात्रवृत्तस्य द्रलरूपायां ज्या- याम् । “क्रान्तेः क्रमोत्क्रमज्ये द्वे कृत्वा तत्रोत्क्रम- ज्यया । हीना त्रिज्या दिनव्यासदलं तद्दक्षिणोत्तरम्” सू० सि० “स्पष्टक्रान्तेः क्रमोत्क्रमज्ये द्वे अपि प्रसाध्य तत्र तन्मध्ये क्रान्त्युत्क्रमज्यया त्रिज्या हीना, दिनव्या-

सदलमहोरात्रवृत्तस्य व्यासार्द्धं द्युज्येद्येत्यर्थः” रङ्ग० । “क्रान्तिज्या भुजः त्रिज्या कर्णस्तद्वर्गान्तरपदमहोरात्र वृत्तस्यार्द्धं सैव द्युज्या” सि० शि० व्याख्यायां प्रमिता० । द्युत दीप्तौ भ्वा० अक० आत्म० सेट् । द्योतते ॡदित्त्वात् अङि प० अद्युतत् अद्योतिष्ट । दिद्युते । द्योतनः “अद्युतच्चन्द- माभृशम्” भट्टिः उपसर्गपूर्वकस्य तत्तदुपसर्गद्योत्यार्थयुक्ते द्योतने । “व्यद्योतिष्ट सभावेद्यामसौ नरशिखित्रयी” माघः । “विदुद्युते बाडवजातवेदमाम्” माघः २ शोभायाञ्च “पद्मैरनन्वीतबधूमुखद्युतः” माघः णिचि द्योतयति प्रकाशने व्यञ्जनावृत्त्या बोधने च द्योत्यार्थः व्यङ्ग्यर्थे द्युत पु० द्युत--क्विप् । १ किरणे हेमच० । २ द्योतमाने त्रि० “स हि द्युता विद्युता वेति साम” ऋ० १० । ९९ । २ । “द्युता द्योतमानेन” भा० । द्युत त्रि० द्युत--क । द्योतमाने सैवचरति क्विप् द्युतति अद्युतीत् । “द्युतद्यामानं वृहतीमृतेन” ऋ० ५ । ८० । १ द्युतान त्रि० द्युत--शानच् वेदे गणव्यव्ययात् शपोलुक् । द्योतनशीले “द्युतानस्त्वा मारुतो मिनोतु” यजु० ५ । २७ “द्युतानः दीप्यमानः” वेददी० । द्युति स्त्री द्युत--इन् । १ दीप्तौ २ शोभायाम् “सुवर्णपुङ्खद्यु- तिरञ्जिताङ्गुलिः” रघुः । “रूपयौवनलालित्य भोगाद्यै- रङ्गभूषणम् । शोभा प्रोक्ता सैव कान्तिर्मन्मथा- प्यायिता द्युतिः । कान्तिरेवातिविस्तीर्णा दीप्तिरित्य- भिधीयते” सा० द० तत्सामान्यावान्तरभेदकथनेन स्त्रीणां सात्विकालङ्कारतया उक्ते ३ अर्थे । “देहजा कान्ति- र्द्युतिरित्याचार्य्या मन्यन्ते । द्युतित न० द्युत--भावे क्त वा न गुणः । १ दीप्तौ पक्षे गुणः द्योतितमप्यत्र । २ कर्तरि क्त । २ दीप्तियुते त्रि० । द्युतिधर पु० द्युतिं देहगतां कान्तिं धारयति अन्तर्भूतण्यर्थे धृ--अच् । विष्णौ “तेजो वृषो द्युतिधरः” विष्णुसं० “द्युतिमङ्गगतां कान्तिं धारयन् द्युतिधरः” भा० “ओजस्तेजो द्युतिधरः” विष्णुसं० नामान्तरं तद्व्युत्पत्ति- र्भाष्येऽन्यथा दर्शिता यथा “ज्ञानलक्षणां दीप्तिं धारयन् द्युतिधरः” इति । तेनोभयविधयोगार्थवत्त्वात् तस्य नामद्वयमित्यपौनरुक्त्यम् । द्युतिमत् त्रि० द्युतिः प्रशंसायामस्त्यर्थे मतुप् । १ प्रशस्तकान्ति- युक्ते “यस्येतिहासो द्युतिमान्” भा० आ० ९९ अ० “द्युति- मतां निकरेण महास्वनाम्” किरा० । स्त्रियां ङीप् । स्वायम्भ वस्य मनोः २ पुत्रभेदे पु० । तदुपक्रमे “ज्योति-

पृष्ठ ३७७३

ष्मान् द्युतिमान् हव्यः सवर्णापुत्र एव च” हरिवं० ७ अ० । मेरुसावर्णमन्वन्तरे ३ सप्तर्षिभेदे च । तदुपक्रमे “ज्योति- ष्मान् भार्गवश्चैव द्युतिमानङ्गिरास्तथा” तत्रैवाध्याये । मद्रराज ४ नृपभेदे “सहदेवोऽपि माद्रीमेव स्वयंवरे विजयां नामोपयेमे मद्रराजस्य द्युतिमतोदुहितरम्” भा० आ० ९५ अ० । ५ शाल्वदेशनृपभेदे च “नाम्ना च द्युतिमान्नाम शाल्वराजः प्रतापवान्” भा० शा० २३४ अ० । ६ मदिराश्व- नृपपुत्रे च “मदिराश्वस्य पुत्रोऽभूत् द्युतिमान्नाम पार्थिबः । पुत्रोद्युतिमतस्त्वासीद्राजा परमधार्मिकः” भा० अनु० २ अ० । द्युतिला स्त्री द्युतिं लाति ला--क । औषधिभेदे रत्नमाला द्युधुनि स्त्री ६ त० । स्वर्गनद्यां गङ्गायाम् “सिद्धैर्नुतो द्युधुनि पातशिवस्वनासु” भाग० ३ । २३ । ३७ द्युनद्यादयोऽप्यत्र । द्युन न० लग्नावधिके सप्तमस्थाने “द्युनं द्यूनं तथास्ताख्यं षट्कोणं रिपुमन्दिरम्” ज्यो० त० । द्युनिवास पु० दिवि द्युनि वा निवासोऽस्य । देवे “शोका- ग्निनाऽगात् द्युनिवासभूयम्” भट्टिः । द्युपति पु० ६ त० । १ इन्द्रे हेमच० । २ दिनपतौ सूर्ये ३ अर्कवृक्षे च । द्युम त्रि० द्यु + अस्त्यर्थे म । दिनादिविशिष्टे द्युमणि पु० दिवः स्वर्गस्य मणिरिव । १ सूर्ये अमरः । २ अर्कवृक्षे च । द्युमत्सेन पु० शाल्वमहीपतिभेदे सत्यवतः पितरि “द्युम- त्सेनसुतं वीरं सत्यवन्तमनिन्दिता” भा० वि० २० अ० । “आसीच्छाल्वेषु धर्मात्मा क्षत्रियः पृथिवीपतिः । द्यु- मत्सेन इति ख्यातः पश्चाच्चान्धो बभूव ह । विनष्ट चक्षुषस्तस्य बालपुत्रस्य धीमतः । सामीप्येन गतं राज्यं छिद्रेऽस्मिन् पूर्ववैरिणा । स वालवत्सया सार्द्धं भार्यया प्रहितोवनम् । महारण्यं गतश्चापि तपस्तेपे महाव्रतः । तस्य पुत्रः पुरे जातः संवृद्धश्च तपोवने । सत्यवा- ननुरूपो मे भर्तेति मनसा वृतः” भा० व० २९३ अ० सावि- त्र्युक्तिः । द्युमत् त्रि० द्यौः कान्तिरस्यास्ति दिव--मतुप् दिव उत्त्वम् । कान्तियुक्ते “वीतिहोत्रं त्वा कवे! द्युमन्तम्” यजु० २ । ४ “द्युमत्तमा सुप्रतीकस्यसूनोः” २७ । ११ द्युमद्गान न० सामगानभेदे । द्युमयी स्त्री विश्वकर्मकन्यायां सूर्यभार्य्यायाम् “स्वरेणु- र्द्युमयी त्वाष्ट्री प्रिये चैते विभावसोः” त्रिका० । द्युम्न न० दिवं दीप्तिं मनति म्ना--क । १ घने अमरः । २ बले निघण्टुः । प्रत्युंन्तः ।

द्युलोक पु० द्यौरेव लोकः दिव उत्त्वम् । स्वर्गलोके द्युवन् पु० द्यु--कनिन् उवङ् । सूर्य्ये उज्ज्वल० । द्युष(स)द् पु० दिवि सीदति सद--क्विप् पूर्वपदात् छन्दसि षत्वम् लोकेऽषत्वम् । १ देवे २ ग्रहे च “मनःसु येषां द्युसदां न्यधीयत्” माघः । द्यू त्रि० दिव्यति दिव--क्विप् ऊठ् । देवके अक्षद्यूः । द्यूत न० दिव--भावे क्त ऊठ् अर्द्धर्चा० । १ देवने क्रीड़ाभेदे २ विवादपदभेदे च तत्स्वरूपादिकं वीर० मि० निरूपितम् “अक्षबध्नशलाकाद्यैर्देवनं जिह्मकारितम् । पणक्रीड़ा वयोभिश्च पदन्द्यूतसमाह्वयमिति” नारदः । अक्षाः पाशाः । बध्नश्चर्मपट्टिका । शलाका दन्तादिमय्यो दीर्घचतुरस्राः । आद्यग्रहणाच्चतुरङ्गादिक्रीड़ासाधनं करितुरगादिकं गृह्यते । तैरप्राणिभिर्य्या पणपूर्विका क्रीड़ा । तथा वयोभिः पक्षिभिः पाराव- तादिभिः चशब्दान्मल्लमेषादिभिश्च प्राणिभिर्या पण पूर्विका क्रीड़ा क्रियते तदुभयं यथाक्रमन्द्यूतसमा- ह्वयाख्यं व्यवहारपदमित्यर्थः । द्यूतञ्च समाह्वयश्च द्यूतसमाह्वयम् । अतएव मनुः । “अप्राणिभिर्यत्- क्रियते तल्लोके द्यूतमुच्यते । प्राणिभिः क्रियमाणस्तु स विज्ञेयः समाह्वयः” इति । तत्र सभिकं प्रत्याह नारदः “सभिकः कारयेद्द्यूतन्देय” दद्याच्च तत्कृतम् । दशकन्तु शतं वृद्धिस्ततः स्याद्द्यूतकारिता । अथ वा कितवो राज्ञे दत्त्वा लाभं यथोदितम् । प्रका- शन्देवनं कुर्य्यादेवं दोषो न विद्यत” इति । तस्य वृत्ति- माह याज्ञवल्क्यः “ग्लहे शतिकवृद्धेस्तु सभिकः पञ्चकं शतम् । गृह्णीयाद्धूर्त्तकितवादितराद्दशकं शतमिति” । परस्परं सम्प्रतिपत्त्या कितवः परिकल्पितः पणोग्लह- स्तत्र ग्लहे तदाश्रया शतपरिमिता तदधिकपरिमिता वा वृद्धिर्यस्यासौ शतिकवृद्धिस्तस्मात्कितवात्पञ्चकं शतं जितस्य ग्लहस्यात्मवृत्त्यर्थं विंशतितमं भागं गृह्णीयादित्यर्थः । पञ्चकं शतं पञ्चवणा आयो यणिन् शते तत्पञ्चकं “तदस्मिन् वृद्ध्येति” पा० कन् १ सभापतिस्तु कल्पिताक्षादिनिखिलक्री- ड़ीपकरणस्तदुपचितद्रव्योपजीवी इतरस्मादपूर्णशतवृद्धेः कितवाद्दशकं शतञ्जितस्य दशमभागं गृह्णीयादित्यर्थः । एवं कॢप्तवृत्तेः समिकस्य यत्कर्त्तव्यं तदाह स एव “स सम्यक्पालितो दद्यात् राज्ञे भागं यथाकृतम् । जितमुद्ग्राहयेज्जेत्वे दद्यात्सत्यं वचः क्षमीति” । यः कॢप्तवृत्तिर्द्यूताथिकारी स राज्ञा धूर्त्तकितवेभ्योरक्षित-

पृष्ठ ३७७४

स्तस्मै राज्ञे यथाप्रतिपन्नमंशं दद्यात् । तथा जितं द्रव्यं पराजितसकाशादासेधादिना उद्धृत्य जेत्रे जयिने दद्यात् । तथा क्षमी भूत्वा द्यूतकारिणोऽतिविश्वासार्थं सत्यं वचो वदेदित्यर्थः । नारदोऽपि “सभिकः कारयेत् द्यूतं देयं दद्याच्च तत्कृतमिति” । वृहस्पतिरपि “सभिको ग्राहकस्तत्र दद्याज्जेत्रे नृपाय वेति” द्यूतपराजितकित- वानां बन्धनादिना पणग्राहको भवेत् । पणग्रहणात् प्रागेव स्वकीयं द्रव्यं जेत्रे नृपाय च यथाभागं सभिको दद्यादित्यर्थः । तथा च कात्यायनः “जेतुर्दद्यात् स्वकं द्रव्यं जितं ग्राह्यं त्रिपक्षिकम् । सद्यो वा कितवेनैव सभिकात्तु न संशयः” इति । त्रिपक्षिकमित्यनेन यथा सामर्थ्यमा त्रिपक्षात्कालो देय इति दर्शितमिति स्मृति- चन्द्रिकायाम् । यदा तु जेत्रे जितं द्रव्यं सभिको दापयितुमशक्तस्तदा राजा दापयेदित्याह याज्ञ- वल्क्यः “प्राप्ते नृपतिना भागे प्रसिद्धे धूर्त्तमण्डले । जितं ससभिके स्थाने दापयेदन्यथा न त्विति” प्रसिद्धे अन्यथा प्रच्छन्ने सभिकरहितेऽदत्तराजभागे द्यूते जित पणे जेत्रे न दापयेदित्यर्थः । प्राणिद्यूते प्राणिनां जयपराजयौ तत्स्वामिनोरित्याह वृहस्पतिः “द्वन्वयुद्धेन यः कश्चिदवसादमवाप्नुयात् । तत्स्वामिना पणो देयो यस्त्वत्र परिकल्पितः” इति । पणपरिकल्पनं कृताकृत- मित्याह नारदः “परिहासकृतं यच्च यच्चाप्यविदितं नृपे । तत्रापि नाप्नुयात्काममथ वाऽनुमतं तयोरिति” । काम्यत इति कामः पणः । अत्र जयपराजयविप्रति- पत्तौ निर्णग्रप्रकारमाह याज्ञवल्क्यः “द्रष्टारो व्यव- हाराणां साक्षिणश्च त एव हीति” । द्यूतव्यवहाराणां द्रष्ठारः सभ्याः त एव कितवा एव नियोक्तव्या राज्ञा । न तत्र श्रुताध्ययनसम्पन्ना इत्याद्युक्तनियमोऽस्ति । साक्षिणोऽपि त एव द्यूते द्यूतकरा एव कार्य्याः न तत्र स्त्रीबालवृद्धकितवेत्यादिसाक्षिनिरूपणोक्तनिषेधोऽस्ती- त्यर्थः । विष्णुरपि “कितवेष्येव तिष्ठेरन् कितवाः संशयं प्रति । य एव तत्र द्रष्टारस्त एवैपान्तु साक्षिणः” इति । त्वाक्षिणां परस्परविरोधे आह वृहस्पतिः “उभयोरपि सन्दिग्धे कितवाः स्युः परीक्षकाः । यदा विद्वेषिणस्ते तु तदा राजा विचारयेदिति ।” अनियुक्तद्यूतकारिणो दण्डमाह नारदः “अनिर्दिष्टस्तु यो राज्ञा द्यूतं कुर्वीत मानवः । न स तं प्राप्नुयात्कामं विनयञ्चैव त्वोऽर्हतीति” । ये तु कूटं द्यूतं कुर्वन्ति तेषां दण्डमाह

याज्ञवल्क्यः “राज्ञा सचिह्नं निर्वास्याः कूटाक्षोपधि देविनः” इति । कूटैरक्षादिभिः उपधिना मणिमन्त्रादिना मतिवञ्चनेन च ये दीव्यन्ति तान् श्वपदादिनाऽङ्कयित्वा राजा स्वराष्ट्रान्निर्वासयेदित्यर्थः । निर्वासने विशेषमाह नारदः “कूटाक्षदेविनः पापान् राजा राष्ट्राद्विवासयेत् । कण्ठेऽक्षमालामासज्य स ह्येषां विनयः स्मृतः” इति । दण्डने विशेषमाह विष्णुः । “द्यूते कूटाक्षदेविनां करच्छेदः उपधिदेविनामाच्छेदः” इति । यानि तु द्यूतनिषेधकानि मनुवचनानि “द्यूतं समाह्वयञ्चैव यः कुर्य्यात्कारयेत वा । तान् सर्वान् घातयेद्राजा शूद्रांश्च द्विजलिङ्गिनः । प्रकाशमेतत्तास्कर्य्यं यद्देवन समाह्वयौ । तयोर्न्नित्यं प्रतीघाते नृपतिर्यत्नवान् भवेत् । द्यूतं समाह्वयञ्चैव राजा राज्ये निवारयेत्” इत्यादीनि तानि कूटाक्षदेवनविषयतया राजाध्यक्ष सभिकरहिततया वा योज्यानि । अतएव वृहस्पतिः “द्यूतं निषिद्धं मनुना सत्यशौचधनापहम् । अभ्यनुज्ञा- तमन्यैस्तु राजभागसमन्वितम् । सभिकाधिष्ठितं कार्यं तस्करज्ञानहेतुकम्” इति । याज्ञवलक्योऽपि “द्यूत- मेकमुखं कार्य्यं तस्करज्ञानकारणादिति” राज्ञा द्यूतम् एकं मुखं प्रधानं यस्य तत् तथोक्तं कार्य्यम् । राजा- ध्यक्षाधिष्ठितं राज्ञा कारयितव्यमित्यर्थः । तस्करज्ञान- कारणात् । ल्यव्लोपे पञ्चमी । तस्करज्ञानरूपं प्रयो- जनं पर्य्यालोच्येत्यर्थः । प्रायशश्चौर्य्यार्जितधना एव कितवा भवन्त्यतश्चौरविज्ञानार्थमेकमुखं कार्य्यमित्याशयः” द्यूतकर त्रि० द्यूतं करोति कृ--ट । (जुयारी) द्यूतकारके शब्दर० । द्यूतकार त्रि० द्यूतं करोति कृ--अण् कारयति कारि--अण् वा । १ द्यूतकरे द्यूतस्य कारयितरि २ सभिके च अमरः स्वार्थे क । कारि ण्वुल् वा । द्यूतकारक तत्रार्थे त्रि० । द्यूतकृत् त्रि० द्यूतं करोति कृ--क्विप् । द्यूतकरे त्रिका० । द्यूतपूर्णिमा स्त्री द्यूतार्था पूर्णिमा । कोजागरपूर्णिमाया माश्विनपौर्णमास्यां त्रिका० कोजागरशब्दे तत्र द्यूत- विधानमुक्तम् । द्यूतपौर्णमासी तत्रार्थे । द्यूतप्रतिपद्(दा) द्यूतार्था प्रतिपद् वा टाप् । कार्त्तिक- शुक्लप्रतिपदि तत्र द्यूतविधानं ति० त० यथा ब्रह्म० पु० “शङ्करश्च पुरा द्यूतं ससर्ज्ज सुमनोहरम् । कार्त्तिके- शुक्लपक्षे तु प्रथमेऽहनि भूपते! । जितश्च शङ्करस्तत्र जयं सेभे च पार्वती । अतोऽर्थाच्छङ्करो दुःखी गौरी नित्यं

पृष्ठ ३७७५

सुखोषिता । तस्मात् द्यूतं प्रकर्त्तव्यं प्रभाते तत्र मानवैः” । “द्यूतप्रतिपदा नाम तव भावी महोत्सवः” ति० त० धृतं बलिं प्रति भगवद्वाक्यम् । द्यूतवीज न० द्यूतस्य वीजं साधनम् । कपर्दके (कडि) त्रिका० । द्यूतवृत्ति पु० द्यूतं वृत्तिर्जीविका यस्य । सभिके तस्य यथा द्यूतोपजीवित्वं तथा द्यूतशब्दे उक्तम् “मित्रध्रुक् द्यू- तवृत्तिश्च पुत्राचार्य्यस्तथैव” मनुना तस्य हव्यकव्यदाना- ऽयोग्यतोक्ता । द्यून न० लग्नात् सप्तमस्थाने द्युनशब्दे दृश्यम् “द्यूनजन्म- रिपुलाभखत्रिगश्चन्द्रमाः शुभफलप्रदस्तथा” ज्यो० त० द्यै न्यक्करणे भ्वा० सक० अनिट् । द्यायति अद्यासीत् दद्यौ द्यो स्त्री द्योतन्ते देवा अत्र द्युत--बा० आधारे डो । १ स्वर्गे २ आकाशे च अमरः । “धरावियद्द्योसलिलेषु विश्रुतम्” भा० क० ९० अ० द्योषद् द्योभूमिः । सर्वनामस्थाने परे तस्य ओरौत् द्यौः द्यावौ द्यावः । द्योकार त्रि० द्योतुल्यान् प्रासादादीन् करोति कृ--अण् । प्रासादादिकरे शिल्पिभेदे “एवं क्षत्रियदायादास्तत्र तत्र परिश्रुताः । द्योकारहेमकारादिजातिं नित्यं समाश्रिताः” भा० शा० ४९ अ० तत्र व्योकारेति ज्वाकारेति वा पाठान्त- रम् । व्योकारः लोहकारः ज्याकारो धनुष्कार इत्यर्थः । द्योत पु० द्युत--भावे घञ् । १ प्रकाशे २ आतपे अमरः । खद्योतः “चन्द्रार्ककिरणद्योतम्” हरिवं० ४३ अ० “विद्यु- द्द्योतनिकाशेन मुकुटेनार्कवर्चसा” हरिवम्० २४१ अ० । उत्कृष्टो द्योत् उद्द्योतः “निरवद्यविद्योद्द्योतेन द्योति- तस्तत्त्वतोऽयमर्थः” दायभा० द्योतन त्रि० द्युत--शीलार्थे युच् । १ द्योतनशीले “विलोक्य द्योतनं चन्द्रं लक्ष्मणं शोचनोऽवदत्” भट्टिः २ दीपे पु० । ३ ऊषसि स्त्री निरु० । भावे ल्युट् । ४ प्रकाशे न० “द्योतनाद्देवः” इति कुल्लू० द्युत--णिच--ल्यु । ५ प्रकाशके त्रि० । भावे ल्युट् । ६ प्रकाशने न० । द्योतनि त्रि० द्युत--णिच्--अनि । प्रकाशके “आ द्यो- तनिं वहति शुभ्रयाम्” ऋ० ३ । ५८ । १ “द्योतनिं प्रकाशकं सूर्यम्” भा० द्योतिरिङ्गण पु० ज्योतिरिङ्गण + पृषो० । खद्योते हेमच० । द्योभूमि पु० द्यौराकाशो भूमिर्गतिस्थानं यस्य । १ पक्षिणि शब्दच० । द्यौश्च भूमिश्च द्व० । २ द्यावापृथिव्यीः स्त्री द्वि० ब० द्योषद् पु० द्यवि सीदति सद--क्विप् षत्वम् । देवे शब्दरत्ना० । ग्रहादौ अषत्वम् द्योसदित्येव ।

द्यौत्र न० “दिवेर्द्युश्च” उणा० दिव--ष्ट्रन् द्युरादेशः वृद्धिश्च । ज्योतिःपदार्थे उज्ज्वलदत्तः । द्यौर्लोक पु० द्यौरेव लोकः द्योलोक + पृषो० । द्युलोके स्वर्गे “किं ताभिर्जयति पृथिवीलोकमेव पुरोऽनुवाक्यया जयत्यन्तरिक्षलोकं याज्यया द्यौर्लोकं शस्यया” शत० व्रा० द्रगड़ पु० द्रेति गडति गड--अच् । वाद्यभेदे (दगड़ काड़ा) त्रिका० । द्रङ्क्षण न० तोलके शब्दमाला । द्रङ्ग पु० पुरीभेदे हेमच० । स च “कर्वटादधमोद्रङ्गः पत्तनादु- त्तमश्च सः” वाचस्पत्युक्तलक्षणः । द्रढ़ि नामधातुः दृढ़ं करोति दृढ़ + कृतौ णिच् ऋतो रः दृढी- करणे सक० उभ० सेट् । द्रढ़यति ते । द्रढ़यन् द्रढयितुम् द्रढ़िमन् पु० दृढस्य भावः इमनिच् ऋतो रः । दृढ़त्वे “बधाम् द्रागेव द्रढ़िमरमणीयं परिकरम्” गङ्गालहरी । “हृदयमरिबधोदयादुदूढद्रढ़िम दधातु पुनःपुरन्दरस्य” माघः । द्रधस् स्त्री रोदस्योः “द्वे द्रधसी सतती वस्त एकः केशी विश्वा भुवनानि विद्वान्” तैत्ति० स० ३ । २ । २ । २ द्रप्स न० दृप्यति कफोऽनेन दृप--बा० क्स ऋतो रः । घनेतर- दध्नि(जलोदै) अमरः पृषो० द्रप्स्य द्राप्स इत्येते अपि तत्रार्थे अमरटीकायां भरतः । २ रसे पु० । “भुवनानामू- र्मिर्द्रप्सो अपामसि” यजु० १४ । ५ “द्रप्सो रसः” वेददी० “यस्ते द्रप्स स्कन्दति यस्ते अंशुरिति यो स्तोकः । स्कन्दति स द्रप्सस्तत्तमाह यस्ते अंशुरिति तदंशुमाह ग्रावच्युतः” शत० ब्रा० ४ । २ । ४ । २ “सोऽष्टौ द्रप्सान् गर्भ्यभवत्तेऽष्टौ वसवोऽसृज्यन्त तानस्यामुपादधात्” शत० ब्रा० ६ । १ । २ । ६ । ३ द्रुतगतियुक्ते च “अनुद्रप्सास इन्दवः” ऋ० ९ । ६ । ४ “द्रप्सासः द्रुतगतयः” भा० द्रम गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् । द्रमति अद्रमीत् द्रद्राम “वान रा दद्रमुश्चाथ संग्रामं च शशंसिरे” भट्टिः यङि दंद्रम्यते “दंद्रम्यमाणः परियन्ति मूढाः” कठोप० । दंद्रमणः द्रमिल पु० देशभेदे । तत्र भवः अण् । द्रामिल चाणक्ये पु० तत्र भवे त्रि० हेम० । द्रम्म पु० लीला० उक्ते षोडशपणे “वराटकानां दशकद्वयं यत् सा काकिणी ताश्च पणचतस्रः । ते षोडश द्रम्म इहापि कीर्तितो द्रस्मैस्तथा षोडशभिश्च निष्कः”

पृष्ठ ३७७६

द्रव पु० द्रु गतौ भावे अप् । १ द्रवणे २ पलायने ३ परीहामे अमरः । ४ गतौ ५ आसवे । ६ वेगे च द्रु--अच् । ७ क्षरण युक्ते त्रि० । ८ द्रवत्वगुणयुक्तमात्रे त्रि० “आक्षिप्य काचिद्द्रवरागमेव” कुमा० “द्रवः सङ्घातकठिनः” कुमा० “सर्वाणि द्रवाणि उदङ्मुखेन जुहोति” श्रुतिः “गण्ड- स्थलाघर्षगलन्मदोदकद्रवद्रुमस्कन्धनिलायिनोऽलयः” “मदोदकद्रवकटभित्तिसङ्गिभिः” माघः न्यायोक्ते ९ द्रवत्व- रूपे गुणभेदे “द्वयोर्नैमित्तिकोद्रवः” भाषा० द्रवत्वशब्दे दृश्यम् । द्रवक त्रि० द्रु--शीलार्थे अक मुग्ध० । १ पलायनशीले २ क्षरणशीले च । द्रवज पु० द्रवाज् जायते जन--ड । १ गुडे राजनि० । २ द्रव- जातमात्रे त्रि० । द्रवत्पत्री स्त्री द्रवत् पत्रं यस्याः गौरा० ङीप् । शिमुड़ीवृक्षे राजनि० । द्रवत् उपभोगे अक० पर० सेट् द्रवस् इत्यत्र गणरत्ने कण्ड्वा० गणे पाठान्तरम् । द्रवत्यति । अद्रवत्यीत् । द्रवत् त्रि० द्रु--शतृ । १ क्षरणयुक्ते २ शीघ्रे न० निरु० द्रवत्व न० द्रवस्य भावः । न्यायोक्ते संग्राहके गुणभेदे भाषा० “सांसिद्धिकद्रवत्वं स्यान्नैमित्तिकमथापरम् । सांसिद्धि- कन्तु सलिले द्वितीयं क्षितितेजसोः । परमाणौ जले नित्य- मन्यत्रानित्यमुच्यते । नैमित्तिकं वह्नियोगात्तपनीयघृता- दिषु । द्रवत्वं स्यन्दने हेतुर्निमित्तं संग्रहे तु तत्” भाषा० “द्रवत्वन्निरूपयति सांसिद्धिकमिति । द्रवत्वं द्विविधं सांसिद्धिकं नैमित्तिकञ्चेति । द्वितीयं नैमित्तिकं परमाणावेवेति । जलपरमाणौ द्रवत्वं नित्यम् । अन्यत्र पृथिवीपरमाण्वादौ जलद्व्यणुकादौ च अनित्यम् । कुत्रचित्तेजसि कुत्रचित् पृथिव्याञ्च नैमित्तिकं द्रवत्वम् । तत्र को वा नैमित्तिकस्तद्दर्शयति नैमित्तिकमिति । वह्नीतिपदन्तेजोऽर्थकम् । तथा च तेजःसंयोगादग्निसं- योगजन्यं नैमित्तिकं द्रवत्वम् । तच्च सुवर्णादिरूपे तेजसि घृतजतुप्रभृतिपृथिव्यां च वर्तत इत्यर्थः । द्रवत्वं स्यन्दने हेतुरिति असमवायिकारणमित्यर्थः । संग्रहे सक्तुकादिसंयोगविशेषे तद्द्रवत्वं स्नेहसहितमिति बोद्ध- व्यम्” मुक्ता० । तल् द्रवताप्यत्र स्त्री “न च न द्रवता द्रवता परितो हिमहानकृता न कृता क्वचन” भट्टिः । द्रवद्रव्य न० द्रवतीति द्रवं कर्म० । १ दुग्धदध्याज्यतक्रासवजल तैलादिषु २ दैहिकमूत्रादिषु च । द्रवन्ती त्रि० द्रु--शतृ ङीप् । १ द्रवयुक्तस्त्रियां सा च २ स्रवन्त्यां नद्यां ३ मूषिकपर्ण्यां च राजनि० । द्रवरस त्रि० द्रवयुक्तो रसो यस्य । १ सार्द्ररसे २ लाक्षायां स्त्री राजनि० ।

द्रवस् उपभोगे कण्ड्वा० पर० सेट् । द्रवस्यति अद्रवस्यीत् । द्रवाधार पु० ६ त० । १ द्रवद्रवस्याधारे २ चुलुके च शब्दार्थक० द्रवाय्य त्रि० द्रु--आय्य । द्रुतिशोले मुग्धबो० । द्रवि त्रि० द्रावयति अन्तर्भूतण्यर्थे द्रु--इन् । स्वर्णादिद्रावके स्वर्णकारे “द्रविर्न द्रावयति दारु धक्षत्” ऋ० ६ । ३ । ५ द्रविड पु० स्वनामख्याते देशभेदे स चं देशः वृ० सं० कूर्मवि- भागे १४ अ० नैरृत्यामुक्तः “नैरृत्यां दिशि देशाः” इत्यु- पक्रमे “हेमगिरिसिन्धुकालकरैबत कसुराष्ट्रवादर द्रविडाः” तेषां राजा सोऽभिजनोऽस्य वा अण् । द्राविड तद्देश- नृपे पित्रादिक्रमेण तत्रवासिनि च । वहुषु अणो लुक् । २ ब्राह्मणभेदे सच “आन्ध्राः कर्णाटकाश्चैव गुर्जरा द्रवि- डास्तथा । महाराष्ट्रा इति ख्याताः पञ्चैते द्रविडाः स्मृताः” वागुरसंहिता । ३ सवर्णायां व्रात्यक्षत्रियजाते क्षत्रियभेदे यथाह मनुः “झल्लोमल्लश्च राजन्यात् व्रात्यान्निच्छिविरेव च । नटश्च करणश्चैव खसो द्रविड एव च” । जामदग्न्यभयेन क्षत्रियधर्मत्यागेन वृषलत्वं प्राप्ते तद्देशीये ४ क्षत्रिये च यथाह भा० आश्व० २९ अ० “ततस्तु क्षत्रियाः केचिज्जामदग्न्यभयार्दिताः । विविशुर्गिरिदुर्गाणि मृगाः सिंहार्दिता इव । तेषां स्वविहितं कर्म तद्भयान्नानुतिष्ठताम् । प्रजा वृषलतां प्राप्ता ब्राह्मणानामदर्शनात् । एवं ते द्रविडाभीराः पुण्ड्राश्च शवरैः सह । वृषलत्वं परिगता व्युत्थानात् क्षत्रधर्मिणः” ४ रागिणीभेदे स्त्री गौरा० ङीष् । द्रविण न० द्रु--इनन् । १ धने २ काञ्चने मेदि० । ३ बले ४ पराक्रमे च निथ० “द्रविणं परिमितमधिकव्ययिनं जनमाकुलीकुरुते” उद्भ० “ज्ञातिभ्यो द्रविणं दत्त्वा कन्यार्थे चैव शक्तितः” मनुः । “तेषां सदश्वभूयिष्ठास्तुङ्गाद्रविणराश- यः” रघुः । ५ पृथुनृपपुत्रभेदे पु० वैन्यस्तु वीर्यमहतामि- त्युपक्रमे “पुत्रानुत्पादयामास पञ्चार्च्चिष्मान् प्रशंसितान् । विजिताश्वं धूम्रकेशं हर्यश्वं द्रविणं वृकम्” भाग० ४ । २२ । ५० तत्र बले “बलेः पुत्रो महावीर्य्यो वाणोद्रविण वत्तरः” हरिवं० १६१ अ० पराक्रमे “बभूवतुस्ततस्तस्य पक्षौ द्रविणवत्तरौ” भा० उद्यो० ११२ अ० । ५ वाञ्छिते च द्रविणप्रदशब्दे दृश्यम् । ६ क्रौञ्चद्वीपस्थे वर्षपुरुषभेदे पु० “क्रौञ्चद्वीपस्थवर्षनदीना मम्भः पवित्रममल- मुपयुञ्जानाः पुरुषर्षभद्रविणदेवक संज्ञाः” भाग० ५ । २० । १६ द्रविणक पु० १ वसुसुताग्नेः पुत्रभेदे “अग्नेर्भार्य्या वसोर्धारा पुत्रो द्रविणकादयः” भाग० ६ । ६ । १२ श्लो० द्रविण + स्वार्थे क । २ द्रविणशब्दार्थे न० ।

पृष्ठ ३७७७

द्रविणनाशक न० द्रविणं नाशयति नाशि--ल्यु । शोभाञ्जने शब्दरत्ना० तत्सेबने धननाशकत्वात्तस्य तथात्वम् अतः स्मृतौ शोभाञ्जनभक्षणनिषेधोदृष्टफलक एव । द्रविणप्रद त्रि० द्रविणं प्रददाति प्र + दा--क । १ धनदायके २ विष्णौ पु० । तस्य वाञ्छितप्रदत्वात् तथात्वम् “सुधन्वा खण्डपरशुर्दारुणो द्रविणप्रदः” विष्णुस० वाञ्छितप्रदत्वेन तस्य तथात्वम् भाष्ये उक्तम् । द्रविणस् त्रि० द्रविणमिच्छति लालसायां क्यचि सुक् द्रवि- णस्यति ततः सम्प० भावे क्विपि अतो लोपे क्वौ लुप्ते न स्थानिवद्भवतीति यलोपः । धनेच्छायाम् “द्रविणोदा द्रविणसः ग्रावहस्तासः” ऋ० १ । १५ । ७ भाष्ये च उक्ता व्युत्पत्तिर्दर्शिता । “द्रविणस्वन्त इह सन्त्विन्दवः” ऋ० ९ । ८५ । १ “द्रविणस्वन्तो धनवन्तः” इति भाष्योक्तेः द्रवि- णश्शब्दात् कर्मसाधनात् धनवचनात् मतुप् । द्रविणस्यु त्रि० द्रविणमात्मनो लालसयेच्छति क्यचि सुक् द्रविणस्य--उन् । लालसया घनकामिनि “द्रविणस्युर्द्रवि- णसश्चकानः” ऋ० १० । ६५ । १६ “छन्दस्येव द्रुवरस्युद्रविणस्युः” इत्यादिना पा० क्यचि निपातनम् । लोके तु द्रवि- णीयुरित्येव । द्रविणोदस् त्रि० १ धनदातरि “द्रविणोदाः धनप्रदम्” ऋ० १ । १५ । ७ “धनप्रदोऽग्निः सोमं पिबत्विति शेषः । तमेतं मन्त्रं यास्क एवं निर्वक्ति । नि० ८ । १ “द्रविणोदाः कस्माद्धनं द्रविणमुच्यते यदेनदभिद्रवन्ति वलं वा द्रविणं यदेने नाभिद्रवन्ति तस्य दाता द्रविणोदास्तस्यैषा भवति । द्रविणोदा द्रविणस” इत्यादि । सोऽयं यास्कोक्तो निर्व- चनप्रपञ्चस्तस्मिन्नेव ग्रन्थेऽवगन्तव्यः । द्रविणोदाः । “द्रुदक्षिभ्यामिनन्” उ० २ । ५१ । नित्त्वादाद्युदात्ती द्रविण शब्दः । तद्ददातीति द्रविणोदाः । “क्विप् चेति” पा० क्विप् । पूर्वपदस्य संकारोपजनश्छान्दसः सत्वोत्त्वे । कृदु- त्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । देवविशेषणत्वेनैकवाक्यतापक्षे द्वितीयायाः स्यादेशः । अथ वा द्रविणमात्मन इच्छन्ति द्रविणस्यन्ति । सुप आत्मनः क्यच् । “सर्वप्रातिपदिके- भ्यो लालसायां सुग्वक्तव्यः” वार्ति० क्यचि परतः सुगागमः । द्रविणस्यतेः सम्पदादित्वाद्भावे क्विप् । अतोलोपः । “क्वौ लुप्तं न स्थानिवद्भवति” पा० इति तस्य स्थानिवत्त्वप्रतिषेधाद्यलोपः । एवं द्रविणस् शब्दो

धनेच्छावचनः । द्रविणेच्छां दस्यति यथेष्टधनप्रदा- नेनोपक्षपयतीत्यर्थे दसु उपक्षये इत्यस्मादन्तर्भावितण्य- र्थात् “क्विप् चेति” पा० क्विप् । एवं द्रविणोदःशब्दः सकारान्तो भवति । तथा द्राविणोदसाः प्रवादा भवन्तीति नैरुक्तो व्यवहार उपपद्यते । अतो द्रवि- णोदस् शब्दो भिन्नवाक्यत्वे स्यार्थे प्रथमा एकवाक्यत्वे तु व्यत्ययेन द्वितीया भवति । द्रविणस इत्यत्रापि- वाक्यभेदपक्षे द्रविणसः सोमस्येत्यर्थे न उकारोपजन श्छान्दसः । आद्युदात्त त्वं तु नियमेन स्थितम् । ऋत्विग्विशेषणत्वेनैकवाक्यत्वपक्षे तु क्यजन्तात् क्विप् । अतो लोपादि पूर्ववत् । अत्र द्रविणोदाशब्दोऽपि तत्रार्थे । २ अग्नौ च “द्रविणं धनमित्युक्तं बलञ्च द्रविणं स्मृतम् । ददाति तद्भवानेव द्रविणोदास्ततोभवान्” वराहपु० । द्रवित्नु त्रि० द्रु--गतौ इत्नु । गतिशीले “शविष्टस्य द्रवित्नवः” ऋ० ८ । ७४ । १४ । “रथममृतस्य द्रवित्नुम्” ऋ० १० । ११ । ९ द्रव्य न० द्रोर्विकारः द्रोरिति यत् “द्रव्यञ्च भव्ये” पा० निपा० । १ पित्तले २ वित्ते ३ पृथिव्यादिषु नवसु । ४ विलेपने न० ५ भेषजे ६ द्रुमविकारे ७ तत्सम्बन्धिनि च त्रि० मेदि० । ८ जतुनि ९ विनये न० हेम० । १० मद्ये न० राजनि० । द्रव्यलक्षणमौलुक्यशब्दे १५८६ पृ० उक्तं तद्भेदाश्च नव “पृथिव्यापस्तेजो वायुराकाशं कालोदिगात्मा इति द्रव्याणि” कणा० सू० “इदानीमपवर्गभागितया सर्व पदार्थाश्रयतया च प्रथमोद्दिष्टस्य द्रव्यपदार्थस्य विभागं विशेषोद्देशञ्च कुर्तन्नाह पृथिव्याप इति इतिकारोऽबधा- रणार्थः तेन नवैव द्रव्याणि नाधिकानि न न्यूनानि वेत्यर्थः । ननु विभागबलादेव नूनाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेद- सिद्धौ किमितिकारेणेति चेत् उद्देशमात्रपरतयाऽपि सूत्रसम्भवे विभागतात्पर्य्यस्फोरणार्थतयैवेतिकाराभिधा- नात् सुवर्णादीनामीश्वरस्य चात्रैवान्तर्भावात् अन्ध- कारस्य चाधिकत्वेनाशङ्क्यमानस्याभावत्वव्युत्पादनादेत- दध्यवसेयम् । असमासकरणन्तु सर्वेषां प्राधान्यप्रदर्श- नाय” उप० वृ० । वैद्यके तु तस्य पञ्चविधतोक्ता यथा “रसोगुणस्तथा वीर्य्यं विपाकः शक्तिरेव च । पञ्चानां यः समाहारस्तद्द्रव्यमिति कीर्त्त्यते” इति भिषग्वराः । प्रका- रान्तरेण च पञ्चविसम् अत्यन्तकठिनकठिनार्द्रकोल्वणद्रवद्र- व्यभेदात् । द्रव्यभेदानां गुणवत्तावधिश्च वैद्यकोक्तः यथा “गुणहीनं भवेद्वर्षादूर्द्ध्वं तद्रपमौषधम् । मासद्वयात् तथा

पृष्ठ ३७७८

चूर्णं लभते हीनवीर्य्यताम् । हीनत्वं गुटिका लेहो लभते वत्सरान् परम् । हीनाः स्युर्घृततैलाद्याश्चतुर्मासाधिका- स्तथा । घृततैलाद्या इति यागविशेषणम् । चतुर्मासा- धिकाः संवत्सरादुपरि चत्वारोमासा अधिका येषां ते । “घृतमव्दात् परं पक्वं हीनवीर्य्यत्वमाप्नुयात् । तैलं पक्वमपक्वं वा चिरस्थायि गुणाधिकम् । तदपि षोड़शमासाभ्यन्तरे पक्वतैलं गुणाधिकं बोद्धव्यम् । “ओषध्यो लघुपाकाः स्युर्निर्वीर्य्या वत्सरात्परम्” । ओषध्यो धान्यादयः । लघुपाकाः शीघ्रपाकाः “निर्वीर्य्याः स्युर्गुणैर्युक्ता आसवा धातवोरसाः” । सामान्यतो वैद्यकेऽभिनवानामेव गुणवत्ता घृतादीनां पक्वानामपि केषाञ्चित् गुणवत्ता उक्ता यथा “द्रव्याण्य- भिनवान्येव प्रशस्तानि क्रियाविधौ । ऋते गुडघृतक्षौद्र- धान्यकृष्णाविडङ्गतः” रसादिमध्येऽपि द्रव्यस्यैव सुश्रुते प्रधानत्वमुक्तं यथा “अथातो द्रव्यरसगुणवीर्यविपाकविज्ञानीयमध्यायं व्या- ख्यास्यामः । केचिदाचार्य्या ब्रुवते द्रव्यं प्रधानं कस्मा- द्व्यवस्थितत्वादिह खलु द्रव्यं व्यवस्थितं न रसादयो यथाऽऽमे फले ये रसादयस्ते पक्वे न सन्ति । नित्यत्वाच्च नित्यं हि द्रव्यमनित्या गुणा यथा कल्कादिप्रविभागः स एव सम्पन्नरसगन्धो व्यापन्नरसगन्धो वा भवति । स्वजात्यवस्थानाच्च यथा हि पार्थिवं द्रव्यमन्यभावं न गच्छत्येवं शेषाणि । पञ्चेन्द्रियग्रहणाच्च पञ्चभिरिन्द्रि- यैर्गृह्यते द्रव्यं न रसादयः । आश्रयत्वाच्च द्रव्यमाश्रिता रसादयो भवन्ति । आरम्भसामर्थ्याच्च द्रव्याश्रित आरम्भो यथा विदारिगन्धादिमाहृत्य सङ्क्षुद्य विपचेदित्ये- वमादिषु न रसादिष्वारम्भः । शास्त्रप्रामाण्याच्च शास्त्रे हि द्रव्यं प्रधानमुपदेशे हि योगानां यथा मातुलुङ्गा- ग्निमन्थौ चेति न रसादय उपदिश्यन्ते । क्रमापेक्षित- त्वाच्च रसादीनां रसादयो हि द्रव्य क्रममपेक्षन्ते यथा तरुणे तरुणाः सम्पूर्णे सम्पूर्णा इति । एकदेशसाध्य- त्वाच्च द्रव्याणामेकदेशतोऽपि व्याधयः साध्यन्ते यथा महावृक्षक्षीरेणेति तस्माद्द्रव्यं प्रधानं द्रव्यलक्षणन्तु क्रियागुणवत्समवायिकारणमिति । नेत्याहुरन्ये रसास्तु प्रधानं कस्मादागमादागमोहि शास्त्रमुच्यते शास्त्रे हि रसा अधिकृता यथा रसायत्त आहार इति तस्मिंश्च प्राणाः । उपदेशाच्चोपदिश्यन्ते हि रसा यथा मधुराम्ललवणा वातं शमयन्ति । अनुमानाच्च रसेन

ह्यनुमीयते द्रव्यं यथा मधुरमिति । ऋषिवचनाच्च ऋषिवचनं वेदो यथा किञ्चिदिज्यार्थं मधुरमाहरेदिति । तस्माद्रसाः प्रधानं रसेषु गुणसंज्ञा । रसलक्षणमन्यत्रो- पदेक्ष्यामः । नेत्याहुरन्ये । वीर्य्यं प्रधानमिति कस्मात्तद्वशेनौषधकर्म्मनिष्पत्तेः । इहौषधकर्म्माण्यूर्द्ध्वा- धोभागोमयभागसंशोधनसंशमनसंग्रहणाग्निदीपनप्रपी- ड़नलेखनवृंहणरसायनवाजीकरणश्वयथुकरणविलयनद- हनदारणदाहनप्राणघ्नविषप्रशमनानि वीर्य्यप्राधान्या- द्भवन्ति । तच्च वीर्य्यं द्विविधमुष्णं शीतं चाग्नीषोमी- यत्वाज्जगतः । केचिदष्टविधमाहुरुष्णं शीतं स्निग्धं रूक्षं विशदं पिच्छिलं मृदु तीष्णंचेत्येतानि वीर्य्याणि स्वबलगुणोत्कर्षाद्रसमभिभूयात्मकर्म कुर्व्वन्ति यथा तावन्महत्पञ्चमूलं कषायं तिक्तानुरसं वातं शमयेदुष्ण- वीर्य्यत्वात् तथा कुलत्थः कषायः कटुकः पलाण्डुः स्नेह- भावाच्च । मधुरश्चेक्षुरसो वातं वर्द्धयति शीतवीर्य्य- त्वात् । कटुका पिप्पली पित्तं शमयति मृदुशीत- वीर्य्यत्वादम्लमामलकं लवणं सैन्धवञ्च । तिक्ता काकमाची पित्तं वर्द्ध त्युष्णवीर्य्यत्वान्मधुरा मत्स्याश्च । कटुकं मूलकं श्लेष्माणं वर्द्धयति स्निग्धवीर्य्यत्वात् । अम्लं कपित्थं श्लेष्माणं शमयति रूक्षवीर्य्यत्वान्मधुरं क्षौद्रञ्च । तदेतन्निदर्शनमात्रमुक्तम्” भवन्ति चात्र “ये रसा वातशमना भवन्ति यदि तेषु वै । रौक्ष्यलाघवशैत्यानि न ते हन्युः समीरणम् । ये रसाः पित्तशमना भवन्ति यदि तेषु वै । तैक्ष्ण्यौष्ण्यलघुताश्चैव न ते तत्कर्म्मकारिणः । ये रसाः श्लेष्मशमना भवन्ति यदि तेषु वै । स्नेहगोर- वशैत्यानि वलासं वर्द्धयन्ति ते” तस्माद्वीर्य्यं प्रधानमिति । नेत्याहुरन्ये । विपाकः प्रधानमिति कस्मात् सम्यङ्- मिथ्याविपाकत्वादिह सर्वद्रव्याण्यभ्यवहृतानि सम्यक् विपक्वानि गुणं दोषं वा जनयन्ति । तत्राहुरन्ये प्रतिरसं पाक इति । केचित्त्रिविधमिच्छन्ति मधुरमम्लं कटुकं चेति तत्तु न सम्यक् भूतगुणादागमाच्चाम्लो विपाको नास्ति पित्तं हि विदग्धमम्लतामुपैत्यग्नेर्मन्द- त्वात् । यद्येवं लवणोऽप्यन्यः पाको भविष्यति श्लेष्मा हि विदग्धो लवणमुपैति मधुरो मधुरस्याम्लोऽम्लस्यैवं सर्वेषामिति केचिदाहुर्दृष्टान्तं चोपदिशन्ति यथा तावत् क्षीरस्थालीगतमभिपच्यमानं मधुरमेव स्यात्तथा शालियव- मुद्गादयः प्रकीर्णाः स्वभावमुत्तरकालेऽपि न परित्यजन्ति तद्वदिति । केचिद्वदन्त्यबलवन्तो बलवतां वशमायान्ती-

पृष्ठ ३७७९

त्येवमनवस्थितिस्तस्मादसिद्धान्त एष । आगमे हि द्विविध एव पाको मधुरः कटुकश्च तयोर्मधुराख्यो गुरुः कटुकाख्यो लघुरिति तत्र पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशानां द्वैविध्यं भवति गुणसाधर्म्याद्गुरुता लघुता च पृथिव्या- पश्च गुर्व्यः शेषाणि लघूनि तस्माद्द्विविध एव पाक इति । भवन्ति चात्र । द्रव्येषु पच्यमानेषु येष्वम्बु- पृथिवीगुणाः । निर्वर्त्त्यन्तेऽधिकास्तत्र पाको मधुर उच्यते । तेजोऽनिलाकाशगुणाः पच्यमानेषु येषु तु । निर्वर्त्त्यन्तेऽधिकास्तत्र पाकः कटुक उच्यते । पृथक्त्व- दर्शिनामेष वादिनां वादसंग्रहः । चतुर्णामपि सामर्थ्य- मिच्छन्त्यत्र विपश्चितः । तद्द्रव्यमात्मना किञ्चित्किञ्चि- द्वीर्य्येण सेवितम् । किञ्चिद्रसविपाकाभ्यां दोषं हन्ति करोति वा । पाको नास्ति विना वीर्य्याद्वीर्य्यं नास्ति विना रसात् । रसो नास्ति विना द्रव्याद्द्रव्यं श्रेष्ठमतः स्मृतम् । जन्म तु द्रव्यरसयोरन्योऽन्यापेक्षकं स्मृतम् । अन्योऽन्यापेक्षकं जन्म यथा स्याद्देहदेहिनोः । वीर्य्य- संज्ञा गुणा येऽष्टौ तेऽपि द्रव्याश्रयाः स्मृताः । रसेषु न वसन्त्येते निर्गुणास्तु गुणाः स्मृताः । द्रव्ये द्रव्याणि यस्माद्धि विपच्यन्ते न षड्रसाः । श्रेष्ठं द्रव्यमतो ज्ञेयं शेषा भावास्तदाश्रयाः । अमीमांस्यान्यचिन्त्यानि प्रसि- द्धानि स्वभावतः । आगमेनोपयोज्यानि भेषजानि विचक्षणैः । प्रत्यक्षलक्षणफलाः प्रसिद्धाश्च स्वभावतः । नौषधीर्हेतुभिर्विद्वान् परीक्षेत कथञ्चन । सहस्रेणापि हेतूनां नाम्बष्ठादिर्विरेचयेत् । तस्मात्तिष्ठेत्तु भतिमा- नागमेन तु हेतुषु” । “वस्तूपलक्षणं यत्र सर्वनाम प्रयु- ज्यते । द्रव्यमित्युच्यते सोऽर्थो भेद्यत्वेन व्यवस्थितः” हरिणा परिभाषिते ११ वस्तुपदार्थे च । “स्वार्थो द्रव्यञ्च लिङ्गञ्च संख्या कर्मादिरेव च” हरिः लिङ्गसंख्यान- न्वयित्वेन सत्वरूपतया च तस्य तथात्वम् । “क्रिया न युज्यते लिङ्गक्रियानाधारकारकैः । असत्वभूतता तस्या इयमेवावधार्य्यताम्” हरिः । क्रियानाधारकार- कत्वैर्न युज्यते इत्यर्थः । तेन लिङ्गसंख्याकारकत्वशून्यत्वं सत्वत्वमेव द्रव्यत्वम् । “कृदभिहितो भावो द्रव्यवत् प्रका- शते” इति भाष्यम् । द्रव्यविशेषहस्तादौ उच्छिष्टदोषादि- शुद्धिभेद उक्तः कूर्मपु० “उच्चावचान्नपानेषु द्रव्यहस्तो भवेन्नरः । भूमौ निःक्षिप्य तद्द्रव्यमाचम्याभ्युक्षयेत्तु तत् । तैजसं वै समादाय यद्युच्छिष्टो भवेद्द्विजः । भूमौ निःक्षिप्य तद्दव्यमाचम्याभ्युक्षयेत्तु तत् । यद्यद्द्रव्यं करे

धृत्वा भवेदुच्छेषणान्वितः । आनिधायेतरद्द्रव्यमाचान्तः शुचितामायात् । वस्त्रादिषु विकल्पः स्यात् न तत्स्पृष्ट्वा- चमेदिह । अरण्येऽनुदके रात्रौ चौरव्याध्राकुले पथि । कृत्वा मूत्रपुरीषं वा दुष्टहस्तो न दुष्यति” । द्रव्यक त्रि० द्रंव्यं हरति वहति आवहति वा द्रव्य + कन् । १ द्रव्यहारके २ तद्वाहके ३ द्रव्यावाहके च । द्रव्यकल्क पु० “द्रव्यकल्कः पञ्चधा स्यात् कल्कं चूर्णं रसस्तथा । तैलमष्टिः क्रमाज्ज्ञेयं यथोत्तरगुणं प्रिये! वैद्य- कोक्ते कल्कादिपञ्चके । द्रव्यगण पु० । ६ त० । सुश्रुतोक्ते ओषधिविशेषाणा सप्तत्रिंशन्मितानां गणभेदे ते च तत्र दर्शिता यथा “द्रव्यसंग्रहणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः अथातः समासेन सप्तत्रिंशद्द्रव्यगणा भवन्ति । तद्यथा । विदारीगन्धा विदारी सहदेवा विश्वदेवा श्वदंष्ट्रा पृथक्- पर्णी शतावरी सारिवा कृष्णसारिवा जीवकर्षभकौ महासहा क्षुद्रसहावृहत्यौ पुनर्नवैरण्डो हंसपदो वृश्चिकाल्यृषभी चेति । “विदारीगन्धादिरयं गणः पित्ता- निलापहः । शोषगुल्माङ्गमर्दोर्द्ध्वश्वासकासविनाशनः १ । आरग्बधमदनगोपधोण्टाकुटजपाठाकण्टकीपाटलामूर्वे- न्द्रयवसप्तपर्णनिम्बकुरुण्टकदासीकुरुण्टकगुडूचीचित्रक- शार्ङ्गष्टाकरञ्जद्वयपटोलकिराततिक्तकानि सुषवी चेति । आरग्बधादिरित्येष गणः श्लेष्मविषापहः । मेहकुष्ठज्व- रवमीकण्डूघ्नो व्रणशोधनः २ । वरुणार्त्तगलशिग्रुत- र्कारीमेषशृङ्गीपूतीकनक्तमालमोरटाग्निमन्थसैरीयकद्वय- विम्बीवसुकवसिरचित्रकशतावरीविल्वाजशृङ्गीदर्भा वृहतीद्वयञ्चेति । वरुणादिर्गणोह्येष कफमेदोनिवारणः । विनिहन्ति शिरःशूलं गुल्माभ्यन्तरविद्रधीन् ३ । वीरत- रुसहचरद्वयदर्भवृक्षादनीगुन्द्रानलकुशकाशाश्ममैदकाग्नि- मन्थमोरटावसुकवसिरभल्लूककुरुण्टकेन्दीवरकपोतवङ्क्याः श्वदंष्ट्वा चेति । वीरतर्वादिरित्येष गणो वातविकारनुत् । अश्मरीशर्करामुत्रकृच्छ्राघातरुजापहः ४ । सालसारा- जकर्णखदिरकदरकालस्कन्धक्रमुकभूर्जमेषशृङ्गीतिनिशच- न्दनशिंशपाशिरीषासनधवार्जुनतालशाकनक्तमालपूतीका- श्वकर्णागुरूणि कालीयकञ्चेति । सालसारादिरित्येष गणः कुष्ठविनाशनः । मेहपाण्ड्वामयहरः कफमेदो- विशोषणः ५ । रोध्रसावररोध्रपलाशकुटन्नटाशोकफञ्जी- कट्फलैलवालुकसल्लकीजिङ्गिनीकदम्बसालाः कदली चेति । एष रोध्रादिरित्युक्तो मेदःकफहरो गणः

पृष्ठ ३७८०

योनिदोषहरः स्तम्भी व्रण्यो विषविनाशनः ६ । अर्कालर्कक- रञ्जद्वयनागदन्तीमयूरकभार्गीरास्नेन्द्रपुष्पीक्षुद्रश्वेतामहा- श्वेतावृश्चिकाल्यलवणास्तापसवृक्षश्चेति । अर्कादिको गणो ह्येष कफमेदोविषापहः । कृमिकुष्ठप्रशमनो विशेषाद्- व्रणशोधनः ७ । सुरसाश्वेतसुरसाफणिज्झकार्जकभूस्तृण- सुगन्धकसुमुखकालमालकासमर्द्दक्षवकखरपुष्पाविडङ्गकट्- फलसुरसीनिर्गुण्डीकुलाहलोक्षोन्दुरुकर्णिकाफञ्जीप्राची- बलाकाकमाच्यो विषमुष्टिकश्चेति । सुरसादिर्गणो ह्येष कफहृत् कृमिसूदनः । प्रतिश्यायारुचिश्वासकासघ्नो व्रण- शोधनः ८ । मुष्ककपलाशधवचित्रकमदनवृक्षशिंशपावज्रवृ- क्षास्त्रिफला चेति । मुष्ककादिर्गणो ह्येष मेदोघ्नः शुक्रदोषहृत् । मेहार्शःपाण्डुरोगघ्नः शर्कराश्मरिना- शनः ९ । पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकशृङ्गवेरमरिचह- स्तिपिप्पलीहरेणुकैलाजमोदेन्द्रयवपाठाजीरकसर्षपमहा- निम्बफलहिङ्गुभार्गीमधुरसातिविषावचाविडङ्गानि कटुरोहिणी चेति । पिप्पल्यादिः कफहरः प्रतिश्याया- निलारुचीः निहन्याद्दीपनो गुल्मशूलघ्नश्चामपाचनः १० । एलातगरकुष्ठमांसीध्यामकत्वक्पत्रनागपुष्पप्रियङ्गुहरेणुका- व्याघ्रनखशुक्तिचण्डास्थौणेयकश्रीवेष्टकचोचचोरकबालक- गुग्गुलुसर्जरसतुरुष्ककुन्दुरुकाऽगुरुस्पृक्कोशीरभद्रदारुकु- ङ्कुमानि पुन्नागकेशरञ्चेति । एलादिको वातकफौ निहन्याद्विषमेव च । वर्णप्रसादनः कण्डूपिडकाकोठनाशनः ११ । वचामुस्तातिविषाभयाभद्रदारूणि नागकेशरञ्चेति १२ । हरिद्रादारुहरिद्राकलशीकुटजवोजानि मधुकं चेति १३ । एतौ वचाहरिद्रादी गणौ स्तन्यविशोधनौ । आमातीसा- रशमनौ विशेषाद्दोषपाचनौ १२ । १३ । श्यामामहाश्यामा- तृवृद्दन्तीशङ्खिनीतिल्वककम्पिल्लकरम्यकक्रमुकपत्रश्रेणीगवा- क्षीराजवृक्षकरञ्जद्वयगुडूचीसप्तलाच्छगलान्त्रीसुधाः सुवर्णक्षीरी चेति । उक्तः श्यामादिरित्येष गणो गुल्म- विषापहः । आनाहोदरविड्भेदी तथोदावर्त्तनाशनः १४ । वृहतीकण्टकारिकाकुटजफलपाठा मधुकञ्चेति । पाचनीयो वृहत्यादिर्गणः पित्तानिलापहः । कफारोचक- हृल्लासमूत्रकृच्छ्ररुजापहः १५ । पटोलचन्दनकुचन्दनमूर्वा- गुडूचीपाठाः कटुरोहिणी चेति । पटोलादिर्गणः पित्तकफारोचकनाशनः । ज्वरोपशमनो व्रण्यश्छर्दिक- ण्डूविषापहः १६ । काकोलीक्षीरकाकोलीजीवकर्षभकमुद्ग- पर्णीमाषपणींमेदामहामेदाच्छिन्नरुहाकर्कटशृङ्गीतुगाक्षी- रोपद्मकप्रपौण्डरीकर्द्धिवृद्धिमृद्वीकाजीवन्त्यो मधुकञ्चेति ।

काकोल्यादिरयं पित्तशोणितानिलनाशनः । जीवनो वृंहणो वृष्यः स्तन्यश्लेष्मकरस्तथा १७ । ऊषकसैन्धवशिला- जतुकाशीसद्वयहिङ्गूनि तुत्थकञ्चेति । ऊषकादिः कफं हन्ति गणो मेदोविशोषणः । अश्मरीशर्करामूत्रकृच्छ्र- गुल्मप्रणाशनः १८ । सारिवामधुकचन्दनकुचन्दनपद्मक- काश्मरीफलमधूकपुष्पाण्युशीरञ्चेति । सारिवादिः पिपा- साघ्नो रक्तपित्तहरो गणः । पित्तज्वरप्रशमनो विशे- षाद्दाहनाशनः १९ । अञ्जनरसाञ्जननागपुष्पप्रियङ्गुनीलो- त्पलनलदनलिनकेशराणि मधुकञ्चेति । अञ्जनादिर्गणो ह्येष रक्तपित्तनिवर्हणः । विषोपशमनो दाहं निहन्त्याभ्यन्तरं तथा २० । परूषकाद्राक्षाकट्फलदाडिमराजा- दनकतकफलशाकफलानि त्रिफला चेति । परूषकादि- रित्येष गणोऽनिलविनाशनः । मूत्रदोषहरो हृद्यः पिपासाघ्नो रुचिप्रदः २१ । प्रियङ्गुसभङ्गाधातकीपुन्नागर- क्तचन्दनकुचन्दनमोचरसरसाञ्जनकुम्भीकस्रोतोऽञ्जनपद्म- केसरयोजनवल्ल्यो दीर्घमूला चेति २२ । अम्बष्ठाधातकी- कुसुमसमङ्गाकद्वङ्गमधुकविल्वपेशिकारीध्रसावररोध्रपलाश- नन्दीवृक्षपद्मकेशराणि चेति २३ । “गणौ प्रियङ्ग्वम्बष्ठादी पक्वातीसारनाशनौ । सन्धानीयौ हितौ पित्ते व्रणा- नाञ्चापि रौपणौ २२ । २३ । न्यग्रोधोडुम्बराश्वत्थप्लक्षमधूक- कपीतनककुभाम्रकोशास्रचोरकपत्रजम्बूद्वयपियालमधुक- रोहिणीवञ्जुलकदम्बवदरीतिन्दुकोसल्लकीरोध्रसावररोध्र- भल्लातकपलाशा नन्दीवृक्षश्चेति । न्यग्रोधादिर्गणो व्रण्यः संग्राही भग्नसाधकः । रक्तपित्तहरो दाहमे दोघ्नो योनिदोषहृत् २४ । गुडूचीनिम्बकुस्तुम्बुरुचन्दनानि पद्म- कञ्चेति । एष सर्वज्वरान् हन्ति गुडूच्यादिस्तु दीपनः । हृल्लासारोचकवमीपिपासादाहनाशनः २५ । उत्पल- रक्तोत्पलकुमुदसौगन्धिककुवलयपुण्डरीकाणि मधुकञ्चेति । उत्पलारिरयं दाहपित्तरक्तविनाशनः । पिपासाविष- हृदोगच्छर्दिमूर्च्छाहरो गणः २६ । मुस्ताहरिद्रादारुहरि- द्राहरीतक्यामलकविभीतककुष्ठहैमवतीवचापाठाकटुरोहि- णीशार्ङ्गष्टातिविषाद्राविडीभल्लातकानि चित्तकश्चेति । एष मुस्तादिको नाम्ना गणः श्लेष्मनिषूदनः । योनि- दोषहरः स्तन्यशोधनः पाचनस्तथा २७ । हरितक्यामल- कविभीतकानि त्रिफला । त्रिफला कफपित्तघ्नी मेहकुष्ठ- विनाशिनी । चक्षुष्यादोपनी चैव विषमज्वरना शिनी २८ । पिप्पलीमरिचशृङवेराणि त्रिकटुकम् । त्र्यूषणं कफमेदोघ्नं मेहकुष्ठत्वगामयान् । निहन्याद्दीपनं गुलम-

पृष्ठ ३७८१

पीनसाग्न्यल्पतामपि २९ । आमलकीहरीतकीपिप्पल्यश्चि- त्रकश्चेति । आमलक्यादिरित्येष गणः सर्वज्वरापहः । चक्षुष्यो दीपनो वृष्यः कफारोचकनाशनः ३० । त्रपुसीसता- म्ररजतकृष्णलोहसुवर्णानि लोहमलञ्चेति । गणस्त्र- पादिरित्येष गरक्रिमिहरः परः । पिपासाविषहृद्रोग- पाण्डुमेहहरस्तथा ३१ । लाक्षारेवतकुटजाऽश्वमारकट्- फडहरिद्राद्वयनिम्बसप्तच्छदमालत्यस्त्रायमाणा चेति । कषायस्तिक्तमधुरः कफपित्तार्त्तिनाशनः । कुष्ठक्रिमि- हरश्चैव दुष्टव्रणविशोधनः ३२ । पञ्च पञ्चमूलान्यत ऊर्द्ध्वं वक्ष्यामः । तत्र त्रिकण्टकवृहतीद्वयपृथक्पर्ण्यो विदा- रीगन्धा चेति कनीयः १ । कषायतिक्तमधुरं कनीयः पञ्चमूलकम् । वातघ्नं पित्तशमनं वृंहणं बलवर्द्धनम् ३२ । विल्वाग्निमन्थटुण्टुकपाटलाकाश्मर्यश्चेति महत् २ । “स तिक्तं कफवातघ्नं पाके लघ्वग्निदीपनम् । मधुरानुरस- ञ्चैव पञ्चमूलं महत् स्मृतम् ३३ । अनयोर्दशमूलमुच्यते । “गणः श्वासहरोह्येष कफपित्तानिलापहः । आमस्य पाचनश्चैव सर्वज्वरविनाशनः ३४ । विदारीसारिवारजनी- गुडूच्योऽजशृङ्गी चेति वल्लीसंज्ञः ३ । करमर्दत्रिकण्टकसै रीयकशतावरीगृध्रनख्य इति कण्टकसंज्ञः ४ । रक्तपि- हरौ ह्येतौ शोफत्रयविनाशनौ । सर्वमेहहरौ चैव शुक्र- दोषविनाशनौ ३५ । ३६ कुशकाशानलदर्भकाण्डेक्षुका इति तृणसंज्ञकः ५ । मूत्रदोषविकारश्च रक्तपित्तं तथैव च । अन्त्यः प्रयुक्तः क्षीरेण शीघ्रमेव विनाशयेत् । एषां वातहरावाद्यावन्त्यः पित्त विनाशनः । पञ्चकौ श्लेष्मशमना- वितरौ परिकीर्तितौ” ३७ त्रिवृतादिकमन्यत्रोपदेक्ष्यामः । “समासेन गणा ह्येते प्रोक्तास्तेषान्तु विस्तरम् । चिकित्- सितेषु वक्ष्यामि ज्ञात्वा दोषबलाबलम् । एभिर्लेपान् कषायञ्च तैलं सर्पींषि पानकान् । प्रविभज्य यथान्यायं कुर्वीत मतिमान् भिषक् । धूमवर्षानिलक्लेदैः सर्वर्तुष्वन- भिद्रुते । ग्राहयित्वा गृहे न्यस्येद्विधिनौषधसंग्रहम् । समीक्ष्य दोषभेदांश्च गणान् भिन्नान् प्रयोजयेत् । पृथङ्- मिश्रान् समस्तान्वा गणं वा व्यस्तसंहतम्” । द्रव्यगुण पु० द्रव्यस्य गुणः प्रतिपाद्यतया यत्र । द्रव्याणां ज्ञापके ग्रन्थभेदे यथा भावप्र० द्रव्याणां गुणन्नापक- भाग इत्यादि । द्रव्यपति पु० द्रव्यभेदानां पतिः । वृ० सं० ४१ अ० उक्ते द्रव्यभेदानां महार्घतादिप्रयोजके पत्यौ मेषादिराशौ यथा “ये येषां द्रव्याणामधिपतयो राशयः समुद्दिष्टाः ।

मुनिभिः शुभाशुभार्थं तानागमतः प्रवक्ष्यामि । वस्त्रा- विककुतुपानां मसूरगोधूमरालकयवानाम् । स्थलसम्भ- वौषधीनां कनकस्य च कीर्तितो मेषः । गवि वस्त्रकुसु- मगोधूमशालियवमहिषसुरभितनयाः स्युः । मिथुनेऽपि धान्यशारदवल्लीशालूककर्पासाः । कर्किणि कोद्रवकद- लीदूर्वाफलकन्दपत्रचोचानि । सिंहे तुषधान्यरसाः सिंहादीनां त्वचः सगुडाः । षष्ठेऽतसीकलायाः कुलत्थगोधूममुद्गनिष्पावाः । सप्तमराशौ माषा गोधूमाः सर्षपाः सयवाः । अष्टमराशाविक्षुः सैक्यं लोहान्य- जाविकं चापि । नवमे तु तगरलवणाम्बरास्त्रतिल- धान्यमूलानि । मकरे तरुगुल्माद्यं सैक्ये क्षुसुवर्णकृष्ण- लोहानि । कुम्भे सलिलजफलकुसुमरत्नचित्राणि रूपाणि । मीने कपालसम्भवरत्नान्यम्बूद्भवानि वज्राणि । स्नेहाश्च नैकरूपा व्याख्याता मत्स्यजातं च । राशेश्च- तुर्दशार्थायसप्तनवपञ्चमस्थितो जीवः । द्व्येकादशदशप- ञ्चाष्टमेषु शशिजश्च वृद्धिकरः । षट्सप्तमगो हानिं वृद्धिं शुक्रः करोति शेषेषु । उपचयसंस्थाः क्रूराः शुभदाः शेषेषु हानिकराः । राशेर्यस्य क्रूराः पीडास्था- नेषु संस्थिता बलिनः । तत्प्रोक्तद्रव्याणां महार्घता दुर्लभत्वं च । इष्टस्थाने सौम्या बलिनो येषां भवन्ति राशीनाम् । तद्द्रव्याणां वृद्धिः सामार्ध्यमदुर्लभत्वं च । गोचरपीडायामपि राशिर्बलिभिः शुभग्रहैर्दृष्टः । पीडां न करोति तथा क्रूरैरेवं विपर्यासः” । द्रव्यमय त्रि० द्रव्य + प्राच्युर्ये मयट् । साधनतया द्रव्यप्रचुरे यज्ञे द्रव्यसाधनके यज्ञादौ “द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा ज्ञान- यज्ञास्तथापरे । स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च इत्युपक्रमे “श्रे- यान् द्रव्यमयात् यज्ञात् ज्ञानयज्ञः परन्तप! । सर्वक- र्माखिलं पार्थ! ज्ञाने परिसमाप्यते” गीता । द्रव्यविशेष पु० सुश्रुतोक्ते धर्मविशेषेण द्रव्याणां पार्थिव- त्वादिविशेषे यथा “अथातो द्रव्यविशेषविज्ञानीयमध्यायं व्याख्यास्यामः । पृथिव्यप्तेजीवाय्वाकाशानां समुदायाद्द्रव्याभिनिर्वृत्ति- रुत्कर्षस्त्वभिव्यञ्जको भवतीदं पार्थिवमिदमाप्यमिदं तैजसमिदं वायव्यमिदमाकाशीयमिति । तत्र स्थूलसा- रसान्द्रमन्दस्थिरखरगुरुकठिनगन्धबहुलमीषत्कषायं प्रा- यशो मधुरमितिपार्थिव तत् स्थैर्य्य बलसङ्घातोपचयकरं विशेषतश्चाधोगतिस्वभावमिति । शीतस्तिमितस्निग्ध- गुरुसरसान्द्रमृदुपिच्छिलरसबहुलमीषत्कषायाम्ललबणं म-

पृष्ठ ३७८२

धुररसप्रायमाप्यं तत् स्नेहनप्रह्लादनक्लेदनबन्धनविष्य- न्दनकरमिति । उष्णतीक्ष्णसूक्ष्मरूक्षखरलघुविशदं रूपगुणबहुलमीषदम्ललवणं कटुकरसप्रायं विशेषतश्चोर्द्ध- गतिस्वभावमिति तैजसं तद्दहनपचनधारणतापनप्रका- शनप्रभावर्णकरमिति । सूक्ष्मरूक्षखरशिशिरलघुविशदं स्पर्शबहुलमीषत्तिक्तं विशेषतः कषायमिति वायवीयं तद्वैशद्यलाघवग्लपनविरूक्षणविचारणकरमिति । श्लक्ष्ण- सूक्ष्ममृदुव्यवायिविविक्तमव्यक्तरसं शब्दबहुलमाकाशीयं तन्मार्दवशौषिर्य्यलाघवकरमिति” । द्रव्यशुद्धि स्त्री ६ त० । द्रव्याणां प्रक्षालनादिना मलादेरपन- यने । द्रव्यविशेषस्य शुद्धिभेदा ३७६ पृष्ठादौ दृश्याः “प्रेतशुद्धिं प्रवक्ष्यामि द्रव्यशुद्धिं तथैव च” मनुः द्रष्टव्य त्रि० दृश--तव्य । साक्षात्कर्त्तव्ये “आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतृव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः” वृ० उ० । द्रष्टृ त्रि० दृश--तृच् । १ दर्शके २ साक्षात्कारके ३ प्रकाशके च “नान्योतोऽस्तिद्रष्टा” श्रुतिः “द्रष्टारोव्यवहाराणां साक्षिणश्च तएव हि” याज्ञ० । “दृश्यद्रष्टृसंयोगो हेयहेतुः” योगसू० “चक्षुर्जन्यमनोवृत्तिश्चिद्युक्ता रूपभा- सिका । दृष्टिरित्युच्यते द्रष्टा दृष्टिकर्त्तेति चोच्यते शब्दा- थचि० धृतवाक्यम् । सांख्यमते यथा पुरुषस्य द्रष्टृत्वं तथा सां० सू० निरणायि यथा “द्रष्टृत्वादिरात्मनः करणत्वमिन्द्रियाणाम्” द्रष्टृ- त्वादिपञ्चकं वक्तृत्वादिपञ्चकं सङ्कल्पयितृत्वं चात्मनः पुरुषस्य, दर्शनादिवृत्तौ करणत्व त्विन्द्रियाणामित्यर्थः । ननु द्रष्टृत्वश्रोतृत्वादिकं कदाचिदनुभवे पर्यवसानात् पुरुषस्याविकारिणोऽपि घटतां वक्तृतादिकं क्रियामात्रं तत्कथं कूटस्थस्य घटतामिति चेन्न अयस्कान्तवत् सान्निध्यमात्रेण दर्शनादिवृत्तिकर्तृत्वस्यैवात्र द्रष्टृत्वादि- शब्दार्थत्वात् । यथा हि महाराजः स्वयमव्याप्रिय- माणोऽपि सैन्येन करणेन योद्धा भवत्याज्ञामात्रेण प्रे- रकत्वात् तथा कूटस्थारपि पुरुषश्चक्षुराद्यखिलकरणै- र्दष्टा वक्ता सङ्कल्पयिता चत्येवमादिर्भवति संयोगा- ख्यसान्निध्यमात्रेणैव तेषां प्रेरकत्वादयस्कान्तमणिवदिति । कर्तृत्वं चात्र कारकचक्रप्रयोक्तृत्वं करणत्वं क्रिया- हेतुव्यापारवत्त्वं तत्साधकतमत्वं वा कुठारादिवत् । यत् तु शास्त्रेषु पुरुषे दर्शनादिकर्तृत्वं निषिध्यते तदनु- कूलकृतिमत्त्वं तत्तत्क्रियावत्त्वं वा । तथा चोक्तम् “अत आत्मनि कर्तृत्वमकर्तृत्वं च संस्थितम् । निरि-

च्छत्वादकर्त्तासौ कर्त्ता सन्निधिमात्रतः” इति अतएव कारकचक्रप्रयोक्तृताशक्तेरात्मस्वरूपतया द्रष्टृत्ववक्तृत्वा- दिकमात्मनो नित्यमिति श्रूयते । “न द्रष्टुर्द्दृष्टेर्विपरि- लोपो विद्यते न श्रोतुःश्रुतेर्विपरिलोपो विद्यत इत्या- दिनेति” । ननु प्रमाणविभागे प्रत्यक्षादिवृत्तीनामेव करणत्वमुक्तमत्र कथमिन्द्रियस्योच्यत इति चेन्न अत्र दर्शनादिरूपासु चक्षुरादिद्वारकबुद्धिवृत्तिष्वेवेन्द्रियाणां करणत्ववचनात् । तत्र पुरुषनिष्ठे बोधाख्यफले वृत्तीनां करणत्वस्योक्तत्वादिति” प्र० भाष्यम् । सा० का० तत्त्वकौमुद्योस्तथैव व्यवस्थापितं यथा “तस्माच्च विषर्यासात्सिद्धं साक्षित्वमस्य पुरुषस्य । कैवल्यं माध्यस्थ्यं द्रष्टृत्वमर्थिभावश्च “तत्र चेतनत्वेन अविषयत्वेन च साक्षित्वद्रष्टृत्वे दर्शिते चेतनोहि द्रष्टा भवति नाचेतनः । साक्षी च दर्शितविषयो भवति यस्मै प्रदर्श्यते विषयः स साक्षी यथा हि लोके अर्थिप्रत्य- र्थिनौ विवादविषयं साक्षिणे दर्शयतः एवं प्रकृतिरपि स्वचरितं विषयं पुरुषाय दर्शयतीति पुरुषः साक्षी । न चाचेतनोविषयो वा शक्योविषयं दर्शयितुमिति चैतन्यादविषयत्वाच्च भवति साक्षी अतएव द्रष्टापि भवति” त० कौ० न्यायमते च दर्शनादिज्ञानाश्रयत्वादात्मनोद्रष्टृत्वं सुव्यक्तमिति भेदः । द्रह पु० ह्रद + पृषो० । अगाधजले ह्रदे हेमच० । द्रह्यत् त्रि० दृंह--शतृ वेदे निपा० । दृढ़ीकुर्वति । “तृषत् सोमं पाहि दृह्यदिन्द्र!” ऋ० २ । ११ । १५ “दृह्यत् दृंहते रिदं रूपं दृढ़ीकुर्वत्” भा० । द्रा स्वप्ने पलायने अदा० अक० अनिट् । द्राति अद्रासीत् । दद्रौ पलायनं बहुलायासेन गतिः तत्र सक० । “मतयो- दस्म दद्रुः” ऋ० १ । ६२ । ११ । द्रापयति “एष वै तं द्रापयति यं दिद्रापयिषति” शत० ब्रा० ९ । १ । १ । २४ । अप + अपसरणे “अप द्राह्यवीरहः” अथ० ६ । १४ । ३ “माप द्रा- न्त्वरातयः” ६ । १२९ । १ नि + मेध्यानाड़ीसंयोगरूपनिद्रायाम् अक० । “तदा निदद्रावुपपल्वलं खगः” नैष० । प्र + प्रकर्षेण पलायने प्रद्राणः द्राक् अव्य० द्रा--बा० कु । द्रुते शीघ्रे झटितीत्यर्थे अमरः “द्राक्पर्यस्तकपालसम्पुटमिलदित्यादि” वीरच० “धनस्य द्राग्वियुक्तता” कामन्द० “साक्षात्कृति कृतिषु निरस्ता- नन्दमिन्द्रादिषु दाक” नैष० ९ स० ।

पृष्ठ ३७८३

द्राक्ष काङ्क्षायां भ्वा० पर० सक० सेट् इदित् । द्राङ्क्षति अद्रा- ङ्क्षीत् । दद्राङ्क्ष दद्राङ्क्षतुः । द्राक्षा स्त्री द्राक्षि--अ बा० नलोपः । मृद्वीकायां गोस्तन्यां (किसमिस) अमरः । “द्राक्षा पक्वा सरा शीता चक्षुष्या वृंहिणी गुरुः । स्वादुपाकरसा स्वर्या तुवरा सृष्टमूत्र- विट् । कोष्ठमारुतकृद् वृष्या कफपुष्टिरुचिप्रदा । हन्ति तृष्णाज्वरश्वासवातवातास्रकामलान् । कृच्छ्रास्रपित्तसम्मो- हदाहशोषमदात्ययान् । आमा साऽल्पगुणा गुर्वी सैवाम्ला रक्तपित्तकृत् । वृष्या स्याद् गोस्तनी द्राक्षा गुर्वी च कफपित्तहृत् । अवीजान्या स्वल्पतरा गोस्तनीसदृशी गुणैः । द्राक्षा पर्वतजा लघ्वी साऽम्ला श्लेष्माम्लपित्तकृत् । द्राक्षा पर्वतजा यादृक् तादृशी करमर्दिका” इति भावप्र० तस्याः फलम् अण् हरीत० लुप् । तत्फलेऽपि स्त्री । “द्राक्षे! द्रक्ष्यन्ति के त्वाममृत! मृतमसि” गीतगो० “आस्तीर्णाजिनरत्नासु द्राक्षाबलयभूमिषु” रघुः “पुन्ना- गतालीबहुलं द्राक्षारसघनं क्वचित्” हरिवं० ११४ अ० अप्राणिषष्ठ्यन्तात् परस्य द्राक्षाशब्दस्य तत्पुरुषे चूर्णा० आद्युदात्तता । प्रस्थशब्दे परे मालादित्वात् पूर्वपदमाद्यु- दात्तम् द्राक्षाप्रस्थः । यवा० मतोर्मस्य न वः । द्राक्षामान् द्राक्षाघृत न० द्राक्षामिश्रणेन पक्वं घृतम् । “पुराणसर्पिषः प्रस्थो द्राक्षार्द्धप्रस्थसाधितः । कामलागुल्मपाण्ड्वर्त्तिज्व- रमेहोदरापहः” चक्रदत्तोक्ते घृतभेदे द्राख शोषणे सक० अलमर्थे अक० भ्वा० पर० सेट् । द्राखति अद्राखीत् । ऋदित् णिचि चङि अदद्राखत् त । दद्राख अयं बधेऽपि । द्राघ आयासे शक्ता भ्रमे च भ्वा० पर० अक० सेट् । द्राघति अद्राघीत् । ऋदित् णिचि चङि अदद्राघत् त । दद्राघ केचित् अस्य इदित्त्वमपीच्छन्ति द्राङ्घति अद्राङ्घीत् । द्राघि नामधातुः दीर्घीकरणे दीर्घं करोति दीर्घ + कृतौ णिच्- द्राघादेशः सक० उभ० सेट् । द्राघयति ते अदिद्राघत् त । “द्राघयन्ति हि मे शोकं स्मर्यमाणागुणास्तव” भट्टिः द्राघिमन् पु० दीर्घस्य भावः इमनिच् द्राघादेशः । दीर्घत्वे “वासांसि च दाघिमवन्त्युदूहुः” भट्टिः “वर्षिमा च मे द्राघिमा च मे” यजु० १८ । ४ द्राघिष्ठ त्रि० अतिशयेन दीर्घः इष्ठन् द्राघादेशः । अतिदीर्घे ईयसुन् द्राघीयस् तत्रार्थे त्रि० स्त्रियां ङीप् । द्राघिमन् पु० द्राघिमन् + वेदे पृषो० इकारस्याकारः । दीर्घत्वे “दोघं द्राषम्ना सुरभि भूरस्मे” ऋ० १० । ७० । ४ तृतीया- स्थाने आच् अनोऽल्लोपे रूपसिद्धिः द्राघम्ना द्राघिम्ना इत्यर्थः ।

द्राड विभेदे भ्वा० आ० सक० सेट् । द्राड़ते अद्नाडिष्ट । दद्राडे द्राण त्रि० द्रा--कर्त्तरि क्त तस्य नः । १ सुप्ते २ पलायिते च । भावे क्त । ३ स्वप्ने पलायने च न० अमरः । द्राप पु० द्रा--णिच्--पुक् अच् । १ पङ्के २ आकाशे ३ कपर्दिनि ४ मूर्खे च शब्दकल्पतरुः । द्रापि त्रि० द्रापयति कुत्सितां गतिं प्रापयति पापिनम् द्रा--णिच् पुक् इन् । कुत्सितगतिप्रापके रुद्रे “द्रापे! अन्धसन्तते! दरिद्र! नीललोहित!” यजु० १६ । ४७ । २ कवचेच “विद्रद्द्रापिं हिरण्ययं वरुणो वस्त निर्णि- जम्” ऋ० १ । २५ । १३ “द्रापिं कवचम्” भा० द्रामिल पु० द्रमिलो देशोऽभिजनोऽस्य अण् । १ चाणक्ये हेमच० २ पित्रादिक्रमेण तद्देशवासिनि त्रि० बहुत्वे अणो लुक् । द्रमिलाः । द्राव पु० द्रु--गतौ स्रुतौ भावे घञ् । १ गतौ २ द्रवणे ३ अनुतापे च । द्रावक पु० द्रवति चन्द्रकरसम्पर्कात् द्रु--ण्वुल् । १ चन्द्रकान्त- मणौ २ विदग्धे ३ मोषके च मेदि० । ४ षिड्गे जारे शब्द- माला । द्रावयति द्रु--णिच् ण्वुल् । ५ ट्रवकारके ६ हृदयग्राहिणि त्रि० धरणिः । ७ रसभेदे टङ्कने पु० शब्द- माला । ८ लालायां स्त्री टापि अत इत्त्वम् शब्दरत्ना० ९ प्लीहाद्यौषधभेदे पु० । ०१ सिक्थके न० राजनि० । द्रावककन्द पु० द्रावकः कन्दोऽस्य । तैलकन्दे राजनि० । द्रावकर न० द्रावं द्रवं करोति स्वर्णादिकं स्वसम्पर्केण कृ--ताच्छील्ये ट । श्वेतटङ्कने राजनि० अण् । द्रावकार द्रवकारके त्रि० । द्रावण न० द्रावयति जलमलं स्वसंयोगात् द्रु--णिच् युच् । १ कतकफले (निर्माल्य) रत्नमाला । २ पलायनकारके त्रि० । “त्रैलोक्यद्रावणं क्रूरं दुराचारं महाबलम्” (रावणम्) हरिवं० ४ अ० । द्रावयित्नु, त्रि० द्रु--णिच्--इत्नुच् त्नुकरणेनैवेटिरूपसिद्धौ इत्नुच्करणं बा० अन्योभ्यापि इत्नुच् भवतीति ज्ञापितम् । द्रावणशीले “सूर्यस्येव रश्मयो द्रावयित्नवः” ऋ० ९ । ६९ । ६ । द्राविड त्रि० द्रविडोदेशीऽभिजनोऽस्य अण् । पित्रादिक्रमेण द्रविडदेशवासिनि । बहुषु अणो लुक् । द्रविडाः क्वचिदार्षे न लुक् । “कर्णाटाश्चैव तैलङ्गा गुर्जरा राष्ट्रवासिनः । आन्ध्राश्च द्राविडाः पञ्च विन्ध्यदक्षिणवासिनः” स्कन्दपु० ।

पृष्ठ ३७८४

द्राविडक न० द्रविडे भयः अण् संज्ञायां कन् । १ विड्लवणे (ज्जियतषष्ठी) ख्याते २ वेधमुख्यके पु० अमरः । द्राविड़भूतिक पु० द्राविडी भूतिरुत्पत्तिर्यस्य कप् । विड्- लवणे शब्दरत्ना० । द्राविडी स्त्री द्रविडे भवा अण् ङीप् । एलायां राजनि० । द्राह जागरे भ्वा० आत्म० अक० सेट् । द्राहते अद्राहिष्ट दद्राहे ऋदित् णिच् चङि अदद्राहत् त । द्राह्यायण पु० द्रहस्यर्षेर्गोत्रापत्यं युवा यङ्यूनि फक् । सामगानां कल्पसूत्रकारके ऋषिभेदे । द्रु गतौ भ्वा० पर० सक० अनिट् । द्रवति स्वार्थे चङ् अदुद्रवत् । णिचि चङि तु अदि(दु)द्रवत् त । दुद्रवे । गतिश्चेह संयोगानुकूलव्यापारः द्रवद्रव्याणां दूरप्रसरण- रूपं स्यन्दनं च “द्रवत्वात् स्यन्दनम्” कणा० सूत्रम् “स्यन्दनं द्रव्यत्वादसमवायिकारणादुत्पद्यते । तथा हि पतितानामपां विन्दूर्ना परस्परं संयोगेन महत् जलस्रोतोयज्जायते तस्य यत् स्यन्दनं दूरप्रसरणं तत् द्रवत्वादसमवायिकारणादुत्पद्यते गुरुत्वान्निमित्तकारणाद- प्सु समवायिकारणेषु” उप० वृत्तिः णिचः सनि दि(दु)- द्रावयिषति । तत्र गतौ “समुद्रमेवाभिमुखा द्रवन्ति” गीता “ततः किरीटी सहसा पाञ्चालान् समरेऽद्रवत्” भा० आ० ५४ ७८ श्लो० “तं दुद्रावाद्रिणा कपिः” भट्टिः द्रु अनुतापे स्वा० पर० सक० अनिट् । द्रुणोति अद्रौषीत् । बध च “स भस्मसात् चकारारीन् दुद्राव च कृतान्तवत्” भट्टिः । द्रु पु० द्रवत्यूर्द्धं द्रु--बा० डु । १ वृक्षे २ शाखायाञ्च । ३ गतौ स्त्री । “अदादीताथ षड्भागं द्रुमांसमधुसर्पिषाम्” मनुः द्रुघणः । ४ वृक्षविकारे न० “द्रुण इद्भूतिमूदिम” ऋ० १ । १६१ । १ “द्रुणो द्रुमविकारस्य” भा० विकारे प्रकृति- शब्दः ततश्च तत्रस्थः तच्छब्द इति च तत्र न्यायोक्तिः । ५ द्रवयुक्ते त्रि० । “द्रुणा सधस्थमासदत्” ऋ० ९ । १ । २ “द्रुणा द्रोणकलसेन” भा० तत्र पुस्त्वमपि “आ तू षिञ्च हरिनीं द्रोरुपस्थे” ऋ० १० । १०१ । १० “द्रोर्द्रुमविका- रस्य” भा० द्रुकिलिम न० किलति किल--श्वैत्यक्रीड़नयोः बा० किमच् । कर्म० । देवदारुवृक्षे अमरः । द्रुघण पु० द्रुः वृक्षः ससारगतिर्वा हन्यतेऽनेन द्रु--हन करणे अप् घनादेशो णत्वञ्च । १ मुद्गरे लौहमुद्गरे सूत्र- घारादीनां मुद्गराकारे लौहमयास्त्रभेदे २ कुठारे ३ ब्रह्मणि च मेदि० ४ भूमिचम्पकेशब्दचान्द्रका पूर्वपदात् संज्ञाया-

मिति णत्वे विहिते शब्दकल्पद्रुमे दन्त्यमध्यतोक्तिः प्रामादिकी ५ द्रुममये घने च “काष्ठाया मध्ये द्रुघणं शयानम्” ऋ० १० । १०२ । ९ “द्रुघणं द्रुममयघणम्” भा० छान्दसोऽसंज्ञात्वेऽपि णत्वम् । द्रुड मज्जने तु० कु० पर० सक० सेट् । द्रुडति अद्रोडीत् । दुद्रोड । द्रुडः । द्रुण कुटिलीभवने तु० पर० अक० सेट् कुटादि । द्रुणति अद्रुणीत् । दुद्रोण । गतौ कुटिलीचरणे हिंसा- याञ्च सक० पा० । द्रुण न० द्रुणति हिनस्ति कुटिलीभवति वा द्रुण--क । धनुषि २ खड़्गे च हेमच० ३ वृश्चिके ४ भृङ्गे च पुंस्त्री० स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । ५ पिशुने त्रि० शब्दमाला । द्रुणस त्रि० द्रुरिव दीर्घा नासिकाऽस्य अच् समा० नसादेशः पूर्वपदात् संज्ञायां णत्वम् । दीर्घनासायुक्ते शब्दस्तोमे द्रुणस् इति हलन्ततोक्तिः मुद्रादोषात् । द्रुणह पु० द्रुणं खड्गं जहाति स्वावकाशस्थानतोऽप- सारणात् हा--क । खड्गपिधाने हारा० । द्रुणा स्त्री द्रुण्यते कुटिलीक्रियतेऽनया द्रु--घञर्थे क । ज्यायां मौर्व्याम् हेमच० । द्रुणि स्त्री द्रोणी--पृषो० । १ द्रोण्यां भरतः वा ङीप् । २ कर्ण- जलौकसि ३ कच्छप्यां ५ काष्ठाम्बुवाहिन्याञ्च भरतः । द्रुत त्रि० द्रु--क्त । १ जातद्रवे घृतसुवर्णादौ “द्रुतं द्रुतं वह्निसमागतं गतम्” भट्टिः “द्रुतशातकुम्भनिभमंशुमतः” माघः । २ शीघ्रे न० ३ शीघ्रतायुक्ते त्रि० । “ससम्भ्रमेन्द्र- द्रुतपातितार्गलाः” काव्यप्र० “द्रुतपदमिति मा वयस्य! यासीः” माघः । ४ विडाले मेदि० द्रुतपद न० द्रुतं शीघ्रगामि पदम् । १ शीघ्रगामिपदे । ६ ब० । २ तद्युक्ते त्रि० । “द्रुतपदं भवति नभनयाश्चेत्” वृत्तर- उक्ते द्वादशाक्षरपादके वर्णवृत्तभेदे । द्रुतमध्या स्त्री “भत्रयमोजगतं गुरुणी चेद् युजि च नजौ ज्ययुतौ द्रुतमध्या” छन्दो० उक्ते अर्द्धसमाख्ये वर्णवृ- त्तभेदे । द्रुतविलम्बित न० “द्रुतविलम्बितमाह नभौ भरौ” वृत्तर० उक्ते द्वादशाक्षरपादके १ वर्णवृत्तभेदे “किञ्चित् द्रुतञ्च विलम्बितञ्च किञ्चित् । २ किञ्चिच्छीघ्रे किञ्चिद्विलम्बिते च “तरणिजा पुलिने नववल्लवीपरिषदा सह केलि- कुतूहलात् । द्रुतविलम्बितचारुविहारिणं हरिम हं हृदयेन सदा वहे” । छन्दोमञ्जरी । द्रुति स्त्री द्रु--भावे क्तिन । १ दवे २ नतौ च ।

पृष्ठ ३७८५

द्रुनख पु० द्रीर्नख इव न संज्ञात्वेऽपि णत्वम् । १ कण्टके त्रिका० द्रुपद पु० पञ्चालानामधिपे यज्ञसेनापरनामके नृपभेदे “गच्छताद्यैव पाञ्चालान् द्रुपदस्य निवेशने । स्वयंवरो महांस्तत्र भविता सुमहाधनः । एवमुक्ताः प्रयातास्ते पाण्डवा जनमेजय! । राज्ञा दक्षिणपाञ्चालान् द्रुपदे- नाभिरक्षितान्” भा० आः १८४ अ० स च मरुद्गणांशा- ज्जातः यथाह भा० आ० ६७ अ० “सात्यकिः सत्यसन्ध्यश्च योऽसौ वृष्णिकुलोद्भवः । पक्षात् स जज्ञे मरुतां देवाना मरिमर्दनः । द्रुपदश्चापि राजर्षिस्तत एवाभवद्ग- णात् । मानुषे नृपलोकेऽस्मिन् सर्वशस्त्रभृतांवरः” स च भरद्वाजसखस्य पृषतनृपस्य पुत्रः यथोक्तं भा० आ० १३० अ० “भरद्वाजसखा चासीत् पृषतो नाम पार्थिवः । तस्यापि द्रुपदो० नाम तदा समभवत् सुतः । स नित्यमाश्रमं गत्वा द्रोणेन सह पार्थिवः । चिक्री- डाध्ययनञ्चैव चकार क्षत्रियर्षभः । ततो व्यतीते पृषते स राजा द्रुपदोऽभवत् । पाञ्चालेषु महाबाहुरुत्तरेषु नरेश्वर!” तस्य द्रोणेन वालसख्येऽपि पश्चात् वैरं जातं यथोक्तं भा० आ० १३१ अ० “ततो द्रुपदमासाद्य भारद्वाजः प्रतापवान् । अब्रवीत् पार्थिवं राजन्! सखायं विद्धि मामिह । इत्येवमुक्तः सख्या स प्रीतिपूर्वं जनेश्वरः । भारद्वाजेन पाञ्चाल्यो नामृष्यत वचोऽस्य तत् । सक्रोधामर्षजिह्मभ्रूः कषायीकृतलोचनः । ऐश्वर्यमद- सम्पन्नो द्रोणं राजाऽब्रवीदिदम् । द्रुपद उवाच । अकृ तेयं तव प्रज्ञा ब्रह्मन्नातिसमञ्जसी । यन्मां व्रवीषि प्रसभं सखा तेऽहमिति द्विज । न हि राज्ञामुदीर्णा- नामेवं भूतैर्नरैः क्वचित् । सख्यं भवति मन्दात्मन्! श्रिया हीनैर्धनच्युतैः । सौहृदं मे त्वया ह्यासीत् पूर्वं सामर्थ्यबन्धनम् । न सख्यमजरं लोके हृदि तिष्ठति कस्यचित् । कालोह्येनं विहरति क्रोधो वैनं हरत्युत । मैवं जीर्णमुपास्स्वं त्वं सख्यं भवत्यपाकृधि । आसीत् सख्यं द्विजश्रेष्ठ! त्वया मेऽर्थनिबन्धनम् । दरिद्रो न वसुमतो नाविद्वान् विदुषः सखा । न शूरस्य सखा क्लीवः सखिपूर्वं किमिष्यते । ययोरेव समं वित्तं ययोरेव समं श्रुतम् । तयोर्विवाहः सख्यञ्च न तु पुष्ट विपुष्टयोः । नाश्रोत्रियः श्रोत्रियस्य नारथी रथिनः सखा । नाराजा पार्थिवस्यापि सखिपूर्वं किमिष्यते । वैशम्पायन उवाच । द्रुपदेनैवमुक्तस्तु भारद्वाजः प्रताप- वान् । मुहूर्तं चिन्तयित्वा तु मन्युनाऽभिपरिप्लुतः ।

स विनिश्चित्य मनसा पाञ्चाल्यं प्रति बुद्धिमान् । जगाम कुरुमुख्यानां नगरं नागसाह्वयम्” द्रोणश्चार्जुनादीन् शिष्यान् कृत्वा तद्द्वारा द्रुपदं पराजित्य वशमानाय्य राज्यार्द्धहरणपूर्वकं द्रुपदेन पुनः सख्यं यथास्थित- मकरोत् यथाह भा० आ० १३९ अ० “ते यज्ञसेनं द्रुपदं गृहीत्वा रणमूर्द्धनि । उपाजह्रुः सहामात्यं द्रोणाय भरतर्षभ! । भग्नदर्पं हृतधनं तं तथा बशमागतम् । स वैरं मनसा ध्यात्वा द्रोणो द्रुपदमव्रवीत् । विमृद्य तरसा राष्ट्रं पुरन्ते मृदितो मया । प्राप्य जीवं रिपुवशं सखिपूर्वं किमिष्यते । एवमुक्त्वा प्रहस्यैवं किञ्चित् स पुनरब्रवीत् । मा भैः प्राणभयाद्वीर! क्षमिणो ब्राह्मणा वयम् । आश्रमे क्रीडितं यत्तु त्वया बाल्ये मया सह । तेन संवर्द्धितः स्नेहः प्रीतिश्च क्षत्रियर्षभ! । प्रार्थयेयं त्वया सख्यं पुनरेव जनाधिप! । वरं ददामि ते राजन्! राज्यस्यार्द्धमवाप्नु हि । अराजा किल नो राज्ञः सखा भवितुमर्हति । अतः प्रयतितं राज्ये यज्ञसेन! मया तव । राजासि दक्षिणे कूले भागीरथ्याहमुत्तरे । सखायं मां विजानीहि पाञ्चाल! यदि मन्यसे । द्रुपद उवाच । अनाश्चर्यमिदं ब्रह्मन्! विक्रान्तेषु महात्मसु । प्रीये त्वयाहं त्वत्तश्च प्रीतिमिच्छामि शाथतीम् । वैशम्पायन उवाच । एवमुक्तः स तं द्रोणो मोक्षयाभास भारत! । सत्कृत्य चैनं प्रीतात्मा राज्यार्द्धं प्रत्यपादयत् । माकन्दीमथ गङ्गायास्तीरे जनपदायुताम् । सोऽध्यावसद्दीन- मनाः काम्पिल्यञ्च पुरोत्तमम् । दक्षिणांश्चापि पाञ्चा- लान् यावच्चर्मण्वतीं नदीम् । द्रोणेन चैवं द्रुपदः परिभूयाथ पालितः । क्षात्रेण च बलेनास्य नापश्यत् स पराजयम् । हीनं विदित्वा चात्मानं व्राह्मेण स बलेन तु । पुत्रजन्म परीप्सन् वै पृथिवीमन्वसञ्चरत् । अहिंच्छत्रञ्च विषयं द्रोणः समभिपद्यत । एवं राजन्न हिच्छत्रा पुरी जनपदायुता । युधि निर्जित्य पार्थेन द्रोणाय प्रतिपादिता” ६ त० । २ द्रोःकाष्ठस्य देशभेदे “आदित्यं द्रुपदेषु वद्धम्” ऋ० १ । २४ । १३ “द्रोः काष्ठस्य पदेषु यूपस्य प्रदेशविशेषेषु” भा० द्रुमयं काष्ठभयं पदम् । ३ काष्ठपादुकायाम् “द्रुपदादिव मुमुचानः” यजु० २० । २० “द्रुस्तरुस्तन्मयं पदं पादुका तस्मात् मुमुचानः पृथग्- भवन् । यथा पादुकादोषैरसम्बद्धोभवति” वेददी० द्रुपदं तच्छब्दोऽस्त्यस्थामृचि अच् । ४ द्रुपदशब्दयुक्तायामृचि स्त्री “गायत्र्यष्टसहस्नं तु द्रुपदां वा शतं जपेत्”

पृष्ठ ३७८६

आ० त० । साच ऋक् “द्रुपदादिव मुमुचानः” इत्यादिका यजु० २० । २० “द्रुपदान्तु ततोजप्त्वा जलमादाय पाणिना” काशी० ३५ अ० द्रुपदात्मज पु० ६ त० । १ द्रुपदस्य राज्ञो नन्दने शिखण्डिनि २ धृष्टद्युम्ने ३ याज्ञसेन्यां स्त्री । शिखण्डी च स्त्रीरूपेण पूर्यं जातः पश्चात् स्थूणयक्षवरेण पुंस्त्वमाप तत्कथा भा० उद्यो० १९२ । ९३ अ० दृश्या “रवमेव महाराज! स्त्रीपुमान् द्रुपदात्मजः । स सम्भूतः कुरुश्रेष्ठ! शिखण्डी भरतर्षभ!” इत्यन्त ग्रन्थे द्रुपदशब्दे दर्शिते द्रोणद्रुपदयो वैरे जाते तन्मूलनिर्वेदात् द्रुपदस्य द्रोणा- न्तकपुत्रेच्छया याजोपयाजाभ्यां यज्ञस्य करणे अग्निम- ध्यात् धृष्टद्युम्न कृष्णयोरुत्पत्तिकथा भा० आ० १६७ अ० “द्रोणाद्विशिष्टमासाद्य भवन्तं ब्रह्मवित्तमम् । द्रोणा- न्तकमहं पुत्रं लभेयं युधि दुर्जयम् । तत् कर्म कुरु मे याज! वितराम्यर्वुदं गवाम् । तथेत्युक्त्वा तु तं याजो याज्यार्थमुपकल्पयन् । गुर्वर्थ इति चाकाममुपयाजमचो- दयत् । याजो द्रोणविनाशाय प्रतिजज्ञे तथा च सः । ततस्तस्य नरेन्द्रस्य उपयाजो महातपाः । आचख्यौ कर्म वैतानं तदा पुत्रफलाय वै । स च पुत्रो महावीर्य्यो महातेजा महाबलः । दृष्यते यद्विधो राजन्! भविता ते तथाविधः । भारद्वाजस्य हन्तारं सोऽभिसन्धाय भूपतिः । आजह्रे तत्तथा सर्वं द्रुपदः कर्मसिद्धये । या जस्तु हवनस्यान्ते देवीमाज्ञापयत्तदा । प्रैहि मां राज्ञि पृषति! मिथुनं त्वामुपस्थितम् । राज्ञ्युवाच । अवलिप्त मुखं ब्रह्मन्! दिव्यान गन्धान् बिभर्म्मि च । सुतार्थे नोपलब्धास्मि तिष्ठ याज मम प्रिये । याज उवाच । याजेन श्रपितं हव्यमुपयाजाभिमन्त्रितम् । कथं कामं न सन्दध्यात् सा त्वं विप्रेहि तिष्ठ वा । ब्राह्मण उवाच । एवमुक्त्वा तु याजेन हुते हविषि सत्कृते । उत्तस्थौ पावकात्तस्मात् कुमारो देवसन्निभः । ज्वाला- वर्णो घोररूपः किरीटी वर्म्म चोत्तमम् । बिभ्रत सं० खड्गः सशरो धनुष्मान् विनदन्मुहुः । सोऽध्यारोह- द्रथवरं तेन च प्रययौ तदा । ततः प्रणेदुः पाञ्चालाः प्रहृष्टाः साधु साध्विति । हर्षाविष्टांस्ततश्चैतान्नेयं सेहे वसुन्धरा । भयापहो राजपुत्रः पाञ्चालानां यशस्करः । राज्ञः शोकापहो जात एष द्रोणबधाय वे । इत्युवाच महद्भूतमदृश्यं खेचरं तदा । कुमारी चापि पाञ्चाली येदीमध्यात् समुत्थिता । सुभगा दर्शनीयाङ्गी स्वसिता-

यतलोचना । श्यामा पद्मपलाशाक्षी नीलकुञ्चितमूर्द्धजा । ताम्रतुङ्गनखी सुभ्रूश्चारुपीनपयोधरा । मानुषं विग्रहं कृत्वा साक्षादमरवर्णिनी । नालोत्पलसमो गन्धो यस्याः क्रोशात् प्रधावति । या विभर्त्ति परं रूपं यस्या नास्त्यु- पमा भुवि । देवदानवयक्षाणामीप्सिता देवरूपिणी । ताञ्चापि जातां सुश्रोणीं वागुवाचाशरीरिणी । सर्वयो- षिद्वरा कृष्णा निनीषुः क्षत्त्रियान् क्षयम् । सुरकार्य्य- मियं काले करिष्यति सुमध्यमा । अस्या हेतोः कौरवाणां महदुत्पत्स्यते भयम् । तं श्रुत्वा सर्वपाञ्चालाः प्रणेदुः सिंहसङ्घवत् । न चैतान् हर्षसम्पूर्णानियं सेहे वसुन्धरा । तौ दृष्ट्वा पार्षती याजं प्रपेदे वै सुता- र्थिनी । न वै मदन्यां जननीं जानीयातामिमाविति । तथेत्युवाच तां याजो राज्ञः प्रियचिकीर्षया । तयोश्च नामनी चक्रुर्द्विजाः सम्पूर्णमानसाः । धृष्टत्वादतिधृष्णु- त्वाद्द्युम्नादुत्सम्भवादपि । धृष्टद्युम्नः कुमारोऽयं द्रुप- दस्य भवत्विति । कृष्णेत्येवाब्रुवन् कृष्णां कृष्णाभूत् सा हि वर्णतः । तथा तन्मिथुनं जज्ञे द्रुपदस्य महामखे । धृष्टद्युम्नन्तु पाञ्चाल्यमानीय स्वं निवेशनम् । उपाकरो- दस्त्रहेतोर्भारद्वाजः प्रतापवान् । अमोक्षणीयं दैवं हि भावि मत्वा महामतिः । तथा तत् कृतवान् द्रोण आत्मकीर्त्त्यनुरक्षणात्” । द्रुपदसुतादयोऽप्यत्र । द्रुपदी स्त्री द्रुरिव दीर्घः पादोऽस्याः कुम्भपद्या० ङीषि पद्भावः । द्रुमतुल्यपादयुक्तायां स्त्रियाम् । द्रुपदादित्य पु० काशीस्थे द्रौपद्याः स्थापिते आदित्यलिङ्ग- भेदे तदाविर्भवकथा काशीख० ४९ अ० “आकर्णय मुने । पूर्वं पञ्चवक्त्रो हरेः स्वयम् । पृथिव्यां पञ्चधा भूत्वा प्रादुरासीज्जगद्धितः । उमापि च जगद्धात्री द्रुपदस्य महीभुजः । यजतो वह्निकुण्डाच्च पादुश्चक्रेऽतिसुन्दरी । पञ्चापि पाण्डुतनयाः साक्षाद्रुद्र- वपुर्द्धराः । अवतेरुरिह स्वर्गाद् दुष्टसंहारकारिणः । नारायणोऽपि कृष्णत्वं प्राप्य तत्साहचर्य्यकृत् । दुर्वृत्त- वृत्तशमनः सद्वृत्तस्थितिकारकः । प्रतपन्तः पृथिव्यान्ते पार्थाश्चेरुः पृथक् पृथक् । उदयानुदयौ तस्मिन् सम्पदां विपदामपि । कदाचित्ते महावीरा भ्रातृव्यप्रति- पादिताम् । विपत्तिमाप्य महतीं बभूवुः काननौकसः । पाञ्चाल्यपि च तत्पत्री पतिव्यसनकर्षिता । घर्म्मज्ञा प्राप्य तन्वङ्गी व्रध्नमाराधयद्भृशम् । आराधितोऽथ सविता तया द्रुपदन्यया । सदर्वीं सपिधानाञ्च

पृष्ठ ३७८७

स्थालिकामक्षयान्ददौ । उवाच च प्रसन्नात्मा भास्करो द्रुपदात्मजाम् । आराधयन्तीं भावेन सर्वत्र शुचिमान- साम् । स्थाल्यैतया महाभागे! यावन्तोन्नार्थिनोजनाः । तावन्तस्तृप्तिमाप्स्यन्ति यावच्च त्वं न भोक्ष्यसे । भुक्तायां त्वयि रिक्तैषा पूर्णभक्ता भविष्यति । रसवद्व्यञ्जननिधिं- रिच्छाभक्ष्यप्रदायिनी । इत्थं वरस्तया लब्धः काश्या- मादित्यतो सुने! । अपरश्च वरो दत्तस्तस्यै देवेन भास्वता । रविरुवाच । विश्वेशाद्दक्षिणे भागे यो मां त्वत्पुरत- स्थितम् । आराधयिष्यति नरः क्षुद्बाधा तस्य नश्यति । अन्यश्च मे वरो दत्तो विश्वेशेन पतिव्रते! । तपसा परितुष्टेन तं निशामय वच्मि ते । प्राग्रवे! त्वां समाराध्य यो मां द्रक्ष्यति मानवः । तस्य त्वं दुःखतिमिरमपा- नुद निजैः करैः । अतो धर्मप्रिये! नित्यं प्राप्य विश्वे- श्वराद्वरम् । काशीस्थितानां जन्तूनां नाशयाम्यघ सञ्जयम् । ये मामत्र भजिष्यन्ति मानवाः श्रद्धयान्विताः । त्वद्वरोद्यतपाणिञ्च तेषां दास्यामि चिन्तितम् । भवतीं मत्सभीपस्थां युधिष्ठिरपतिव्रताम् । विश्वेशाद्दक्षिणे भागे दण्डपाणेः समीपतः । येऽर्च्चयिष्यन्ति भावेन पुरुषा वा स्त्रियोऽपि वा । तेषां कदाचिन्नो भावि भयं प्रिय- वियोगजाम् । न व्याधिजं भयं क्वापि न क्षुत्तृट्श्लेष्म- सम्भवम् । द्रौपदीक्षणतः काश्यां तव धर्मप्रियेऽनघे! । इति दत्त्वा वरान्देव आदित्यः सर्वदः सताम् । शम्भुमा- राधयामास धर्मं द्रौपद्युपाययौ । आदित्यस्य कथामेतां द्रौपद्याराधितस्य वै । यः श्रोष्यति नरो भक्त्या तस्यै- नः कथमेध्यति । स्कन्द उवाच । द्रौपदादित्यमाहात्म्यं संक्षेपात् कथितं मया । मयूखादित्यमाहात्म्यं शृण्वि दानीं घटोद्भव!” “चतुर्थो द्रुपदादित्यः” काशीख० ४६ अ० द्रौपदादित्योऽप्यत्र । “इदानीं द्रौपदादित्यं कथयिष्यामि तेऽनघ” तत्र । द्रुम पु० द्रुः शाखास्त्यस्य म । १ वृक्षे अमरः । २ पारिजाते ३ कुवेरे च मेदि० । “बद्धप्रल्लवपुटाञ्जलिं द्रुमम्” रघुः । “तस्य तद्वर्द्धते नित्यं सिच्यमान इव द्रुमः” मनुः ४ किम्पुरुषाधीशभेदे “द्रुमः किम्पुरुषेशश्च उपास्ते धनदेश्वरम्” भा० स० ४१० श्लो० “किंपुरुषाधिराज्यमिव मुनिजनगृहीतजलकलशपरिषिच्यमानद्रुमम्” काद० कृष्णमहिलायां रुक्मिण्यां जाते ५ पुत्रभेदे “प्रद्युम्नः प्रथमं जज्ञे शंवरान्तकरः सुतः । द्वितीयश्चारुदेष्णश्च वृष्णि- सिंहो महारथः । चारुभद्रश्चारुगर्भः सुदंष्ट्रो द्रुम एव

च” हरिवं० १६२ अ० । शिविनामदैत्यांशजाते द्वापरयुगीये ६ नृपभेदे “यस्तु राजञ्छिविर्नाम दैत्येशः परिकीर्तितः । द्रुम इत्यभिविख्यातः स आसीद्भुवि पार्थिवः” भा० आ० ६७ अ० प्राचीने नृपवरभेदे “उशीनरः शतरथः कङ्को दुलिदुहो द्रुमः” भा० आ० १ अ० प्राचीननृपोक्तौ । द्रुमनख पु० द्रुमस्य नख इव संज्ञात्वेऽपि न णत्वम् । कण्टके शब्दरत्ना० । द्रुममय पु० नि० । द्रुम + विकारे मयट् । वृक्षविकारे यूपादौ द्रुममर पु० द्रुमोम्रियतेऽनेन मृ--करणे अप् । कण्टके हारा० । द्रुमव्याधि पु० द्रुमस्य व्याधिरिव । द्रुमामये १ लाक्षायाम् राजनि० । ६ त० । २ वृक्षरोगे च द्रुमशीर्ष न० द्रुमस्य शीर्षमिव शीर्षमग्रमस्य । वृक्षतुल्या- ग्रयुक्ते कुट्टिमभेदे “कपिशीर्षं द्रुमशीर्षं तथा चाखोट शीर्षकम् । इति कुट्टिमभेदांः स्युः शाब्दिकैः समुदाहृताः” शब्दर० । ६ त० । २ वृक्षाग्रे न० । द्रुमश्रेष्ठ पु० द्रुमेषु श्रेष्ठः । १ प्रधानवृक्षे २ तालवृक्षे च शब्दार्थक० । द्रुमषण्ड न० द्रुमाणां समूहः द्रुम + षण्डच् । वृक्षसमूहे “जलेषु जलजैश्छन्नं स्थलेषु स्थलजैरपि । पङ्कजै र्द्रुम- षण्डैश्च सर्वतः प्रतिभूषितम्” हरिवं० ९७ अ० द्रुमसेन पु० राजभेदे सच गविठासुरांशाज्जातः द्वापरयुगीयो नृपभेदः “गधिष्ठस्तु महातेजा यः प्रख्यातो महासुरः । द्रुमसेन इति ख्यातः पृथिव्यां सोऽभवन्नृपः” भा० आ० ६७ अ० । द्रुमामय पु० द्रुमस्यामय इव । लाक्षायां अमरः । ६ त० । वृक्षस्य रोगे च । द्रुमारि पु० ६ त० । १ हस्तिनि गजे राजनि० २ वृक्षनाशकमात्रे च द्रुमाश्रय त्रि० द्रुम आश्रयो यस्य । १ वृक्षाश्रिते २ सरटे पुंस्त्री० राजनि० । स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । द्रुमिणी स्त्री द्रुमाणां समूहः खला० समूहे इनि ङीप् । वृक्षसमूहे । द्रुमेश्वर पु० द्रुमेषु ईश्वर इव श्रेष्ठत्वात् । १ तालवृक्षे शब्दार्थक० । २ द्रुमाणां श्रेष्ठे च “स्वर्गादिहानयित्वा च पारिजातं द्रुमेश्वरम्” हरिवं० १२६ अ० । ३ ओषधीशे चन्द्रे च द्रुमोत्पल पु० द्रुमे उत्पलमिव पुष्पमस्य । कर्णिकारवृक्षे अमरः द्रुम्म गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् निघण्टुः । द्रुम्मति अद्रु- म्मीत् दद्रुम्म । निघण्टौ द्रम्मेति पाठान्तरम् । द्रुवय पु० “द्रोश्च माने वयः” पा० द्रु + माने वय । माने अमरः । द्रुसल्लक पु० द्रुषु सल्लक इव । पियालवृक्षे शब्दर० ।

पृष्ठ ३७८८

द्रुह अनिष्टचिन्तने दिवा० पर० सक० वेट् । द्रुह्यति अद्रोहीत्- अध्रुक्षत् । द्रोहिता द्रोग्धा द्रोढा द्रोहिष्यति ध्रोक्ष्यति । ध्रुक् ध्रुट् । “क्रुधद्रुहेर्ष्यासूयार्थानां यं प्रति कोपः” पा० कोपविषयस्य सम्प्रदानता । शत्रवे द्रुह्यति । उपसृ- ष्टस्य तस्य सम्प्रदानस्य कर्मता भृत्यमभिद्रुह्यति । “न यजमानाय द्रुह्यति” शत० ब्रा० २ । ३ । ४ । ३८ । “मा द्रुमेभ्यो महाभाग! दीनोभ्यो द्रोग्धुमर्हसि!” भाग० ६ । ४ । ७ “नाभि द्रुह्यति भृत्येभ्यः” भाग० ४ । २० । ३ आर्षत्वात् न कर्मता । “मातरञ्चाभिद्रुह्यन्ति मनसा कर्मणा च ये” भा० शा० “भवांस्तानभिद्रुह्येत” कामन्दकी० अत्र तङ् असाधुः । द्रुह त्रि० द्रुह--क्विप् । द्रोहकारके मित्रध्रुक्ट् । द्रुह त्रि० द्रुह--कर्तरि क । १ द्रोहकारके “द्रुहा तन्वं गूहमाना” ऋ० ७ । १०४ । १७ । २ पुत्रे शब्दार्थकल्प० । पुत्रस्य वित्ताश या पितुरनिष्टचिन्तनस्य प्रायशः सम्भावनात् तथात्वम् । ३ दुहितरि स्त्री ङीष् शब्दार्थकल्प० । द्रुहण पु० द्रुं संसारगतिं हन्ति--हन अच् “पूर्वपदात् संज्ञायाम्” पा० णत्वम् । ब्रह्मणि । द्रुहणेन निर्वृत्तादि अरीणादि० वुञ् । द्रौहणक तन्निवृत्तादौ त्रि० । द्रुहिण पु० द्रुह्यति कामक्रोधादिभ्यो दुष्टेभ्यो वा द्रुह- बा० इनन् किच्च । चतुर्मुखे ब्रह्मणि अमरः “दुरा- लभा दानशीला द्राविणी द्रुहिणस्तुता” काशीख० २९ अ० गङ्गासहस्रनाम । २ विष्णौ च “महादेव! देवस्तुत! द्रुहिण! अनन्त! विश्वकर्मन् नस्तायस्वेति” हरिवं० २५९ अ० । द्रुह्य त्रि० शिवादिगणेद्रुह्येति पाठात् द्रुह--न ण्यत् किन्तु क्यप् । द्रोहविषये तस्यापत्यम् शिवा० अण् द्रौह्य तदपत्ये बहुषु यस्कादि० अणो लुक् । द्रुह्या इत्येव । द्रुह्यु पु० ययातेर्नृपस्य शर्मिष्ठायां जाते पुत्रभेदे तुर्वसुशब्दे दृश्यम् । तस्मै ययातिशापकथा “ययातिरुवाच “द्रुह्यो! त्वं प्रतिपद्यस्व वर्णरूपविनाशिनीम् । जरां वर्षसहस्रं मे यौवनं स्वन्ददस्व च । पूर्णे वर्षसहस्रे तु पुनर्दा- स्यामि यौवनम् । स्वं चादास्यामि भूयोऽहं पाप्मानं जरया सह । द्रुह्युरुवाच । न गजं न रथं नाश्वं जीर्णो भुङ्क्ते न च स्त्रियम् । वाग्भङ्गश्चास्य भवति तां जरां नाभिकामये । ययातिरुवाच । यत्त्वं मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि । तस्माद्रुह्यो! प्रियः कामो न ते सम्पत्स्यते क्वचित् । यत्राश्वरथमुख्यानामश्वानां स्याद्गतं न च । हस्तिनां पीठकानाञ्च गर्दभानान्तथैव च । वस्तानाञ्च गवाञ्चैव शिविकायास्तथैव च । उद्भुपप्लवस- न्तारो यत्र नित्यं भविष्यति । अराजभाजशब्दन्तं तत्र प्राप्स्यसि सान्वयः” भा० आ० ८४ अ० ।

द्रू गतौ बधे च स्वा० क्य्रा० च उ० सक० सेट् । द्रूणोति द्रूणुते द्रूणाति द्रूणीते अद्रावीत् अद्रविष्ट । दुद्राव । दुद्रविथ । द्रविता द्रविष्यति । द्रू पु० द्रू--क्विप् । हिरण्ये उज्ज्वद० । द्रूघण पु० द्रुघण + पृषो० दीर्घः । मुद्गरे द्विरूपकोषः । द्रूण पु० द्रू--हिंसायाम् बा० नक् । वृश्चिके शब्दार्थकल्प० । द्रेक स्वने उत्साहे च भ्वा० आत्म० अक० सेट् । द्रेकते अद्रे- किष्ट । ऋदित् णिचि चङि अदिद्रेकत् त । द्रेक्क पु० द्रेक्काण + पृषो० । द्रेक्काणे राशेस्तृतीयांशे । द्रेक्काण पु० “स्वपञ्चनवमानां ये राशीनामधिपा ग्रहाः । एते द्रेक्काणपाराशौ द्रेक्काणास्त्नय एव हि” ज्यो० त० उक्ते राशेस्तृतीयाभागे तदधिपाश्च उक्तदिशाज्ञेयाः । दृक्काणशब्दे दृश्यम् । द्रेश्य त्रि० दृश--कर्मणि क्यप् वेदे पृषो० । दृश्ये “यत्तद- द्रेश्यमग्राह्यमगोत्रमवर्णमचक्षुःश्रोत्रम्” मुण्डको० । “अद्रेश्यम् अदृश्यं सर्वेषां बुद्धीन्द्रियाणामगम्यमित्ये- तत् दृशेर्बहिःप्रस्थितस्य पञ्चेन्द्रियवाचकत्वात्” भा० द्रेष्काण पु० द्रेक्काण + पृषो० । द्रेकाणे राशेस्तृतीये भागे । द्रोघ त्रि० द्रुह्--कर्मणि घञ् बा० वेदे कुत्वम् । द्रोहविषये “हेषसा द्रोघमित्रान्” ऋ० १० । ८९ । १२ “द्रोघमित्रान् द्रुग्धानि मित्राणि यैः ते द्रोघमित्राः” भा० । करणे घञ् । द्रोहसूचकवाक्यादौ “द्रोघाय चिद्वचस आनवाय” ऋ० ६ । ६२ । ९ “द्रोघायातिद्रोहात्मकाय वचसे” मा० “द्रोघवाचस्ते निरृथं सचन्ताम्” ऋ० ७ । १०४ । १४ द्रोण पु० द्रोणः कलशः उत्पत्तिस्थानत्वेनास्त्यस्य अच् । भारद्वाजे कौरवाणां धनुर्वेदाचार्ये तदुत्पत्तिकथा “गङ्गाद्वारं प्रति महान् बभूव भगवान् ऋषिः । भरद्वाज इति ख्यातः सततं शंसितव्रतः । सोऽभिषेक्तु ततो गङ्गां पूर्वमेवागमन्नदीम् । महर्षिभिर्भरद्वाजो हविर्द्धाने चरन् पुरा । ददर्शाप्सरसां साक्षात् घृताची साप्लुतामृषिः । रूपयौवनसम्पन्नां मददृप्तां मदालसाम् । तस्याः पुनर्नदीतीरे वसनं पर्यवर्तत । व्यपकृष्टाम्बरां दृष्ट्वा तामृषिश्चकमे ततः । तत्र संसक्तमनसो भरद्वाजस्य धीमतः । ततोऽस्य रतश्चस्कन्द तदृषिर्द्रोण आदधे । ततः समभवद्द्रोणः कलशे तस्य धीमतः । अध्यगीष्ट स वेदांश्च वेदाङ्गानि च सर्वशः । अग्निवेशं महाभागं

पृष्ठ ३७८९

भारद्वाजः प्रतापवान् । प्रत्यपादयदाग्नेयमस्त्रमस्त्र विदां वरः । अग्नेस्तु जातः स मुनिस्ततो मरतस- त्तम! । भारद्वाजं तदाग्नेयं महास्त्रं प्रत्यपादयत्” भा० आ० १३० अ० । (डाँडकाक) २ दण्डकाके पुंस्त्री० स्त्रियां ङीष् मेदि० ३ वृश्चिके राजनि० । चतुःशतधनुः परिमिते ४ जलाशये “शतेन धनुर्भिः पुष्करिणी त्रिभिः दीर्घिका चतुर्भिद्रोणः” जला० त० । द्रुण--क द्रु--न किद्वा । ५ मेघनायकभेदे तदानयनादि ज्यो० त० यथा “त्रियुते शाकवर्षे तु चतुर्भिः शेषिते क्रमात् । आवर्तं विद्धि संवर्त्तं पुष्करं द्रोणमम्बुदम् । आवर्त्तो निर्जलो मेघः संवर्तश्चरणोदकः । पुष्करो दुष्करजलो द्रोणः शस्यप्रपूरकः” । “कोऽयमेवंविधे काले कालपाशस्थिते मयि । अनावृष्टिहते शस्ये द्रोणमेघ इवोत्थितः” मृच्छ० “केयमभ्युद्यते शस्त्रे मृत्युवक्त्रगते मयि । अनावृष्टिहते शस्ये द्रोणवृष्टिरिवागता” मृच्छ० (घलघचिया) ६ पुष्पप्रधाने वृक्षे । “ब्रह्मविष्णुशिवा- दीनां द्रोणपुष्पं सदा प्रियम्” दुगार्च्चाप्रयोगः । ७ आढके पु० न० ८ आढकचतुष्टये च (३२ सेर) “द्रोणस्तु खार्य्याः खलु षोडशांशः” लीला० उक्ते ९ खार्य्याः षोड़शभागे । आढकशब्दे ६५६ पृ० दृश्यम् । “धान्यद्रोणस्तु मासिकः” मनुः “दशद्रोणा भवेत् खारी कुम्भोऽपि द्रोण विंशतिः” १० उक्तमाने “अष्टमुष्टिर्भवेत् कुञ्चिः कुञ्चयोऽष्टौ तु पुष्कलम् । पुष्कलानि च चत्वारि आढकः परिकी र्तितः । चतुराढको भवेत् द्रोण इत्येतन्मानलक्षणम्” कल्पतरौ द्वासशप्रसृतिभिः कुड़वस्तच्चतुर्गुणोत्तरप्रस्था- ढकद्रोण इत्युक्तं कुडवचतुर्गुणादष्टाचत्वारिंशत्प्रसृ- तिभिः प्रस्थस्तच्चतुर्गुणाद्द्विनवत्यधिकशतेन प्रसृतिभि- राढकः । तच्चतुर्गुणादष्टषष्ठ्यधिकसप्तशतप्रसृतिभिर्द्रोणः” प्रा० त० रघु० । गोपथब्राह्मणञ्च “द्वात्रिंशत् पलिकं प्रस्थ- मुक्तं स्वयमथर्वणा । आढकस्तु चतुःप्रस्थश्चतुर्भिर्द्रोण आढकैः” एषां । कार्यविशेषे परिमाणभेदाव्यवस्थाप्याः । मानार्थे अयमर्द्धर्च्चादिः । ११ द्रुमे वृक्षमात्रे । द्रोणस्य गोत्रापत्यम् वा--फक् पक्षे इञ् । द्रौणायन द्रौणि तदपत्ये “अनादिरिह द्रोणः अश्वत्थाम्न्यनन्तरे तूपचारात्” सि० कौ० एतच्च पाणिनेर्द्रोणात् प्राचीनत्वस्थापनायोक्तं वस्तुतः कुर्वादि वृष्ण्यन्धकादीनां बहूलां पा० सूत्रे कीर्तनात् ततोऽर्वाचीनत्वं पाणिनेर्व्यक्तं प्रतिमाति सर्वत्रानादित्व कत्पने मानाभावात् इत्यवधारितं सरलाख्यव्याख्यानोप-

क्रमेऽस्माभिः “द्रौण्यस्त्रविप्लुष्टमिदं यदङ्गम” भाग० । कुशद्वीपस्थे १२ वर्षपर्वतभेदे “चतुर्थः पर्वतो द्रोणो यत्रौषध्यो महागिरौ । विशल्यकरणी चैव मृतसञ्जीवनी तथा” मत्स्यपु० १२१ अ० स्वार्थे क । द्रोणक तत्रार्थे । द्रोणकलश पुं० द्रोण इव कलशः । द्रुममये यज्ञपात्रभेदे “आहवनीयं गच्छन्त्यादाय ग्रावद्रोणकलशसोमपा- त्राणि” कात्या० श्रौ० ८ । ७ । ५ । पञ्चग्रावाणोऽभिषवार्थाः ते च पूर्वमभिषवणे स्थापिता अपि वचनात्तत आनीयन्ते संस्कारार्थं द्रोणकलशः द्रुममयः कलशाकारोवैकङ्कतः यस्योपरिधाराग्रहा गृह्यन्ते” कर्कः । यज्ञपात्रभेदे “स्रुचश्च मे चमसाश्च च मे वायव्यानि च मे द्रोणकल- शश्च मे” यजु० १८ । २१ । द्रोणकाक पुंस्त्री० कर्म० । (दाँडकाक) ख्याते दण्डकाके काकभेदे अमरः । द्रोणक्षीरा स्त्री द्रोणमितं क्षीरमस्याः । द्रोणमितदुग्धवत्यां गवि अमरः । द्रोणगन्धिका स्त्री द्रोणस्य तन्नामपुष्पस्य गन्ध इव गन्धो यस्याः कप् अत इत्त्वम् । रास्नायां जटा० । द्रोणघा स्त्री द्रोणदुघा + पृषो० । द्रोणमितदुग्धवत्यां गवि शब्दच० । द्रोणचित् पु० यज्ञिये अग्निभेदे “एतया विकृत्यान्यां चितिं चिन्वन्ति द्रोणचिद्रथचक्रचित्कङ्कचित्प्रौगचिदुभयतः समुह्य पुरीषः” कात्या० श्रौ० १६ । ५ । ९ । “एते अग्निवि- शेषाः” कर्कः “तं हैके एतया विकृत्याभिमन्त्र्यान्यां चितिं चिन्वन्ति द्रोणचितं वा रथचक्रचितं वा कङ्कचितं वा प्रौगचितं वा” शत० व्रा० ६ । ७ । २ । ८ द्रोणदुग्धा स्त्री द्रोणमितं दुग्धं यस्याः । द्रोणमितक्षीरायां द्रोणदुघायां गवि हेमच० । द्रोणदुघा स्त्री द्रोणमितं दोग्धि दुह--कः घश्चान्तादेशः । द्रोणमितदुग्धायां गवि अमरः । द्रोणपदी स्त्री द्रोण इव पादोऽस्याः कुम्भपद्या० ङीषि पादोऽन्त्यलोपे पद्भावः । द्रोणतुल्यपादयुक्तायां स्त्रियाम् । द्रोणपर्णी स्त्री द्रोणस्य वृक्षभेदस्य पर्णमिव पर्णमस्याः जातित्वात् ङीष् । भूमिकदल्याम् शब्दार्थ० । द्रोणपुष्पी स्त्री द्रोणस्य पुष्पमिव पुष्पमस्याः जातित्वात् ङीष् । (गुमक) इति ख्याते १ क्षुपभेदे “द्रोणपुष्पी गुरुः स्वादू रूक्षोष्णा वातपित्तकृत् । स क्षारलबणा स्वादु- पाका कट्वी च भेदिनी । कफायकामलाशोथतमक श्वासजन्तुजित्” भावप्र० । २ द्रोणवृक्षे रत्नमाला । “द्रोण- पुष्पीदलं स्वादु रूक्षं गुरु च पित्तकृत् । भेदकं कामलाशोथमेहपूयहरं कट्” वैद्यकम् ।

पृष्ठ ३७९०

द्रोणमाना स्त्री द्रोणो मानं दुग्धेऽस्याः । द्रोणदुघायां गवि शब्दच० । द्रोणो मानं यस्याः । द्रोणमिते द्रव्यादौ त्रि० द्रोणमुखम् न० चतुःशतग्राममनोहरग्रामे हारा० । द्रोणशर्म्मपद न० तीर्थभेदे “शरस्तम्भे कुशस्तम्भे द्रोण- शर्मपदे तथा । अपां प्रपतनासेवी सेव्यते सोऽप्सरो गणैः” भा० अनु० २५ अ० । द्रोणसाच त्रि० द्रोणं द्रोणकलशं सचते सच--अण् । द्रोण- कलशसेवके । “एवा पतिं द्रोणसाचमचेतसम्” ऋ० १० । ४४ । ४ “द्रोणसाचं द्रोणकलशस्य सेवितारम्” भा० द्रोणा स्त्री १ द्रोण्याम् २ द्रोणपुष्पायां शब्दार्थ० । द्रोणाचार्य्य पु० कर्म० । कौरवाणां शस्त्रशिक्षके भारद्वाजे द्रोणाहाव पु० आह्वयन्त्यत्र पानार्थं बलीवर्द्धान् आहावो जलाधारः जलाशयभेदः द्रोणमयः द्रुममयः आहावः । द्रुममये जलाधारभेदे “द्रोणाहावमवतमश्वचक्रम्” ऋ० १० । १०१ । ७ । द्रोणि(णी) स्त्री द्रवति गच्छति जलम् द्रु--नि वा ङीप् । १ काष्ठाम्बुवाहिन्याम् अमरः । (डोङ्गा) २ जलाधारे कदलीत्वगादि निर्मिते पात्रभेदे “तैलपूर्णे कटाहे वा द्रोण्यां वा शायवेत् नृपम्” सुश्रुतः “भरद्वाजस्य च स्कन्नं शुक्रं द्रोण्यामवर्द्धत” भा० आ० ६३ अ० ४ काष्ठमये स्नानपात्रे ५ पर्वतानाममन्तरे देशभेदे च “शैलानामन्तरे द्रोण्यः सिद्धचारणसेविताः” शब्दार्थचि० धृतवाक्यम् । “पूर्यन्तां पयसा नद्यो द्रौण्यश्च विपुलायताः” हरिवं० ७४ अ० । द्रोणस्य पत्नी ङीष् । ७ द्रोणपत्न्यां स्त्री ८ द्वि- सूर्पपरिमाणे वैद्यकभाषा ९ कदल्यां मेदि० । १० नीलीवृक्षे शब्दरत्ना० ११ शैलसन्धौ हेमच० १२ इन्द्रचिर्भट्यां १३ द्री- णोजलबणे च राजनि० १४ नदीभेदे उणादिकी० १५ द्रुते च द्रोणीदल पु० द्रोणीव दलमस्य । केतकीवृक्षे हारा० द्रोणीलवण न० द्रोण्यां भवं लबणम् । उपकर्णाटदेशभवे लबणे राजनि० । “विज्ञेयं द्रोणीलबणं पाके नात्युष्णतां गतम् । अविदाहि भेदकञ्च स्निग्धं शूलविनाशनम् । अल्पपित्तकरं चैव भिषग्भिः समुदाहृतम्” राजनि० । द्रोण्य त्रि० द्रोणं द्रुममयं यूपमर्हति यत् । द्रुममययूपार्हे पश्वादौ “द्रववद् द्रोण्यः पशुः” ऋ० ५ । ५० । ४ । “द्रोण्यः यूपार्हः पशुः” भा० द्रोण्यश्व त्रि० द्रोणिं द्रुतमश्नुते अश--व्याप्तौ बा० व । द्रुत- व्यापके “द्रोण्यश्वास ईरन्ते घृतं वा” ऋ० १०९९ । ४ “द्रोण्यश्वासः द्रुतव्यापनाः” भा० ।

द्रोमिल पु० चाणक्ये मुनौ हेमच० द्रामिल इति वा तत्र पाठः । अन्यतरस्य प्रामादिकत्वं मुद्रादोषात् । द्रोह पु० द्रुह--भावे घञ् । १ अनिष्टचिन्तने २ छद्मबधे ३ हिंसा मात्रे च । “पैशून्यं साहसं द्रोह ईर्ष्यासूयार्थदूषणम् । वाग्दण्डजञ्च पारुष्यं क्रोधजीऽपि गणोऽष्टकः” मनुः द्रोहश्छद्मबधः” कुल्लू० “द्रोहो जिघांसा” म० त० रघु० “विनापि शीर्षकात् कुर्य्यात् नृपद्रोहे तु पातके” मनुः अत्र हन्तुमिच्छा अनिष्टचिन्तनं वा द्रोहपदार्थः । “द्रोहोद्रेकमहोर्मिमेदुरमदा मन्दाकिनी मन्दताम्” काव्यप्र० द्रोहः जातोऽस्य तारका० इतच् । द्रोहित जातद्रोहे त्रि० । द्रोहचिन्तन न० द्रोहार्थं चिन्तनम् । परानिष्टचिञ्चने अमरः । द्रोहाट त्रि० द्रोहेणाटति अट--अच् । १ वैड़ालव्रतिके छद्मना परहिंसार्थं व्रतधारिणि २ मृगलुब्धके ३ वेदशाखाप्रभेदे पु० मेदि० । द्रौण त्रि० द्रोणं सम्भवति अवहरति पचति वा अण् पक्षे ठन् । द्रोणमितधान्यादेः स्वस्मिन् १ समावेशके २ तदपहा- रके ३ तत्पाचके च स्त्रियां ङीप् । पक्षे ठनि द्रोणिक तत्रार्थे स्त्रियां टाप् । तत्रार्थे द्रौणिक इति शब्दक- ल्पनं प्रामादिकमेव ठनि वृद्धेरप्रसक्तेः । द्रौणीज न० द्रोण्यां जायते जन--ड । १ द्रोणीजाते लबणे राजनि० । २ द्रोण्यां जाते द्रोणाचार्य्ये द्रोणस्य पत्नी ङीष् द्रोणी तस्यां जाते ३ अश्वत्थाम्नि च । द्रौणायन पु० अश्वत्थाम्नि द्रोणशब्दे दृश्यम् द्रौणिरप्यत्र । द्रौणायनि पु० द्रोणस्थापत्यं बा० फिञ् । अश्वत्थाम्नि “सकर्ण दुर्य्योधनशाल्वशल्यद्रौणायनिक्राथसुनीथवक्राः” भा० आ० १८७ अ० । “द्रौणायने! अलमत्यर्थमात्मानं शोका- नले प्रक्षेप्तुम्” वेणीसं० द्रौणिक त्रि० द्रोणस्य वापः क्षेत्रम् ठञ् । द्रोणमितवीज- वपनयोग्ये १ क्षेत्रादौ अमरः । तेन क्रीतमित्याद्यर्थे असमासे ठक् । २ द्रोणक्रीतादौ, समासे तु निष्का० ठञ् । स्वरे भेदः । द्रौपद पुंस्त्री० द्रुपदस्यापत्यं शिवा० अण् । १ द्रुपदराज- पुत्रे तत्कन्यायां २ कृष्णाय्यां स्त्री । द्रुपदात्मजशब्दे दृश्यम् “द्रौपद्या च महातेजास्तथैवच सुभद्रया” हरिवं० १३५ अ० “द्रौपदी त्वथ संजज्ञे शचीभागादनिन्दिता । नातिह्रस्वा न महती नीलोत्पलसुगन्धिनी । पद्मायताक्षी सुश्रोणी स्वक्रिताञ्चितमूर्द्धजा । सर्वलक्ष्मणसम्पूर्णा वैदूर्य्य

पृष्ठ ३७९१

मणिसन्निभा । पञ्चानां पुरुषेन्द्राणां चित्तप्रमथिनी रहः” भा० आ० ६७ अ० तस्याः पञ्चपतिकत्वकारणं भा० आ० १९८ । ९९ अ० उक्ता दिङ्मात्रमत्रोच्यते तत्र द्रौपद्याः पूर्ववृत्तान्तकथनेन पञ्चपतिकत्वनिरूपणाय “व्यास उवाच आसीत्तपोवने काचिदृषो कन्या महात्मनः । नाध्य- गच्छत् पतिं सा तु कन्या रूपवती सती । तोषयामास तपसा सा किलोग्रेण शङ्करम् । तामुवाचेश्वरः प्रीतो वृणु काममिति स्वयम् । सैवमुक्ताऽब्रवीत् कन्या देवं वरदमीश्वरम् । पतिं सर्वगुणोपेतमिच्छामीति पुनः । पुनः । ददौ तस्यै स देवेशस्तं वरं प्रीतमानसः पञ्च ते पतयो भद्रे! भविष्यन्तीति शङ्करः । सा प्रसाद- यती देवमिदं भूयोऽभ्यभाषत । एकं पतिं गुणोपेतं त्वत्तोऽर्हामीत्यथ शङ्कर! । तां देवदेवः प्रीतात्मा पुनः प्राह शुभं वचः । पञ्चकृत्वस्त्वयोक्तोऽहं पतिं देहीति वै पुनः । तत्तथा भविता भद्रे! वचस्तद्भद्रमस्तु ते । देहमन्यं गतायास्ते सर्वमेतद्भविष्यति । द्रौपद्येषा हि सा जज्ञे सुता वै देवरूपिणी । पञ्चानां विहिता पत्नी कृष्णा पार्षत्य- निन्दिता । स्वर्गश्रीः पाण्डवार्थन्तु समुत्पन्ना महामखे । सेह तप्ता तपो घोरं दुहितृत्वं तवागता । सैषा देवी रुचिरा देवजुष्टा पञ्चानामेका स्वकृतेनेह कर्मणा । सृष्टा स्वयं देवपत्नी स्वयम्भुवा राजन्! द्रुपदेष्टं कुरुष्व” । ब्रह्मवैवर्त्ते तु जन्मखण्डे ११५ अ० अन्यथा वर्णितं यथा “वह्निरुवाच शृणु राम! महाभाग! सीतासंगोपनं कुरु । सप्ताहाभ्यन्तरे चैव रावणो दुष्टराक्षसः । दुर्नि- वार्य्यः प्राक्तनेन जानकीञ्च हरिष्यति । राम उवाच । सीतां गृहीत्वा त्वं गच्छ च्छायात्रैव तु तिष्ठतु । कलत्र वर्जनं कर्म सर्वेषाञ्च जुगुपसितम् । सीतां गृहीत्वा प्रययौ रुदन्तीञ्च हुताशनः । सीतायाः सदृशी छाया तस्थौ श्रीरामसन्निधौ । सा च छाया हृता पूर्वं रावणेन बलीयसा । समुद्दधार तां रामो निहत्य तं सबान्ध- वम् । वह्नौ परीक्षाकाले च छाया वह्नौ विवेश ह । अग्निश्छायाञ्च संरक्ष्य ददौ रामाय जानकीम् । सा च छाया तपश्चक्रे नारायणसरोवरे । तपश्चकार दिव्यञ्च शतवर्षञ्च शूलिनः । वरं वृणुष्व भद्रे! त्वमुवाच शङ्करश्च ताम् । उवाच तां शिवं व्यग्रा भर्तुर्दुःखेन दुःखिता । पतिन्देहि पञ्चधा सा वरं वव्रे त्रिलोचनम् । सर्वस- म्पत्प्रदस्तुष्टस्तस्यै शर्वो वरं ददौ । महादेव उवाच । साध्वि! त्वं पञ्चधा ब्रूषे पतिन्देहीति व्याकुला ।

पञ्चेन्द्राश्च हरेरंशा भविष्यन्ति प्रियास्तव । ते च सर्वे च पञ्चेन्द्राश्चाधुना पञ्च पाण्डवाः । सा च छाया द्रौ- पदी च यज्ञकुण्डसमुद्भवा । कृते युगे वेदवती त्रेतायां जनकात्मजा । द्वापरे द्रौपदी च्छाया तेन कृष्णा त्रि- हायणी । वैष्णवी कृष्णभक्ता च तेन कृष्णा प्रकीर्तिता । स्वर्गलक्ष्मीर्महेन्द्राणां सा च पश्चाद्भविष्यति । राजा ददौ फाल्गुनाय कन्यायाश्च स्वयंवरे । पप्रच्छ मातरं वीरो वस्तु प्राप्तं मयाधुना । तमुवाच स्वयं माता गृहाण भ्रातृभिः सह । शम्भोर्वरेण पूर्वञ्च परत्र मातुराज्ञया । द्रौपद्याः स्वामिनस्तेन हेतुना पञ्च- पाण्डवाः । चतुर्द्दशानामिन्द्राणां पञ्चेन्द्राः पञ्चपा- ण्डवाः” “अहल्या द्रौपदी कुन्ती तारा मन्दोदरी तथा । पञ्च कन्याः स्मरेन्नित्यं महापातकनाशनम्” प्रातःस्मर- णीयकीर्त्तने । द्रौपदायनि त्रि० द्रुपदेन निर्वृत्तादि कर्णा० फिञ् । द्रुपदेन निर्वृत्तादौ । द्रौपदेय पु० द्रौपद्या अपत्यम् ढक् । युधिष्ठिरादीनां द्रौ- पद्यासुत्पन्ने प्रतिविन्ध्यादौ ते च विश्वदेवगणांशेनोत्पन्नाः यथाह भा० आ० ६७ अ० । “द्रौपदेयाश्च ये पञ्च बभुवु- र्भरतर्षभ! । विश्वान् देवगणान् विद्धि सञ्जातान् भरतर्षभ! । प्रतिविन्ध्यः सुतसोमः श्रुतकर्मा तथा परः । नाकुलिस्तु शतानीकः श्रुतसेनश्च वीर्यवान् । पाञ्चा- ल्यपि तु पञ्चभ्यः पतिभ्यः शुभलक्षणा । लेभे पञ्च सुतान् वीरान् श्रेष्ठान् पञ्चाचलानिव । युधिष्ठिरात् प्रतिविन्ध्यं सुतसोमं वृकोदरात् । अर्जुनाच्छ्रुतकर्माणं शतानीकञ्च नाकुलिम् । सहदेवाच्छ्रुतसेनमेतान् पञ्च महार- थान् । पाञ्चाली सुषुवे वीरानादित्यानदितिर्यथा । शास्त्रतः प्रतिविन्ध्यन्तमूचुर्विप्रा युधिष्ठिरम् । परप्रहरण ज्ञाने प्रतिविन्ध्यो भवत्वयम् । सुते सोमसहस्रे तु सोमार्कसमतेजसम् । सुतसोमं महेष्वासं मुषुवे भीमसेनतः । श्रुतं कर्म महत् कृत्वा निवृत्तेन किरीटिना । जातः सुतस्तथेत्येवं श्रुतकर्मा ततोऽभवत् । शतानीकम्य राजर्षेः कौरवस्य महात्मनः । चक्रे पुत्रं सनामानं नकुलः कीर्तिवर्द्धनम् । ततस्त्वजीजनत् कृष्णा नक्षत्रे वह्निदैवते । सहदेवात् सुतं तस्मात् श्रुतसेनेति यं विदुः । एकवर्षान्तरास्त्वेते द्रौपदेया यशस्विनः” भा० आ० २२२ अ० । द्रौहिक त्रि० द्रोहं नित्यमर्हति छेदा० ठञ् । नित्यं द्रोहार्हे । द्रौह्य त्रि० द्रुह्यस्यापत्यं शिवा० श्वण् । द्रह्यस्यापत्ये