वाचस्पत्यम्/धूक

पृष्ठ ३८९६

धूक पु० धुनोति वृक्षादीन् धु--कन् दीर्घश्च । १ वायौ उज्जलद० । २ धूर्त्ते ३ काले संक्षिप्तसा० । धूत त्रि० धू--क्त । १ त्यक्ते २ कम्पिते ३ भर्त्सिते मेदि० । ४ तर्किते धरणिः “पवनश्च धूतनवनीपवनः” माघः । “पादानतः कोपनयाऽवधूतः” कुमा० । धूतपाप त्रि० धूतं त्यक्तं पापं येन । १ त्यक्तपापे २ वेदशिरसो मुनेः शुचिनामाप्सरोजातायां कन्यायां स्त्री तस्या एव धर्मशापेन चन्द्रशिलात्मकतया नदीरूपेण प्रादुर्भावात् तद्रूपायां काशीस्थायां ३ नद्याञ्च स्त्री तत्कथा । काशीखण्ड ५१ अ० यथा “पुरा वेदशिरा नाम मुनिरासीन्महातपाः । भृगुवंश- समुत्पन्नो मूर्त्तो वेद इवापरः । तपस्यतस्तस्य मुनेः पुरो- दृग्गोचरं गता । शुचिरप्सरसां श्रेष्ठा रूपलावण्य- शालिनी । तस्यादर्शनमात्रेण परिक्षुब्धं मुनेर्मनः । चस्कन्द स मुनिस्तूर्णं साथ भीता वराप्सराः” इत्युपक्रमे “इदानीं शृणु कल्याणि! कर्त्तव्यं यत् त्वया शुचे । अमोघवीजा हि वयं तद्वीजमुररीकुरु । एतस्मिन् रक्षिते वीर्य्ये परिस्कन्ने त्वदीक्षणात् । त्वमावह भवित्र्यत्र कन्यारत्नं महाशुचे! । इत्युक्त्वा तेन मुनिना पुनर्जातेव साप्सराः । महाप्रसाद इत्युक्त्वा मुनेः शुक्र- मजीगिलत् । अथ कालेन दिव्यस्त्री कन्यारत्नमजीजनत् । अतीव नयनानन्दि निधानं रूपजेयसाम् । शुचिरप्स- रसां श्रेष्ठा जगाम त्रिदशालयम् । ताञ्च वेदशिराः कन्यां स्नेहेन समवर्द्धयत् । क्षीरेण, स्वाश्रमस्थाया हरिण्या हरिणीक्षणाम् । मुनिर्नाम ददौ तस्यै धूतपापेति चार्थवत्” । ततः पितुरुपदेशेन तपश्चरणे तस्या ब्रह्मतो वरप्राप्तिः धर्मशापेन नदीभावप्राप्तिरित्यादि कथा तत्रैवाध्याये यथा “धूतपापोवाच । पितामह! वरो मह्यं यदि देयो वरप्रद! । सर्वेभ्यः पावनेभ्योऽपि कुरु मामतिपावनीम् । स्रष्टा तदिष्टमाकर्ण्य नितरां तुष्टमानसः । प्रत्युवाच च तां बालां विमलां विमलैषिणीम् । ब्रह्मोवाच धूयपापे! पवित्रासि यानि सन्त्यत्र सर्वतः । तेभ्यः परित्रमतुलं त्वमाध वरतो मम । तिस्रः काट्यर्द्धकोटी च सन्ति- तीर्थान्यनेकशः । दिवि भुव्यन्तरीक्षे च पावनान्युत्तरो- त्तरम् । तानि सर्वाणि तीर्थानि” त्वत्तनौ प्रतिलोम वै । वसन्तु मम वाक्येन भव सर्वातिपावनी । इत्युक्त्वान्त- र्द्धधे वेधाः सापि निर्धूतकल्मषा । धूतपापोटजं प्राप्ता-

ऽथोवेदशिरसः पितुः । कदाचित्तां समालोक्य खेलन्तीमुटजाजिरे । धर्मस्तत्तपसा हृष्टः प्रार्थयामास कन्य- काम् । धर्म उवाच । पृथुश्रोणि! विशालाक्षि! क्षामो- दरि! शुभानने! । क्रीतः स्वरूपसम्पत्त्या त्वयाहं देहि मे रतिम् । नितरां बाधते कामस्त्वत्कृते मां सुलोचने! । इत्थं सुसाम्ना सा तेन प्रार्थितेत्यसकृद्रहः । उवाच सा पिता दाता तं प्रार्थय सुदुर्मते! । पितृप्रदेया यत् कन्या श्रुतिरेषा सनातनी । निशम्येति वचो धर्मो भाविनो- ऽर्थस्य गौरवात् । पुनर्निर्बन्धयाञ्चक्रेऽपधृतिर्धृतिशा- लिनीम् । धर्म उवाच । न प्रार्थयेऽहं सुभगे! पितरं तवसुन्दरि! । गान्धर्वेण विवाहेन कुरु मे त्वं समीहितम् । इति निर्बन्धवद्वाक्यं सा निशम्य कुमारिका । पितुः कन्या फलं दित्सुः पुनराहेति तं द्विजम् । अरे जडमते! मा त्वं पुनर्व्रूहीति याह्यतः । इत्युक्तोऽपि कुमार्य्या- स नातिष्ठन्मदनातुरः । ततः शशाप तं बाला प्रबला तपसोबलात् । जड़ोऽस्यतितरां यस्माज्जलाधारो नदो भव । इति शप्तस्तया सोऽथ तां शशाप क्रुधान्वितः । कठोर- हृदये! त्वं तु शिला भव सुदुर्मते! स्कन्द उवाच । इत्यन्योऽन्यस्य शापेन मुने! धर्मनदोऽभवत् । अवि० मुक्ते महाक्षेत्रे ख्यातो धर्मनदो महान् । साप्याह पितरं त्रस्ता स्वशिलात्वस्य कारणम् । ध्यानेन धर्मं विज्ञाय मुनिः कन्यामथाब्रवीत् । मा भैः पुत्रि! करिष्यामि तव सर्वं शुभोदयम् । तच्छापो नान्यथा भूयाच्चन्द्रकान्त० शिला भव । चन्द्रोदयमनुप्राप्य द्रवीभूता तनुस्तव । नदी० भव सुते! साध्वि! धूतपापेति विश्रुता । स च धर्मो नदः कन्ये! तव भर्त्ता सुशोभनः । तैर्गुणैः परिपूर्णाङ्गो ये गुणाः प्रार्थितास्त्वया । अन्यच्च शृणु सद्वुद्धे! ममापि तपसोबलात् । द्वैरूप्यं भवतोर्भावि प्राकृतञ्च द्रवञ्चरम् । इत्याश्वास्य पिता तां तु धूतपापां परन्तपः । चन्द्रका- न्तशिलाभूतामनुजग्राह बुद्धिमान् । तदारभ्य मुने! काश्यां ख्यातो धर्मनदो ह्रदः । धर्मोद्रवस्वरूपेण महापातकनाशनः । धुनी च धूतपापा सा सर्वतीर्थमयी शुभा” । “किरणा धूतपापा च तस्मिन् धर्मनदे शुभे । अवन्त्यौ पापसंहर्त्र्यौ वाराणस्यां शुभद्रवे । ततो भागीरथी प्राप्ता तेन दैलीपिना सह । भागीरथ्या सहायाता यमुना च सरस्वती । किरणा धूतपापा च पूर्ण्यतीर्थे सरस्वती । गङ्गा च यमुना चैव पञ्च नद्यः प्रकीर्त्तिताः” । “करीषिणीं चित्रवहां चित्रसेनाञ्च निम्नगाम् । गोमतीं धूतपापाञ्च गण्डकीञ्च महानदीम्” भा० भी० ९ अ० ।

पृष्ठ ३८९७

धूति स्त्री धू--क्तिन् १ विधूनने ३ हटयोगाङ्गभेदे हठयोगशब्दे दृश्यम् । धून त्रि० धू--क्त ल्वादि० तस्य नः । कम्पिते धूनक पु० धूनयति संधुक्षयति वह्निम् चु० धू--ण्वुल् नुगा- गमः । (धुना) ख्याते यक्षधूपे त्रिका० २ चालके त्रि० । धूनन न० धू--णिच् भावे ल्युट् । चालने विधूनने । धूनि स्त्री धू--भावे क्तिन् ल्वादि० तस्य नः । कम्पने । धूप दीप्तौ चुरा० उभ० अक० दीपने सक० सेट् । धूपयति--ते अदूधुपत्--त । धूपयाम् बभूव आस चकार । धूपितः । “वसवस्त्वा धूपयन्ति” यजु० ११ । ६ धूपशब्दे उदा० धूप तापे अक० तापने सक० भ्वा० पर० सेट् । धूपायति अधूपायीत् अधूपीत् । धूपायाम् बभूव आस चकार दुधूप । धूपायितः धूपितः । “धूपायतीव पटलैर्नवनीर- दानाम्” माघः । धूप पु० धूपयति रोगान् दोषान् वा धूप--अच् । १ गुग्गुलुप्रभृति सुगन्धद्रव्योत्थे धूमे, २ तत्साधनदुव्ये च तन्निरुक्तिर्यथा “धूताशेषमहादोषपूतिगन्धः प्रभावतः । परमानन्दजन- नाद्धूप इत्यभिधीयते” धूपद्रव्यभेदः प्रपञ्चसारे “गुग्गुल्व- गुरुकोशीरसिताज्यमधुचन्दनैः । साराङ्गारे विनिक्षिप्तै- र्मन्त्री पीठैः प्रधूपयेत्” । योगिनीतन्त्रे “कृष्णागुरु सकर्पूरं चन्दनं सिह्लकं तथा । भगवत्यै नरो यस्तु इदं दत्त्वा महेश्वरः । इह काममवाप्नोति दुर्गालोके महीयते” । आह्नि० त० वामनपुराणे “रुहिकाख्यं कनं दारु सिह्लकं साशुरुं सितम् । शङ्खो जातीफलं श्रीशे धूपानि स्युः प्रियाणि वै । रुहिका मांसी कनो महिषाख्यगुग्गुलुः सितं कर्पूरं सितेति पाठे सिता शर्करा । शङ्खो नखी । श्रीशे विष्णौ । विष्णुधर्मोत्तरे “धूपदः सर्वमाप्नोति धूपदः सर्वमश्नुते” वामनपुराणेऽस्य क्लीवतार्षी । तन्त्रसारे विशेषः शारदायां “गुग्ल्वगुरुकोशीरशर्करा मधुचन्दनैः । धूपयेदाज्यसंमिश्रैर्नीचैर्देवस्य देशिकः” । विशेषस्तु तन्त्रान्तरे “सिताज्यमधुसंमिश्रं गुग्गुल्वगुरु- चन्दनम् । षड़ङ्गं धूपमेतत्तु सर्वदेवप्रियं सदा” । तथा “गुग्गुलुं सरलं दारु पत्रं मलयसम्भवम् । ह्रीवेरमगुरुं कुष्ठं गुडं सर्जरसं घनम् । हरीतकीं नखीं लाक्षां जटामांसीञ्च शैलजम् । षोड़शाङ्गं विदुर्धूपं दैवे पैत्रे च कर्मणि” । “मधु मुस्तं घृतं गन्धो गुग्ल्वगुरुशैलजम् ।

सरलं सिह्ल सिद्धार्थं दशाङ्गो धूप इष्यते” । रोग १ रोग हर २ रोगद ३ केशाः ४ दारु ५ जातु ६ लघु ७ पत्रविशेषाः ८ वक्रविवर्जित ९ वारिजमुद्रा १० धूपवर्त्तिरिह सुन्दरिः भद्रा” अस्यार्थः कुड़ १ हरीतकी २ गुड़ ३ जटामांसी ४ देवदारु ५ लाक्षा ६ अगुरु ७ तेजपत्र ८ सरल ९ नखी १०” “यथा गन्धं तथा देवि धूपं दद्याद्विचक्षणः । मध्य- मानामिकाभ्यान्तु मध्य पर्वणि देशिकः अङ्गुष्ठाग्रेण देवे- शि! धृत्वा धूपं निवेदयेत् । तथा समर्पयेद्धूपं घण्टावा- द्यजयस्वनैः” । तथा “धूपभाजनमस्त्रेण(फट्)प्रोक्ष्याभ्यर्च्य हृदाणुना(नमः) । अस्त्रेण पूजितां घण्ठां वादयन् गुग्गुलु” दहेत् । श्यामादौ तु भुवनेश्वरी वीजं पूर्वं दत्त्वा इमं मन्त्रं पठित्वार्पयेत् । “तथा जयध्वनिमन्त्रमातः! स्वाहे- त्युदीर्य्य च । अभ्यर्च्य वादयेद् घण्टां सुधूपैर्धूपयेत्ततः” । तन्त्रान्तरे “धूपस्थानं समभ्यर्च्य तर्जन्या वामया स्पृशन् । धूपभाजनमस्त्रेण प्रोक्ष्याभ्यर्च्य हृदाणुना । एवं दीपदानेऽपि घण्टावादनमिति । तथाच गौतमीये “उत्तार्य- दृष्टिपर्य्यन्तं घण्टां वामदिशि स्थिताम् । वादयन् वामहस्तेन दक्षहस्तेन चार्चयेत्” । यामले “निवेदयेत् पुरोभागे गन्धं पुष्पं च भूषणम् । दीपं दक्षिणतो दद्यात् पुरतो वा न वामतः । वामतस्तु तथा धूपमग्रे वा न तु दक्षिणे । नैवेद्यं दक्षिणे भागे पुरतो वा न पृष्ठतः” । वामदक्षिणभागस्तु देवताया एव न तु साधकस्य । “धूपदीपौ सुभोज्यञ्च देवताग्रे निवेदयेदिति” दर्शनात् तिथितत्त्वे स्मृतिः “मधु मुस्तं घृतं गन्धो गुग्गुल्वगुरु शैलजम् । सरलं सिह्लसिद्धार्थौ दशाङ्गो धूप इष्यते । दशाङ्गो दशघटितः शैलजं स्वनामख्यातं सिद्धार्थः श्वेतसर्षपः । “तुरुष्कं ग्रन्थिकर्पूरनागरागुरु कुङ्कुमैः । मुरामांसीसितामिश्रं धूपं दद्यान् मधु प्लुतम्” । तुरुष्कं सिह्लकं” ग्रन्थिः (गाँठीयालीति) ख्याता । सिता शर्करा नागरः शुण्ठी । भविष्ये “जलहीने तु दुर्भिक्षं गन्धहीने त्वभाग्यताम् । धूपहीने तथोद्वेगं वस्त्रहीने धनक्षयम्” प्राप्नुयादिति शेषः कालिकापुराणे ६८ अ० यथा “एवं वां कथितो दीपो धूपञ्च शृणुतं सुतौ! । नासाक्षिरन्ध्रसुखदः सुगन्धो- ऽतिमनोहरः । दह्यमानस्य काष्ठस्य प्रयतस्येतरस्य वा । परागस्याथ वा धूमो निस्तापो यस्य जायते । म धूप इति विज्ञेयो देवानां तुष्टिदायकः । राशी- कृतैर्न चैकत्र तैर्द्रव्यैः परिधूपयेत् । तथाग्निवत्तथा

पृष्ठ ३८९८

कृत्वा न तत् फलमवाप्नुयात् । श्रीचन्दनञ्च सरलः सालः कालागुरुस्तथा । उदयः सुरथः कन्दो रक्त विद्रुम एव च । पीतसालः परिमलो विमर्दीकाऽसन- स्तथा । नमेरुर्देवदारुश्च विल्वसारोऽथ खादिरः । सन्तानः पारिजातश्च हरिचन्दनवल्लभौ । वृक्षेषु धूपाः सर्वेषां प्रीतिदाः परिकीर्तिताः । अरालः सह सूत्रेण श्रीवासः पटवासकः । कर्पूरः श्रीकरश्चैव प्ररागः श्रीहरामलौ । सर्वौषधिरजोजातो वाराह- श्चूर्ण उत्कलः । जातीकोषस्य चूर्णञ्च गन्धः कस्तूरिका तथा । क्षोदे वृत्ते च गदिता धूपा एते उदाहृताः । यक्षधूपो वृकधूपः श्रीपिष्टोऽगुरु झर्झरः । पत्रिवाहः पिण्डधूपः सुगोलकण्ठ एव च । अन्योन्ययोग निर्यासा धृपा एते प्रकीर्तिताः । एतैर्विधूपयेद्देवान् धूमिभिः कृष्णवर्त्मना । येषां धूपोद्भभैर्घ्राणैस्तुष्टिं गच्छन्ति जन्तवः । निर्य्यासश्च परागश्च काष्ठं गन्ध- स्तथैव च । कृत्रिमश्चेति पञ्चैते धूपाः प्रीतिकरा मताः । न यक्षधूपं वितरेत् माधवाय कदाचन । न रक्तविद्रुमं मह्यं सुरथः स्कन्दिने तथा । यक्षधूपः पत्रिबाहः पिण्ड- धूपः सुगोलकः । कृष्णागुरुः सकर्पूरो महामाया- प्रियः स्मृतः । यक्षधूपेन वा देवीं महामायां प्रपूजयेत् । मेदोमज्जासमायुक्तान् न धूपान् विनिवेदयेत् । परकीयांस्तथा घ्रातान् स्तेनीकृत्याभिमर्दितान् । पुष्पं धूपञ्च गन्धञ्च उपचारांस्तथा परान् । घ्रातान्निवेद्य देवेभ्यो नरो नरकमाप्नुयात् । न भूमौ वितरेत् धूपं नासने न घटे तथा । यथातथाधारगतं कृत्वा तद्विनिवेदयेत् । रक्तविद्रुमसालौ च सुरथः सरलस्तथा । सन्तानको नमेरुश्च कालागुरुसमन्वितः । जातीकीषाद्यसंयुक्तो धूपः कामेश्वरीप्रियः । त्रिपुरायास्तथैवायं मातॄणा- मपि नित्यशः । सर्वेषां पीठदेवानां कान्त्यादीनाञ्च पुत्रकौ । एष वां कथितो धूपः शृणु तं नेत्ररञ्जनम्” केशवार्चायां षोड़शाङ्गादिधूपा यथा “मुस्तकं गुगगुलुः कुष्ठं कर्पूरं मलयोद्भवम् । देवदारु जटामांसी जातीकोषञ्च बालकम् । मुरा मांसी ह्यगुरुकं त्वगुशीरञ्च केशरम् । एला तथा तेजपत्रं सर्वमेतद् घृताक्तकम् । धूपोऽयं षोड़शाङ्गः स्याद्गोविन्दप्रीति- कारकः” । द्वादशाङ्गो यथा “गुग्गुलुञ्चन्दनं पत्रं कुष्ठञ्चागुरु कुङ्कुमम् । जातीकोषञ्च कर्पूरं जटामांसी च बाल-

कम् । त्वगुशीरञ्च धूपोऽसौ द्वादशाङ्गः प्रकीर्त्तितः । दशाङ्गो यथा “कर्पूरं कुष्ठमगुरु गुग्गुलुर्मलयोद्भवम् । केशरं बालकं पत्रं त्वग्जातीकोषमुत्तमम् । सर्वमेतद् घृताभ्यक्तं दशाङ्गो धूप ईरितः” । अष्टाङ्गो यथा “गुग्गुल्वगुरुकं तेजपत्रं मलयसम्भवम् । कर्पूरं बालकं कुष्ठं नूतनं कुङ्कुमं तथा । अष्टाङ्गः कथितो धूपो गोविन्दप्रीतिदः शुभः” । पञ्चाङ्गो यथा “चन्दनं कुङ्क मं नूत्नं कर्पूरं गुग्गुलोऽ- गुरु । धूपोऽयं वृतसंयुक्तः पञ्चाङ्गः समुदाहृतः” । विष्णुधूपे वर्जनीयद्रव्यम् यथा “ऐक्षवं सालनिर्यासं पद्मकं सरलं जतु । वचा मधुरिका तैलं गन्धकाष्ठं कलम्बकम् । गन्धकं टङ्कणं तालं हिङ्गुलञ्च मनःशिला । कक्कोलमूषरं दार्वी गन्धमांद्री रसाञ्जनम् । अष्टवर्गः शठी मेथी शिलाजिद् गन्धचन्दनम् । कुन्दूरु रेणुकं रास्नाऽजमोदा शतपुष्पिका । हरिद्रा जीरकं वृक्षक्षीरञ्च रक्तचन्दनम् । कर्चूरकं मरुवकं यवानी ग्रन्थिका तथा । शैलजं धातकीपुष्पं नखी मोचरसादिकम् । मुकुन्दधूपे देवर्षे! सर्वमेतद्विवर्जयेत्” पाद्मोत्तरखण्डे श्राद्धदेयो धूपो यथा ब्राह्मे “चन्दनागुरुणी चोभे तथैवो- शीरपद्मकम् । तुरुष्कं गुग्गुलुञ्चैव घृताक्तं युगपद् दहेत्” । “उशीरं वीरणमूलं तुरुष्कं सिह्लकम्” श्राद्ध० त० विष्णुधर्मे “धूपस्तु गुग्गुलुर्देयस्तथा चन्दनसारजः । अगुरुश्च सकर्पूरन्तुरुष्कस्त्वक् तथैव च । विष्णुः “घृतमधुयुक्तं गुग्गुलुं श्रीखण्ड देवदारु सरलादि दद्यादिति” । देवलः “ये हि प्राण्यङ्गजाधूपा हस्तवाताहताश्च ये । न ते श्राद्धे नियोक्तव्या ये च के चोग्रगन्धयः । घृतं न केबलं दद्याद्दुष्टं वा तृणगुग्गुलुम्” निर्णयसि० । “अदत्त्वा गन्धमाल्यानि यो मे धूपं प्रयच्छति । कुणपो जायते भूमे! यातुधानो न संशयः । वर्षाणि चैकविशानि नमस्कारनिरासकः । तिष्ठतेऽत्र महाभागे! एवमेतत् न संशयः” वराहपुराणम् । विषघ्नधूपो यथा” सक्तुः सार्जरसोपेतः सर्षपा एलवालुकैः । सुवर्णातस्करतरोः कुसुमैरर्जुनस्य तु । धूपो वासगृहे हन्ति विषं स्थावरजङ्गमम् । न तत्र कीटा न विषं न दर्दुरसरीसृपाः । न कृत्याकर्मणस्तत्र धूपो ऽयं यत्र दह्यते” मत्स्यपु० । धूपान्तरं तत्रैव “कार्पासास्थि भुजङ्गस्य तथा निर्मो- चनं भवेत् । सर्पनिर्मोचनो धूपः प्रशस्तः सततं गृहे”

पृष्ठ ३८९९

रोगनाशकधूपो यथा “कूर्ममत्स्याखुमहिषगोशृगा- लाश्ववानराः । विड़ालबर्हिकाकाश्च वराहोलूककुक्कुटाः । हंस एषाञ्च विण्मूत्रं मांसं वा रोमशोणितम् । धूपं दद्याज्जरार्त्तस्य उन्मत्तेभ्यश्च शान्तये । एतान्यौषध- जातानि धूपितानि महेश्वर! । निघ्नन्ति रोगजातानि वृक्षमिन्द्राशनिर्यथा” गारुड़पु० । “धूपोष्मणा त्यजितमार्द्रभावम्” कुमा० “दोहदधूपिनि द्रुमे” नैष० ३ सन्तापके त्रि० “मुमुचुः खधूपान्” भट्टिः धूपन पु० धूप--ल्यु । १ यक्षधूपे (धुना) शब्दमाला २ धूपे च “धूपनाङ्गैश्च धूपयेत्” सुश्रु० भावे ल्युट् । २ सन्तापने ३ धूपकरणे च “परीक्षिताः स्त्रियश्चैनं व्यजनोदक धूपनैः” मनुः । धूपपात्र न० ६ त० । (धुनची) ख्याते धूपाधारे पात्रभेदे धूपभाजनादयोऽप्यत्र । “धूपभाजनमस्त्रेण प्रोक्ष्याभ्यच्य हृदाणुना” तन्त्रसारः । धूपमुद्रा स्त्री धूपप्रदानार्थं मुद्रा । देवपूजाङ्गे धूपदा- नार्थं दर्शनीये मुद्राभेदे स च धूपशब्दोक्ते “मध्यमाना- मिकाभ्यान्तु” इत्यादि तन्त्रवाक्ये दर्शितः । धूपवास पु० धूपेन वासः सुगन्धिकरणम् । स्नानोत्तरं धूपोष्मणा आद्रीभाबमोचनेन सुगन्धीकरणे “स्नाना- र्द्रयुक्तेष्वनुधूपवासम्” रघुः । धूपवृक्ष पु० धूपसाधनं वृक्षः शा० त० । सरलवृक्षे त्रिका० स्वार्थे क । धूपवृक्षक तत्रार्थे शब्दर० । धूपागुरु न० धूपाय तदर्थं दाह्यम् अगुरु शा० त० । दाह्ये अगुरुभेदे राजनि० । धूपाङ्ग पु० धूपसाधनमङ्गमस्य । १ सरलवृक्षे राजनि० । ६ त० । २ धूपस्याङ्गे न० । धूपार्ह न० धूपाय अर्ह्यते पूज्यते अर्ह--कर्मणि घञ् । १ कृष्णागुरुणि राजनि० । धूपमर्हति अर्ह--अण् । उप० स० । धूपदानयोग्ये त्रि० । धूपित त्रि० धूप--आयाभावपक्षे क्त । १ सन्तप्ते २ अध्वादि- श्रान्ते अमरः । “यवादिना दोहदधूपितो द्रुमः” वृक्षायुर्वेदः । आयपक्षे धूपायित तत्रार्थे । “प्रदीप परिदीपिते विविधधूपधूपायिते” तन्त्रम् । धूप + तार० । इतच् । ३ दत्तधूपे वृक्षादौ त्रि० । धूम पु० धूनीते धू--कम्पे मक् । सार्द्रेन्धनवह्निजाते मेघा- ञ्जनयोर्जनके (धूँया) ख्याते पदार्थे “सहजमलिनवक्र- भावभाजां भवति भवः प्रभवात्मनाशहेतुः । जलधर पदवीमवाप्य धूमोज्वलनविनाशमनु प्रयाति नाशम्” प्रबो०

“सधूमदीप्ताग्निरुचीनि रेजुः” भट्टिः “धूमज्योतिः- सलिलमरुतां सन्निपातः क्व मेघः” मेघ० “पुनानं पवना- द्धुतैर्धूमैराहुतिगन्धिभिः” रघुः । भीमो भीमसेनवत् धूमकेतुशब्दस्योत्तरपदलोपः । २ धूमकेतौ ३ उल्कापाते च “त्रिदिनं धूमे पञ्च दिनानि गर्गः” । ४ अग्निमान्द्यसूचके वायुभेदे (चोओंया ढेकुर) “धूमोद्गारे तथा वान्ते क्षुर- कर्मणि मैथुने” आह्निकत० । जाठराग्नेर्मान्द्ये हि अन्न- पाकस्यासम्भवात् जठरानलस्य दीप्त्यभावेन ततो धूम इवोद्गीर्यते इति लोकप्रसिद्धिः । सुश्रुतोक्ते ५ धूमपाने च धूमपानशब्दे दृश्यम् । ६ ऋषिभेदे ततः गर्गा० गोत्रे यञ् । धौम्य धूमर्षिगोत्रापत्रे पुंस्त्री । स च युधि- ष्ठिरस्य पुरोहितः धौम्यशब्दे दृश्यम् । अश्वा० फञ् । धोमायन तद्गोत्रापत्ये पुंस्त्री० । ७ देशभेदे । देशबाचिन- स्ततः धूमा० भवार्थे वुञ् । धौमक तत्र भवे त्रि० । धूमकेतन पु० धूमः केतनं लिङ्गमस्यानुमाने । १ वह्नौ वह्ने र्धूमलिङ्गेनानुमानात् तथात्वम् । २ धूमकेतौ च मेदि० “निष्प्रभश्च रिपुरास भूभृतां धूमशेष इव धूमकेतनः” रघुः धूमकेतु पु० धूमः केतुर्लिङ्गमस्य । १ वह्नौ अमरः २ धूमाभ- तारकाभेदे उत्पातविशेषे केतुशब्दे दृश्यम् । “उपप्लवाय लोकानां धूमकेतुरिवोत्थितः” कुमा० । ३ ग्रहभेदे विश्वः केतुशब्दे २२३० पृष्ठादौ दृश्यम् । “केतुना धूमकेतोस्तु नक्षत्राणि त्रयोदश । भरण्यादीनि भिन्नानि नानुयान्ति निशाकरम्” हरिवं० ८० अ० । धूमगन्धि न० धूमस्येव गन्धोऽस्य इत् समा० । १ रोहिषतृणे धूमेन गन्ध्यते गम्यतेऽसौ गन्ध--इन् ३ त० । २ धूमेनानु मीयमाने वह्नौ “माग्निर्ध्वनयीद्धूमगन्धिः” ऋ० ११६२ । १५ धूमज पु० धूमाज्जायते जन--ड । १ मेधे २ मुस्तके च । धूमजाङ्गज न० धूमजस्य मेघस्य अङ्गात् अङ्गरूपात् वज्रात् जायते जन--ड । वज्रक्षारे राजनि० । धूमदर्शिन् त्रि० धूमं धूमाकृतिं पश्यति दृश--णिनि । सुश्रु- तोक्ते पित्तेन कफेन च विदग्धदर्शने मानवे । “तथा नरः पित्तविदग्धदृष्टिः कफेन चान्यस्त्यथ धूमदर्शी” धूमध्वज पु० धूमः ध्वज इव यस्य । वह्नौ हेमच० । धूमप त्रि० धूमं धूममात्रं पिबति पा--क । तपस्यार्थं धूममात्रपायिनि तपस्विभेदे “पृष्टनामान्वयो राज्ञा स किलाचष्ट धूमपः” रघुः । “पिबन्ति मुनयो यत्र हविर्धूमस्य धूमपा” भा० उ०१०७ अ० “ऊष्मपाः सोमपाश्चैव धूमपा आज्यवास्तया” भा० शा० २८ अ०

पृष्ठ ३९००

धूमपथ पु० धूमोपलक्षितः पन्थाः अ समा० । १ पितृयाने कर्मप्राप्यमार्गे “जगर्ह सामर्षविपन्नया गिरा शिवद्विषं धूमपथश्रमस्मयम् (दक्षम्)” भाग० ४ । ४ । ११ । पितृयान- शब्दे दृश्यम् । धूममार्गादयोऽप्यत्र । २ धूमप्रचारमार्गे गवाक्षादौ च । धूमपान न० ६ त० । सुश्रुतोक्ते नेत्रव्रणादिरोगहरे धूमविशेषस्य पाने तद्विधिस्तत्रोक्तो यथा “अथातो धूमनस्यकवलग्रहचिकित्सितं व्याख्यास्यामः । धूमः पञ्चविधो भवति । तद्यथा प्रायोगिकः स्नेहनो वैरेचनः कासघ्नो वामनीयश्चेति । तत्रैलादिना कुष्ठ- तगरवर्ज्येण श्लक्ष्णपिष्टेन द्वादशाङ्गुलं शरकाण्डं क्षौमेणाष्टाङ्गुलं वेष्टयित्वा लेपयेदेषा वर्त्तिः प्रायोगिके । स्नेहफलसारमधूच्छिष्टसर्जरसगुग्गुलुप्रभृतिभिः स्नेह- मिश्रैः स्नेहने । सिराविरेचनद्रव्यैर्वैरेचने । वृहती कण्टकारिकात्रिकटुककासमर्द्दहिंग्विङ्गुदीत्वङ्मनःशिला- च्छिन्नरुहाकर्कटशृङ्गीप्रभृतिभिः कासहरैश्च कासघ्ने । स्नायुचर्मखुरशृङ्गकर्कटकास्थिशुष्कमत्स्यवल्लूरकृमिप्रभृति- भिर्वामनीयैश्च वामनीये । तत्र वस्तिनेत्रद्रव्यैर्धूम- नेत्रद्रव्याणि व्याख्यातानि भवन्ति । धूमनेत्रन्तु कनिष्ठिकापरिणाहमग्रे कलायमात्रं स्रोतोमूलेऽङ्गुष्ठपरि- णाहं धूमवर्त्तिप्रवेशस्रोतोऽङ्गुलान्यष्टचत्वारिंशत् प्रायो- निके । द्वात्रिंशत् स्नेहने । चतुर्विंशतिर्वैरेचने । षोड़- शाङ्गुलं कासघ्ने वामनीये च । एते अपि कोलास्थि- मात्रच्छिद्रे भवतः । व्रणनेत्रमष्टाङ्गुलं व्रणधूपनार्मं कलायपरिमण्डलं कुलत्थवाहिस्रोत इति । अथ सुखोपविष्टः सुमना ऋज्वधोदृष्टिरतन्द्रितः स्नेहाक्तां प्रदीप्तां वर्तिं (प्रदीप्य) नेत्रस्रोतसि धूमं पिबेत् । मुखेन तं पिबेत्पूर्वं नासिकाभ्यां ततः पिबेत् । मुखपीतं मुखे- नैव वमेत्पीतञ्च नासया । मुखेन धूममादाय नासि- काभ्यां न निर्हरेत् । तेन हि प्रतिलोमेन दृष्टिस्तत्र विहन्यते । विशेषतस्तु प्रायोगिकं घ्राणेनाददीतृ स्नेहनं मुखनासाभ्यां नासिकया वैरेचनं, मुखैनैवेतरे । तत्र प्रायो- गिके वर्त्तिं व्यपगतशरकाण्डां निवातातपशुष्कामङ्गारे- ष्ववदीप्य नेत्रमूलस्रोतसि प्रयुज्य धूममाहरेति ब्रूयात् । एवं स्नेहनं वैरेचनिकञ्च कुर्य्यादिति । इतरयोर्व्यपेत धूमाङ्गारस्थिरे समाहिते शरावे पक्षिप्य वर्त्तिं मूलच्छिद्रणान्येन शरावेण पिधाय तन्मिन् छिद्रे नेत्रमूलं संयोज्य धूममासेवत । प्रशान्ते धूमे वार्त्तमवशिष्टां

प्रक्षिप्य पुनरपि धूमं पाययेदादोषविशुद्धेरेष धूमपानोपायविधिः । तत्र शोकश्रमभयामर्षौष्ण्यबिषरक्त- पित्तमदमूर्च्छादाहपिपासापाण्डुरोगतालुशोषच्छर्द्दिशिरो- ऽभिघातोद्गारापतर्पिततिमिरप्रमेहोदराध्मानोर्द्ध्ववातार्त्ता बालवृद्धदुर्बलविरिक्तास्थापितजागरितगर्भिणीरूक्षक्षीणक्ष- तोरस्कमधुघृतदधिदुग्धमत्स्यमद्ययवागूपीताल्पकफाश्च न धूममासेवेरन् । अकालपीतः कुरुते भ्रममूर्च्छाशिरो- रुजः । घ्राणश्रोत्राक्षिजिह्वानामुपधातञ्च दारुणम् । आद्यास्तु त्रयो धूमा द्वादशसु कालेषूपादेयाः । तद्यथा क्षतदन्तप्रक्षालननस्यस्नानभोजनदिवास्वप्नमैथु- नच्छर्दिमूत्रोच्चाररुषितशस्त्रकर्मान्तेष्विति । तत्र मूत्रो- च्चारक्षवथुरुषितमैथुनान्तेषु स्नैहिकः स्नानच्छर्दन- दिवास्वप्नान्तेषु वैरेचनः । दन्तप्रक्षालननस्यस्नानभोजन- शस्त्रकर्मान्तेषु प्रायोगिक इति । तत्र स्नेहनो वातं शमयति स्नेहादुपलेपाच्च वैरेचनः श्लेष्माणमुत्क्लेश्याप- कर्षति रौक्ष्यात्तैक्ष्ण्यादौष्ण्याद्वैशद्याच्च । प्रायोगिकः श्लेष्माणमुत्क्लेशयत्युत्क्लिष्टं चापकर्षति साधारणत्वात्- पूर्वाभ्यामिति । भवति चात्र नरो धूमोपयोगाच्च प्रस- न्नेन्द्रियवाङ्मनाः । दृढ़केशद्विजश्मश्रुसुगन्धिविशदाननः । कासश्वासारोचकास्योपलेपस्यरभेदमुखास्राववमथुतन्द्रानि- द्राहनुमन्यास्तम्भपीनसशिरोरोगकर्णाक्षिशूलवातकफनि- मित्ताश्चास्य मुखरोगा न भवन्ति । तस्य योगातियोगौ विज्ञातव्यौ तत्र योगो रोगप्रशमनोऽतियोगो रोगा- प्रशमनस्तालुगलशोषपरिदाहपिपासामूर्च्छाभ्रममदकर्णा- क्षिदृष्टिनासारोगदौर्बल्यानीत्यतियोगो जनयति । प्रायोगिकं त्रींस्त्रीनुच्छ्वासानाददीत । मुखनासिकाभ्याञ्च पर्य्यायांस्त्रींश्चतुरो वेति । स्नैहिकं यावदश्रुप्रवृत्तिः । वैरेचनिकमादोषदर्शनात् । तिलतण्डुलयवागूपीतेन पातव्यो वामनीयः । ग्रासान्तरेषु कासघ्न इति । व्रण- धूमं शरावसम्पुटोपनीतेन नेत्रेण व्रणमानयेत् धूमनाद्वेदनोपशमो व्रणवैशद्यमास्रावोपशमश्च भवति” । “शोफद्रावरुजायुक्तान् धूमपानैर्विशोधयेत्” सुश्रुतः । धूमप्रभा पुंस्त्री धूमस्य प्रभेव प्रभा यस्याः । धूमान्धकार- युक्तायां नरकभेदभूमौ हेमच० । “धनोदधिमल वाततनुवातनभःस्थिताः । रत्नशर्कराबालुकापङ्कधूम- तमःप्रभाः । महातमःप्रभा वेत्यधोधोन नरकभूमयः” हेमच० । २ धूमवर्णे त्रि० ।

पृष्ठ ३९०१

धूमप्राश त्रि० धूमं प्राश्नोति प्र + अश--अण् । धूममक्षके तपस्विभेदे । “धूमप्राशैरूष्मपैः क्षीरपैश्च सञ्जुष्टञ्च ब्राह्मणेन्द्रैः समन्तात्” भा० अनु० १४ अ० । धूममहिषी स्त्री धूमस्य महिषीव । कुज्झटिकायाम् त्रिका० धूमयोनि पु० धूमो योनिरुत्पत्तिस्थानं यस्य । १ मेघे २ मुस्तके च तत्र धूमविशेषजमेघफलं पुराणान्तरे उक्तं यथा “यज्ञधूमोद्भवं त्वभ्रं द्विजानाञ्च हितं सदा । दावाग्नि- धूमसम्भूतमभ्रं धनहितं स्मृतम् । मृतधूमोद्भवं त्वभ्र- मशुभाय भविष्यति । अभिचाराग्निधूमोत्थं भूतनाशाय वै द्विजाः!” । धूमल पु० धूमं धूमवद्वर्णं लाति ला--क । १ कृष्णलोहितभे वर्णे २ तद्वति त्रि० अमरः । धूमसी स्त्री निस्तुषमाषाणां चूर्णे “माषाणां दालय स्तोये स्थापितास्त्यक्तकञ्चुकाः । आतपे शोषिताः पात्रे पिष्टास्ता धूमसी स्मृता । धूमसी रचिता सैव प्रोक्ता भुर्भुरिका बुधैः । भुर्भुरी कफपित्तघ्नी किञ्चिद्वातकरी स्मृता” भावप्र० । धूमाक्ष पु० धूम इव अक्षि अस्य षच् समा० । धूमतुल्यनेत्र- युक्ते त्रि० स्त्रियां षित्त्वात् ङीष् । “धूमाक्षी संपततु कर्णा च क्रोशतु” अथ० ११ । १० । ७ धूमाङ्ग पु० धूम इवाङ्गमस्य । १ शिंशपावृक्षे नैघण्टुपार० । २ धूमतुल्याङ्गयुक्ते त्रि० स्त्रियां ङीष् । धूमाग्नि पु० धूमशेषोऽग्निः शाक० त० । “विज्वालो यो धूमशिखो धूमाग्निः स उदाहृतः” इत्युक्ते वह्निभेदे धूमादि “धूमादिभ्यश्च” पा० वुञ् प्रत्ययनिमित्तेपा० ग० सूत्रोक्ते देशवाचकशब्दगणे स च गणः “धूम षडण्ड शशादन अर्जुनाव माहकस्थली आनकस्थली माहिषस्थली मानस्थली अट्टस्थली मद्रुकस्थली समुद्रस्थली दाण्डा- यनस्थली राजस्थली विदेह राजगृह सात्रासाह शष्प मित्रवर्द्ध भक्षाली मद्रकुल आजीकूल द्व्याहाव त्र्या- हाव संस्फीय वर्वर वर्ज्य गर्त्त आनर्त्त माठर पाथेय घोष पल्लीआराज्ञी धार्त्तराज्ञी आवय तीर्थ (कूलात्सौ- वीरेषु) (समुद्रान्नावि मनुष्ये च) । कुक्षि अन्तरीय द्वीप अरुण उज्जयनी पट्टार दक्षिणापथ साकेत” । धौमकः धूमाभ पु० धूम इव आभाति आ + भा--क । १ धूमवर्णे शब्द- माला २ तद्वति त्रि० । धूमाय अधूमो धूमो भवति भृशा० च्व्यर्थे क्यङ् नामधातुः आत्म० अक० सेट् । धूमायते “अकस्मात् नगरो- पान्ते कथं धूमायते चिता” हास्यार्णवः । ल्युट् । धूमा- यनम् “उषाचोपपरिदाहभूमायनानि पित्तस्य” सुश्रुतः । अत्र धूमशब्दः अग्निमान्द्यसूचकबायुभेदः तद्भवन धमायनम् । (चोॐया डेकुर)

धूमावती धूम इव वर्णोऽस्त्यस्याः मतुप् मस्य वः शरापूर्वपददीर्घः संज्ञायाम् । दशमहाविद्यान्तर्गते देवीभेदे महाविद्याशब्दे दृश्यम् । “विद्या धूमावती तथा” तन्त्रसारः । तद्ध्यानं यथा “विवर्णा चञ्चला दुष्टा दीर्घा च मलिनाम्बरा । विमुक्तकुन्तला रूक्षा विधवा विरल- द्विजा । काकध्वजरथारूढा विलम्बितपयोधरा । सूर्प- हस्तातिरूक्षाक्षी धूतहस्ता वरान्विता । प्रवृद्धघोणा तु भृशं कुटिला कुटिलेक्षणा । क्षुत्पिपासार्दिता नित्यं भयदा कलहास्पदा । जपेत् कृष्णचतुर्दश्यां पुरश्चरण- सिद्धये” तन्त्रसारः । तन्मन्त्रादिकं तन्त्रसारे दृश्यम् । धूमिका स्त्री धूमोऽस्त्यस्याः ठन् । कुज्झटिकायां त्रिका० । धूमित त्रि० धूम--जातोऽस्य तार० इतच् । १ संजातधूमे “अविषह्यव्यसनेन धूमिताम्” कुमा० २ दीक्षणीयमन्त्रभेदे पु० “षडक्षरोजीवहीनः सार्द्धसप्ताक्षरो मनुः । सार्द्धद्वा- दशवर्णो वा धूमितः स तु निन्दितः” तन्त्रसा० ३ सूर्यगम्य दिग्भेदे स्त्री प्रधूमितशब्दे दृश्यम् । धूमिन् त्रि० धूमोऽस्त्यस्य बाहुल्येन “नैकाक्षरात् कृतो जातेः सप्तम्याञ्च न तौ स्मृतौ” इत्युक्तेः इनिठनोर्जाति वाचकात् निषेधेऽपि भूम्नि तस्यानिषेवात् इनि । १ वाहुल्येन धूमवति अबाहुल्ये तु मतुवेव धूमवान् इत्येव । स्त्रियां ङीप् । सा च अजमीढस्य २ पत्नीभेदे “अजमीढस्य पत्न्यस्तु तिस्रो वै यशसान्विताः । नीली च केशिनी चैव धूमिनी च वराङ्गनाः” हरिवं० ३२ अ० । ३ वह्नेर्जिह्वाभेदे स्त्री धूम्रवर्णशब्दे दृश्यम् । धूमोत्थ न० धूमादुत्तिष्ठति परम्परया उद्--स्था--क । १ वज्र- क्षारे राजनि० तस्य धूमयोनिमेधाज्जातवज्रात् उत्पन्नत्वात् परम्परया तज्जातत्वम् । २ धूमजातमात्रे त्रि० । धूमोद्गार पु० ६ त० । १ धूमनिर्गमे “धूमोद्गारानुकृति निपुणा जर्ज्जरानिष्पतन्ति” मेघ० । २ धूमस्य जाठराग्नि- मान्द्यसूचकपदार्थस्य उद्गारे (चोॐयाडेकुर) “धूमो- द्गारे तथा वान्ते क्षुरकर्मणि मैथुने” आह्नि० त० धूमोपहत पु० ३ त० । सुश्रुतोक्ते धूमकृतोपद्रवरूपरोग- भेदे तल्लक्षणादि तत्रोक्तं यथा “अत ऊर्द्ध्वं प्रवक्ष्यामि धूमोपहतलक्षणम् । श्वसिति क्षौति चात्यथमत्याधम- ति कासते । चक्षुषोः परिदाहश्च रागश्चैवोपजायते सधूमकं निःश्वसिति घ्रेयसन्यन्नवेत्ति च । तथैवच

पृष्ठ ३९०२

रसान् सर्वान् श्रुतिश्चास्योपहम्यते । तृष्णादाहज्वर- युतः सीदत्यथ च मूर्च्छति । धूमोपहत इत्येवं शृणु- तस्य चिकित्सितम्” । धूमोर्णा स्त्री यमपत्न्याम् त्रिका० । “शक्रः शचीपतिर्देवो यमो धूमोर्णया सह । वरुणः सह गौर्य्या च सहर्द्ध्या च धनेश्वरः” भा० अनु० १६५ अ० । २ मार्कण्डेयपत्न्याञ्च “मार्कण्डेयस्य धूमोर्णा ऋद्धिर्वैश्रवणस्य च” १४५ अ० अत्र मार्त्तण्डेयस्येत्येव युक्तः पाठः । मार्त्तण्डपत्न्या अपत्यम् ढक् । मार्त्तण्डेयो यमः पूर्बोक्तैकवाक्यात् । धूमोर्णापति पु० ६ त० । यमे हारा० । धूम्या स्त्री धूमानां समूहः पाशादि० य । १ धूमसमूहे धूमाय हितं यत् । २ धूमसाधने त्रि० धूम्याट पु० धूम्या इव अटति अट--अच् । (फिङ्गा) पक्षि- मेदे अमरः स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । धूम्राट इति पाठान्तरं तत्रार्थे धूम्र पु० धूमं तद्वर्णं राति रा--कपृषो० । १ सिह्लके खरलो- मवर्णाभे २ कृष्णलोहिते वर्णे च ३ तद्वति त्रि० “धूमधूम्रो वसागन्धिर्ज्वालाबभ्रुशिरोरुहः” रघुः । कृष्णलोहितश्च कृष्णवर्णमिश्रो लोहितर्णः “धूम्रा बभ्रुनीकाशाः पितॄ- णाम्” यजु० २४ । १८ “धूम्राः कृष्णवर्णमिश्रा लोहित- वर्णाः” वेददी० “भूरेणवो नभसि नद्धपयोदचक्राश्चक्री- वदङ्गरुहधूम्ररुचो विसस्रुः” माघः । ५ शिवे “विलो- हितस्य धूम्रस्य नीलग्रीवाय वै नमः” भा० शा० २८६ अ० ६ मेषे “अजो धूम्रो न गोधूमैः” यजु० २१ । २९ “धूम्रः मेषः” वेददी० ७ कुमारानुचरभेदे “धूम्रः श्वेतः कलिन्दश्च सिद्धार्थो वरदस्तथा” भा० श० ४६ अ० तदनु- चरोक्तौ । ८ बलिराजसेनाधिपासुरभेदे “समुद्रो रभसश्चण्डो धूम्रश्चैव प्रियङ्करः” हरिवं २४० अ० बलिसेनाधि- प्रोक्तौ । एतेषां धूम्रवर्णत्वात् तथात्वम् । मुहूर्तचि० उक्ते आनन्दादिषु रव्यादिवारे ९ नक्षत्रविशेषेण योगभेदे यमा “आनन्दाख्यः १ कालदण्डश्च २ धूम्रो ३ धाता ४ सौम्यो ५ ध्वाङ्क्ष ६ केतू ७ क्रमेण । श्रीवत्साख्यो ८ वज्रकं ९ मुद्ग- रश्च १० छत्रं ११ मित्रं १३ मानसं १३ पद्म १४ लुम्बौ १५ । उत्पाट १६ मृत्यू १७ किल काण १८ सिद्धी १९ शुभो २० ऽमृताख्यो २१ मुषलं २२ गदश्च २३ । मातङ्ग २४ रक्ष २५ पर २६ सुस्थिराख्य २७ प्रवर्द्धमानाः २८ फलदाः स्वनाम्ना । टाम्रादर्के, मृगादिन्दौ, सार्पाद्भौमे, कराद्बुधे । मैत्रात् गुरौ, मृगौ वैश्वाद्गण्या मन्दे च वारुणात्” अस्यार्थः साभि-

जित्कैः अष्टाविंशतिनक्षत्रैरष्टाविंशतिर्योगाः इष्टनक्षत्रं रविवारे अश्वनीतो गणने यत्संख्यकं ततमीयोगोभवति एवं सोमे रोहिणीतोयतमसं ख्यमृक्षं ततमोयोग इति एवमन्यत्राप्युह्यम् । तत्र वर्ज्यनाडीः तत्रैवाह । “ध्वाङ्क्षे वज्रे मुद्गरे चेषु ५ नाड्यो, वर्ज्या, वेदाः ४ पद्मलुम्बे, गदेऽश्वाः ७ । धूम्रे काणे मौषले भू १ र्द्वयं, द्वे, रक्षोमृत्यूत्पाटकालाश्च सर्वे” । १० ध्रुवनामकवसोर्मातरि स्त्री “धूम्रायाश्च धरापुत्रो ब्रह्मविद्यो ध्रुवस्तथा” भा० आ० ६६ अ० वसवंशोक्तौ । शार० उक्ते आदित्यस्य द्वादशकलामध्ये ११ कलाभेदे स्त्री “तपिनी १ तापिनी २ धूम्रा ३ मरीचि ४ र्ज्वलिनी ५ रुचिः ६ । सुषुम्णा ७ भोगदा ८ विश्वा ९ वोधिनी १० धारिणी ११ क्षमा १२” । १२ शशाण्डुल्यां स्त्री राजनि० । धूम्रक पु० धूम्र इव कायति कै--क । उष्ट्रे जटाधरः स्त्रियां ङीष् । धूम्रकेतु पु० भरतनृपस्यात्मजभेदे “भरतस्तु महाभागवतो यदा भगवताऽबनितलपरिपालनाय संचिन्तितः तदनु- शासनपरः पञ्चजनीं विश्वरूपदुहितरमुपयेमे । तस्या- मुहात्मजान् कार्स्न्येनानुरूपानात्मनः पञ्चजनयामास भूतादिरिव भूतसूक्ष्माणि । सुमतिं राष्ट्रभृतं सुदर्शनमा- वरणं धूम्रकेतुमिति” भाग० ५ । ७ । ३ । २ २ तृणविन्दोः पुत्रभेदे “विशालाः शसविन्दुश्च धूम्रकेतुश्च तत्सुताः” भा० ९ । २ । २ तत्सुताः तृणविन्दोः सुताः । ३ धूम्रवर्ण- ध्वजयुक्ते त्रि० । धूम्रकेश पु० पृथुराजस्य पुत्रभेदे “वैन्यस्तु धुर्य्योजगतामित्युप- क्रमे “पुत्रानुत्पादयामास पञ्चार्चिष्यात्मसंशितान् । विजिताश्वं हर्य्यक्षं धूम्रकेशं द्रविणंवृकम्” भाग० ४ । २२ ५० “विजिताश्वोधिराजासीत् पृथुपुत्रः पृथुश्रवाः । यवीयोभ्योऽददात् काष्ठा भ्रातृभ्यो म्रातृवत्सलः । हर्य्य- क्षायादिशत् प्राचीं धूम्रकेशाय दक्षिणाम् । प्रतीचीं दृकसंज्ञाय तुर्य्यां द्रविणसे विभुः” २४ । ३ । २ कृशाश्वस्या- र्चिपि भार्य्यायां जातपुत्रे च । “कृशाश्वोऽर्चिषि भार्य्यायां धूम्रकेशमजीजनत्” भाग० ६ । ६ । १८ । ४ ३ धूम्रवर्णकेशयुक्ते त्रि० स्वाङ्गत्वात् वा स्त्रियां ङीष् । धूम्रपत्रा स्त्री धूम्रं पत्रमस्याः जातित्वेऽपि अजादेराकृति गणत्वात् टाप् । स्वयम्भुवायां क्षुपभेदे राजनि० १ धूम्र- वर्णपत्रयुक्ते त्रि० । धूम्रमूलिका स्त्री धूम्रं मूलं यस्याः कप् अत इत्त्वम् । शूलीतृणे राजनि० । धूम्ररोहित पु० “वर्णो वर्णेन” पा० कर्म० । १ धूम्रवर्ण- मिश्रितरक्तवर्णे तद्वति त्रि० । “रोहितो धूम्रो रोहितः कर्कन्धुरोहितस्ते सौम्याः” यजु० २४ । २ ।

पृष्ठ ३९०३

धूम्रलोचन त्रि० धूम्रं लोचनमस्य । १ धूम्रनेत्रयुक्ते स्त्रियां स्वाङ्गत्वेऽपि बह्वच्कत्वात् टाप् । २ शुम्भासुरसेनापति- भेदे पु० । “हे धूम्रलोचनाशु त्वं स्वसैन्यपरिवारितः । तामानय बलाद्दुष्टां केशाकर्षणविह्वलाम्” देवीमा० । धूम्रलोहित पु० “वर्णो वर्णेन” पा० कर्म० । १ कृष्णवर्ण- मिश्रितरक्तवर्णे २ तद्वति त्रि० ३ शिवे पु० । “गौरः श्याम- स्तथा कृष्णः पाण्डुरो धूम्रलोहितः” भा० अनु० १४ अ० शिवनामोक्तौ । धूम्रवर्ण पु० कर्म० । १ कृष्णलोहितवर्णे २ तद्वति त्रि० । ३ तुरुष्के सिह्लके न० राजनि० । ४ अग्नेः सप्तजिह्वान्तर्गतजि- ह्वाभेदे स्त्री जटा० शा० ति० ५ पटले “विन्यसेदात्मनो देहे मन्त्रैर्जिह्वा हविर्भुजः” इत्युपक्रमे “जिह्वास्तास्त्रिविधाः प्रोक्ता गुणभेदेन कर्मसु । हिरण्या १ गगना २ रक्ता ३ कृष्णा ४ ऽन्या सुप्रभा ५ मता । बहुरूपा ६ ऽतिरक्ता च सात्विक्यो यागककर्मसु” । “पद्मरागा १ सुवर्णाऽ २ न्वा तृतीया भद्रलोहिता ३ । लोहिता ४ ऽनन्वरं श्वेता ५ धूमिनी ६ च करालिनी ७ । राजस्यो रसना ८ वह्ने- र्विहिता काम्यकर्मसु” । “विश्वमूर्त्ति १ स्फुलिङ्गिन्यौ २ धूम्रवर्णा ३ मनोजवा ४ । लोहिन्य ५ न्या करालाख्या ६ काली ७ तामस्य ईरिताः” जिह्वाशब्दे ३१२१ पृ० दर्शिते काली करालीकेत्यादिश्रुतिवाक्ये सामान्यतोऽग्निजिह्वाभिहितेति इति बोध्यम् । ६ धूमिन्यां जाते अजमीढ़स्य ४ पुत्रभेदे पु० “धूमिन्या स तया देव्या अजमीढ़ः समीयिवान् । ऋक्षं संजनयामास धूम्रवर्णं सुदर्शनम्” हरिवं० ३२ अ० । धूम्रशूक पुंस्त्री धूम्रः शूक इव रोमास्य । उष्ट्रे हारा० । स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । धूम्राक्ष त्रि० धूम्रमक्षि यस्य धच्समा० । १ धूम्रवर्णनेत्रयुक्ते स्त्रियां षित्त्वात् ङीष् । २ तृणविन्दुवंश्ये हेमचन्द्रनृप- सुते पु० । “हेमचन्द्रः सुतस्तस्य धूम्राक्षस्तस्य चात्मजः” भाग० ९ । २ । २२ । ३ रावणसैन्यान्तर्गते राक्षसभेदे । “तं दृष्ट्वा निहतं सङ्ख्ये प्रहस्तं क्षणदाचरम् । अभिदुद्राव धूम्राक्षो वेगेन महता कपीत्” “ततस्तमतिको- पेन साश्वं सरथसारथिम् । धूम्राक्षमबधीत् क्रुद्धो हनूमान् मारुतात्मजः” भा० व० २८५ अ० । धूम्रानीक पु० शाकद्वीपाधिपमेधातिथेः १ पुत्रभेदे तन्नामके २ तत्रत्येवर्षे च । चित्ररेफशब्दे धाग० ५ । २० । १९ वाक्यं दृश्यम् तच्छब्दे ५ । १ भाग० वाक्ये भागवताङ्कस्त्वशुद्धः ।

धूम्रायण पु० गोत्रप्रवरषिभेदे प्रवराध्यायः धूम्रार्चिस् स्त्री शा० ति० उक्ते वह्नेर्दशकलान्तर्गते कलाभेदे “धूम्रार्चि १ रूष्मा २ ज्वलिनी ३ ज्वालिनी ४ विस्फुलि- ङ्गिनी ५ । सुश्रीः ६ सुरूपा ७ कपिला ८ हव्यकव्यवहे (९ । १०) अपि । यादीनां दशवर्णानां कला धर्मप्रदा इमाः । धूम्राह्वा स्त्री धूम्रं वर्णमाह्वयते स्पर्द्धते आ + ह्वे--क” । धूम्रपत्रायां स्वयम्भुवायां क्षुपभेदे राजनि० । धूर बधे गतौ च दि० आ० सक० पेट् । धूर्य्यते अधूरिष्ट । दुधूरे । ईदित् धूर्त्तः । धूर्जटि पु० जट--संघाते इन् धुरस्त्रैलोक्यचिन्ताया जटिः सङ्घातोऽत्र । शिवे अमरः भा० द्रो० २०३ ऋ० तु अन्यथा तन्निरुक्तिर्यथा “धूम्ररूपञ्च यत्तस्य धूर्जटिस्तेन चोच्यते” अस्मिन् पक्षे धूम्रवर्णस्य जटिः सङ्घातोऽत्र पृषो० । धूर्त्त पु० धूर्व--धूर--वा क्त उणा० तन् वा । १ धूस्तूरवृक्षे (धूतुरा) अमरः २ चोरकवृक्षे राजनि० । ३ लौहकिट्टे न० हेमच० । ४ विड्लबणे न० राजनि० भावे क्त । ५ हिंसने तदस्यास्ति अर्श० अच् उणा० तन् वा । ६ वञ्चके ७ माया- विनि ८ द्यूतकरे त्रि० हेमच० । ८ शठनायके शठशब्दे तल्ल- क्षणं दृश्यम् “सार्द्धं मनोरथशतैस्तव धूर्त्त! कान्ता सैव स्थिता मनसि कृत्रिमहावरम्या” । “दृष्ट्वेकासनसंस्थिते प्रियतमे पश्चादुपेत्यादराद् एकस्या नयने पिधाय विहित- क्रीडानुबन्धच्छलः । ईषद्वक्रितकन्धरः सपुलकः प्रेम्णो- ल्लसन्मानसाम् अन्वर्हासलसत्कपोलफलकां धूर्त्तोऽपरां चुम्बति” सा० तत्र द्यूतकरे “प्राप्ते नृपतिना भागे प्रसिद्धे धूर्त्तमण्डले” गृह्णीयाद्धूर्त्तकितवादितराद्दशकं शतम्” याज्ञ० । वञ्चके “नराणां नापितो धूर्त्तः पक्षिणां चैव वायसः । दंष्ट्रिणां च शृगालस्तु श्वेतभिक्षुस्तपस्विनाम्” पञ्चत० “स्वर्णकारः स्वर्णबणिक् कायस्थश्च व्रजेश्वर! । नरेषु मध्ये ते धूर्त्ताः कृपाहीना महीतले । हृदयं क्षुरधाराभं तेषां च नास्ति सादरम् । शतेषु सज्जनः कोऽपि कायस्थो नेतरौ च तौ । सुबुद्धिः शिवभक्तश्च शास्त्रज्ञो धर्ममानसः । न विश्वसेत् तेषु तात । खात्म- कल्याणहेतवे” ब्रह्मवैवर्त्त जन्मख० ८५ अ० । “प्रियाश्च धूर्त्ता मम सेविनः सदा” भा० वि० ७ अ० । धूर्त्तशब्देन जातिवाचकस्य समासे पीटायुवतीत्यादि पा० परनिपाते वकधूर्त्त शृगालधूर्त्त कठधूर्त्त इत्यादि शौण्डादि० ७ त० । अक्षधूर्त्तः । धुर्व कर्मणि क्त । ९ हिंसिते त्रि० ।

पृष्ठ ३९०४

धूर्त्तक पु० धूर्त्त इव वञ्चक इव इवार्थे कन् । १ शृगाले शब्दर० स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । कौरव्यकुलजे २ नागमेदे । तदुपक्रमे “बाहुकः शृङ्गवेरश्च धूर्त्तक प्रति वातकौ” भा० आ० ७ अ० । स्वार्थे क । धूर्त्तशब्दार्थे । “स्त्री- धूर्त्ते कितवे भीरौ चण्डे पुरुषमानिनि । चौरे कृतघ्ने विश्वासो न कार्य्यो न च नास्तिके” भा० उ० ३८ अ० । धूर्त्तकृत् पु० धुर्व--भावे क्त धूर्त्तं हिंसनं करोति कृ + क्विप् ६ त० । १ धूस्तूरे शब्दमा० २ हिंसके त्रि० । धूर्त्तचरित न० धूर्त्तस्य चरितं वर्ण्यत्वेनास्त्यत्र अच् । सङ्कीर्णाख्ये १ नाटकग्रन्थभेदे सा० द० । ६ त० । २ धूर्त्तानां चरिते च । धूर्त्तजन्तु पु० नित्यक० । मानुषे शब्दच० तज्जन्तोर्धूर्त्ततायाः लोकसिद्धत्वात् । धूर्त्तमानुषा स्त्री धूर्त्तो हिंसितोमानुषो यया । १ रास्नायां शब्दच० २ हिंसितमानुषके त्रि० । धूर्त्ति पु० धुर्वी हिंसायां क्तिच् । १ हिंसके “मीनः सं देव अररुषो धूर्त्तिः” ऋ० १ । १८ । ३ “धूर्तिर्हिंसकः” भा० भावे क्तिन् । २ हिंसायां स्त्री धूर्द्धर त्रि० धुरोधरः । धुरन्धरे रथादौ रमानाथः धूर्वह त्रि० धुरं वहति वह--अच् । धुरन्धरशब्दार्थे धूर्वी स्त्री धुरमजति अज--क्विप् अजोवीभावः रथाग्र- भागे हेमच० । धूलक न० धू--बा० लक धूलिराकारतयाऽस्त्यस्य अच् संज्ञायां कन् वा । विषे शब्दच० । धूलि स्त्री धू--लिक् वा ङीप् । धू--सं० क्विप् धुवा लीयते ली--कि लादेशे आल्लोपः । १ रजसि परागे अमरः । रेणूनां पवनचालनेन लीयमानत्वात्तथात्वम् । “गोपैर्यष्ट्या हतानां खुरपुटदलिता या तु धूलिर्दिनान्ते” वृ० सं० १०३ अ० । गोधूलिशब्दे दृश्यम् । “अनीत्वा पङ्कतां धूली- मुदकं नावतिष्ठते” “बधूरिव धूलीमुदक्षिपत्” माघः “धूलिः परगृहादपि” नीतिसारः “धूलीपटले धूमत्वभ्रमात् तत्रासता धूमत्वेनेत्यादि” अनुमानदीधितिः । २ व्याकुलीभावे अव्य० उर्य्या० उप० स० । “धूलीकृत्य व्याकु- लीकृत्य” गणरत्र० टी० । धूलिका स्त्री धूलिरिव कायति कै--क । कुञ्झटिकायाम् शब्दर० । धूलिकुट्टिम न० धूलीनां कुट्टिममिव । केदारे जष्टक्षेत्रे शब्दार्थकल्प० । तस्य कर्षणादिजातधूलिमत्त्वात्तथात्वम् धूलिकेदार पु० धूलिप्रधानः केदारः शा० त० । कृष्टक्षेत्रे केदारे त्रिका० तस्य कर्षणजातधूलिमत्त्वात्तथात्वम् ।

धूलिगुच्छक पु० धूलीनां गच्छ इव इवार्थे कन् । फल्गु- चूर्णे (फाग) त्रिका० । धूलिध्वज पु० धूलिरेव ध्वजोऽस्य । बायौ त्रिका० धूलिपुष्पी स्त्री धूलिप्रचुरं पुष्पमस्या ङीप् । केतक्याम् । स्वार्थे क ह्रस्वः । धूलिपुष्पिका तत्रार्थे राजनि० । धूलीकदम्ब पु० धूलीनां कदम्बं यत्र । १ कदम्बवृक्षे २ वरुण- वृक्षे ३ तिनिशवृक्षे च मेदि० । ६ त० । ४ धूलीसमूहे न० धूश(ष)(स) शोभने चुरा० उभ० सक० सेट् । धूश(ष)(स)यति ते अद्रधुश(ष)(स)त् त । धूसर पुंस्त्री धू--सर किच्च न षत्वम् । १ गर्दभे २ उष्ट्रे ३ कपोते राजनि० स्त्रियां ङीष् । ४ तैलकारे पु० हेम० धूस--रक् । ५ ईषत्पाण्डुवर्णे कृष्णश्वेतवर्णे शुक्लपीतवर्णे च पु० ६ तद्वति त्रि० अमरः । “क्लान्तं रजोधूसरकेतुसैन्यम्” उत्क्रान्त- वर्णक्रमधूसराणाम्” रघुः । “किरणपरिक्षयधूसरप्रदो- प्राम्” । “ललाटिकाचन्दनधूसरालका” कुमा० । ७ पाण्डुरफलीक्षुपे स्त्री राजनिः टाप् । ८ किन्नरीभेदे स्त्री मेदि० गौरा० ङीष् । धूसरच्छदा स्त्री धूसरः छदो यस्याः । श्वेतवुह्नायां रत्नमा० धूसरपत्रिका स्त्री धूसरं पत्रमस्याः कप् कापि अत इत्त्वम् । हस्तिशुण्डीक्षुपे (हातशुँडा) राजनि० । धूसी अव्य० धूस--बा० इ । विस्तारे गणरत्नम् । ऊर्य्यादि० । धूसीकृत्व विस्तार्य्येत्यर्थः । धूस्तरा(मा) स्त्री अतिशयेन धूः तरप् तमप् व । “ह्रस्वा- त्तादौ तद्धिते” पा० ह्रस्वादेव षत्वविधानात् न षत्वम् । अतिशयभारे । धूस्तुर पु० धूस--क्विप् तुतोर्त्ति तुर--तुरणे क कर्म० । (धूतरा) ख्याते वृक्षे अमरः । धूस्तूर पु० धूस--क्विप् तूरी गतिहिंसयोः क कर्म- धायः स० । (धूतरा) ख्याते वृक्षे अमरे पाठान्तरम् । “धूस्तूर । धूर्त्त! तरुणेन्दुनिवासयोम्यस्थाने पिशाचप- तिना विनिवाशतोऽसि । किं कैरवाणि विकसन्ति तमः प्रयाति कि बार्द्धिरुल्लसति किं दृषदः स्रवन्ति” उद्भटः । “धूस्तूरो मदवर्णाग्निवातकृज्ज्वरकुष्ठनुत् । कषायो मधुरस्तिक्तो यूकालिक्षाविनाशकः । उष्णो गुरुर्व्रण- श्लेष्मकण्डूकृमिविषापहः” भावप्र० । धृ स्थितौ अक० धृतौ सक० उभ० भ्वा० अनिट् । धरति ते अधार्षीत् अधृत । दधार दध्रे । धृतः धृतिः । “ततो दधार सा देवी गर्भम्” भा० उ० ७३९९ श्लो० धर्त्ता धरिष्यति ते धृ पतने भ्वा० आत्म० अत० अनिट् । धरते अधृत । दध्रे धर्मा धरिष्यते ।

पृष्ठ ३९०५

धृ स्थितौ अक० धारणे सक० तुदा० आत्म० अनिट् । ध्रियते अधृत । दध्रे धर्त्ता करिष्यते । स्थितौ “ध्रियते यावदेकोऽपि रिपुस्तावत् कुतः सुखम्” माघः “प्राणेषूत्- क्रान्तेषु शरीरं श्वयितुमध्रियत” वृ० उप० धारणे “ध्रियते कुसुमप्रसाधनम्” कुमा० “पाण्डुरेणातपत्रेण ध्रियमाणेन मूर्द्धनि” भा० उ० १८९ अ० । उद् + उत्तोल्य धारणे “चरणं त्विदमुद्धृतम्” वेणीस० । “पदमुद्धृतमुद्वहन्ती” कुमा० । “प्रसभोद्धृतारि” रघुः । धृ धारणे चुरा० उभ० सक० सेट् । धारयति ते अदीधरत्- त । धारयाम् बभूव आस चकार । “वैणवीं धारयेद्यष्टिं सोदकं च कमण्डलुम्” मनुः “समकायशिरोग्रीवं धारय- न्नचलः स्थिरः” गीता । सर्वेषां धार्य्यः पूर्वेषां ण्यत् एतस्य अचो यत् इति भेदः धार्य्यशब्दे उदा० “धारेरुत्तमर्णः” पा० एतद्योगे उत्तसर्णस्य सम्प्रदानता । चैत्रस्य शतं धारयति । धृज गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् इदित् । धृञ्जति अधृञ्जीत् । दधृञ्ज इदित् धृञ्ज्यते । अस्य अनिदित्त्वमपि इच्छति । धर्जति अधर्जीत् दधर्ज । “हरो महेश्वरश्चैव शूलपाणिः पिणाकधृग्” शिवपूजायां तन्नामविशेषोक्तौ । धृत न० धृ--स्थितौ पतने च भावे क्त । १ पतने २ स्थितौ च । धृ--धारणे कर्मणि क्त । कृतधारणे ३ गृहीते त्रि० भावे क्त । ४ धारणे ग्रहणे न० । “धृतरुद्राक्ष- मधुव्रतं खगः” “रूपमदर्शि धृतोऽसि यदर्थम्” नैष० । ५ त्रयोदशमनोःपुत्रभेदे पु० । “त्रयोदशस्य पुत्रास्ते विज्ञेयास्तु रुचेः सुताः । चित्रसेनो विचित्रश्च नयो धर्मभृतो धृतः” हरिवं० ७ अ० । ६ द्रुह्युवंश्ये धर्मसुते राजभेदे “द्रुह्योश्च तनयो बभ्रुः सेतुस्तस्यात्मजस्ततः । आरब्धस्तस्य गान्धारस्तस्य धर्मस्ततो धृतः” भा० ९ । २३ । ४ अत्र घृत इति पाठान्तरम् । धृतदेवा स्त्री “चत्वारो देवकात्मजाः । देववानुपदेवश्च सुदेवो- देववर्द्धनः । तेषां खसारः सप्तासन् धृतदेवादयो नृप!” भाग० ९ । २४ । १३ उक्ते देवकात्मजाभेदे “त्रिपृष्ठो धृतदे- वायामेक आनकदुन्दुभेः” २५ श्लो० । धृतराजन् पु० धृतो राजा प्राशस्त्येन येन । सुराज्ञि देशे तत्र भवः अण् उपधालोपः । धार्त्तराज्ञ तत्र भवे त्रि० धृतराष्ट्र पु० धृतं राष्ट्रं सुपाल्यतया यत्र । १ सुराज्ञि देशे २ नागभेदे च मेदि० । २ कौरवो धृतराष्ट्रश्च शङ्कपिण्डश्च वीर्य्यवान्” भा० आ० ३५ अ० । बागनामोक्तौ “धृत- राष्ट्रकूले जातान् शृणु नामान् यथातथम्” ५७ अ० ।

३ गन्धर्वराजभैदे “गन्धर्वराजो यो धीमान् धृतराष्ट्र इति श्रुतः । स सव मानुषो लोके धृतराष्ट्रः पतिस्तव” भा० आश्व० ११ अ० । विचित्रवीर्य्यक्षेत्रे सत्यवत्या नियोगेन व्यासेनोत्पादिते स्वनामख्याते कौरवे ४ नृपभेदे “शान्तनुः खलु गङ्गां भागीरथीमुपयेमे तस्यामस्य जज्ञे देवव्रतो नाम यमाहुभीँष्ममिति । भीष्मः खलु पितुः प्रियचिकीर्षया सत्यवतीं मातरमुदवाहयत् यामाहुर्गन्ध- कालीमिति । तस्यां पूर्वं कानीनो गर्भः पराशराद्द्वै- पायनोऽभवत् । तस्यामेव शान्तनोरन्यौ द्वौ पुत्रौ बभूवतुः । विचित्रवीर्य्यश्चित्राङ्गदश्च तयोरप्राप्तयौवन एव चित्राङ्गदो गन्धर्वेण हतः विचित्रवीर्य्यस्तु राजासीत् । विचित्रवीर्य्यः खलु कौशल्यात्मजे अम्बिकाम्बालिके काशिराजदुहितरावुपयेमे । विचित्रवीर्य्यस्त्वनपत्य एव विदेहत्वं प्राप्तः । ततः सत्यवत्यचिन्तयन्मा दौष्यन्तो वंश उच्छेदं व्रजेदिति । सा द्वैपायनमृषिं मनसा चिन्तया- मास । स तस्याः पुरतः स्थितः किङ्करवाणीति । सा तामुपवाच भ्राता तवानपत्य एव स्वर्यातो विचित्रवीर्य्यः साध्वपत्यं तस्योत्पादयेति । स तथेत्युक्त्वा त्रीन् पुत्रा- मुत्पादयामास । धृतराष्ट्रं पाण्डुं विदुरञ्चेति” भा० आ० ९५ अ० । अस्य अन्धत्वादिकथा भा० आ० ११ अ० दृश्या । ५ पक्षिभेदे हंसे पुंस्त्री हेमच० तस्य धृतराष्ट्री- जातत्वात् तथात्वम् स्त्रियां ङीप् । सा च कश्यपस्य ताम्रायां पत्न्यां जाते ६ कन्याभेदे “काकीं श्येनीं तथा भासीं धृतराष्ट्रिं तथा शुकीम् । ताम्रा तु सुषुवे देवी पञ्चैता लोकविश्रुताः” “धृतराष्ट्री तु हंसांश्च कलहंसांश्च सर्वशः” भा० आ० ६६ अ० । ताम्रा तु दक्षकन्या कश्यपपत्नी ताम्रशब्दानुक्तेः अत्रोच्यते “सुरभिर्विनता चैव ताम्रा क्रोधवशा इरा । कद्रुर्मुनिश्च राजेन्द्र! तास्वपत्यानि मे शृणु” हरिवं० ३ अ० । धृतवर्म्मन् पु० घृतं वर्म येन । १ गृहीतकवचे २ भारतप्रसिद्धे त्रिगर्तराजकेतुवर्म्मानुजे नृपभेदे “केतुधर्मा तु तेजखी तस्यैवावरजो युवा । युयुधे भ्रातुरर्थाय पाण्डवेन यशस्विना । तमापतन्तं सम्प्रेक्ष्य केतुधर्मा महाहवे । अभ्यर्दन्निशितैर्वाणैर्वीभत्सुः परवीरहा । केतुधर्मण्यभि- हते धृतवर्मा महारथः । रथेनाशु समुत्पत्य शरैर्जिष्णुमवाकिरत्” भा० आ० ७४ अ० । धृतव्रत त्रि० धृतं व्रतं येन । १ गृहीतव्रते “संवर्त्तश्च धृतव्रतः” भा० आ० ६६ अ० । २ पुरुवंश्ये जयद्रथपुत्रविजयनृप- पौत्रे नृपभेदे । “विजयस्य धृतिः पुत्रस्तस्य पुत्रो धृतव्रतः” हरिवं० ३१ अ० । धृतिशब्दे दृश्यम् ।

पृष्ठ ३९०६

धृतात्मन् त्रि० धृत आत्मा येन । १ धैर्य्यान्वितचित्ते २ विष्णौ पु० । “धृतात्मा नियमो यमः” विष्णुस० । एकरूपेण स्तन्मादिरहिततया स्थित आत्मास्येति” भा० । धृति स्त्री धृ--क्तिन् । १ धारणे २ तुष्टौ ३ धैर्य्ये “धृतिर- स्तमिता रतिश्च्युता” रघुः “धृतिर्धैर्यं प्रीतिर्वा” मल्लि० । विष्कम्भादिमध्ये ४ अष्टमे योगभेदे मेदि० । “अतिगण्डः सुकर्मा च धृतिः शूलं तथैव” ज्यो० । ५ सुखे हेमच० । गौर्य्यादिषोड़शमातृमध्ये ६ मातृकाभेदे । मातृकाशब्दे दृश्यम् । अष्टाद- शाक्षरपादकछन्दोमात्रे उक्तात्युक्तेत्युपक्रमे धृति- श्चातिधृतिश्चैव कृतिः प्रकृतिराकृतिः” वृ० र० । ७ मानसधारणाभेदे “धृतिरधृतिर्ह्रीर्वीर्भीरित्येतत् सर्वं मनएव” श्रुतिः । सा च सात्विकादिभेदेन त्रिधा यथाह गीतायाम् “धृत्या यया धारयते मनःप्राणे- न्द्रियक्रियाः । योगेनाव्यभिचारिण्या धृतिः सा पार्थ । सात्विकी । यया तु धर्मकामार्थान् धृत्या धारय- तेऽर्जुन! । प्रसङ्गेन फलाकाङ्क्षी धृतिः सा पार्थ! राजसी । यथा स्वप्नं भयं शोकं विषादं मदमेव च । न विमुञ्चति दुर्मेधा घृतिः सा पार्थ! तामसी” । ८ दक्षसुतारूपधर्मपत्नीभेदे “ददौ स दश धर्माय” इत्युपक्रमे धर्मपत्नीशब्दे उक्त वाक्ये ३८५७ पृ० दृश्यम् । ९ जयद्रथ- नृपस्य पौत्रे पु० जयद्रथस्तु राजेन्द्र! यशोदेव्याम् व्यजा- यत । ब्रह्मक्षत्रोत्तरः सत्यां विजयो नाम विश्रुतः । विजयस्य धृतिः पुत्रः” हरिवं० ३१ अ० । १० मैथिले राजभेदे पु० तदुपक्रमे “शुनकस्तत्सुतो जज्ञे वीति- हव्यो धृतिस्ततः” भाग० ९ । १३ । १६ । ११ विश्वदेवभेदे पु० तन्नामोपक्रमे “बलं धृतिर्विपाप्मा च पुण्यकृत् थाबनस्तथा” भा० अनु० ९१ अ० । सा० द० उक्ते १२ व्यभिचारि भावभेदे । सा च “सधृतिचपलनाग्लानिचिन्तावितर्काः” इत्युद्दिश्य तत्र लक्षिता यथा “ज्ञानाभीष्टागमाद्यैस्तु संपूर्णस्पृहता धृतिः । सौहित्यवचनोल्लाससहास प्रतिभादिकृत्” उदाहृतं च “कृत्वा दीननिपीडनां निजजने वद्ध्वा वचोविग्रहम् नैवालोच्य गरीयसी- रपि चिरादामुष्मिकीर्यातनाः । द्रव्यौघाः परिसञ्चिताः खलु मया यस्याः कृते साम्प्रतं नीवाराञ्जलिनापि केवलमहो मेयं कृतार्था तनुः” भा० द० । “ता धृति-

रस्ति गतास्मि सम्प्रतीयम्” माघः । “स्थिता कर्थं शैलजनाशुगे धृतिः” किरा० “अम्बरान्तधृतेः” शा० सू० १४ गुरुत्ववतां पतनाभावे हरिदासः “कार्य्यायोजन धृत्यादेः पदात् प्रत्ययतः श्रुतेः । वाक्यात् सङ्ख्याविशेषच्च साध्यो विश्वविदव्ययः कुसुमा० । धृतीति ब्रह्माण्डादि पतनप्रतिबन्धकी भूतप्रयत्नवदधिष्टितं धृतिमन्त्वात् वियति विहङ्गमधृतकाष्ठवत् धृतिश्च गुरुत्ववतां पतना- भावः” हरिदासः । मनसो भूतपञ्चकारब्धत्वात् क्षित्यंशधारणवत्त्वात् धृतिमत्त्वं बोध्यम् । धृते- र्भूमिगुणत्वञ्च भा० शा० २५५ अ० उक्तं यथा “भूमेः स्थैर्य्यं गुरुत्वं च काठिन्यं प्रसवार्धता । गन्धोगुरुत्वं शक्तिश्च संथातः स्थापना धृतिः” । “स्थैर्य्यमचाञ्चल्यं गुरुत्वं पतनप्रतियोगी गुणः प्रसवो धान्याद्युत्पत्तिस्तदर्थता, गुरुत्वं प्रथिमा पिण्डपुष्टिः शक्तिर्गन्धग्रहणसामर्थ्यं सङ्घातः श्लिष्टावयवत्वम् स्था- पना मनुष्याद्याश्रयत्वं धृतिः पाञ्चभौतिके मनसि यो धृत्यंशः स पार्थिवः स्थैर्य्यशब्देनैवीपात्त इति धृतिशब्दे- मात्र भूतान्तरप्रवेशस्थानत्वमुच्यते” नीलकण्ठव्याख्या । तच्छन्दसोऽष्टादशसंख्यकत्वात्तत्तुल्यसंख्यायुते अष्टादश- संख्यायुक्ते च । १६ विपुलाख्य विष्कुम्भपर्वतस्थे वनभेदे विष्कुम्भपर्वतोपक्रमे “वनं तथा चैत्तरथं विचित्रं तेष्वप्सरो नन्दननन्दनञ्च । धृत्याह्वयं यद् धृतिकृत् सुराणां भ्राजिष्णु वैभ्राजमिति प्रसिद्धम्” सि० शि० । “विपुलशैल- मस्तके केतुवृक्षो वटो धृतिर्वनं महाह्रदः सरः” प्रमिता० । धृतिमत् त्रि० धृतिरस्त्यस्य मतुप् । धैर्य्यान्विते “कृतज्ञं धृतिमन्तञ्च कृच्छ्रमाहुररिं बुधाः” मनुः स्त्रियां ङीप् । “प्रत्युद्धृतां धृतिमतीं भरतो ववन्दे” “धृति- मतीरुपकान्तमपि स्त्रियः” पञ्चममनीः २ रैवतस्य पुत्र- भेदे पु० “अथ पुत्रानिमांस्तस्य निबोध गदतो मम । धृतिमानव्ययो युक्तस्तत्त्वदर्शी निरुत्सुकः” हरिवं० ७ अ० । अजमीढनृपस्य पौत्रे ३ नृपभेदे पु० “अजमीढस्य दायादो विद्वान् राजा जवी नरः । धृतिमांस्तस्य पुत्रस्तु, हरिवं० २० अ० । ४ कुशद्वीपस्थे वर्षभेदे न० कुशद्वीपोपक्रमे “धृतिमत् पञ्चमं वर्षं षष्ठं वर्षं प्रभाकरम्” भा० भी० १२० अ० । ५ अग्निभेदे पु० “विष्णुर्नामेह योऽग्निस्तु धृतिमान् नाम सोऽङ्गिराः” भा० व० २२० अ० स च अग्नि- र्धृतिहोमाङ्गम् धृतिहोमशब्दे दृश्यम् । ६ त्रयोदशमन्वन्तरे सप्तर्षिमध्ये अङ्गिरोऽपत्यभेदे । “त्रयो- दशे तु पर्य्याये भाव्ये मन्वन्तरे मनोः । अङ्गिराश्चैव धृतिमान् पौलहो व्यापकस्तथा” ।

पृष्ठ ३९०७

धृतिहोम पु० धृत्याद्यष्टकोद्देशेको होमः । विवाहाङ्गे होमभेदे “उत्थाप्य कुमारं ध्रुवा आज्याहुतीर्जुहोति” गोभिलः “अष्टाविह धृतिहोमाः ध्रुवा आवश्यकाः । कथञ्चिद् भर्तृगृहगमनाभावेऽपि श्वशुरगृहे निवा- सेऽपि अवश्यं होतव्याः इति । अत्र “इह धृतिः स्वाहा” इत्यादिप्रयोगः । न तु स्वाहायोगे चतुर्थी “धृतिहोमे न प्रयुञ्ज्यात् गोनामसु तथाष्टसु । चतुर्थीमघ्र्य इत्येतद्गोनामसु हि हूयते” इति छन्दोगपरिशिष्टात् । धृतिहोमे धृत्यष्टकहोमे” स० स्का० त० रघु० । स च तत्पद्धतौ भवदेवोक्तो यथा “ततः पतिः कुमारमुत्थाप्य पूर्ववत् कुशण्डिकोक्तविधाने धृतिनामा- नमग्निं संस्थाप्य समित्प्रक्षेपान्तं व्यस्तसमस्तम- हाव्याहृतिहोमं कृत्वा अष्टाहुतीर्जुहुयात् । अष्टानां मन्त्राणाम् ऋष्यादयः साधारणाः । प्रजापति रृषि- र्वृहती छन्दो वधूर्देवता धृतिहोमे विनियोगः । ॐ इह धृतिः स्वाहा १ । ॐ इह स्वधृतिः स्वाहा २ । ॐ इह रतिः स्वाहा ३ । ॐ इह रमस्व स्वाहा ४ । ॐ मयि धृतिः स्वाहा ५ । ॐ मयि स्वधृतिः स्वाहा ६ । ॐ मयि रतिः स्वाहा ७ । ॐ मयि रमस्व स्वाहा ८” । धृत्वन् पु० धृ--क्वनिप् तुक् । १ विष्णौ उज्ज्वल० । २ धर्मे ३ गगने ४ समुद्रे ५ मेधाविनि ६ विप्रे संक्षिप्तसारे उणा० । ७ धारके त्रि० स्त्रियां “वनो र च” ङीप् रश्चान्तदेशः । धृत्वरी सा च ८ भूमौ संक्षिप्तसारे उणा० । धृष संहतौ अक० हिंसे सक० भ्वा० पर० सेट् । धर्षति अधर्षीत् । दधर्ष उदित् धर्षित्वा धृष्ट्वा । “धृषशसी वैयात्ये” पा० वैयात्ये एव अनिटोविधनात् क्त्वो वेट्कत्वेऽपि संहत्यर्थे बधार्थे च नित्यमिट् । धर्षितः धृष प्रागल्भ्ये स्वा० पर० अक० सेट् । धृष्णोति अधर्षीत् । दधर्ष । “धृषशसी वैयात्ये” पा० निष्ठायामनिट् । धृष्टः अस्या आत्त्वं चिन्त्यप्रयोजनमिति स्म । भावादि कर्म- णोर्वैयात्ये धृषिर्नास्ति अतएव नियमार्थमिदं सूत्रमिती- त्याह वृत्तिकारः” “विभाषा भावकर्मणोरिति विकल्पे प्राप्ते सूत्रमिदं नित्यतार्थमित्याशङ्क्याह धृषिर्नास्तीति” तदर्थः” तत्त्व० । “आलोकयत् स काकुत्स्थमधृष्णोत् घोरअध्वनत्” भट्टिः । “तान् दृष्ट्वातिदृढान् धृष्टान् प्राप्तान् परिवृढाज्ञया” भट्टिः ।

धृष सामर्थ्यबन्धने चुरा० आत्म० अक० सेट् । धर्षयते अदीधृषत अदधर्षत । धर्षयाम् बभूव आस चक्रे “कस्त्वा धर्षयितुं शक्तः” हरिवं० ३१५३ श्लो० । धृष क्रोधे अभिभवे च वा चु० उभ० पक्षे भ्वा० प० सक० सेट् । धर्षयति ते धर्षति अदीधृषत् त अदधर्षत् त अधर्षीत् । धर्षयाम् भूव आस चकार दधर्ष । “प्रहस्तस्य पुरोऽ- मात्यान् जिहिंसुर्दधृषुस्तथा” मट्टिः । दधृषुरभिभूतवन्तः । धृषज् त्रि० धृष--अभिभवे बा० कजिन् । १ धर्षके २ अभिभवे च । “ता अस्य संधृषजो न तिग्माः” ऋ० ५ । १९ । ५ धृषद् त्रि० धृष--अभिभवे बा० कर्तरि अदिक् । धर्षके “धृषद्वर्णं दिवे दिवे” ऋ० १० । ८७ । २ “धृषद्वर्णं धर्षकरूपम्” भा० “स्वभूत्योजा अयसि धृषन्मनः” ऋ० १ । १५२ । ५२ धृषन्मनः धर्षकमनाः” भा० । भावे अदिक् । २ धर्षणायाम् “ते यामन्ना धृषद्विनः” ऋ० ५ । ५२ । २ “धृषद्विनः धर्षणावन्तः” भाष्यम् धृषु त्रि० धृष--कु । १ प्रगल्भे २ दक्षे ३ सङ्घाते पु० संक्षिप्त- सारोणा० । धृष्ट त्रि० धृष--वैयात्ये क्त । १ निर्लज्जे २ प्रगलभे ३ निर्दये च । ४ नायकभेदे पु० तल्लक्षणोदाहरणे सा० द० उक्ते यथा “कृतागा अपि निःशङ्कस्तर्जितोऽपि न लज्जितः । दृष्ट- दोषोऽपि मिथ्यावाक् कथितो धृष्टनायकः” “शोणं वीक्ष्य मुखं विचुम्बितुमहं यातः समीपं ततः पादेन प्रहृतं तया सपदि तं धृत्वा सहासे मयि । किञ्चित् तत्र विधातुमक्षमतया वाष्पं त्यजन्त्याः सखे! भ्रातश्चे- तसि कौतुकं वितनुते कोपोऽपि वामभ्रुवः” । “भूयोनिः- शङ्कः कृतदोषोऽपि भूयोनिवारितोऽपि प्रश्नयपरा- यणः” रसमञ्जर्य्यां तल्लक्षणमुक्तम् । विदर्भराजसुतकुन्तेः ५ पुत्रभेदे पु० “भीमो विदर्भस्य सुतः कुन्तिस्तस्यात्मजोऽ- भवत् । कुन्तेर्धृष्टः सुतो जज्ञे” हरिवं० ३७ अ० । ६ वन्दक्याम् असत्यां स्त्री शब्दरत्ना० । तस्य भावः तल् धृष्टता स्त्री त्व धृष्टत्व न० ष्यञ् धार्ष्ट्य न० । निर्लज्जत्वे प्रागल्भ्ये च “गुरुस्तवैवागमएव धृष्टताम्” माघः । धृष्टकेतु पु० सन्नतिराजवंश्ये सुकुमारस्य १ पुत्रभेदे “सुकुमारस्य दायादो धृष्टकेतुः सुधार्मिकः” हरिवं० २९ अ० । नवम मनोः रोहितस्य २ पुत्रभेदे च “दक्षपुत्रस्य पुत्रास्ते रोहितस्य प्रजापतेः । मनोः पुत्रो धृष्टकेतुः पञ्चहोत्रो- निराकृतिः” हरिवं०७ अ० । ३ जनकवंश्ये धृतिसुते पु० । सुधृतेर्धृष्टकेतुर्वै हर्य्यश्वोऽथ मरुस्ततः” भाग० ९ । १३ । १२ ४ कैकये नृपभेदे च “कैकयो धृष्टकेतुश्च श्रुतकीर्त्तिम-

पृष्ठ ३९०८

विन्दत” भाग० ९ । २४ । २१ । काश्ये ५ सत्यकेतुसुते “धर्मकेतुः सुतस्तस्मात् सत्यकेतुरजायत । धृष्टकेतुः सुतस्तस्मात्” भाग० ९ । १७ । धृष्टद्युम्नस्य ६ पुत्रभेदे च “धृष्टद्युम्नःसुतस्तस्य (द्रुपदस्य) धृष्टकेतुश्च तत्सुतः” हरिवं० २३ अ० “धृष्ट केतुश्चेकितानः काशिराजश्च बीर्यवान्” गीता । धृष्टद्युम्न पु० द्रुपदनृपस्य पुत्रमेदे तदुत्पत्तिकथा “तथैव धृष्ट- द्युम्नोऽपि साक्षादग्निसमद्युतिः । वैताने कर्मणि तात! पावकात् समजायत । वीरो द्रोणविनाशाय धनुरादाय वीर्य्यवान्” भा० आ० ६३ अ० । “द्रोणान्तकमहं पुत्रं लभेयं युधि दुर्जयम् । तत्कर्म कुरु मे याज! वितराम्यर्बुद- ङ्गवासु । तथेत्युक्त्वा तु तं याजो याज्यार्थमुपकल्पयन् । गुर्वर्थ इति चाकाममुपयाजमचोदयत् । याजो द्रोण विनाशाय प्रतिजज्ञे तथा च सः । ततस्तस्य नरेन्द्रस्य उपयाजी महातपाः । आचख्यौ कर्म वैतानं तदा पुत्रफलाय वै । स च पुत्रो महावीर्य्यो महातेजा महाबलः । इष्यते यद्विधो राजन्! भविता ते तथाविधः । भरद्वाजस्य हन्तारं सोऽभिसन्धाय भूपतिः । आजह्रे तत्तथा सर्वं द्रुपदः कर्मसिद्धये । याजस्तु हवनस्यान्ते देवीमाज्ञापयत्तदा । प्रैहि मां राज्ञि! पृषति! मिथुनं त्वामुपस्थितम् । राज्ञ्युवाच । अबलिप्तं मुखं ब्रह्मन्! दिव्यान् गन्धान् बिभर्मि च । सुतार्थेनोपलब्धाऽस्मि तिष्ठ याज! मलप्रिय! । याज उवाच । याजेन श्रपितं हव्यमुपयाजाभिसन्त्रितम् । कथं कामं न सन्दध्यात्सा त्वं विप्रैहि तिष्ठ वा । ब्राह्मण उवाच । एवमुक्त्वा तु याजेन हुते हविषि सत्कृते । उत्तस्थौ पावकात् तस्मात् कुमारो देवसन्निभः । ज्वालावर्णो घोररूपः किरीटी वर्म चोत्तमम् । बिभ्रत् सखड्गः सशरो धनुष्मान्विनदन्मुहुः । तथेत्युवाच तं याजो राज्ञः प्रियचिकीर्षया । तयोश्च नामनी चक्रुर्द्विजाः संपूर्णमानसाः । धृष्टत्वादतिधृष्णुत्वाद्द्युम्नाद्युत्सम्भवा- दपि । धृष्टद्युम्नः कुमारीऽयं द्रुपदस्य भवत्विति” धृष्टरथ पु० नृपभेदे “च्यवनो जनकश्चैव तथा धृष्टरथो नृपः” भा० अनु० १६५ अ० नानानृपोक्तौ । धृष्टि पु० धृष--क्तिच् । हिरण्यकशियोर्ज्येष्ठस्य हिरण्या- क्षासुरस्य पुत्रभेदे “हिरण्यकशिपुर्भ्रातुः संपरेतस्य दुःखितः । कृत्वा कटोदकादीनि भ्रातृपुत्रानसान्त्वयत् । शकुनिं शंवरं धृष्टिं भूतसन्तापनं वृकम्” भा० ७ । २ । १६ २ प्रगल्भे त्रि० । “धृष्टिरसि” यजु० १ । १७ “हे उपवेष! त्वं

धृष्टिरसि प्रगल्भोऽसि । तीव्राङ्गाराणामितस्ततश्चालन प्रापकत्वादस्य प्रागल्भ्यम्” वेददी० ३ यज्ञिये उपवेषरूपे पात्र- भेदे पु० उपवेषशब्दे १६३० पृष्ठे दृश्यम् । यज्ञपात्रोपक्रमे “धृष्टी शतमाने” कात्या० श्रौ० २६ । २ । १० “धृष्टी उपवेषौ औदम्बरौ तत्र एकं रजतशतमानं द्वितीयं सुवर्ण- शतमानमिति” कर्कः “धृष्टिरसीमुपवेषमादाय” कात्या० श्रौ० २ । ४ । २६ “पलाशशाखायाः मूलदेशे च्छिन्नः काष्ठभाग उपवेषः” कर्कः । पलाशशाखाया इति यज्ञविशेषे “सामान्यतस्तु औदम्बर इति पूर्वापरमीमांसा । धृष्टि- रसीति मन्त्रेणोपादीयमानत्वात् उपवेषस्य धृष्टित्वमि- त्याशयेन “धृष्टी शतमाने” इत्युक्तम् । “धृष्टिभ्यां भष्मना परिकीर्य्याङ्गारैश्च” कात्या० श्रौ० २६ । ३ । ९ धृष्ण पु० सात्वतवंश्ये भजमानपुत्रभेदे क्रथनशब्दे २३०४ पृ० दृश्यम् । धृष्णज् त्रि० धृष--नजिज् । १ धृष्टे २ प्रगल्भे ३ निर्लज्जे अमरः । धृष्णि पु० धृष--वा० नि। किरणे अमरः । धृष्णु त्रि० धृष--क्नु । १ धृष्टे २ प्रगल्भे त्रिका० ३ कञ्चुकायां पु० शब्दच० । ४ रुद्रभेदे पु० “नमस्त आयुधायानातताय धृष्णये” यजु० १६ । १४ “धृष्णये धर्षणशीलरिपुं हन्तुं प्रगल्भाय” वेददी० । सावर्णिमनोः ५ पुत्रभेदे पु० “सावर्णस्य मनोः पुत्राः” इत्युपक्रमे “चरिष्णुरार्यो धृष्णुश्च राजन्! सुमतिरेव च” हरिवं० ७ अ० । वैवस्वत मनोः ६ पुत्रभेदे पु० तद्वंशोपक्रमे “इक्ष्वाकुश्चैव नाभागो धृष्णुः शर्यातिरेव च” हरिवं० १० अ० । सात्वत- वंश्यकुकुरसुते ७ नृपभेदे “कुकुरस्य सुतो धृष्णुर्धृष्णोस्तु तनयस्तथा” हरिवं० ३८ अ० । ८ पितामहपुत्रकवि- सुतभेदे “पितामहस्त्वपत्यं वै कविं जग्राह तत्त्ववित् । तदा स वारुणः ख्यातो भृगुः प्रसवकर्मकृत् । ब्रह्मणस्तु कवेः पुत्रा वारुणास्ते उदाहृताः । अष्टौ प्रसवजै- र्युक्ता गुणैर्ब्रह्मविदः शुभाः । कविः काव्यश्च धृष्णुश्च बुद्धिमानुशनास्तथा । भृगुश्च विरजाश्चैव काशी चोग्रश्च धर्मवित् । अष्टौ कविसुताह्येते सर्वमेभिर्जग- त्ततम्” भा० आनु० ८५ अ० । वेदे सुपां स्थाने याच् “प्रधृष्णुया नमति वस्यो अच्छ” ऋ० ४ । २१ । ४ “धृष्णुया धृष्णुः” भा० “भ्राजन्त्यौ यन्ति धृष्णुया” ऋ० ५ । १० । ५ । “धृष्णुया धृष्णवः” भा० । धृष्णुक पु० वैवस्वतमनुवंश्ये नृपभेदे “धृष्णुकश्चाम्बरीयश्च दण्डकश्चेति ते त्रयः” हरिव० १ अ० तद्वंशोक्तौ

पृष्ठ ३९०९

धृष्ण्वोजस् पु० कार्तवीर्यनृपपुत्रभेदे “शूरसेनश्च शूरश्च धृष्ण्वोजाः कृष्ण एव च । जयध्वजञ्च नाम्नामीदावन्त्यो नृपतिर्म- हान् । कार्तवीर्यस्य तनया वीर्यवन्तो महाबलाः” हरिवं० ३४ अ० । धृष्य त्रि० धृष--कर्मणि ऋदुपषत्वात् क्यप् । धर्षणीये “भूतानामिह यो वै त्वां मया विनिहितां सतीम् । उपा हन्यात् स मे धृष्यः” भा० शा० २२५ अ० “पश्यन्नदूरात् मनसाप्यधृष्यम्” कुमा० । धे पाने भ्वा० प० सक० अनिट् टित् । धयति अदधत् अधासीत् । दधौ धास्यति । खच् स्तनन्धयः स्त्रियां टित्त्वात् खचि ङीप् हरदत्तीक्तेः खच्येव ङीप् । स्तनन्धयी अन्यत्र टाप् । धेन पु० धयन्ति धे--नन् इच्च । १ समुद्रे २ नदे च ३ नद्यां स्त्री टष्टित्त्वेऽपि खच्येव ङीप् इति हरदत्तोक्तेः न ङीप् । ४ वाचि स्त्री निघण्टु “वायो भव प्रपृञ्चती धेनाजिगाति- दाशुषे” ऋ० १ । २ । ३ “धेना वाक्” भा० । ५ धन्याके स्त्री गौरा० ङीष् । स्वार्थे क तत्रार्थे भावप्र० । धेनु स्त्री धयति सुतान्, धीयते पीयते वत्सैवां धेट्--नु इच्च । १ गोमात्रे वत्सस्य धयनात् तस्यास्तथात्वम् । २ नवसूतिकायाम् सवत्सायां गवि स्त्री अमरः वत्सैः पीयमानक्षीरत्वात् तस्यास्तथात्वम् । गोमात्रभेदाः दशविधा यथा वृह० पु० उत्तरखण्डे १५० अ० “गवां जातीस्तु वक्ष्यामि शृणुष्वैकमना द्विज! । प्रथमा- गौरकपिला द्वितीया गौरपिङ्गला । तृतीया रक्तकपिला चतुर्थी नीलपिङ्गला । पञ्चमी शुक्लपिङ्गाक्षी षष्ठी तु शुक्लपिङ्गला । सप्तमी चित्रपिङ्गाक्षी अष्टमी बभ्रुरो- हिणी । नवमी श्वेतपिङ्गाक्षी दशमी श्वेतपिङ्गला । तादृशास्तेऽप्यनड्वाहः कपिलास्तु प्रकीर्त्तिताः” । ३ दाना- र्थकल्पिते धेन्वाकारे गुड़ादिपदार्थे यथाह हेमा० दा० “अत्र यद्यपि धेनुशब्देन स्वरूपतो गौरेवा० भिधीयते तथापि धेनुशब्दसाधारण्यादिह प्रकरणे गुड़धेन्वादीनामपि सन्निवेशो युक्तः तासु च क्रमेण निरूप्यमाणासु “दशमी स्यात् स्वरूपतः” इति स्वरूप- धेनोरन्ते स्थितत्वात् गुड़धेन्वादय एव प्रथमतो निरू- ष्यन्ते । तदुक्तं मत्स्यपुराणे “यास्तु पापविनाशिन्यः पठ्यन्ते दश धेनवः । तासां स्वरूपं वक्ष्यामि नामानि च नराधिप! । प्रथमा गुड़घेनुः १ स्यात् घृतधेनु २ रथापि च । तिलधेनु ३ स्तृतीया च चतुर्थी ४ जलसं- ज्ञिका । क्षीरधेनु ५ श्च विख्याता मधुधेनु ६ रथापि च ।

सप्तमी शर्कराधेनु ७ र्दधिधेनु ८ रथाष्टमी । रसधेनु ९ श्च नवमी दशमी स्यात् स्वरूपतः” । “कुम्भाः स्युर्द्रवधेनूना- मितरासान्तु राशयः” । “सुवर्णधेनुमप्यत्र केचिदिच्छन्ति- मानवाः” तत्तच्छब्दे दृश्यम् । यशोधनोधेनुमृषेर्मुमोच । “अनिन्द्या नन्दिनी नाम धेनुराववृते वनात्” रघुः । धेनुक पु० धेनुरिव “इये प्रतिकृतौ” पा० कन् । १ असुरभेदे “खर इत्युच्यते दैत्यो धेनुकः सोऽसुरोत्तमः” हरिवं० ५५ अ० । “दारुणो धेनुको नाम दैत्यो गर्दभरूपवान् । खरयूथेन महतावृतो बलवतां वरः । स तु तालवनं घोरं गर्दभः परिरक्षति । नृपक्षिश्वापदगणांस्त्रास- यन्नतिदर्पितः” हरिवं० ७० अ० । २ रतिबन्धभेदे तल्लक्षणं रतिमञ्जर्य्यामुक्तं यथा “न्यस्तहस्तयुगला निजे पदे योषिदेति कटिरूढ़वल्लभा । अग्रतो यदि शनैरधोमुखी धेनुकं वृषवदुन्नते प्रिये! ।” “सुप्तां स्त्रियं समासिङ्ग्य स्वयं सुप्तोरमेत् पुनः । लघु लिङ्गं चालयेद्यो बन्धोऽयं धेनुकः स्मृतः” । ३ हस्त्रिन्यां स्त्री । संज्ञायां कन् । ४ धन्याके स्त्री मेदि० । धेनुकसूदन पु० धेनुकमनुपदोक्तमसुरं सूदयति सूदि- ल्यु । वलभद्रे तन्निसूदनकथा हरिवं० ७० अ० यथा “रौहिणेयं खरो दुष्टः सोऽदशद्दशनायुधः । पद्भ्या- मुभाभ्याञ्च पुनः पश्चिमाभ्यां पराङ्मुखः । जघानो- रसि दैत्योऽसौ रौहिणेयं निरायुधम् । ताभ्यामेव स जग्राह पद्भ्यां तं दैत्यगर्दभम् । आवर्जितखुरस्कन्धं प्रेरयंस्तालमूर्द्धनि । स भग्नोरुकटीग्रीवो भग्नपृष्ठोद- राकृतिः । खरस्तालफलैः सार्द्धं पपात धरणीतले । तं गतासुं गतश्रीकं पतितं वीक्ष्य गर्दभम् । ज्ञातीं- स्ततोऽपरांस्तस्य तृणराजनि सोऽक्षिपत्” हरिवं० ७० अ० “पूतनाधेनुकारिष्टकेशिचानूरसूदनः” त्रिकाण्डशेषे विष्णुनामपर्य्याये धेनुसूदनोक्तिः रामस्य विष्ण्वंशावतार- त्वात् इति बोध्यम् रामद्वारा तस्य हननात् तस्य तथात्वम् । भाग० १०१५ अ० अपि वलरामेणैव तस्य हननकथान्ते “नैतच्चित्रं भगवति ह्यनन्ते जगदीश्वरे” इत्यनेन परमेश्वरकर्तृकस्य तद्धननस्य न चित्रत्वमित्युक्तम् । वलरामेण तद्धननेऽपि तस्य तद्द्वारा तद्धन्तृत्वमस्त्येवेति बोध्यम् धेनुकारिप्रभृतयोऽपि बलरामे । धेनुदुग्ध न० धेनोर्दुग्धमिव स्वादु फलमस्य । १ चिर्भट्टे राजनि० ६ त० । २ धेन्वाः क्षीरे च ।

पृष्ठ ३९१०

धेनुदुग्धकर पु० धेनोर्दुग्धमिव किरति क--अच् धेनी दुग्धं करोति वर्द्धयति कृ--अच् वा । गर्जरे (गाँजर) राजनि० । तत्पाने धेनोर्दुग्धस्य वर्द्धनात्तस्य तथात्वम् । धेनुमत् त्रि० धेनुरस्त्यस्य मतुप् । १ धेनुस्वामिनि स्त्रियां ङीप् । सा च भरतवंश्यदेवद्युम्नस्य २ भार्य्यायाम् “देवद्युम्नस्ततो धेनुमत्यां सुतः परमेष्ठी” भाग० ५ । १५ । ३ धेनुमूल्य न० ६ त० । प्रायश्चित्तरूपधेनुदानस्य निष्क्रय- रूपे मूल्यभेदे तच्च प्रायश्चित्ततत्त्वे व्यवस्थापितं यथा “अथ धेनुमूल्यव्यवस्था । संवर्त्तः “प्राजापत्य- व्रताशक्तौ धेनुं दद्यात् पयस्विनीम् । धेनोरभावे दातव्यं तुल्यं मूल्यं न संशयः” । पयस्विनीमिति विशेषणं दुग्धोपयोगाय सा च वत्सं विना न सम्भवति । अतः सवत्साया एव दानं मुख्यं तदभावे यथोचितं तन्मूल्यं तदभावे पुराणत्रयम् । “द्वात्रिंशत्पणिका गावोवत्सः पौराणिको भवेत्” कात्यायनवचनात् । षटुत्रिंशन्मतमिति कृत्वा पठन्ति “धेनुः पञ्चभिराद्यानां मध्यानां त्रिपुराणिकी । कार्षापणैकमूल्या हि दरिद्राणां प्रकीर्त्तिता” । अत्र पुराणत्रयलभ्यं गोतमीक्तं हिरण्यादिकमेव देयं तद् यथा “हिरण्यं गौर्वासो- ऽश्वोभूमिस्तिला घृतषन्नमिति देयानि” । एतान्येवा- नादेशे विकल्पेन क्रियेरन्निति अन्यथा इदमनर्थकं स्यात् इति” प्रायश्चित्तविवेकः । तच्चिन्त्यं हिरण्यं गौरित्यादिना गोर्विकल्पकत्वेन हिरण्यादिकमुक्तं न तु गोमूल्यत्वेन ततश्च । “द्वात्रिंशत्पणिका गावः” इत्यादि- वचनात् कार्षापणत्रयदानमेव युक्तम् । तत्र “ताम्रिकः कार्षिकः पणः” इति याज्ञवल्क्यवचनेन “गुञ्जाः पञ्चा- द्यमाषकः । ते षोड़शाक्षः कर्षोऽस्त्री पलं कर्षचतु- ष्टयं” इत्यमरसिंहोक्तेन अशीतिरत्तिकापरिमितताम्रे पणशब्दः सङ्केतितः । स च तावत्संख्यकवराटकैर्लभ्यत इति वराटकेष्वपि तथा व्यवहारः । एतन्मूलकं भविष्यमत्स्यसूक्तयोर्वचनम् । “अशीतिभिर्वराटकैः पण इत्य- भिवीयते । पुराणं ते षोड़शभिः रजतं सप्तभिस्तु नैः” । गोतमोक्तपरिगणनीयनियमस्तु अनादिष्टे प्राथमिककल्पाय आदिष्टे तत्तद्रव्यप्राधान्यं हिरण्यादे रानुकल्पिकत्वमिति विशेषः । अतएव यमेन सामान्यतो दानमुक्तं यथा “शोषणेन शरीरस्य तपसाऽध्ययनेन च । पापकृन्मुच्यते पापात् दानेन च दमनन च” । अतः कार्षापणत्रयलभ्यं रजतादि दीयते । यत्तु मिता- क्षरायाम् “गवासभावे निष्कः स्याचदर्द्धं पादएव

च” इति स्मरणान्निष्कादिकमुक्तं तच्छक्ततमाद्यपेक्षया तत्रापि “चतुःसौवर्णिको निष्क्रः” इति मनूक्तनिष्कस्य न ग्रहणम् अत्यन्तविसदृशमूल्यत्वात् साष्टशतसुवर्णनिष्क- वत् । किन्तु दीनारनिष्कस्य ग्रहणं तथा चामरः । “साष्टे शते सुवर्णानां हेम्न्युरोभूषणे पले” दीना- रेऽपि च निष्कोऽस्त्री” इति । दीनार उक्तो विष्णु- गुप्तेन “दीनारोरोपकैरष्टाविंशत्या परिकीर्त्तितः । सुवर्णसप्ततितमो भागोरोपक उच्यते” । सुवर्णस्त्वशी- तिरत्तिकापरिमितं हेम । तथा च मनुः । “पञ्चकृष्ण- लकोमाषस्ते सुवर्णस्तु षोड़श” इति अत्र काञ्चनं व्यक्त- माहामरसिंहः । “सुवर्णविस्तौ हेम्नोऽक्षः” इति । एवञ्च सप्तमांशाधिकहेमरत्तिका रोपकः तदष्टाविंशत्या द्वात्रिंशद्रत्तिकापरिमितोदीनारो निष्कः” प्रा० त० रघु० । धेनुम्भव्या स्त्री भव्या धेनुः “धेनोर्भव्यायाम्” गणसूत्र- निर्देशात् परनिपातः मुम् च । भवष्यन्त्यां धेन्वाम् धेनुष्टरी स्त्री अतिशयेन धेनुः तरप् ङीप् पारस्करादेरा- कृतिगणत्वात् सुट् षत्वञ्च । प्रशस्तधेन्वाम् । “सारस्वतीं धेनुष्टरीमालभेत” कठशाखाश्रुतिः । धेनुष्या स्त्री धेनु--संज्ञायां यत् सुक् च । ऋणशोधनार्थमु- त्तमर्णाय बन्धकत्वेन दीयमानायां धेनौ अमरः । “गौर्महिषी वा या दुग्धबन्धके स्थिता सा धेनुष्येति” वृद्धाः । सा संजातास्य तार०इतच् । धेनुष्यित उत्तमर्णे धेय त्रि० धा--कर्मणि यत् १ धार्य्ये २ पोष्ये च । स आदिः स मध्यः स चान्तः प्रजानां स धाता स धेयः स कर्त्ता स कार्यम्” भा० शा० ३४२ अ० ईश्वरस्यैव सर्वरूपत्वात् तथात्वम् । धे--यत् । ३ पेये त्रि० । भावे यत् । ४ धारणे ५ पोषणे ६ पाने च । धेष्ठ त्रि० अतिशयेन धाता इष्ठन् तृणो लोपे गुणः । धारक तमे “मित्राणां मित्रपते धेष्ठः” ऋ० १ । १७० । ५ “धेष्ठः अतिशयेन धारकः” भा० । नामधेयादौ स्वार्थे धेयप्रत्ययः । धैनव पुंस्त्री धेनोरपत्यम् उत्सा० विदा० वा अञ् । धेन्वपत्रे स्त्रियां ङीप् । धैनुक न० धेनूनां समूहः “अचित्तहस्तिधेनोष्ठक्” वा० टक् “इसुसुक्तान्तात् कः” पा० ठस्य कः । १ धेनुसमुदाये स्त्रीणां २ करणभेदे च मेदि० । धैर्य्य न० धीरस्य भावः कर्म वा ष्यञ् । १ धृतौ “स्थिरा चित्तोन्नतिर्या तु तद्धैर्य्यमिति संज्ञितमिति” भूपालकोषः । २ अप्रमादे ३ अत्याकुलत्वे ४ विघ्नाद्युपस्थितावपि प्रारब्धा-

पृष्ठ ३९११

परित्यागहेतावन्तःकरणवृत्तिविशेषे । ५ निर्विकारचि- त्तत्वे । “मनसो निर्विकारत्वं धैर्य्यं सत्स्वपि हेतुषु” एतदभिप्रायेण “विकारहेतौ सति विक्रियन्ते येषां न चेतांसि तएव धीराः” इति कुमा० उक्तम् । “कुर्य्यां हरस्यापि पिनाकपाणेर्वैर्य्यच्युतिं के मम धन्विनोऽन्ये” कुमा० । “अवधीर्य धैर्यकलिता दयितम्” माघः । ६ नायकयोर्गुणभेदे धीरताशब्दे दृश्यम् । ७ पुरुषगुणभेदे यथा “शोभा विलासो माधुर्य्यं गाम्भीर्य्यं धैर्य्य तेजसी । ललितौदार्य्यमित्यष्टौ सत्वजाः पौरुषा गुणाः” इत्युद्दिश्य “व्यवसायादचलनं धैर्य्यं विघ्ने महत्यपि” सा० द० लक्षितम् उदाहृतञ्च “श्रुताप्सरोगीतिरपि क्षणेऽणिन् हरः प्रसंख्यानपरो बभूव । आत्मेश्वराणां न हि जातु विघ्नाः समाधिभेदप्रभवो भवन्ति” । स्वार्थे घ्यञ् । पुरुषमेधयज्ञे ८ हौम्यदेवभेदे पु० । तदुपक्रमे “मेधायै रथकारं धैर्य्याय तक्षाणम्” यजु० ३० । ७ धैवत पु० धीमतामयम् अण् पृषो० । तन्त्रीकण्ठोत्थित सप्तस्वरेषु षष्ठे स्वरे तल्लक्षणं यथा “गत्वा नाभेरधोभागं वस्तिं प्राप्योर्द्धगः पुनः । धावन्निव च यो याति कण्ठं देशं स धैवतः” सङ्गीतदामो “अश्वस्तु धैवतं रौति” सङ्गीतशास्त्रीक्तेरस्याश्वस्वरतुल्यत्वम् । अस्य च वायुभव- त्वेऽपि आकाशगुणत्वम् भा० शा० १८४ अ० उक्तं यथा “तत्रैकगुणमाकाशं शब्द इत्येव तत् स्मृतम् । तस्य शब्दस्य वक्ष्यामि विस्तरं विविधात्मकम् । षड्ज- ऋषभगान्धारौ मध्यमो धैवतस्तथा । पञ्चमश्चापि विज्ञेयस्तथा चापि निषादवान् । एष सप्तविधः प्रोक्तो गुण आकाशसम्भवः । ऐश्वर्य्येण तु सर्वत्र स्थितोऽपि पटहादिषु । मृदङ्गभेरीशङ्खानां स्तनयित्नोरथस्य च । यः कश्चिच्छ्रूयते शब्दः प्राणिनोऽप्राणिनोऽपि वा । एतेषामेव सर्वेषां विषये संप्रकीर्त्तितः । एवं बहुविधाकारः शब्द आकाशसम्भवः । आकाशजं शब्द- माहुरेभिर्वायुगुणैः सह । अव्याहतैश्चेतयते न वेत्ति विषमस्थितैः” । धैवत्य न० धीव्नोभावः ष्यञ् दाण्डिनायनेत्यादि० नि० नस्य तः । धीव्नोभावे । धैवर पुंस्त्री धीवरस्यापत्यं वा० अत इञ बाधित्वा वेदे अण् । धीवरापत्ये “सरोभ्यो धैवरम्” यजु० ३० । १६ लोके तु इञ् धैवरिरित्येव । धोयी पु० कविभेदे “धोयी कविः क्ष्मापतिः” गीतगो० धोड पुंस्त्री धुर--बधे अच रस्य लस्तस्य डः । (ढ्ॐड़ा) सर्पभेदे डुण्डुभे शब्दर० स्त्रियां जातित्वात् ङीष् ।

धोर गतौ सक०चातुर्य्ये अक० भ्वा० पर० सेट । धोरति अधोरीत् । दुधोर ऋदित् णिच् चङि अदुधोरत् त । धोरण न० धोर--गतौ करणे ल्युट् । १ यानमात्रे हस्त्यश्व- रथादौ त्रिका० । भावे ल्युट् । २ गतौ । धोरणि(णी) स्त्री धोर--अनि वा ङीप् । परम्परयाम् जटाधरः । “यैर्माकन्दवने मनोज्ञपवने सद्यःस्खलन्माधु- रीधाराधोरणिधौतधामनि धराधीशत्वमालम्ब्यते । तेषां नित्यविनोदिनां सुकृतिनां माध्वीकपानां पुनः कालः किन्न करोति केतकि! यतस्त्वञ्चापि केलीस्थली” उद्भटः । धोरित न० धुर--धोर--वा भावे क्त । १ बधे २ गतौ ३ अश्व- गतिभेदे हेमच० । स्वार्थे क । तत्रार्थे अमरः । धौत त्रि० धाव--क्त ऊठ् । १ प्रक्षालिते २ मार्जिते ३ शोधिते हेम० “ईषद्धौतं स्त्रिया धौतं यद्धौतं रजकेन च । अधौतं तत् विजानीयात् दशा दक्षिणपश्चिमे” कर्मलो- चनम् । “धौतोत्तरीयप्रतिमच्छवीनि” “परितश्च धौतमुखरुक्मविलसदहिमांशुमण्डलाः” माघः । ४ रौप्ये न० राजनि० । भावे क्त । ५ प्रक्षालने न० । धौतकट पु० नित्यकर्म० । सूत्रनिर्मितपात्रभेदे (धोकडा) जटा० धौतकोषज न० धौतं प्रक्षालितं कोषजं नित्यक० । कृमिकोष- जाते वस्त्रभेदे शब्दर० । धौतकौषेय न० नित्यकर्म० । प्रक्षालिते कृषिकोषजाते वस्त्रे अमरः । धौतबली स्त्री धौताञ्जन्यां त्र्यङ्कटे शिक्यभेदे हारा० । धौतमूलक पु० १ चीनराजभेदे “अर्कजश्च बलीहानां चीनानां धौतमूलकः” भा० उ० ७३ अ० । धौतं मूलं यस्य कप् । २ प्रक्षालितमूलयुक्ते त्रि० । धौतय न० धौतमिव वर्णं याति या--क । सैन्धवे नैघण्टुप्रका० धौतरि त्रि० धूतमेव धौतं कम्पनमृच्छति ऋ--कि । कम्पन कारके स्त्रियां ङीप् । “स सवान्त्स्तौलाभिर्धौतरीभिः” ऋ० ६ । ४४ । ७ “धौतरीभिः कम्पनकारीभिः” भा० । धौतशिल न० धौता शिला यस्य । स्फटिके त्रिका० । धौताञ्जनी स्त्री त्र्यङ्कटे शिक्यभेदे मेदि० । धौती स्त्री धू--कर्तरि क्तिच् स्वार्थे अण् ङीप् । चलनकर्तरि “योधौतीनामहिहन्नारिणक् पथः” ऋ० २ । १३ । ५ “धौतीनां कम्पन्तीनाम्” भा० । धूति--स्वार्थे अण् ङिप् । २ हठयोगाङ्गभेदे हठयोगशब्दे दृश्यम् । धौन्धुमार न० धुन्धुमारमधिकृत्य कृतो ग्रन्थः अण् । भारत वनपर्वान्तर्गतोपाख्यानभेदे “ऐन्द्रद्युम्नमुपाख्यानं धौन्धु- मारं तथैव च” भा० आ० १ अ० । तच्च वनपर्वणि २०० अध्या- यावधौ २०३ अध्यायान्ते दृश्यम् ।

पृष्ठ ३९१२

धौमक पु० धूमे तत्प्रधानदेशे भवः धूमा० वुञ् । धूमप्रधानदेशभवे । धौमतायन पु० राजभेदे । तेन निर्वृत्तादि अरीहणादि० चतुरर्थ्यां वुञ् । धौमतायनक तन्निर्वृत्ते नगरादौ धौमायनक त्रि० धौमायनेन निर्वृत्तादि अरीहणादि० चतुरर्थ्यां वुञ् । धौमायननिर्वृत्तादौ । धौमीय त्रि० धूमेन निर्वृत्तादि० चतुरर्थ्याम् कुशाश्वा० छण् । धूमनिर्वृत्तादौ । धौम्य त्रि० धूमस्यापत्यं गर्गा० यञ् । १ धूमर्षेरपत्ये स च युधिष्ठिरपुरोहितः यथा “गन्धर्व उवाच यवीयान् देवलस्यैष वने भ्राता तपस्यति । धौम्य उत्कोचके तीर्थे तं वृणुध्वं यदीच्छथ” । “तत उत्कोचकं तीर्थं गत्वा धौम्याश्रमन्तु ते । तं वव्रुः पाण्डवा धौम्यं पौरोहित्याय भारत! । तान् धौम्यः प्रतिजग्राह सर्ववेदविदांवरः । वन्येन फलमूलेन पौरहित्येन चैव ह” भा० आ० १८३ अ० । व्याघ्रपादस्यर्षेः पुत्रभेदे २ उपमन्योरनुजे च । “पुरा कृतयुगे तात! ऋषिरासीनमहातपाः व्याघ्र- पाद इति ख्यातो वेदवेदाङ्गपारगः । तस्याहमभवं पुत्रो धौम्यश्चापि ममानुजः । कस्यचित्त्वथ कालस्य धौम्येन सह माधवः” भा० आनु० १४ अ० । पश्चिमदिगाश्रिते ३ ऋषिभेदे च “उषङ्गुः कवषो धौम्यः परिव्याधश्च वीर्य- वान् । एकतश्च द्वितश्चैव त्रितश्चैव महर्षयः । अत्रेः पुत्रश्च भगवांस्तथा सारस्वतः प्रभुः । एते चैव महात्मानः पश्चिमामाश्रिता दिशम्” भा० शा० २०८ अ० धौम्र पु० धूम्रएव स्वार्थे अण् । ऋषिभेदे “धौम्यो विभाण्डो माण्डव्यो धौम्रः कृष्णानुभौतिकः” भा० शा० ४७ अ० । स्वार्थे अण् । २ धूम्रवर्णे ३ तद्वति त्रि० भावे अण् । ४ धूम्रवर्णत्वे धूम्रोदेवताऽस्य अण् । ५ वास्तुस्थानभेदे पु० धौम्रायण पुंस्त्री० धूम्रस्य गोत्रापत्यं अश्वा० फञ् । धूम्रर्षेः गोत्रापत्ये । धौरादित्य पु० तीर्थभेदे शिवपु० । धौरित न० धीरितमेव अण् । “धोरितं गतिमात्रं यद्यो- जितं वल्गितं पुनः । अग्रकायसमुल्लासात् कुञ्चितास्यं नतत्रिकम्” इत्युक्ते अश्वगतिभेदे । स्वार्थे क धौरितक तत्रार्थे अमरः । धौरेय त्रि० धुर वहति “धुरो यड्दकौ” पा० ढक् । १ धूर्वहे अमरः । २ धुर्ये वृषे पु० राजनि० ।

धौर्त्तक न० धूर्त्तस्य भावः मनोज्ञा० वुञ् । धूर्त्तत्वे शाठ्ये धौर्त्तेय पुंस्त्री धूर्त्ताया अपत्यं “स्त्रीभ्यो ढक्” पा० ढक् । धूर्त्ताया अपत्ये बहुवचने योधेयादि० ततः प्रत्य- यस्य न लुक् । धौर्त्त्य न० धूर्त्तस्य भावः कर्म वा ब्राह्मणा० ष्यञ् । १ धूर्त्तत्वे २ धूर्त्तकर्मणि च । “लेट लोट धौर्त्त्ये पूर्वभावे” कण्ड्वा- दिगणसूत्रम् । धौर्य्य न० धीर--धुर--वा ण्यत् । १ अश्वगतिभेदे धोरणे हेम० । धौवकि पुंस्त्री धुवकाया अपत्यं स्त्रीभ्यो ढकं बाधित्वा बाह्वादि० इञ् । धुवकाया अपत्ये । ध्मा अग्निसंयुतौ दीर्घश्वासहेतुके शब्दभेदे अक० तादृशशब्देन वादने सक०भ्वा० पर० अनिट् । धमति अध्मासीत् । दध्मौ ध्मातः । ध्मापयति “मुखेनैव धमेदग्निं मुखादग्निः प्रजायते” सस्कारतत्त्वम् “शङ्खान् दध्मुः पृथक् पृथक्” गीता । ध्मायते । अध्मायि । “दह्यन्ते ध्मायमानानां धातूनां हि यथा मलाः” मनुः । “वाष्वग्निभ्यां यथा लौहं ध्मातं त्यजति वै मलम्” भाग० ३ । २८ । ४० । आ--स्फीततायाम् आध्मानशब्दे दृश्यम् । ध्माकार पु० ध्मा--इत्यव्यक्रशब्दस्य कारः । १ (ध्मा) इति शब्द करणे । कृ--कर्त्तरि अण् । २ लोहकारके पु० नैघण्टुप्र० ध्मा(ध्वा)क्ष आकाङ्क्षे सक० धोररवे अक० भ्वा० पर० सेट् इदित् । ध्मा(ध्वा)ङ्क्षति । अध्मा(ध्वा)ङ्क्षीत् । दध्मा- (ध्वा)ङ्क्ष । पा० मते वोपधः । ध्मा(ध्वा)ङ्क्ष पुंस्त्री ध्मा(ध्वा)क्षि--अच् । १ काके २ मत्स्यभक्षके पक्षिभेदे अमरः । ३ भिक्षुके ४ तक्षके च मेदि० ५ कक्कोलि- कायां स्त्री गौ० ङीष् । ध्मा(ध्वा)ङ्क्षजङ्घा ध्मा(ध्वा)ङ्क्षस्येव जङ्घा अस्याः । काकज- ङ्घायाम् राजनि० । ध्मा(ध्वा)ङ्क्षजम्बु स्त्री ध्मा(ध्वा)ङ्क्षप्रिया जम्बुः । काकजम्ब्वां राजनि० । ध्मा(ध्वा)ङ्क्षतुण्डी ध्मा(ध्वा)ङ्क्षस्येव तुण्डमस्याः ङीष् । काकनासालतायां राजनि० । ध्मा(ध्वा)ङ्क्षदन्ती स्त्री ध्मा(ध्वा)ङ्क्षस्येव दन्ता अवयवोऽस्याः ङीष् । काकतुण्डीलतायां राजनि० । ध्मा(ध्वा)ङ्क्षनखी स्त्री ध्मा(ध्वा)ङ्क्षस्येव नखा अस्या ङीष् । काकतुण्ड्यां राजनि० । ध्मा(ध्वा)ङ्क्षनाम्नी स्त्री ध्मा(ध्वा)ङ्क्षं नामयति प्रियत्वात् नामि बा० मति । काकोदम्बरिकायां राजनि० । ध्मा(ध्वा)ङ्क्षनाशिनी स्त्री ६ त० । हपुषायां भावप्र०

पृष्ठ ३९१३

ध्मा(ध्वा)ङ्क्षनासा स्त्री ध्मा(ध्वा)ङ्क्षस्येव नासा यस्याः । काकनासिकायाम् राजनि० । वा कप् अत इत्त्वम् ध्मा(ध्वा) ङ्क्षनासिकाऽपि तत्रार्थे । ध्मा(ध्वा)ङ्क्षपुष्ट त्रि० ३ त० । कोकिले हारा० स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । ध्मा(ध्वा)ङ्क्षमाची ध्मा(ध्वा)ङ्क्षमचते मच--अण् काकमा- चीवत् साध्यम् । काकमाच्यां राजनि० । ध्मा(ध्वा)ङ्क्षवल्ली स्त्री तन्नामा वल्ली । काकनासायाम् राजनि० । ध्मा(ध्वा)ङ्क्षादनी स्त्री काकादनीवत् साध्यम् । काकतुण्ड्यां राजनि० । ध्मा(ध्वा)ङ्क्षाराति पु० ६ त० । पेचके हारा० । तदरिप्रभृतयोऽपि तत्रार्थे । ध्मा(ध्वा)ङ्क्षी स्त्री जातौ ङीष् । १ काक्यां २ काकोलिकायां च मेदि० । ध्मा(ध्वा)ङ्क्षोली स्त्री काकोलीवत् साध्यम् । काकोल्यां राजनि० । ध्मात त्रि० ध्मा--क्त । १ संधुक्षिते श्वासभूयिष्ठतया दीर्घभावेन २ लक्ष्यमाणे वर्णे च । ३ शब्दिते ४ वादिते च । ध्मापन न० ध्मा--णिच् भावे ल्युट् । वृंहणे शब्दार्थचि० । ध्मापित त्रि० धमापि--क्त । वृंहिते बहुलीकृते शब्दार्थचि० । ध्यात त्रि० ध्यै--क्त । चिन्तिते ध्यानविषयीभूते “तदात्मना ध्यातधवा रते च का” नैष० । ध्यान न० ध्यै--भावे ल्युट् । १ चिन्तने २ अद्वितीयवस्तुनि विच्छिद्यविच्छिद्यान्तरिन्द्रियवृत्तिप्रवाहे । “शास्त्रोक्तदेव- ताद्यालम्बनेष्वचलो भिन्नजातीयैरनन्तरितः प्रत्यय- सन्तान एकाग्रतेति यमाहुरिति” भाष्योक्तेः ३ ध्येय- प्रत्ययैकतानत्वे । एकत्रधृतस्य चित्तस्य भगवदीकार वृत्तिप्रवाहोत्तरोत्तराऽन्याकारप्रत्ययाव्यवहिते ४ निदिध्या- सनसंज्ञे चित्तस्यात्माकाराद्वयावृत्तौ । “ब्रह्मैवास्मीति सद्वृत्त्या निरालम्बतया स्थितिः । ध्यानशब्देन विख्याता परमानन्ददायिनी” इत्युक्तेः ५ परमात्मचिन्तने । धारणा निरुद्धस्य त्रिनेत्रपञ्चबक्त्राद्याकारविषयायां ६ चिन्तायाम् । “चिन्ता तद्विषया ध्यान” मित्युक्तेः । “तत्र प्रत्ययैकतान- ता ध्यानम्” पा० सू० तत्र तस्मिन् देशे यत्र चित्तं धृतं तत्र प्रत्ययस्य ज्ञानस्य यैकतानता विसदृशपरिणामपरिहारेण यदेव धारणयावलम्बनीकृतम् तदालम्बनतयैव निरन्तर- मुत्पत्तिः सा ध्यानमुच्यते । ध्यानपदनिरुक्त्यादिकमुक्तं महानिर्वाणतन्त्रे यथा “ध्यैचिन्तायां स्मृतो धातुः चिन्ता तत्त्वेन निश्चला । एतद् ध्यानमिह प्रोक्तं सगुणं निर्गुणं द्विधा । सगुणं मन्त्रभेदेन निर्गुणं केवलं मतम्” इति । अपि च “ध्यानं तु द्विविधं प्रोक्तं सरूपारूपभेदतः । अरूपं

तत्र यद् ध्यानमबाङ्मनसगोचरम् । अव्यक्तं सर्वतो व्याप्त- मिदमित्थविवर्जितम् । अगम्यं योगिभिर्गम्यं कृच्छ्रैर्बहु- समाधिभिः । मनसो धारणार्थाय शीघ्रं स्वाभीष्टसिद्धये । सूक्ष्मध्यानप्रबोधाय स्थूलध्यानं वदामि ते । अरूपायाः कालिकायाः कालमातुर्महाद्युतेः । गुणक्रियानुसारेण क्रियते रूपकल्पना” ब्रह्मचिन्तायां यथा “व्रह्मात्मचिन्ता ध्यानं स्यात् धारणा मनसो धृतिः । अहं ब्रह्मेत्यवस्थानं समाधिर्ब्रह्मणः स्थितिः” इति गारुड़े ४९ अ० । तत्कालभेदश्च “प्राणायामैर्द्वादशभिर्यावत् कालं हृतो भवेत् । यस्तावत्कालपर्यन्तं भनो ब्रह्मणि धारयेत् । तस्यैव ब्रह्मणा प्रोक्तं ध्यानं द्वादश धारणाः । द्वादशध्यानपर्यन्तं मनो ब्रह्मणि यो नरः । तिष्ठेत स यतो मुक्तः समाधिः सोऽभिधीयते । ध्येयान्न चलते यस्य मनोऽभिध्यायतो भृशम् । प्राप्यावधिकृतं कालं यावत् सा धारणा स्मृता । ध्येयसक्तं मनो यस्य ध्येय- मेवानुपश्यति । नान्यं पदार्थं जानाति ध्यानमेतत् प्रकीर्तितम् । ध्येये मनो निश्चलतां याति ध्येयं विचिन्तयन् । यत्तद्ध्यानं परं प्रोक्तं मुनिभिर्ध्यानचिन्तकैः । ध्येयमेव हि सर्वत्र ध्याता तल्लयतां गतः । पश्यति द्वैतरहितं समाधिः सोऽभिधीयते” इति गारुड़े २४० अ० अग्निपुराणे च तन्निरुक्त्यादिकमुक्तं यथा “अग्निरुवाच । ध्यै चिन्तायां स्मृतो धातुर्विष्णुचिन्ता मुहुर्मुहुः । अनाक्षिप्तेन मनसा ध्यानमित्यभिधीयते । आत्मनः समनस्कस्य मुक्ताशेषोपधस्य च । ब्रह्मचिन्ता समासक्तिर्ध्यानं नाम तदुच्यते । ध्येयालम्बनसंस्थस्य सदृशप्रत्ययस्य च । प्रत्ययान्तरनिर्मुक्तः प्रत्ययो ध्यान- मुच्यते । ध्येयावस्थितचित्तस्य प्रदेशे यत्र कुत्रचित् । ध्यानभेतत्समुद्दिष्टं प्रत्ययस्यैकतानता । एवं ध्यानसमा- युक्तः स्वदेहं यः परित्यजेत् । कुलं स्वजनमित्राणि समुद्धृत्य हरिर्भवेत् । एवं मुहूर्त्तमर्धं वा ध्यायेद् यः श्रद्धया हरिम् । सोऽपि यां गतिमाप्नोति न तां सर्वै- र्महामखैः । ध्याता ध्यानं तथा ध्येयं यच्च ध्यान- प्रयोजनम् । एतच्चतुष्टयं ज्ञात्वा योगं युञ्जीत तत्त्व- वित् । योगाभ्यासाद्भवेन्मुक्तिरैश्वर्य्यञ्चाष्टधा महत् । ज्ञान- वैराग्यसम्पन्नः श्रद्दधानः क्षमान्वितः । विष्णुभक्तः सदोत्साही ध्यातेत्थं पुरुषः स्मृतः । मूर्तामूर्तं परं ब्रह्म हरेर्ध्यानं हि चिन्तनम् । सकलो निष्कलो ज्ञेयः सर्वज्ञः परमो हरिः । अणिमादिगुणैश्वर्य्यं मुक्ति-

पृष्ठ ३९१४

र्ध्यानप्रयोजनम् । फलेन योजको विष्णुरतो ध्यायेत् परेश्वरम् । गच्छंस्तिष्ठन् स्वपन् जाग्रदुन्मिषन् निमिष- न्नपि । शुचिर्वाप्यशुचिर्वापि ध्यायेत् सततमीश्वरम् । स्वदेहायतनस्यान्ते मनसि स्थाप्य केशवम् । हृत्पद्मपी- ठिकामध्ये ध्यानयोगेन पूजयेत् । ध्यानयज्ञः परः शुद्ध्वः सर्वदोषविवर्जितः । तेनेष्ट्वा मुक्तिमाप्नोति बाह्या- शुद्धैश्च नाध्वरैः । हिंसादोषविमुक्तित्वाद्विशुद्धिश्चित्त- साधनः । ध्यानयज्ञः परस्तस्मादपवर्गफलप्रदः । तस्मा- दशुद्धं सन्त्यज्य ह्यनित्यं बाह्यसाधनम् । यज्ञाद्यं कर्म सन्त्यज्य योगमत्यर्थमभ्यसेत् । विकारमुक्तमव्यक्तं भोग्य- भोगसमन्वितम् । चिन्तयेद्धृदये पूर्वं क्रमादादौ गुणत्रयम् । तमः प्रच्छाद्य रजसा सत्वेन छादयेद्रजः । ध्यायेत्त्रिमण्डलं पूर्वं कृष्णं रक्तं सितं क्रमात् । सत्वो- पाधिगुणातीतः पुरुषः पञ्चविंशकः । ध्येयमेतदशुद्धञ्च त्यक्त्वा शुद्धं विचिन्तयेत् । ऐश्वर्य्यं पङ्कजं दिव्यं पुरुषो- परि संस्थितम् । द्वादशाङ्गुलविस्तीर्णं शुद्धं विकशितं सितम् नालमष्टाङ्गुलं तस्य नाभिकन्दसमुद्भवम् । पद्मपत्राष्टकं ज्ञेयमणिमादिगुणाष्टकम् । कर्णिकाकेसरं नालं ज्ञानवैराग्यमुत्तमम् । विष्णुधर्मश्च तत्कन्दमिति पद्मं विचिन्तयेत् । तद्धर्मज्ञानवैराग्यं शिवैश्वर्य्यमयं परम् । ज्ञात्वा पद्मासनं सर्वं सर्वदुःखान्तमाप्नुयात् । तत् पद्मकर्णिकामध्ये शुद्धदीपशिखाकृतिम् । अङ्गुष्ठ- मात्रममलं ध्यायेदोङ्कारमीश्वरम् । कदम्बगोलकाकारं तारं रूपमिव स्थितम् । ध्यायेद्वा रश्मिजालेन दीप्य- मानं समन्ततः । प्रधानं पुरुषातीतं स्थितं पद्मस्थमीश्व- रम् । ध्यायेज्जपेच्च सततमोङ्कारं परमक्षरम् । मनःस्थित्यर्थमिच्छन्ति स्थूलध्यानमनुक्रमात् । तद्भूतं निश्चलीभूतं लभेत् सूक्ष्मेऽपि संस्थितिम् । नाभिकन्दे स्थितं नालं दशाङ्गुलसमायतम् । नालेनाष्टदलं पद्मं द्वादशा- ङ्गुलविस्तृतम् । सकर्णिके केसराले सूर्य्यसोमाग्निमण्ड- लम् । अग्निमण्डलमध्यस्थः शङ्खचक्रगदाधरः । पद्मी चतुर्भुजो विष्णुरथ वाष्टभुजो हरिः । शार्ङ्गाक्षवलय- धरः पाशाङ्कुशधरः परः । स्वर्णवर्णः श्वेतवर्णः सश्रीवत्सः सकौस्तुभः । वनमाली स्वर्णहारी स्फुरन्मकरकुण्डलः । रत्नीज्ज्वलकिरीटश्च पीताम्बरधरो महान् । सर्वाभरण- मूषाढ़्यो वितस्तिर्वा यथेच्छया । अहं ब्रह्म ज्योतिरात्मा वासुदेवो विमुक्त ओम् । ध्यानाच्छ्रान्तो जपेन्मन्त्रं जपाच्छ्रान्तश्च चिन्तयेत् । जपध्यानादियुक्तस्य विष्णुः

शीघ्रं प्रसीदति । जपयज्ञस्य वै यज्ञाः कलां नार्हन्ति षोड़शीम् । जपिनं नोपसर्पन्ति व्याधयश्चाधयो ग्रहाः । भुक्तिर्मुक्तिर्मृत्युजयो जपेन प्राप्नुयात् फलम्” ३७३ अ० । ध्यानप्रकारादिकमुक्तं मिताक्षरायां यथा “ऊरुस्थोत्तानचरणः सव्ये न्यस्येतरं करम् । उत्तानं किञ्चिदुन्नाम्य मुखं विष्टभ्य चोरसा । निमीलिताक्षः सत्वस्थो दन्तैर्दन्तानसंस्पृशन् । तालुस्थाचलजिह्वश्च संवृतास्यः सुनिश्चलः । संनिरुद्धेन्द्रियग्रामं नातिनी चोच्छ्रितासनः । द्विगुणं त्रिगुणं वापि प्राणायाममुप- क्रमेत् । ततो ध्येयः स्थितो योऽसौ हृदये दीपवत् प्रभुः । धारयेत्तत्र चात्मानं धारणां धारयन् बुधः” याज्ञ० । “ऊरु- स्थावुत्तानचरणौ यस्य स तथोक्तो बद्धपद्मासनः । तथोत्ताने सव्यकरे दक्षिणमुत्तानं न्यस्य मुखञ्च किञ्चिदुन्नाम्यो रसा च विष्टभ्यं स्तम्भयित्वा तथा निमीलिताक्षः सत्वस्थः कामक्रोधादिरहितो दन्तैर्दन्तानसंस्पर्शयन् । तथा तालुनि स्थिता अचला जिह्वा यस्य स तथोक्तः संवृता- स्यः पिहिताननः सुनिश्चलो निष्प्रकम्पस्तथा सम्यगि- न्द्रियसमूहं विषयेभ्यः प्रत्याहृत्य नातिनीचासनो नात्यु- च्छ्रितासनो यथा चित्तविक्षेपो न भवति तथोपविष्टः सन् द्विगुणं त्रिगुणं वा प्राणायामाभ्यासमुपक्रमेत् । ततो वशीकृतपवनेन योगिना योऽसौ हृदये दीपवद- प्रकम्पः प्रभुः स्थितोऽसौ ध्यातव्यः तत्र च हृद्यात्मानं मनोगोचरतया धारयेत् । तथा धारणाञ्च धारयेत् । धारणास्वरूपञ्च जान्वग्रभ्रमणेन छोटिकादानकालो मात्रा । ताभिः पञ्चदशमात्राभिरधमः प्राणायामस्त्रिंश- द्भिर्मध्यमः । पञ्चचत्वारिंशद्भिरुत्तम इत्येवं प्राणायामत्र- यात्मिकैका धारणा । तास्तिस्रो योगशब्दवाच्यास्तांश्च धारयेत् । यथीक्तमन्यत्र “संभ्राम्य छोटिकां दद्यात् कराग्रञ्जानुमण्डले । मात्राभिः पञ्चदशभिः प्राणायामी- ऽधमः स्मृतः । मध्यमो द्विगुणः श्रेष्ठस्त्रिगुणो धारणा तथा । त्रिभिस्त्रिभिः स्मृतैकैका ताभिर्योगस्तथैव चेति” मिता० । “हृदयस्थस्य योगेन देवदेवस्य दर्शनम् । ध्यानं प्रोक्तं प्रवक्ष्यामि सर्वस्मात् योगतः शुभम्” हृदिस्था देवताः सर्वा हृदि प्राणाः प्रतिष्ठिताः । हृदि ज्योतींषि मूयश्च हृदि सर्वं प्रतिष्ठितम् । स्वदेहमरणिं कृत्वा प्रणवञ्चो- त्तरारणिम् । ध्याननिर्मथनाभ्यान्तु विष्णुं पश्येद्धृदि स्थितम् । हृद्यन्तश्चन्द्रमाः सूर्य्यः सोममध्ये हुता- शनः । तेजोमध्ये स्थितं तत्त्वं तत्त्वमध्ये स्थितो-

पृष्ठ ३९१५

ऽच्युतः । अणोरणीयान् महतो महीयानात्मास्य जन्तो- र्निहितो गुहायाम् । तेजोमयं पश्यति वीतशोको धातुः प्रसादान्महिमानमात्मनः” शङ्खः । “प्राणायाम- द्विषट्केन प्रत्याहार उदाहृतः । प्रत्याहारैर्द्वादश- भिर्द्धारणा परिकीर्त्तिता । भवेदीश्वरसङ्गत्यै ध्यानं द्वादशधारणम्” काशीख० ४१ अ० । “समाहितेन मनसा चैतन्यान्तरवर्त्तिना । आत्मनोऽभीष्टदेवानां ध्यानं ध्यान- मिहोच्यते” शा० ति० । ध्यायतेऽनेन ध्यै--करणे ल्युट् । देवानां ७ ध्येयरूपभेदे “ध्यानमस्याः प्रवक्ष्यामि यथा ध्यात्वार्चयेदिमाम्” तन्त्रसारः । “तस्य (वटुकस्य) ध्यानं त्रिथा प्रोक्तं सात्विकादिप्रभेदतः” तत्र सात्विकं यथा “बन्दे बालं स्फटिकसदृशं कुन्तलोद्भासिवक्त्रं दिव्याकल्पै- र्नवमणिमयैः किङ्किणीनूपुराद्यैः । दीप्ताकारं विशदवसनं “सुप्रसन्नं त्रिनेत्रं हस्ताब्जाभ्यां वटुकमनिशं शूलदण्डौ दधानम्” । राजसं यथा “उद्यद्भास्करसन्निभं त्रिनयनं रक्ताङ्गरागस्रजम् स्मेरास्यं वरदं कपालमभयं शूलं दधानं करैः । नीलग्रीवमुदारभूषणशतं शीतांशुचूड़ो- ज्ज्वलं बभ्रूकारुणवाससं मयहरं देवं सदा भावये” तन्त्रसा० तामसध्यानं तु तामसशब्दे पृ० उक्तम् देवानां स्वरूपभेदेनैव ध्येयत्वात् स्वरूपस्य ध्यानत्वम् । देवताप्रतिमाशब्दे च ३६८५ पृ० येषां मूर्त्तिभेदा यथा दर्शिताः तथैव तेषां ध्येयता । अन्यदेवताध्यानं तु तन्त्रसार कालिकापुराणादौ दृश्यम् विस्तरभयात् न लिखितम् । “ज्ञानात् ध्यानं विशिष्यते । ध्यानात् कर्मफलत्यागः गीता । “आगमेनानुमानेन ध्यानाभ्यासरसेन च । त्रिधा प्रकल्पयेत् प्रज्ञां लभते योगमुत्तमम्” श्रुतिः । “इति विज्ञापितो राज्ञा ध्यानस्तिमितलोचनः” रघुः “सर्वदेवाः प्राकृतिका यावन्तो मूर्तिधारिणः । अहमात्मा नित्यदेहो भक्तध्यानानुरूपतः” ब्रह्मवै० जन्मख० । ८ उपनिषद्भेदे उपनिषच्छब्दे १२२२ पृ० दृश्यम् । ध्यानजप्य पु० विश्वामित्रवंश्ये ऋषिभेदे “पाणिनो बभ्रव- श्चैव ध्यानजप्यास्तथैव च” हरिवं० २७ अ० विश्वामित्र- वंश्यर्षिकथने । ध्यानयोग पु० ध्यानमेव योगः । ध्यानरूपे योगे योगाङ्ग- भेदे “ते ध्यानयोगानुगता अपश्यन्” श्वेताश्वतरोप० “ध्यानं नाम चित्तैकाग्र्यं तदेव योगो युज्यतेऽनेन इति ध्या- तव्यस्वीकारोपायस्तमनुगताः समाहिता अपश्यन्” भा० “ध्यानयोगेन संपश्येत् गतिमस्यान्तरात्मनः” मनुः ।

ध्यानाभ्यास पु० ध्यानानामभ्यासः । समाधौ “ध्यानद्वाद- शकेनैव समाधिरभिधीयते” काशीख० ४३ अ० उक्तेः समाधेर्ध्यानाभ्यासरूपत्वम् । “आगमेनानुमानेन ध्याना- म्यासरसेन च । त्रिधा प्रकल्पयेत् प्रज्ञां लभते योगमुत्तमम्” श्रुतिः । ध्यानिक त्रि० ध्यानेन निर्वृत्तं ठक् । ध्यानसाध्ये “ध्या- निकं सर्वमेवैतत् यदेतदभिशब्दितम्” मनुः । ध्याम न० ध्यायते पशुभिः ध्यै--कर्मणि मन् । १ गन्धतृणे २ मदनवृक्षे च संज्ञायां कन् । ध्यामक । रोहिषतृणे राजनि० । ध्यामन् पु० ध्यै--मनिन् । १ परिमाणे २ तेजसि च उज्ज्वलद० भावे मनिन् । चिन्तायां न० उणादिकोषः । ध्येय त्रि० ध्यै--कर्मणि यत् । ध्यातव्ये “ध्येयः सदा सवितृमण्डलमध्यवर्त्ती” विष्णुध्यानम् “वेद्यश्च वेदिता चासि ध्याता ध्येयञ्च यत्परम्” कुमा० ध्यानशब्दे उदा० । ध्यै चिन्तने भ्वा० पर० सक० अनिट् । ध्यायति अध्यासीत् । दध्यौ “ध्यायतीव लेलायतीव” श्रुतिः । ध्यानशब्दे उदा० । “ध्यायेत् नित्यं महेशम्” शिवध्यानम् । ध्र त्रि० कस्मिंश्चिदुपपदे धृ--मूलविभुजा० क । धारके महीध्रः कुध्र इत्यादि । ध्रज गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् । ध्रजति अध्राजीत् अध्र- जीत् अयमिदिच्च ध्रञ्जति अध्रञ्जीत् । दध्राज दध्रञ्ज । ध्रज्यते ध्रञ्ज्यते । “उपध्रजन्तमद्रयो विधन्नित्” ऋ० १ । १४९ । १ “घृणा न यो ध्रजसा पत्मना” ऋ० ६ । ३ । ७ ध्रज- असुन् । “ध्रजसा गतिशीलेन” भा० । ध्रजि त्रि० ध्रज--गतौ इन् । गतौ ततः अस्त्यर्थे मतुप् ध्रजिमत् गतियुक्ते त्रि० । “धुनिर्वात इव ध्रजीमान्” ऋ० १ । ७९ । १ दीर्घश्छा सः । अस्य यवादिगणे पाठश्चिन्त्यप्रयोजनः माद्युपधत्वाभावेनवस्याप्रसक्तेः । ध्रण ध्वाने भ्वा० पर० अक० सेट् । ध्रणति अध्रणीत् अध्राणीत् दध्राण । ध्रस कणश आदाने क्य्रा० पर० सक० सेट् । ध्रस्नाति अध्र- सीत् अध्रासीत् दध्रास । उदित् ध्रसित्वा ध्रस्त्वा । ध्रस्तः । ध्र(ध्रा) गतौ निघण्टुः । भ्वा० पर० सक० सेट् ध्रा अनिट् । ध्रति ध्राति अध्रीत् अध्रासीत् । दध्र दध्रौ “ध्रयति ध्रायति” इति तत्र निर्देशात् ध्रे ध्रै इत्यपि धातू गतौ भ्वा० पर० अनिटौ । तत्र ध्रे ध्रयति ध्रै ध्रायति इति आर्द्धधातुके ध्रावत् । ध्राक्ष काङ्क्षे घोररवे च भ्वा० पर० सक० सेट् इदित् । ध्राङ्क्षति अध्राङ्क्षीत् । दध्राङ्क्ष इदित् ध्राङ्क्ष्यते ।

पृष्ठ ३९१६

ध्राक्षा स्त्री ध्राङ्क्ष भावे अङ् यवादिगणसूत्रे ध्राक्षेति निर्देशात् उपधालोपः । १ गतौ ततोऽस्त्यर्थे मतुप यबा० न मस्य वः । ध्राक्षामत् गतियुक्ते त्रि० स्त्रियां ङीप् ध्राख शोधने अलमर्थे च भ्वा० पर० सक० सेट् । ध्राखति अध्राखीत् दध्राख । ऋदित् चङि अदध्राखत् त । अलमर्थः पर्याप्तिश्चेत् तत्र अक० । ध्राघ शक्तौ भ्वा० आत्म० अक० सेट् । द्राघते अद्राघिष्ट । दध्राघे । ऋदित् चङि अदध्राघत् त । ध्राजि त्रि० ध्रज--गतौ बा० भावे इण् । गतौ “ध्राजिरेकस्य ददशे न रूपम्” ऋ० १ । ६४ । ४४ “ध्राजिर्गतिः” भा० णिच् कर्त्तरि इन् । १ तृणादेर्वक्रगतिकारके २ वातभेदे (घुरणा वातास) उणादिकोषः । ध्राड विभेदे भ्वा० आत्म० सक० सेट् । ध्राड़ते अध्राडिष्ट । दध्राडे । ऋदित् चङि अदध्राडत् त । ध्राडि पु० ध्राड--इन् । पुष्पचये उणादिकोषः । ध्रिज गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् । ध्रेजति अध्रेजीत् दिध्रेज ध्रु स्थैर्य्यै अक० सर्पणे सक० तु० कु० पर० अनिट् । ध्रुवति अध्रुवीत् दुध्राव । अयं ञीत् ध्रुतो वर्त्तते । “बुद्धिपूर्वं ध्रुवन्न त्वा राजकृत्वा पिता खडम्” भट्टिः गतौ “तुतोद- गदया चारिं तं दुध्रावाद्रिणा कपिः” भट्टिः “न स स्वो दक्षो वरुण! ध्रुतिः” ऋ० ७ । ८६ । ६ “ध्रुतिः दैवगतिः” भा० ध्रु गतौ भ्वा० प० अनिट् निघण्टुः । ध्रुवति अध्रौषीत् दुध्नाव । ध्रुव त्रि० कु० ध्रु--अच् । १ स्थिरे २ निश्चिते हेमच० ३ सन्तते ४ शाश्वते ५ तर्के न० मेदि० । ६ गगने न० हेम० । ७ शङ्कौ ८ विष्णौ ९ हरे १० वटे ११ उत्तानपादनृपसुतभेदे पु० मेदि० १२ वसुभेदे विष्कुम्भादिषु १३ द्वादशे योगे पु० मेदि० । १४ स्थाणौ पु० अमरः १५ शरारिखगे पुंस्त्री० त्रिका० । १६ ध्रुवके (धुया)ख्याते पदार्थे पु० संगीतदा० । १७ आकाशस्थिते ताराद्वये च पु० । ते च सर्वेषां नक्षत्रादीना- माधारभूते उत्तरदक्षिणयोः स्थिते सू० सि० उक्ते यथा “मेरोरुभयतो मध्ये ध्रुवतारे नमःस्थिते । निरक्षदेशसं- स्थानामुभये क्षितिजाश्रये” मू० । “मेरोरुभयतो दक्षिणो- त्तराग्रयोराकाशस्थिते ध्रुवतारे दक्षिणोत्तरे क्रमेण मध्य- आकाशमध्ये भवतः । निरक्षदेशसंस्थानां प्रागुक्तनगर- स्थितमनुष्याणामुभये दक्षिणोत्तरे ध्रुवतारे क्षितिजाश्रये तद्भूगर्भक्षितिजवृत्तस्ये भवत इत्यर्थः ।” रङ्गना० । अतएव तेष्यक्षांगाभावलम्बांशपरमत्वमिति वदन् मेरावक्षांशपर-

मत्वमित्याह “अतो नाक्षोच्छ्रयस्तासु ध्रुवयोः क्षितिज स्थयोः । नवतिर्लम्बकांशास्तु मेरावक्षांशकास्तथा” मू० । “तासूक्तनगरीषु । अत उभये क्षितिजाश्रये इति कारणात् अक्षोच्छ्रयो ध्रुवौच्च्यं न । तथाच क्षिति- जाद्ध्रुवौच्च्यमक्षांशा इति तदभावात् तदभाव इति भावः । तुकारात् तन्नगरीषु ध्रुवयीः क्षितिजस्थयोः सतीर्लम्बांशा नवतिः शून्याक्षांशोननवतेर्लम्बांशत्वात् । खमव्याद्ध्रुवयोः क्षितिजस्य लम्बांशस्वरूपत्वाच्च मेराव- क्षांशास्तथा नवतिः, ध्रुवस्य परमोच्चत्वात् । यथा निरक्षदेशेऽक्षांशाभावाल्लम्बांशाः परमास्तथा मेरावक्षां- शपरमत्वाल्लब्धांशाभाब इत्यर्थसिद्धम् ।” रङ्गनाथः । “निरक्षदेशक्षितिमण्डलोपगौ ध्रुवौ नरः पश्यति दक्षि- णोत्तरौ । तदाश्रितं खे जलवन्त्रवत् तथा भ्रमद्भचक्रं निजमस्तकोपरि । उदग्दिशं याति यथा यथा नरस्तथा तथा स्यान्नतमृक्षमण्डलम् । उदग् ध्रुवं पश्यति चोन्नतं क्षितेस्तदन्तरे योजनजाः पलांशकाः । योजनसंख्याभां- शैर्गुणिता स्वपरिधिहृता भवन्त्यंशाः । भूमौ कक्षायां वा भागेभ्यो योजनानि च व्यस्तम् । सौम्यं ध्रुवं मेरु- गताः खमध्ये याम्यं च दैत्या निजमस्तकोर्द्ध्वे । सष्या- पसव्यं भ्रमदृक्षचक्रं विलोकयन्ति क्षितिजप्रसक्तम्” सि० शि० । विष्णुवरेण उत्तानपादनृपपुत्रस्यैव तदधिष्ठा- तृत्वं तथाभूतपदलाभकथा च काशीख० “विष्णुरुवाच “अयि! बाल! विशालाक्ष! ध्रुव! ध्रुवमते!ऽ- नघ! । परिज्ञातो मया सम्यक् तव हृत्स्थो मनोरथः । अन्नाद् भवन्ति भूतानि वृष्टेरन्नसमुद्भषः । तद्वृष्टेः कारणं सूर्यः सूर्य्याधारो ध्रुवो विभो! । ज्योतिश्चक्रस्य सर्वस्य ग्रहर्क्षादेः समन्ततः । गगने भ्रमगो नित्यं त्वमाधारो भविष्यसि । मेधीभूतः स वै सर्वान् वायुपाशै- र्नियन्त्रितान् । आकल्पं तत्पदे तिष्ठन् भ्वामयन् ज्यो- तिषाङ्गणान् । आराध्य श्रीमहादेवं पुरा पदमिदं मया । आसादि यत्तदेतत्ते तपसा प्रतिपादितम् । केचि- च्चतुर्युगं यावत् केचिन्मन्वन्तरं ध्रुव! । तिष्ठति त्वन्तु- वै कल्पं पदमेतत् प्रशास्यसि । मनुनापि न यत् प्रापि किमन्यैर्मानवैर्ध्रुव! । तत्पदं विहितं वत्स! शक्राद्यै- रपि दुर्लमम् । अन्यान् वरान् प्रयच्छामि स्तवेनानेन तोषितः । सुनीतिरपि ते माता त्वत्समीपे भविष्यति” भाग० ५ । २३ अ० शनिलोकपर्यन्तवर्णनान्ते “अथ तस्मात् परतस्त्रयोदश लक्षयोजनान्तरतोयत्तद्विष्णोः

पृष्ठ ३९१७

परमं पदमभिवन्दन्ति । यत्र महाभागवतो ध्रुव औत्तानपादिरग्निनेत्रेण प्रजापतिना कश्यपेन धर्मेण च समकालयुग्भिः । सहबहुमानं दक्षिणतः क्रियमाण इदानीमपि कल्पजीविनामाजीव्य उपास्ते तस्य महानु- भाव उपवर्णितः । स हि सर्वेषां ज्योतिर्गणानां ग्रह- नक्षत्रादीनाम् अनिमिषेणाव्यक्तरंहसा भगवता कालेन भ्राम्यमाणानां स्थाणुरिवावष्टम्भ ईश्वरेण विहितः शश्व- दवभासते । यथा मेधीस्तम्भ आक्रमणपशवः संयोजिता स्त्रिभिः सवनैर्यथा स्थानमण्डलानि चरन्ति । एवं भगणा ग्रहादय एतस्मिन्नन्तर्बहिर्योगेन कालचक्र आयोजिता ध्रुवमेवालम्ब्य वायुनोदीर्य्यमाणा आकल्पान्तं परितः क्रामन्ति । नभसि यथा मेघाः श्येनादयो वायु- वशाः कर्मसारथयः परिवर्त्तन्ते । एवं ज्योतिर्गणाः प्रकृतिपुरुषसंयोगानुगृहीताः कर्मनिर्मितगतयो भुवि न पतन्ति ।” “सर्वे ध्रुवे निबद्धास्ते निबद्धा वातरश्मिभिः । एते वै भ्राम्यमाणास्ते यथायोगं वहन्ति वै । वायव्या- भिरदृश्याभिः प्रबद्धा वातरश्मिभिः । परिभ्रमन्ति तद्बद्धाश्चन्द्रसूर्यग्रहादिवि । यावत्तमनुपर्येति ध्रुवं वै ज्यो- तिषाङ्गणः । यथा नद्युदके नौस्तु उदकेन सहोह्यते । तथा देव गृहाणि स्युरुह्यन्ते वातरंहसा । तस्माद्यानि प्रगृह्यन्ते व्योम्नि देवग्रहा इति । यावन्त्यश्चैव ताराः स्युस्तावन्त्योऽस्य मरीचयः । सर्वा ध्रुवनिबद्धास्ता भ्रमन्त्यो भ्रामयन्ति च । तैलपीड़ं यथा चक्रं भ्राम्यते भ्राम- यन्ति वै । तथा भ्रमन्ति ज्योतींषि वातबद्धानि सर्वशः । अलातचक्रवद्यान्ति वातचक्रेरितानि तु । यस्मात् प्रवहते तानि प्रवहस्तेन स स्मृतः । एवं ध्रुवे नियु- क्तोऽसौ भ्रमते ज्योतिषाङ्गणः । एष तारामयः प्रोक्तः शिशुमारे ध्रुवो दिवि” मत्स्यपु० १२६ अ० वसुभेदश्च “धरो ध्रुवश्च सोमश्च अहश्चैवानिलोऽनलः । प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवोऽष्टाविति स्मृताः” भा० आ० ६६ अ० । औत्तानपादिकथा “प्रियव्रतोत्तानपादौ मनोः स्वायम्भुवस्य तु । द्वौ पुत्रौ सुमहावीर्य्यौ धर्मज्ञौ कथितौ तव । तयोरुत्तानपादस्य सुरुच्यामुत्तमः सुतः । अभीष्टायामभूद्व्रह्मन्! पितुरत्यन्तवल्लमः । सुनीतिर्नाम या राज्ञस्तस्यामून्महिषी द्विज! । स नृपीऽप्रीतिमां- स्तस्यां तस्याश्चाभूद्ध्रुवः सुतः” विष्णुपु० ११ अ० । गानाङ्गे “ध्रुवाहि नाट्यस्य प्राणाः” तच्छास्त्रम् । १८ रोमावर्त्तभेदे “आवर्त्तसाम्यादावर्त्तो रोमसंस्थानमङ्गि-

नाम्” ते च दशधा “द्वावुरस्यौ शिरस्यौ द्वौ द्वौ च रन्ध्रो परन्ध्रयोः । एको भाले ललाटे च दशावर्त्ता ध्रुवाः स्मृताः” शब्दार्थचि० “उग्रः पूर्वमथान्तको ध्रुवगणस्त्रीण्यु- त्तराणि स्वभूः ज्यो० उक्ते १९ उत्तरात्रयरोहिणीषु नक्षत्रेषु “मित्र ध्रुवक्षिप्रभे” मु० चि० । “ध्रुवगुरुकर- मूलापौष्णभान्यर्कवारे” ज्यो० त० । २० नासाग्रभागे “अरुन्धती भवेज्जिह्वा ध्रुवो नासाग्रमुच्यते । विष्णोः पदानि भ्रूमध्यं नेत्रयोर्मातृमण्डलम्” काशीख० ४१ अ० “अरुन्धतीं ध्रुवञ्चैव विष्णोस्त्रीणि पदानि च । आसन्न- मृत्युर्नोपश्येत् चतुर्थं मातृमण्डलम्” तत्रैव । तत्र वितर्क उत्प्रेक्षा तत्र “ध्रुवं स नीलोत्पलपत्र धारया शमीलतां छेत्तुमृषिर्व्यवस्यति” शकु० । स्थिरे “ध्रुवमपाये” पा० । “अपाये यदुदासीनं चलं वा यदि वाऽचलम् । ध्रुवमेवातदावेशात्” हरिका० निश्चिते “यो ध्रुवाणि परित्यज्य अध्रुवाणि विचिन्तयेत् । ध्रुवाणि तस्य नश्यन्ति अध्रुवं नष्टमेव च” हितो० । विष्णौ “व्यवसायो व्यवस्थानः संस्थानः स्थानदो ध्रुवः” विष्णुस० । २१ यज्ञिये ग्रहपात्रभेदे पु० । “ततो ग्रहग्रहणमाध्रुवात्” कात्या० श्रौ० ७ । ५ । १७ “आध्रुवग्रहग्रहणात्” कर्कः । २२ ग्रहनक्षत्राद्यानयनोपयोगिनि अङ्कभेदे तत्र नक्षत्रध्रुवः सू० सि० उक्तः खगोलशब्दे २४२३ पृ० दर्शितः । संक्षेप- तस्तु सि० शि० प्रमिताक्षरोक्तः २४२५ पृ० दर्शितः । ग्रहध्रुवानयनन्तु “कल्पजचक्रहतास्तु गताव्दाः कल्पसमाविहृता भगणाद्याः । स्युध्रुर्वका दिनकृद्भगणान्ते पानमृदूच्चचलोच्चखगानाम्” सू० सि० । अत्र स्वार्थे क । ध्रुवनक्षत्रे “हुत्वोत्थायोपनिष्क्रम्य ध्रुवं दर्शयति” गो० सू० “ध्रुवं नक्षत्रविशेषं दर्शयति पतिः” सं० त० रघु० । “शरत्प्रस- सन्नैर्ज्योतिर्भिः विभावर्य इव ध्रुवम्” रघुः । “स्फुटतर- मुपरिष्टादल्पमूर्त्तेर्ध्रुवस्य स्फुरति सुरमुनीनां मण्डलं व्यस्तमेतत्” माघः । २३ आवश्यके धृतिहोमशब्दे दर्शित गोभिलवाक्ये “ध्रुवा आहुतीर्जुहोति” । “अष्टका- माघ्यभ्युदयास्तीर्थपात्रोपत्तयः । पितॄणामतिरेकोऽयं मासिकान्नात् ध्रुवः स्मृतः” देवीपु० “मासिकान्नात् अमावस्याश्राद्धादतिरेकः अष्टकादिश्राद्धगणो ध्रुव आवश्यकः” श्रा० त० रघु० । आवश्यकत्वञ्च अवश्यकर्तव्यत्वं तेनाकरणे प्रत्यवायजनकत्वात् नित्यत्वमिति फलितम् । सन्तते निश्चिते “जातस्य हि ध्रुबोमृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च” गीता “यदावगच्छेदायत्यामाधिक्यं ध्रुवमात्मनः” मनुः

पृष्ठ ३९१८

स्थिरे “ध्रुवोऽसि पृथिवीं दृंह ध्रुवक्षिदसि” यजु० ५ । १३ “ध्रुवे स्थिरे यज्ञे क्षीयति निवसति इति ध्रुवक्षित्” वेददी० २४ सोमभेदे “उपयामगृहीतोऽसि ध्रुवोऽसि ध्रुवक्षितिर्ध्रुवाणां ध्रुवतमोऽच्युतानामच्युतक्षित्तमः” यजु० ७ । २५ “हे सोम! त्वमुपयामेन पात्रेण गृही- तोऽसि ध्रुवनामकोऽसि कीदृशस्त्वम् ध्रुवा स्थिरा क्षि- तिर्निवासो यस्य स ध्रुवक्षितिः” वेददी० । २५ शकुन्यादि करश्चतुष्के न० “ध्रुवाणि शकुनिर्नागं तृतीयं च चतुष्वदम् । किंस्तुघ्नं च चतुर्द्दश्याः कृष्णायाश्चापरार्द्धतः” सू० सि० । ध्रुवक पु० ध्रुव--क्वुन् स्वार्थे को वा । १ ध्रुवशब्दार्थे २ गीताङ्गविशेषे स चोक्तः सङ्गीतदामोदरे “उत्तमः षट्पदः प्रोक्तो मध्यमः पञ्चमः स्मृतः । कनिष्ठश्च चतुर्भिः स्याद् ध्रुवकोऽयं मयोदितः । उक्तं द्विखण्डमुद्- ग्राहे द्विखण्डे ध्रुवके मतम् । ततो द्विखण्डमाभोगे तालमानरसैः सहः । आभोगे कविनाम स्यात् तथा नायकनाम च । उद्ग्राहं प्रथमं गीत्वा ध्रुवं गायेत् ततःपरम् । ततोऽन्तरा ध्रुवस्तस्मादाभोगध्रुवकौ ततः । उद्ग्राहः प्रथमः पादः कथितः पूर्वसूरिभिः । गीत्वा पूर्वपदं न्यासो यत्र स ध्रुवको मतः । यत्रैव कविनाम स्यात् स आभोग इतीरितः । ध्नुवकादिषु सर्वेषु भवेदेवं विधिः क्रमः” । स तु षोड़शधा यथा “जयन्तो शेखरोत्साहौ मधुरो निर्मलस्तथा । कुन्तलः कमलश्चैव सानन्दश्चन्द्रशेखरः । सुखदः कुमुदो जायी कन्दर्पो जयमण्डलः । तिलकोललितश्चेति ध्रुवकाः षोड़श स्मृताः । एकादशाक्षरपदादेकैकाक्षरवर्द्धितैः । खण्डैर्ध्रुवाः षोड़श स्युः षड्विंशत्यक्षरावधि । द्विगु- णैरंक्षरैरेव पदमेकमिहेष्यते । उद्ग्राहध्रुवकामो- गैरित्थं षट्पदनिर्णयः । पञ्चपादे तु ध्रुवके पदेनैकेन तद्ध्रुवः । चतुष्पादे तु ध्रुवके पृथङ् नास्त्येव तद्ध्रुवः” इति सङ्गीतदा० । ध्रुवशब्दार्थे ध्रुवशब्ददर्शिते ग्रहाणां स्पष्टतोपयोगिनि ३ अङ्कभेदे खगोलशब्दे २४२३ । २५ पृ० दृश्यम् ध्रुवशब्दे सू० सि० वाक्यमुक्तम् । स्त्रियां क्षिपका० कापि न अत इत्त्वम् । ततः पिच्छा० अस्त्यर्थे इलच् । ध्रुवकिल तद्युक्ते त्रि० । ततोऽपत्यादौ स्त्रीभ्यो- टकं वाधित्वा बाह्वा० इञ् । ध्रौवकि ध्रुवकापत्ये पुंस्त्री ततः चतुरर्य्यां प्रेक्ष्या० इनि । ध्रुवकिन् ध्रुवकानिर्वृत्तादौ त्रि० । ध्रुवकेतु पु० केतुभेदे केतुशब्दे दृश्यम् “ध्रुवकेतुर्नियतगति प्रमाणाकृतिर्भवति विष्वक्” वृ० वं० ११ अ० ।

ध्रुवरत्ना स्त्री कुमारानुचरमातृभेदे “जयावती भालतिका ध्रुवरत्ना भयङ्करी” भा० श० ४७ अ० कुमारानुचरमातृ- कोक्तौ । ध्रुवलोक पु० ध्रुवाधिष्ठितोलोकः । सत्यलोकान्तर्गते ध्रुवस्थानभेदे । ध्रुवसन्धि पु० कुशवंश्ये हिरण्यनाभस्य पौत्रे “पुष्यो हिरण्यनाभस्य ध्रुवसन्धिस्ततोऽभवत्” भाम० ९ । १२ । ५ ध्रुवस् त्रि० कु० ध्रु--असुन् । ध्रुवनिवासे “यत्सेदथु ध्रु- वसे न योनिम्” ऋ० ७ । ७० । १ “ध्रुवसे ध्रुवाय निवा- वाय” भा० । ध्रुवा स्त्री कु० ध्रु--अच् । १ यज्ञपात्रभेदे “साधारण्यान्न ध्रुवायां स्यात्” जै० ३ । ५ । ६ सू० । “उपांशुयाजार्थं जुहूतो यत् ध्रुवायां शिष्टं तच्छेषभूतम्” भा० “अवत्तत्वाच्च जुह्वां तस्य च होमसंयोगात्” ७ जै० “ध्रुवायां तस्य नास्ति शेषः” भाष्यम् । ध्रुवा च जुहूतो भिन्ना “तस्येयमेव जुहूरियमुपभृदात्मैव ध्रुवा आत्मन एवेमानि सर्वाण्यङ्गानि प्रभवन्ति तस्मादु ध्रुवाया एव सर्वो यज्ञः प्रभवति । प्राण एव स्रुवः । सोऽयं प्राणः सर्वाण्यङ्गान्यनुसञ्चरति तस्मादुस्रवः सर्वा अनु स्रुचः सञ्चरति । तस्यासावेव द्यौर्जुहूः । अयेदमन्त- रिक्षमुपभृदियमेव ध्रुवा तद्वा अस्या एवेमे सर्वे लोकाः प्रभवन्ति तस्मादु ध्रुवाया एव सर्वो यज्ञः प्रभवति” शत० ब्रा० १ । ३ । २ । २ “अथ जुहूपभृद्ध्रुवास्वेतस्याज्यस्य स्रुवेण ग्रहणं विधित्सुस्तत्समुदायस्य पुरुषावयवकल्प- नया स्तुत्यर्थं तत्साध्यस्य यज्ञस्य पुरुषतादात्म्यमाह तादृगवयवकॢप्तिमभिनयेन दर्शयति । या जुहूः सेयमर्य दक्षिणो बाहुः योपभृत् सेयं वामबाहुः ध्रुःवा आत्मा देहमध्वः । तस्मादु ध्रुवास्यस्याज्यस्य सर्वयागसाधा- रण्यम्” मा० । अत्र जुहूतो ध्रुवाया भिन्नत्वं स्पष्ट- मवगम्यते “ध्रुवालक्षणमाह आपस्तम्बः “स्वादिरः स्रुवः पर्णमयी जुहूराश्वत्थ्युपभृछैकङ्कती ध्रुवा” मानवे “खादिरं स्फ्यस्रुवं पालाशी जुहूराश्वत्थ्युपभृद्वैकङ्कती ध्रुवा” । काठके अरत्निमात्री स्रुगग्निहोत्रहवणी पालाशी सामान्यतया निर्वपणमितरासाम् बाहुमात्राः स्रुग्दण्डाः प्रहस्तमात्राणि प्रसवनान्यर्थपरिमाणानि पात्राणि पालाशी जुहूराश्वत्थ्युपभृद्वैकङ्कती ध्रुवा शमीभूर्जमथ्यो वा त्वक्तोबिला हंसमुख्यो भवन्तीति” कान्या० श्रौ० १ । ३ । ३५ कर्कस्तु “ध्रुवा तु वैकङ्कती भवति वैकङ्कतानि पत्राणीत्यनेनैव अपवादाभावात् होमसा-

पृष्ठ ३९१९

वनत्वाच्च तया हि समिष्टयजुर्हूयते “तिष्ठन् ध्रुवया समिष्टयजुर्जुहोतीति” शाखान्तरश्रुतेः अवएव मैत्र- कठापस्तम्बसूत्रेषु “वैकङ्कती ध्रुवेति” पठ्यते तेषां हि वैकङ्कतानि पत्राणीति सामान्यवचनं नास्ति” कर्क० । अतः कोषान्तरे अस्य जुह्वर्थकताकथनं प्रामादिकमेव । ३ मूर्वायां ४ आढ्यां ५ शालपर्ण्यां (धुया) ख्याते ६ गीतिभेदे च मेदि० । ७ साध्व्यां स्त्रियां शब्दर० । ध्रुवावर्त्त पु० ध्रुव संज्ञक आवर्त्तः रोमसंस्थानभेदः । ध्रुवश- ब्दोक्तः । अश्वानां रोमसंस्थानभेदे तस्य स्थानविशेषेण फलं वृ० सं० ६६ अ० उक्तं यथा “अश्रुपात हनुगण्डहृद्गल प्रोथ शङ्खकटिवस्ति जानुनि । मुष्कनाभिककुदे तथा गुदे सव्यकुक्षिचरणेषु चाशुभाः । ये प्रपाणगलकर्णसंस्थिताः पृष्ठमध्यनयनोपरिस्थिताः । ओष्ठसक्थिभुजकुक्षिपार्श्वगास्ते ललाटसहिताः सुशो- भनाः । तेषां प्रपाण एको ललाटकेशेषु च ध्रुवावर्त्तः । रन्ध्रोपरन्ध्रमूर्धनि वक्षसि चेति स्मृतौ द्वौ द्वौ” । ध्रुवाश्व पु० वृहदश्वभेदे मत्स्यपु० । ध्रुवि त्रि० कु० ध्रु--इन् । १ ध्रुवेस्थिरे “शं नः पर्वताः ध्रुवयो भवन्तु” ऋ० । ३५ । ८ ध्रेक उत्साहे शब्दे च भ्वा० आत्म० अक० सेट् । ध्रेकते अध्रे- किष्ट । दिध्रेके ऋदित् चङि अदिध्रेकत् त । ध्रै तृप्तौ भ्वा० पर० अक० अनिट् । ध्रायति अध्रासीत् । दध्रौ गतौ तु ध्रधातौ दृश्यः । ध्रौव त्रि० ध्रुवायां गृहीतम् अण् । ध्रुवाया गृहीते आज्यादौ “तस्मात् साधारणं धौवमाज्यमिति “यज्ञाय गृह्यते यत् ध्रुवायामाज्यम्” श्रुतेः जै० ३ । ५ । ६ सू० भाष्यम् । “क्व भूतलं क्व च ध्रौवं स्थानं यत् प्राप्तवान् ध्रुवः” मार्क० पु० । ०२ आह्वायाम् ३ ध्रुवकायां स्त्री शब्दार्थचि० । ध्रौव्य न० ध्रुवस्य मावः ष्यञ् । १ स्थिरत्वे “ध्रौव्यगत्यर्थेत्यादि” मुग्ध० । “तत्कारणयोरविद्याकामयोश्चलत्वात् कृतक्षय- ध्रौव्योपपत्तिः” वृ० उ० भा० । स्वार्थे व्राह्म० ष्यञ् । २ स्थिरे त्रि० “ध्रौव्ये दशरात्रावरार्द्धे” सांख्यश्रौ० २ । १६ । १ । ध्रुवाय हितम् ष्यञ् । ३ ध्रुवस्थानप्रापके त्रि० “स्वर्ग्यं ध्रौव्यं सौमनस्यं प्रशस्यमघमर्षणम् । श्रुत्वैतत् (ध्रुव- चरितम्) प्रयतोऽभीक्ष्णमच्युतप्रियचेष्टितम्” भा० ४ । १२ । ३७ । ध्वंस पु० ध्वन्स--भावे घञ् । विनाशे अभावभेदे । “जन्याभावत्वं ध्वंसत्वमिति” मुक्तावली । जन्यत्वस्य प्रायण दुर्ज्ञेयत्वात् अभावत्वव्याप्यः अखण्डोपाधिरिति नव्यनैयायिकाः ।

सत्कार्य्यवादिमते तिरोभाव एव ध्वंस इति भेदः । “ध्रुवं ध्वंसो भावी जलनिधिमहीशैलसरिताम्” “तन्तूनां पक्ष्मणां लोम्नां स्याद् ध्वंसश्च विनाश्रयात्” कामन्दकी० ध्वंसकला अव्य० ध्वंसं कलयति कलि--डा ऊर्य्या० । हिंसायां गणर० टी० । ध्वंसकलाकृत्य हिंसित्वेत्यर्थः । ध्वंसन न० ध्वन्स--भावे ल्युट् । १ नाशे ध्वन्स--णिच्--ल्यु । २ ध्वंसकारके त्रि० “माहेन्द्रमिव शत्रूणां ध्वंसनं शरवृ- ष्टिभिः” भा० उ० १५६ भावे ल्युट् । ३ ध्वंसकरणे “कंसध्वंसनधूमकेतुरवतु त्वां देवकीनन्दनः” गीतगो० । ध्वन्स--भावे ल्युट् । ४ भ्रंसे ५ अधःपतने च । ध्वंसिन् त्रि० ध्वन्स--णिनि । नाशप्रतियोगिनि “जालान्तरगते सूर्य्यकरे ध्वंसी विलोक्यते । त्रसरेणुश्च स ज्ञेयः” वैद्य- कप० ध्वंसीति त्रसरेणुविशेषणम् अतः शब्दकल्प० अस्य त्रसरेणुपरिमाणार्थतोक्तिः प्रामादिकी । ध्वन्स--णिच्- णिनि । नाशकारके त्रि० । “क्रतुध्वंसी वृषध्वजः” अमरः । ध्वज गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् । ध्वजति अध्वजीत् अध्वाजीत् दध्वाज अयमिदिदपि । धञ्जति अध्वञ्जीत् दध्वञ्ज ध्वञ्ज्यते । ध्वज पु० ध्वज--अच् । १ शौण्डिके (शुण्डिकोपकरणभेदे) २ मेढ्रे ३ चिह्ने ४ खट्वाङ्गे मेदि० । ५ गर्वे ६ दर्पे च शब्दर० । ७ पूर्वदिक्स्थे गृहे हेमच० । ८ चतुष्कोणकारे वंशदण्डोपरिस्थे वस्त्रखण्डभेदे च विधानपा० ९ पताकायां पु० न० अमरः । उक्तोभयवस्त्रयुक्ते १० दण्डभेदे च सामान्यतोऽस्य निर्माणप्रकारः युक्तिकल्पतरावुक्तो यथा “सेनाचिह्नं क्षितीशानां दण्डो ध्वज इति स्मृतः । सपताको निष्पताकः स ज्ञेयो द्विबिधो बुधैः । पताका सार्द्धदैर्घ्येण लम्बा तु पृथिवीभुजाम् । सपताकध्वज- स्याग्रे तदा हस्तं परिन्यसेत् । जयहस्तोध्वजोनाम नैनं सामान्यमर्हति । वंशोऽथ जाङ्गलः शालः पालाशश्चा- म्पकस्तथा । नैपो नैम्बोऽथ वा दण्डस्तथा वैराजवारणः । अबद्धादिकसंज्ञानां वर्णरूपप्रकाशितः । सर्षेपाञ्चैव वंशस्तु दण्डः सम्पत्तिकारकः । अ क च ट त प यशाः । प्रतापाय पताकास्तु अष्टावेव प्रकाशिताः । पञ्चहस्तायता हस्तपरिणाहा जयाभिधाः । जया ५ च विजया ६ भीमा ७ चपला ८ वैजयन्तिका ९ । दीर्घा १० विशाला ११ लीला १२ च ज्ञेया हस्तैकवृद्धितः । परिणाहे पादवृद्धिरथ वर्णस्य निर्णयः । रक्तः श्वेतोऽरुणः तीतश्चित्रोनीलोऽथ कर्तुरः । कृष्णश्चेति पताकानां वर्णरूपः

पृष्ठ ३९२०

प्रकाशितः । अबद्धादिकसंज्ञानामष्टानामष्टकत्रयम् । कलसोदर्पणश्चन्द्रः पद्मं कोषो यथाक्रमम् । ब्रह्मक्षत्रिय विटशूद्रजातीनां संप्रकाशितः । गजादियुक्ता मा प्रोक्ता जयन्ती सर्वमङ्गला । गजो हंसादिसंयुक्तो राज्ञां सैवाष्टमङ्गला । हंसः केकी शुकश्चाषो व्रह्मादीनां यथाक्रमम् । चामरादिसमायुक्ता सा ज्ञेया सर्वबु- द्धिदा । चामरश्चाषपक्ष्माणि चित्रवस्त्रं तथा सितम् । चतुर्णां वेदनयनपक्षेन्दुगणितक्रमात् । तदग्रे यदि विन्यस्तं पताका द्वितीया भवेत् । इयं हि सर्वभोगदा षताका चक्रवर्त्तिनः । तद्वर्णः पूर्ववज्ज्ञेयः प्रमाणं विधिबोधितम् । कनकं रजतं ताम्रं नानाधातुमयं क्रमात् । कुम्भादिकं प्रशंसन्ति पताकाग्रे महीभुजाम् । तत्रापि रत्नविन्यासो विधेयो राजतक्रमः । चतुर्भि- र्मकरास्याद्यैर्युक्ता चेत् सर्वसिद्धिदा । तदा श्रेयस्करी- नाम सा पताका विजायते । भकरोऽथ गजः सिंहो व्याघ्रो वाजी मृगः शुकः । शुकश्चेति समुद्दिष्टमादि- त्यादिदशाभुजाम् । इति प्रोक्तः पताकानां निर्णयः पृथिवीभुजाम्” । देवादिप्रतिष्ठाङ्गमण्डपान्तर्गतध्वजमहाध्वजयोर्ल- क्षणादिकं कुण्डार्के उक्तं यथा “ध्वजान् द्विहस्ताय- तिकांश्च पञ्चहस्तान् सपीतारुणकृष्णनीलान् । श्वेतासि- तश्वेतसितान् दिगीशवाहान् वहेत् दिक्करवंशशीर्षे” सू० । “ध्वजान् द्विहस्तमितायामान् पञ्चहस्तदीर्घान् पीतारुणकृष्णनीलश्वेतकृणश्वेतश्वेतान् गैरिकादिलिखि- तदिक्प्रालवाहनान् दशहस्तवंशमस्तके योजितान् “हस्त- द्वयनिखातांश्च ध्वजांस्ता अपि पूर्वतः” इति वक्ष्य- माणत्वात् । प्राच्यादितः वहेद्धारयेदिति” व्याख्या । प्रतिष्ठासारसंग्रहे “पोतरक्तादिवर्णाश्च पञ्चहस्ताध्वजाः स्मृताः । द्विपञ्चहर्स्तर्दण्डस्ते वंशजैः संयुता मताः” दति । क्रियासारे “मातङ्गवस्तमहिषान् सिंहमत्स्यैण वाजिनः । वृषमं च यथान्याय ध्वजमध्ये क्रमाल्लिखेत्” पञ्चमांशं निखनेदिति । अकरणे दोषः पञ्चरात्रे “चिन्तयन्त्यसुरश्रेष्ठा ध्वजहीनं सुरालयम् । ध्वजेन रहितं व्रह्ममण्डपं तु वृथा भवेत् । पूजाय गादिकं सर्वं जपाद्य यत्कृतं बुधैरिति” ध्वजारोपणफलं तत्रैव “यं कृत्वा पुरुषः सम्यक् समस्तफलमाप्नुयादिति” । अथ पताकानिवेशनं महाध्वजानिवेशनं च नवमकुण्डपताका निवेशन तत्रीक्तं यथा लोकेशवर्णस्त्रयुताः पताकाः

शैलेन्दुदैर्घ्यायतिकाश्च मध्ये । चित्रं ध्वजं दिक्करदैर्घ्य- वंशत्रिदोस्ततं प्रान्तगकिङ्किणीकम् । श्वेतां च नवमी पूर्वेशानयोर्मध्यतो बुधः । विन्यसेत्तु पताकां च ध्वजांस्ता अपि पूर्वतः” सू० “लोकेशानां लोकपालानां ये वर्णाः पीतादयः पूर्वश्लोकोक्ताः गैरिकादिलिखितवज्रशक्ति- दण्डखडगपाशाङ्कुशगदात्रिशूलानि तैर्युताः सप्तहस्त- दीर्घा एकहस्तविस्तृताः पताका दशहस्तवंशशीर्षगाः । चित्रं ध्वजं त्रिहस्तविस्तृतं प्रान्ते वर्त्तमानकिङ्किणी- कं शीर्षे सचामरं दशहस्तदैर्घ्य वंशञ्च तादृशं तं मध्ये विन्यसेत् । पूर्वादितः पताकाश्च विन्यसेदित्युत्तर- श्लोकेनान्वयः । नवमीं पताकां पूर्वशानयोर्मध्ये श्वेतां तादृशीमेवाचार्य्यकुण्डे विन्यमेत् ध्वजांस्ता अपि पताकाश्च पूर्वादिक्रमेण भूमौ पञ्चांशरोपणेन विन्यसेदिति” । “हयशीर्षपञ्चरात्रम् । “ध्वजवंशः प्रकर्त्तव्यो निर्व्रणः सगुणो दृढ़ः । तदूर्द्ध्वं तान्त्रजं चक्रं सूक्ष्मं कुर्य्याद्- द्विजोत्तमः । प्रासादस्य च विस्तारो मानं दण्डस्य कीर्त्तितम् । ध्वजयष्टिर्देवगृहे ऐशान्यां दिशि देशिकैः । स्थापनीयाथ वायव्ये साम्प्रतं ध्वजमुच्यते । पट्टकार्पास- क्षौमाद्यैर्ध्वजं कुर्य्यात् सुशोभनम् । एकवर्णं विचित्रं वा घण्टाचामरभूषितम् । किङ्किणीजालकोपेतं बर्हिपत्रविभूषितम् । शुक्लादिवर्णैर्विप्रादिक्रमाद्वा कारयेत् ध्वजम् । दण्डाग्राद्धरणीं यावत् हस्तैकं विस्तरेण तु । महाध्वजन्तु विख्यातं सर्वकामप्रदं शुभम् । ध्वतेन रहितो विप्र! प्रासादस्तु वृथा भवेत् । पूजाहोमादिकं सर्वं जपाद्यं यत् कृतं नरैः” । शिवसर्वस्वे “देवेभ्यश्च गृहं दद्याद्वाहनैरुपशोभितम् । तुरङ्गमेण सूर्य्यस्य, हरस्य वृषचिह्नितम् । विष्णवे गरुड़ाङ्कन्तु, दुर्गायै सिंहचिह्नितम् । कार्य्यं ध्वजपताकाश्च अन्यथा न कथञ्चन” । वह्नि० पु० ५९ अ० । “प्रासादस्य तु विस्तारो मानं दण्डस्य कीर्त्तितम् । शिखरार्द्धेन वा कुर्य्यात् तृतीयार्द्धेन वा पुनः । द्वारशाखाद्विगुणितं दण्डम् वा परिकल्पयेत् । ध्वजयष्टिर्देवगृहे ऐशान्यां वायबेऽथवा । नानावर्णं ध्वजं कुर्य्याद्विचित्रं चैकवर्ण- कम् । घण्टाचामरकिङ्किण्या मूषितं पापनाशनम् । दण्डाग्राद्धरणीं यावत् हस्तैकं विस्तरेण तु” । इन्द्र- ध्वजशबदे तल्लक्षणं दृश्यम् । हेमचन्द्रे पूर्वदिग्गृहे इत्यर्थोक्तिः ध्वजसंज्ञकस्यायस्य पर्वदिकस्थितत्वाभिप्रा- येण” गृहशब्दे २६३५ पृ० “ध्वजी थमो हरिः श्व

पृष्ठ ३९२१

गौः खरेभौ वायसोऽष्टमः । पूर्वादीनान्तु काष्ठानां ध्वजादीनामवस्थितिः इत्युक्तेः ध्वजरूपायस्य पूर्व- दिक् स्थत्वस्य कीर्त्तनात् । वस्तुतः ध्वजशब्द आयविशेषार्थे एव परिभाषितो न तु पूर्वदिग्गृहे । तत्र शुण्डिकोप- करणे “दशशूनासमं चक्रं दशचक्रसमो ध्वजः” मनुः । “शूनादिशब्दैस्तद्वानुपलक्ष्यते दशशूनावत्सु यावान् दोषस्तावानेकस्मिन् चक्रवति तैलिके । यावान् दशसु तैलिकेषु दोषः तावानेकध्वजवति शौण्डिके” कुल्लू० । चिह्ने “तं बव्रे वाहनं विष्णुर्गरुत्त्वन्तं महाबलम् । ध्वजं चक्रे च भगवानुपरि स्थास्यतीति तम्” भा० आ० ३३ अ० । “श्येनो वज्रं मृगश्छागो नन्द्यावर्तो घटोऽपि च । कूर्मो नीलोत्पलं शङ्खःफणी सिंहोऽर्हता ध्वजाः” हेमच० । “शरेण शक्रस्य महाशनिध्वजम्” रघुः “ब्रह्महा द्वा- दशसमाः कुटीं कृत्वा वने वसेत् । भैक्षाश्यात्मविशु- द्ध्यर्थं कृत्वा शवशिरो ध्वजम्” मनुः । वृषध्वजः मकरध्वजः धूमध्वज इत्यादि ततो वाह्वा० इञ् । ध्वाजि तत्सम्बन्धिनि त्रि० । ध्वजगृह पु० ध्वजाययुक्तं गृहं शा० त० । ध्वजरूपाययुक्ते गृहे “ययौ स्वमेव भवनं यत्र ध्वजगृहं महत्” हरिवं० १७५ अ० ध्वजग्रीव पु० ध्वज इव ग्रीवास्य । राक्षसभेदे रामा० सु० १२३ स० ध्वजद्रुम पुः ध्वज इव दीर्घकाण्डो द्रुमः । तालवृक्षे राजनि० ध्वजवृक्षादयोऽप्यत्र । ध्वजप्रहरण पु० ध्वजं प्रहरति प्र + हृ--र्ल्यु । वायौ शब्दर० ध्वजभङ्ग पु० ध्वजस्य मेढ्रस्य भङ्गः । चरकोक्ते क्लीवताप्रयों जके रोगभेदे यथा “अत्यम्ललबणक्षारविरुद्धाशन- भोजनात् । तथाम्बुपानाद्विषमात् पिष्ठान्नगुरुभोज- नात् । दधिक्षीरानूपमांससेवनाद्व्याधिकर्षणात् । कल्याणीगमनाच्चापि वियोनिगमनादपि । दीर्घरोम्णीं चिरोत्सृष्टां तथैव च परिस्रुताम् । ईदृशीं प्रमदां मोहात् यदि गच्छति मानवः । चतुःपदाभिगमना- च्छेफसश्चाभिघाततः । अधावनाच्च मेढ्रस्य शस्त्रदन्त- नखक्षतात् । कष्ठप्रहारनिष्पेषशूकानाञ्च निषे- वणात् । रेतसश्च प्रतीघातान् ध्वजभङ्गः प्रवर्त्तते । चरकः । तस्य चिह्नं यथा “शुक्रेऽचिरात् प्रसिच्येत शुक्रं शोणितमेव वा । तोदोऽत्यर्थं वृषणयोर्मेढ्रं धूपा- यतीव च” इति वाभटः ।

ध्वजवत् त्रि० ध्वजश्चिह्नमस्त्यस्य मतुप् मस्य वः । चिह्न- युक्ते “शिरःकपाली ध्वजवान् भिक्षाशी कर्म वेदयन्” “कृत्वा शवशिरो ध्वजमिति” मनूक्तेः “हतब्राह्मणकपा- लरूपचिह्नवान् इत्यर्थः” मिता० । स्त्रियां ङीप् । सा च २ रुचिमेधसः कन्यायाम् “अत्र ध्वजवती नाम कुमारी रुचिमेधसः” मा० उ० १०९ अ० । ध्वजः शुण्डिकोपकरण- भेदः अस्त्यस्य भतुप् मस्य वः । २ शौण्डिके “शूनावतां ध्वजवतां वेशेनैव च जीवताम्” मनुः ध्वजारोपण न० ६ त० । ध्वजस्य देवप्रासादादौ आरोपणे तद्विधिः अग्निपु० १०३ अ० यथा “चूलके ध्वजदण्डे च ध्वजे देवकूले तथा । प्रतिष्ठा च यथोद्दिष्टा तथा स्कन्द! वदामि ते । तडागार्द्धप्रवेशाद्वा यद्वा सर्वार्द्धवेशनात् । ऐष्टके दारुजः शूलः शैलजे धाम्नि शैलजः । वैष्णवादौ च चक्राढ्यः कुम्भः स्यान्मूर्त्तिमानवः । स च त्रिशूलयुक्तस्तु अग्रचूलाभिधो मतः । ईशशूलः समाख्यातो मूर्ध्नि लिङ्गसमन्वितः । वीजपूरकयुक्तो वा शिवशास्त्रेषु तद्बिधः । चित्रो ध्वजश्च जङ्घातो यथा जङ्गार्द्धतो भवेत् । भवेद्वा दण्डमानस्तु यदि वा तद्यदृच्छया । महाध्वजः समाख्यातो यस्तु पीठस्य वै वृकः । शक्रै १४ र्ग्रहै ९ रसै ६ र्वापि हस्तैर्दण्डस्तु सम्पितः । उत्तमादिक्रमेणैव विज्ञेयः सूरिभिस्ततः । वंशजः शालजादिर्वा स दण्डः सर्वकामदः” इत्युपक्रमे तत्र दर्शितः ध्वजाहृत पु० ध्वजेन तदुपलक्षितसंग्रामेणाहृतः । दासभेदे “ध्वजाहृतो भक्तदासो गृहजः क्रीतदत्त्रिनौ । पैतृकोदण्डदासश्च सप्तैते दासयोनयः” मनुः । “ध्व- जाहृतः ध्वजे संग्रामे स्वामिसकाशात् जितः” कुल्लू० २ अविभाज्यधनभेदे न० “संग्रामादाहृतं यत्तु विजित्य द्विषतां कुलम् । स्वाम्यर्थं जीवितं त्यक्त्वा तद् ध्वजाहृत- मुच्यते” दायभा० कात्यायनः । “ध्वजाहृतं भवेद्यत्तु- विभाज्यं नैव तद्भवेत्” स्मृतिः । ध्वजिन् त्रि० ध्वजोऽस्त्यस्य इनि । १ ध्वजयुक्ते “सुरापाना पनुत्त्यर्थं बालवासा जटी ध्वजी” मनुः “उलूकपक्षि ध्वजिभिर्देवतायनैर्वृतम्” भा० शा० १४१ अ० स्त्रियां ङीप् सा च २ सेनायाम् अमरः । “मुखैः प्रवृद्धध्वजिनी रजांसिः” रघुः । ३ पर्वते ४ रथे ५ सर्पे ६ अश्वे ७ व्राह्मणै पु० मेदि० । ८ मयूरे राजनि० । १० शुण्डिके हेमच० । “प्रतिग्रहे शूनी चक्री ध्वजी वेश्या नराधिपः” मनुः । ध्वजोत्थान न० इन्द्रध्वजस्य उत्थानम् । १ शक्रध्वजोत्थाने तदुपलक्षिते २ उत्सवे च त्रिका० । इन्द्रध्वजशब्दे ९४७ पृ० दृश्यम् ।

पृष्ठ ३९२२

ध्वण ध्वाने भ्वा० अक० पर० सेट् । ध्वणति अध्वाणीत् अध्वणीत् दध्वाण । ध्वन रवे भ्वा० पर० अक० सेट् । ध्वनति अध्वानीत् अध्व- नीत् दध्वान । मित् वा घटादि ध्वनयति ध्वानयति । ध्वन शब्दे अद० चु० उभ० सक० सेट् । ध्वनयति अदिध्वनत् अध्वनयीत् । शब्द इह अव्यक्तध्वनिरूपः । मृदङ्गः ध्वन- यति” इत्यादि । ध्वन पु० चु० “ध्वन” पा० एरच् भावे अच् । अव्यक्तशब्दे ध्वनन न० ध्वन्यते व्यज्यतेऽर्थोऽनेन घटा० ध्वनि--करणे ल्युट् । १ अलङ्कारोक्ते वाच्यलक्ष्यभिन्नार्थस्य बोधनात्मके व्यञ्जना- वृत्तिरूपे शब्दनिष्ठे व्यापारभेदे “विरतास्वभिधाद्यासु ययार्थो बोध्यतेऽपरः । सा वृत्तिर्व्यञ्जना नाम शब्द- स्यार्थादिकस्य च” । “वृत्तिर्व्यञ्जनध्वननगमनप्रत्यायनादि व्यपदेशविषया व्यञ्जना नाम” सा० द० । भावे ल्युट् । २ अव्यक्तशब्दकरणे “पापकं गन्धमाध्रायाक्षिस्पन्दने कर्ण ध्वनने च” आश्र० श्रौ० ३ । ६ । ८ ध्वनमोदिन् पु० ध्वनेन ध्वानेन मोदयति मुद--णिच्- णिनि । १ भ्रमरे शब्दरत्ना० । २ मधुकर्य्यां स्त्री ङीप् ध्वनि पु० ध्यन--इन् । १ मृदङ्गादिशब्दे “शब्दो ध्वनिश्च वर्णश्च मृदङ्गादिभबो ध्वनिः । कण्ठसंयोगजन्मानो वर्णाद्याः कादयो मताः” माषा० । शब्दविशेषस्य ध्वन्या- त्मकता शब्दार्थरत्नेऽस्माभिर्व्यवस्थापिता यथा “स च शब्दः द्विविधः बुद्धिहेतुरबुद्धिहेतुश्च । तत्राबुद्धिहेतु- र्म्मेथादिशब्दः बुद्धिहेतुश्च द्विविधः । स्वाभाविकः काल्प- निकश्च उभयत्रापि ध्वनेवरुपकारकत्वात् ध्वन्यात्मकता । तत्र स्वाभाविको वर्णविशेषानभिव्यञ्जको हसितरुदिता- दिरूपः प्राणिमात्रसाधारणः । काल्पनिकोऽपि त्रिविधः वाद्यादिशब्दः गीतिरूपः वर्णात्मकश्च । तत्र भेरीशब्दा- दिरूपोवाद्यरूपः माधवादिरागाभिव्यञ्जकनिषादादि- स्वररूपो गीतिरूपः ध्वनिविशेषसहकृतकण्ठताल्वाद्यभि- घातजन्यश्च वर्णात्मकः । “ध्वनिर्नाम यो दूरादाकर्णवतो वर्णविशेषमनधिगच्छतः कर्णपथमवतरति प्रत्यासीदतश्च तारत्वादिविशेषमवगमयतीति” शारीरकभाष्योक्तेस्तारत्वा- दिधीहेतुर्ध्वनिरित्यवसेयम् । जिह्वाया ईषदन्तरपाते वर्णानामनुत्पत्तेर्ध्वन्युपलम्भात् हसितरुदितादौ वर्णोत्- पत्तिमन्तरेणैव तत्प्रतीतेश्च सर्वशब्दजनकता ध्वनेरव- सीयते ।” तद्भेदस्वरूपादिकं तत्रैव स्थानान्तरेऽस्याभिर्निर्णीतं यथा

“तस्य स्फोटस्याभिव्यक्तौ प्राकृतस्य ध्वनेः कारणत्वं चिरचिरतरस्थितौ तु प्राकृतध्वनिजातवैकृतध्वनेरिति बिवेकः । तथा च वाक्यपदीये “स्फोटस्य ग्रहणे हेतुः प्राकृतो ध्वनिरिष्यते” इति । “स्थितिभेदे निमित्तत्वं वैकृतः प्रतिपद्यते” इति च । स्थितिभेदे चिरचिरतरका- लस्थितौ ध्वनिस्तु पूर्वलक्षितः । तस्य च स्फोटस्य नित्य तया ध्वनिगतह्रस्वदीर्घादिकालस्य तत्रोपचारः । प्रति- पादितञ्च तथैव वाक्यपदीये “स्फोटस्याभिन्नकालस्य ध्वनिकालानुपातिनः । स्वभावतस्तु नित्यत्वात् ह्रस्वदीर्घ- प्लुतादिषु । प्राकृतस्य ध्वनेः कालः शब्दस्येत्युपचर्य्यते” । शब्दस्य स्फोटस्य नित्यतया अभिन्नकालस्य ह्रस्वदीर्घा- दिषु प्राकृतध्वनेः कालः तारत्वादिधीहेतुरुपचर्य्यते इति तदर्थः । एवञ्च विलम्बितोच्चारणस्थले तचद्व- र्णानां तद्वोथजनितसंस्काराणां वा बहुक्षणपर्य्यन्त स्थायित्वकल्पनामपेक्ष्य एकस्यैव शब्दस्यामिव्यक्त्यनन्तरं जायमानेन वैकृतेन ध्वनिना बहुकालस्थितिकल्पने लाधवमित्यपि द्रष्टव्यम् । भेरीशब्दादौ च ध्वन्यभिव्यक्त्य- नन्तरं जायमानप्राकृतध्वनेर्बहुकालस्थायित्वदर्शनेन अत्रापि तथाकल्पनौचित्यात् । अतएव महाभाष्ये “एवं तर्हि स्फोटः शब्दोध्वनिः शब्दगुणैत्यादिना” ऽभिव्यक्त्यु- पकारकत्वेन ध्वनेः स्फोटरूपशब्दगुणत्वमभिहितमभि- हितञ्च ध्वनेर्ह्रस्वदीर्थत्वेनापि भानम् । यथा “ध्वनिः स्फोटश्च शब्दानां ध्वनिस्तु खलु लक्ष्यते । ह्रस्वोमहांश्च केषाञ्चित् स्वयं नैव स्वभावत” इति । न स्वभावतस्तद्रूपेण स्फोटोलक्ष्यतैत्यर्थः । ध्वनिविकारे च वायुसंयोगवि- शेषस्य हेतुत्वं तस्य बहुकालस्थायित्वे विलम्बितत्वम् अल्पकालस्थायित्वे द्रुतत्वमिति विवेकः । ३ उत्तमकाव्ये “इदमुत्तममतिशयिनि व्यङ्ग्ये वाच्याद् ध्वनिर्बुधैः कथितः” काव्यप्रका० “इदं काव्यं बुधैर्वैयाकरणैः प्रथानभूतस्फोटरूपव्यङ्ग्य- व्यञ्जकस्य शब्दस्य ध्वनिरिति व्यवहारः कृतः ततस्तन्मतानुसारिभिरन्यैरपि न्यम्भावितवाच्यव्यङ्ग्यव्यञ्जन- क्षमस्य शब्दार्थयुगलस्य” वृत्तिः । “इदमिति वाच्यादति- शयिनि वाच्यादधिकास्वाद्ये व्यङ्ग्ये सति इदं काव्य मुत्तमं तदेव च बुधैर्ध्वनिः कथित इत्यर्थः । ननु ध्वनि परिमाषा क्वापि केनापि न कृता तत्कथमलङ्कार शास्त्रे सा कृतेति आकाङ्क्षायां वैयाकरणरूपबुधसंवादं दर्शयन् व्याचष्टे बुधैः वैयाकरणैरिति एवञ्च सेयं

पृष्ठ ३९२३

कारिकास्थबुधपदव्याख्येत्यबधेयम् । अत्रायमर्थः अनेक- वर्णात्मकस्य कलसादिपदस्य प्रत्यक्षं न सम्भवति आशुविनाशिनां क्रमिकाणां वर्णानां मेलकाभावेन तन्मे- लात्मनः पदस्य ग्रहीतुमशक्यत्वात् । न च प्रत्येक- वर्णानुभवजन्यसंस्कारैः सकलवर्णात्मनः पदस्य समूहा- लम्बनस्मृतिरेव नैयामिकमतसिद्धास्त्विति वाच्यं वर्णप- दयोरेकदेशैकदेशिभावेन भिन्नत्वात् वर्णविषयसंस्कारैः पदस्मरणजननस्याशक्यत्वादित्यभिप्रायवद्भिर्वैयाकरणैः पूर्वपूर्ववर्णानुभवजनितसंस्कारसहितेनानुभूयमानचरमव- र्णेन श्रोत्रे व्यञ्जनाख्योघ्यापारोजन्यते तेनैव व्यापा- रेण नष्टवर्णघटितमपि पदं स्फीटपरिभाषितं श्रोत्रेण साक्षात् क्रियते इत्युच्यते । तदाह बुधैः वैयाकरणै- रिति अर्थप्रत्यायकत्वादेकदेशित्वाच्च पदं वर्णापेक्षया प्रधानभूतं स्फोटसंज्ञकञ्च । तद्रूपव्यङ्ग्यव्यञ्जकस्य शब्दस्य चान्त्यवर्णात्मन इत्यर्थः । अतस्तन्मतेऽपि चरमवर्णात्मनि शब्दे तेषां ध्वनिव्यवहारः आलङ्कारिकाणामपि काव्यात्मनि शब्दे ध्वनिव्यवहार इति शब्दे व्यवहार- साम्यान्मतानुसरणम्” महेश्वरः । ध्वनिभेदाश्च काव्यशब्दे २० २४ । २५ पृ० दृश्याः । शब्दभेदध्वन्याद्युत्पत्तिप्रकारादिकं सारदाति० उक्तं यथा “सा प्रसूते कुण्डलिनी शब्दब्रह्ममयी विभुः । शक्तिं ततो ध्वनिस्तस्मान्नादस्तस्मान्निरोधिका । ततोऽर्द्धेन्दुस्ततो विन्दुस्तस्मादासीत् परा ततः । पश्यन्ती मध्यमा वाचां वैखरी ज्ञानजन्मभूः” । सा कुण्डलिनी शक्तिं प्रसूते । ततः शक्तेर्ध्वनिरासीत् ततस्तस्माद्ध्वनेर्नाद इत्यादि ज्ञे- यम् । सत्वप्रविष्टा चित् शक्तिशब्दवाच्या परमाकाशावस्था सैव सत्वप्रविष्टा रजोऽनुविद्धा सती ध्वनिशब्दवाच्या अक्षरावस्था, सैव तमोऽनुविद्धा नादशब्दवाच्या अव्यक्ता- वस्था सैव तमःप्राचुर्य्यात् निरोधिकाशब्दवाच्या सैव सत्वप्राचुर्य्यात् अर्द्धेन्दुशब्दवाच्या तदुभयसंयोगाद्विन्दु- शब्दवाच्यः सएव विन्दुः स्थानान्तरगतः पराख्यो भवति । तत्र परा मूलाधारे, पश्यन्ती स्वाधिष्ठाने, मध्यमा हृदये, वैखरी मुखे । तदुक्तं “सूक्ष्मा कुण्डलिनी मध्ये ज्योतिर्मात्रस्वरूपिणी । स्वयंप्रकाशा पश्यन्ती सुषुम्णामाश्रिता भवेत् । अश्रोत्रविषया तस्मादुद्गच्छ- त्यूर्द्ध्वगामिनी । ततः संकल्पमात्रात् स्याद्देवि! तत्रोर्द्ध्व- गामिनी । सैव हृत्पङ्कजं प्राप्य मध्यमा नादरूपिणी । सैवोरःकण्ठतालुस्था शिरोध्राणरदादिगा । जिह्वा-

मूलोष्ठनिष्णाता सैव वर्णपरिग्रहा । शब्दप्रपञ्चजननी श्रोत्रग्राह्या तु वैखरी” पदार्था० राघवभट्टः । “ध्वनिभृता निभृताक्षरमुज्जगे” माघः । ध्वनिकाव्य न० कर्म० । उत्तमकाव्ये काव्यशब्दे २०२४ पृ० दृश्यम् ध्वनिकृत् पु० ध्वनिं तत्प्रतिपादकं ग्रन्थं करोति कृ--क्विप् तुक् ६ त० । अलङ्कारग्रन्थभेदकारके पण्डितभेदे “तदुक्तं ध्वनिकृता” सा० द० । ध्वनिग्रह पु० ध्वनिं ध्वन्यात्मकं शब्दं गृह्णात्यनेन ग्रह- करणे अप् । कर्णे श्रोत्रियेन्द्रिये त्रिका० । ध्वनिनाला स्त्री ध्वनेः ध्वन्यात्मकशब्दस्य नालेव । वेणौ १ वंशीमेदे २ काहलवाद्ये च मेदि० । ध्वनिबोधक पु० ध्वनिं बोधयति बुध--णिच्--ण्वुल् । रोहिषतृणे नैघण्टुप्रकाशिका । ध्वनिविकार पु० ६ त० । शोकभयादिना ध्वनेरन्यथाभावे १ काकौ हेमच० । २ विकृतध्वनौ च । ध्वन्य त्रि० घटादि० ध्वन--कर्मणि यत् । १ ध्वननीये व्यङ्ग्यार्थे ऋग्वेदप्रसिद्धे २ लक्ष्मणनृपस्यात्मजे पु० “उतत्ये मा ध्वन्यस्य जुष्टा लक्ष्मण्यस्य सुरुचोयतानाः” ऋ० ५ । ३३ । १० “ध्वन्यस्य तन्नामकस्य लक्ष्मण्यस्य लक्ष्मणनृपपुत्रस्य” भा० ध्वन्स गतौ सक० भ्रंशे नाशे अधःपतने च अक० भ्वा० आत्म० सेट् । ध्वसंते दध्वसे--दध्वंसे । ऌदत् अध्वसत् । उदित् ध्वंसित्वा ध्वस्त्वा । ध्वस्तः । ध्व सस्यातीतत्वाऽभा- वेऽपि तदुत्पत्त्यनुकूलव्यापारस्यं कारणविशेषसंयोगस्य अतीतत्वात् तथा व्यवहारः । वैयाकरणमते सर्वत्र “फलव्यापारयोर्धातुः” हर्य्युक्तेः फलव्यापारयोर्धात्वर्थ- त्वात् तयोश्च सामानाधिकरण्ये धातोरकर्मकत्वम् नाशस्य प्रतियोगितया कारणसमवधानस्य एकत्र घटादौ सत्त्वा- दकर्मकत्वम् “फलव्यापारयोरेकनिष्ठतायामकर्मकः” इति एतन्मते “आश्रये तु तिङः स्मृताः” हर्य्युक्तेः आश्रय रूपार्थस्य कर्त्तृत्वं तच्च निरुक्तव्यापाराश्रयत्वेन घटादा- वव्याहतमेव तिङर्थवर्त्तमानत्वादेः कारणसमवधानरूप- व्यापारेऽन्वयसम्भवान्न काचिदनुपपत्तिः । नैयामिकमते नाशमात्रस्यैव धात्वर्थत्वेऽपि तदुत्पत्तौ लक्षणा उत्पत्तिश्च आद्यक्षणसम्बन्धस्तस्य चातीतत्वादिनैव ध्वस्तः ध्वंसते इत्यादि प्रयोगः । अस्य कर्त्तृत्वं प्रतियोगित्वं त नाशान्वयि तथा च वर्त्तमानाद्युत्पत्तिकनाशप्रतियोगी घटादिरिति बोधः । व्युत्पत्तिवैचित्र्याच्च उत्पत्ते र्नाश एवान्वयः न प्रतियोगिनि इति बोध्यम् । सां-

पृष्ठ ३९२४

ख्यादिसत्कार्यवादे नाशः तिरोहितावस्थेति भेदः । “तदप्यध्वसदासाद्य माहेन्द्रं लक्ष्मणेरितम्” प्राणा दध्वंसिरे गात्रं तस्तम्भे च प्रिये हते” भट्टिः । आर्षे क्वचित् प० “भूतो देवानामब्रीदुग्ररूपो ध्वंसेत्युच्चै स्त्रिःप्लुतेन स्वरेण” भा० आ० ७९ अ० । मालिन्यादिभावे च “कृशा विवर्णा मलिना पांशुध्वस्तशिरोरुहा” भा० व० ६४ अ० “रविजेन बुधे ध्वस्ते” वृ० सं० १७ अ० ध्वसन् त्रि० अन्तर्भूतण्यर्थे ध्वन्स--कनिन् । ध्वंसकारके । “तेन हैतेन ध्वसा द्वैतवनईजे” शत० व्रा० १३ । ५ । ४ । ९ “ध्वसा पापध्वंसनः” मा० ध्वसन न० ध्वंसतेऽत्र धन्स बा० आधारे क्यु । ध्वंसनस्थाने “मायुं ध्वसनावधिश्रिताः” ऋ० १ । १६४ । २९ ध्वसन्ति पु० ध्वन्स--झिच् किच्च । ऋग्वेदप्रसिद्धे ऋषिभेदे “याभिर्ध्वसन्तिं पुरुषन्तिमारतम्” ऋ० १ । १२३ । १६ “ध्वस- न्ति मेतत्संज्ञं पुरुषन्तिमेतन्नामानं च ऋषिमारतम्” भा० ध्वसिर त्रि० ध्वन्स--किरच् । नाशप्रतियोगिनि “सं भूम्या अन्ता ध्वसिरा अदृक्षत” ऋ० ७ । ८३ । ३ “ध्वसिराः सैनिकैर्ध्वस्ताः” भा० । ध्वस्त त्रि० ध्वन्स--कर्त्तरि क्त । १ नाशप्रतियोगिनि अधः२ पतिते ३ च्युते गलिते च अमरः । “येन ध्वस्तमनो भुवा” सा० द० । ध्वन्सधातौ उदा० । ध्वस्ति स्त्री ध्वन्स--भावे क्तिन् । ध्वंसे नाशे । कर्माणि ध्वंसन्तेऽत्र आधारे क्तिन् । कर्मक्षयाधारे विद्याभेदे । “कर्मणां शुभदुष्टानां जायते फलसंक्षयः । ध्वंसोऽपक्वक- षायत्वं यत्र सा ध्वस्तिरुच्यते” मार्कण्डेयपु० ध्वस्मन त्रि० अन्तर्भूतण्यर्थे ध्वन्स--बा० मनिन् किच्च । ध्वंसके “न ध्वस्मानस्तन्वी रेप आधुः” ऋ० ४ । ६ । ६ “ध्वस्मानो ध्वंसकाः” भा० भावे मनिन् कित् । २ ध्वंसे ध्वस्मन्वत् । ध्वस्मन्वत् त्रि० ध्वस्मा ध्वंसोऽस्त्यस्य मतुप् । १ ध्वंसवति “स त्वा ध्वस्मन्वदभ्येतु” ऋ० ७ । ४ । ९ । २ उदके निघ० ।

ध्वस्र त्रि० ध्वन्स--रक् । १ नष्टे अन्तर्भूतण्यर्थे ध्वन्स--रक् । ध्वंसके “कस्य ध्वस्रा भवयः कस्य बा नराः” ऋ० १० । ४० ३ । “ध्वस्रा ध्वंसकौ भवयः” भा० औस्थाने आच् । “ध्वस्रा अपिण्वन् युवतीरृतज्ञाः” ऋ० ४ । १९ । ७ “ध्वस्राः कुलध्वंसिका युवतीः” भा० । ३ राजभेदे पु० “ध्वस्रयोः पुरुमन्त्यो वा सहस्राणि” ऋ० ९ । ५८ । ३ “ध्वस्रः कश्चिद्राजा पुरुमन्तिश्च क्वश्चित्, तयोः । अत्रेतरेतयोगविव क्षया द्विवचनम्” भा० । ध्वान पु० ध्वन--भावे घञ् । १ शब्दे अमरः । “ध्वानेन वोपांशु वा पत्नीः संयाजयन्ति” आपस्तम्बसू० । पत्नीसंयाज प्रकारश्च कात्या० श्रौ० ३ । ७ । १ कण्डिकादौ दृश्यः । ध्वानायन पुंस्त्री ध्वनस्यर्षेर्गोत्रापत्यम् अश्वा० फञ् । ध्वनर्षिगोत्रापत्ये स्त्रियां ङीप् । ध्वान्त न० ध्वन--क्त । क्षुब्धस्वान्तेत्यादिना पा० अन्धकारे नि० । १ तमसि अमरः । अन्यत्र ध्वनित इत्येव शब्दयुक्ते । ध्वान्तमस्त्यस्य अच् । २ तमःप्रधाने नरकभेदे च शब्दार्थचि० ३ मरुद्भेदे धुनिशब्दे यजु० वाक्यं दृश्यम् “ध्वान्तारिं सर्व- पापघ्नं प्रणतोऽस्मि दिवाकरम्” सूर्यनतिः । ध्वान्तवित्त पु० ध्वान्ते वित्तः प्रथितः । खद्योते शब्दरत्ना० ध्वान्तशात्रव पु० ध्वान्तस्यान्धकारस्य शात्रवः । १ सूर्ये शब्दार्ण० २ अग्नौ ३ चन्द्रे च शब्दार्थचि० । तद्रूपवर्णे ४ श्वेतवर्णे पु० शब्दच० । ध्वान्तारातिप्रभृतयोऽपि सूर्य्यादौ । “ध्वान्तारिं सर्वपापघ्नम्” सूर्यनतिः । ध्वान्तोन्मेष पु० ध्वान्ते उन्मिषति उद्--मिष अच् । स्वद्योते हारा० । ध्वृ कौटिन्ये भ्वा० पर० अक० अनिट् । ध्वरति अध्वार्षीत् दध्वार दध्वर्थ । “ध्वृषीष्ठा युधि मायाभिः” भट्टिः “कुटिली- करणे सक० “भ्रातृव्यमेवैतया ध्वरति” तैत्ति० स० २ । ५ । ६ ध्व्रण शब्दे ध्रणवत् सर्वम् । इति श्रीतारानाथतर्कवाचस्पतिभट्टाचार्य्य सङ्कलिते वाचस्पत्ये धकारादिशब्दार्थसङ्कलनम ।