वाचस्पत्यम्/नान्दी

पृष्ठ ४०३२

नान्दी स्त्री नन्दन्ति देवा अत्र नन्द--घञ् पृषो० वृद्भिः ङीप् । १ समृद्धा २ नाटकस्यादौ मङ्गलार्थे पाठ्ये श्लोकादौ “आशिर्वचनसंयुक्ता स्तुतिर्यस्मात् प्रवर्त्तते । देवद्विजनृपा- दीनां तस्मान्नान्दीति सा स्मृता” । नाटके विघ्नविघाता- यादौ नान्दी कार्य्या यदाह भरतः “यद्यप्यङ्गानि भूयासि पूर्वरङ्गस्य नाटके । तथाप्यवश्यं कर्त्तव्या नान्दी विघ्नोप्रशान्तये । देवद्विजनृपादीनामाशीर्वादपरायणा । नन्दन्ति देवतायस्मात्तस्मान्नान्दी प्रकीर्त्तिता” अन्यच्च “देवद्विजनृपादीनामाशीर्वचनपूर्विका । नान्दी कार्य्या बुधैर्यत्नान्नमस्कारेण संयुता । गङ्गा नागपतिः सीमः सुधानन्दाजयाशिषः । एभिर्नामपदैःकार्य्या नान्दी धाराभिरङ्किता । प्रशस्तपदविन्यासा चन्द्रसङ्कीर्त्तनान्विता । आशीर्वादपरा नान्दी योज्येयं मङ्गलात्मिका । काचि- द्दशपदा नान्दी काचिदष्टपदा तथा । सूत्रधारः पठेन्नान्दीं मध्यमस्वरमाश्रितः” । सा० द० अन्यथा उक्तं यथा “यन्नाट्यवस्तुनः पूर्वं रङ्गविघ्नोपशान्तये । कुशीलवाः प्रकुर्वन्ति पूर्वङ्गः स उच्यते । प्रत्याहारादिकान्यङ्गान्यस्य भूयांसि यद्यपि । तथाप्यवश्यं कर्त्तव्या नान्दी विघ्नो- पशान्तये” “आशीर्वचनसंयुक्ता नित्यं यस्मात् प्रयुज्यते । देवद्विजनृपादीनां तस्मान्नान्दीति संज्ञिता । मङ्गल्य- शङ्खचन्द्राब्जकोककैरवशंसिनी । पदैर्युक्ता द्वादशभिरष्टा- भिर्वा पदैरुत” । अष्टपदा यथा । अनर्घ्यराघवे “निष्- प्रत्यूहमित्यादि” द्वादशपदा यथा मम तातपादानां पुष्प- मालायाम् । “शिरसिधृतसुरापगे स्मरारावरुणमुखे न्दुरुचिर्गिरीन्द्रपुत्री । अथ चरणयुगानते स्वकान्ते स्मितसरसा भवतोऽस्तु भूतिहेतुः” । एवमन्यत्र । “एतन्नान्दीति” कस्यचिन्मतानुसारेणोक्तम् । वस्तुतस्तु “पूर्व- रङ्गस्य रङ्गद्वाराभिधानमङ्गमिति” उच्यते । यदुक्तम् । “यस्मादभिनयो ह्यत्र प्राथम्यादवतार्य्यते । रङ्गद्वारमतो ज्ञेयं वागङ्गाभिनयात्मकमिति” उक्तप्रकारायाश्च नान्द्या रङ्गद्वारात् प्रथमं नटैरेव कर्त्तत्यतया न महर्षिणा निर्देशः कृतः । कालिदासादिमहाकविप्रबन्धेषु च “वेदान्तेषु यमाहुरेकपुरुषं व्याप्य स्थितं रोदसी यस्मि- न्नीश्वर इत्यनन्यविषयः शब्दो यथार्थाक्षरः । अन्तर्यश्च मुमुक्षुभिर्नियमितप्राणादिभिर्मृग्यते स स्थाणुः स्थिर- भक्तियोगसुलभो निःश्रेयसायास्तु वः” एवमादिषु नन्दी- लक्षणायोगात् । उक्तञ्च “रङ्गद्वारमारभ्य कविः कुर्य्या- दिति” । अतएव प्राक्तनपुस्तकेषु “नान्द्यन्ते सूत्रधार” इत्यनन्तरमेव “वेदान्तेष्वित्यादि” श्लोकलिखतं दृश्यते ।

यच्च पश्चात् “नान्द्यन्ते सूत्रधार” इति लिखनं तस्या- यमभिप्रायः “नान्द्यन्ते सूत्रधार इदं प्रयोजितवान् इतः प्रभृति मया नाटकमुपादीयते इति कवेरभिप्रायः सूचितः इति” । वृद्धौ “ते तु नान्दीमुखा नान्दी समृद्धिरिति कथ्यते” इति ब्रह्मपुराणम् “नान्दीमुखे विवाहे च प्रपितामहपूर्वकम्” इति सम्बन्धविवेकपरिशिष्टधृतवच- नम् । “नान्दीमुखे पुत्रादिसमृद्धिसाधनरूपे विवाहे विशेषणं तु विवाहादेः पुत्रादिलाभविशेषज्ञापनाय नान्दीमुखपदस्य श्राद्धपरत्वे अनेकवचनप्राप्तपितृपूर्व- काभिलापस्य बाधापत्तेः” सं० त० रघुनन्दनः । नान्दीक पु० नान्द्यै कायति कै--क । १ तोरणस्तम्भे त्रिका० २ नान्दीमुखश्राद्धे नान्दीमुखशब्दे दृश्यम् । नान्दीकर त्रि० ६ त० । १ नान्दीश्लोकादिपाठकरे २ नान्दी- वादिनि च अमरः । नान्दी(न्दि)घोष पु० नान्द्यै घोषः वा ह्रस्वः । भेर्यादिशब्दे नान्दीपट पु० नान्द्याः वृद्ध्यर्थः पटः । कूपादिमुखबन्धन- वस्त्रे वीनाहे हेमच० । नान्दीपुर न० नान्द्यै पूः अच्समा० । अप्राक्स्थे पुरभेदे ततः पुरान्तत्वात् भवाद्यर्थे वुञ् । नान्दीपुरक तत्र भवे त्रि० । नान्दीमुख न० नान्द्या वृद्धेर्मुखम् । १ वृद्धिश्राद्धे श्राद्धभेदे नान्द्यै मुखं यस्य । २ पित्रादौ ३ मात्रादौ स्त्री ङीष् । जीवत्पित्रादित्रिकस्य ४ वृद्धप्रपितामहादौ च ६ त० । ५ समृद्धेः साधने विवाहादौ “नान्दीमुखे विवाहे च” नान्दीशब्ददर्शितवाक्ये स० त० लिखनं दृश्यम् । अथ नान्दीश्राद्धाधिकारस्वरूपादि निर्ण० सि० दर्शितं यथा अथ वृद्धिश्राद्धम् तन्निमित्तं पृथ्वीचन्द्रोदये ब्राह्मे “जन्मन्यथोपनयने विवाहे पुत्रकन्ययोः । पितॄन्नान्दी मुखान्नाम तर्पयेद्विधिपूर्वकम् । देवव्रतेषु चाधानयज्ञ- पुंसवनेषु च । नवान्नभोजने स्नाने ऊढायाः प्रथमार्तवे । देवारामतडागादिप्रतिष्ठासूत्सवेषु च । राजाभिषेके बालान्नभोजने वृद्धिसंज्ञकान् । वनस्थाद्याश्रमं गच्छन् पूर्वेद्युः सद्य एव वा । पितॄन् पूर्वोक्तविधिना तर्पयेत् कर्मसिद्धये” विष्णुपुराणे “यज्ञोद्वाहप्रतिष्ठासु मेखला- वन्धमोक्षयोः । पुत्रजन्मवृषोत्सर्गे वृद्धिश्राद्धं समाच- रेत्” तत्रैव “नामकर्मणि बालानां चूडाकर्मादिके तथा” इत्युक्तेर्निष्क्रमान्नप्राशनयोर्न श्राद्धमिति मैथिलाः तन्न पूर्वोक्तबिरोधात् नानिष्ट्वेति विरोधात् “सुतोत्पत्तौ तथा श्राद्धे अन्नप्राशनिके तथा” इति राजमार्त्तण्डाच्च

पृष्ठ ४०३३

बहुह्वृचकारिकायाम् “आद्याभ्युदयिकं श्राद्धं वृद्धिपूर्त्तेषु कर्मसु । पुंसःसवनसीमन्तलोकोपनयनेष्विह । विवाहे चानलाधेयप्रभृतिश्रौतकर्मणि । इदं श्राद्धं प्रकुर्वन्ति द्विजा वृद्धिनिमित्तकम् । अन्यैः षोडशसंस्कारश्रा- वण्यादिष्वपीष्यते । वाप्याद्युद्यापनादौ तु कुर्युः पूर्त्तनिमित्तकम्” । वोपदेवकालदर्शौ “सीमन्तव्रतचौल- नामकरणान्नप्राशनोपायनस्नानाधानविवाहयज्ञतनयोत्प- त्तिप्रतिष्ठासु च । पुंसूत्यावसथप्रवेशनसुताद्यास्याव- लोकाश्रमस्वीकारक्षितिपाभिषेकदयिताद्यर्त्तौ च नान्दी- मुखम्” यत्तु कामधेनौ “जलाशयप्रतिष्ठायां वृषोत्स- र्गादिकर्मसु । वत्सराभ्यन्तरे पित्रोर्वृषस्योत्सर्गकर्मणि । वृद्धिश्राद्धं न कुर्वीत तदन्यत्र समाचरेत्” इति तत्र जलाशये वृद्धिश्राद्धस्य निषेधो न तु कर्माङ्गस्येति केचित् । अन्ये त्वस्य निर्मूलतामाहुः । श्राद्धकौमुद्यां निर्णयामृते च मात्स्ये “अन्नप्राशे च सीमन्ते पुत्रो- त्पत्तिनिमित्तके । पुंसवे च निषेके च नववेश्म प्रवे- शने । देववृक्षजलादीनां प्रतिष्ठायां विशेषतः । तीर्थ- यात्रावृषोत्सर्गे वृद्धिश्राद्धं प्रकीर्तितम्” । इदं चावश्यकं “वृद्धौ न तर्पिता ये वै पितरो गृहमेधिभिः । तद्धीन- मफलं ज्ञेयमासुरो विधिरेव सः” इति शातातपोक्तेः । अत्र श्राद्धत्रयं पराशर आह “मातृश्राद्धं तु पूर्वं स्यात् पितॄणां तदनन्तरम् । ततो मातामहानां च वृद्धौ श्राद्धत्रयं स्मृतम्” । तत्कालमाह पृथ्वीचन्द्रोदये गार्ग्यः “मातृश्राद्धं तु पूर्वेद्युः कर्माहनि तु पैतृकम् । माता- महं चोत्तरेद्युर्वृद्धौ श्राद्धत्रयं स्मृतम्” । अत्राप्यशक्तौ स एव “पृथक् दिनेष्वशक्तश्चेदेकस्मिन् पूर्ववासरे । श्राद्धत्रयं प्रकुर्वीत वैश्वदेवं तु तान्त्रिकमिति” वृद्धमनुरपि “अलाभे भिन्नकालानां नान्दीश्राद्धत्रयं बुधः । पूर्वेद्युर्वे प्रकुर्वीत पूर्वाह्णे मातृपूर्वकम्” । अत्र “महत्सु पूर्वेद्युस्तदहर- ल्पेष्विति” गृह्यपरिशिष्टाद्यवस्था ज्ञेया । तच्च प्रातरेव- “पार्वणं चापराह्णे तु प्रातर्वृद्धिंनिमित्तकमिति” शाता तपोक्तेः अत्र प्रातः शब्दः सार्द्धप्रहरषरः “प्रहरोऽप्यर्ध- संयुक्तः प्रातरित्यभिधीयतै” इति गार्ग्योक्तेरिति पृथ्वी- चन्द्रः । इदं च पुत्रजन्मातिरिक्तविषयम् । तदाहात्रिः “पूर्वाह्णे वै भवेद्वृद्धिर्विना जन्मनिमित्तकम् । पुत्रजन्मनि कुर्वीत श्राद्धं तात्कालिकं बुधः” इति एतदनियतनिमित्त परम् “नियतेषु निमित्तेषु प्रातर्वृद्धिनिमित्तकम् । तेपामतियतत्वे तु तदानन्तर्य्यमिष्यंते” इति लौगाक्षि

स्मृतेः । आधानाङ्गं नान्दीश्राद्धं त्वपराह्णएव “आमश्राद्धं तु पूर्वाह्णे सिद्धान्नेन तु मध्यतः । पार्वणं वाऽपराह्णे तु वृद्धिश्राद्धं तथाग्निकम्” इति निर्णयामृते गालवोक्तेः “नान्दीमुखाह्वयं प्रातराव्दिकं त्वपराह्णतः” इति विष्णूक्तेश्च । इदं च मातृपितृमातामहादिक्रमेण नवदैवत्यं कार्य्यम् । तत्र मातामहाः सपत्नीकाः “वृद्ध- प्रमातामहप्रमातामहमातामहानां सपत्नीकानामिति” पृथ्वीचन्द्रोदये गारुडे गठ्यरूपेण पाठात् । हेमाद्रौ शङ्खः “नान्दीमुखे सत्यवसू संकीर्त्यौ वैश्वदेविके” वृद्धपराशरः “नान्दीमुखेभ्यो देवेभ्यः प्रदक्षिणकुशासनम् । पितृभ्य- स्तन्मुखेभ्यश्च प्रदक्षिणमिति स्मृतिः” यत्तु वृद्धवसिष्ठः “नान्दीमुखे विवाहे च प्रपितामहपूर्वकम् । नामसंकीर्त्तयेद्विद्वानन्यत्र पितृपूर्वकम्” । यच्च स्मृत्यर्थसारे “वृद्धसुरव्यास्तु पितरो वृद्धिश्राद्धेषु भुञ्जते” । इति यच्च गारुडे व्युत्क्रमप्रतिपादनं तच्च शाखान्तरविषयम् । “पितृभ्यः पितामहेभ्यः प्रपितामहेभ्यः” इति बह्वृचपरि- शिष्टे कात्यायनेन चानुलोम्याम्नानात् पृथ्वीचन्द्रोदये- ऽप्येवम् । यत्तु केचित् वृद्धिपदं पित्रादिषु प्रयुञ्जते तन्न “अनस्मद्वृद्धशब्दानामरूपाणामगोत्रिणाम् । अनाम्ना- मतिलाद्यैश्च नान्दीश्चाद्धं तु सत्यवदिति” पृथ्वीचन्द्रो- दये संग्रहोक्तेः न च निषेधादेव विधिः कल्प्यत इति वाच्यं प्रोष्ठपदीश्राद्धे प्रपितामहात् परेषां वृद्धपित्रादीनां देवतात्वान्नान्दीश्राद्धत्वसाभ्येनेहापि तत्प्राप्तौ निषेधात् गोत्रनामादिनिषेधस्तु “शुभार्थी प्रथमान्तेन वृद्धौ संकल्प- माचरेत्” इत्युपक्रम्यानस्मद्वृद्धशब्दानामित्युक्तेः संकल्प- श्रद्धपरः सपिण्डके तु सर्वं भवतीति प्रयोगपारिजातः । “गोत्रनामभिरामन्त्र्य पितृभ्योऽर्घ्यं प्रदापयेदिति” छन्दो- गपरिशिष्टे तद्विधानात् यत्तु ब्राह्मे “पिता पितामह- श्चैव तथैव प्रपितामहः । त्रयो ह्यश्रुमुखा ह्येते पितरः परिकीर्त्तिताः । तेभ्यः पूर्वतरा ये च प्रजावन्तः सुखै घिताः । ते तु नान्दीमुखा नान्दी समृद्धिरिति कथ्यते” इति यच्च मार्कण्डेयपुराणे “ये प्रपितामहादूर्द्धं ते तु नान्दीसुखाः स्मृताः” इति तज्जीवत्पित्रादित्रिक- कर्तृकवृद्धिश्राद्धविषयम् । तेन तस्येदमावश्यकम् । यत्तु विष्णुः “पितरि पितामहे प्रपितामहे च जीवति नैव कुर्य्यादिति” तद्दर्शादिविषयमिति कल्पतरुः । मदनपारि- जातोऽप्येवम् । हेमाद्रिस्तु “नान्दीमुखानां श्राद्धं तु कन्याराशिगते रवौ । पौर्णमास्यां तु कर्त्तव्यं वराह-

पृष्ठ ४०३४

वचनं यथेति” प्रोष्ठपदीश्राद्धैकवाक्यत्वात् तत्रैव पूर्वेषां देवतात्वमित्याह । अत्र सत्यवसू विश्वे देवावित्युक्तं प्राग्वत् । यत्तु शातातपः “मातुः श्राद्धं तु युग्मैः स्याददैवं प्राङ्मुखैः पृथगिति” तद्भिन्नप्रयोगमातृशाद्धपरम् । यच्च मार्कण्डेयपुराणे “विश्वदेवविहीनं तु केचिदिच्छन्ति मानवाः” इति तद्भिन्नप्रयोगमातृश्राद्धे विश्वदेवविक- ल्पार्थं प्रयोगैक्ये तु देवनियम इति हेमाद्रिः । एतच्च मातृपूजापूर्वकं कार्यम् । “अकृत्वा मातृयागं तु यः श्रद्धं परिवेषयेत् । तस्य क्रोधतमाविष्टा हिंसामिच्छन्ति मातरः” इति शातातपोक्तेः कौर्मेऽपि “पुष्पैर्धूपैः सनैवेद्यैर्गन्धाद्यैर्मूषणैरपि । पूजयित्वा मातृगणं कुर्य्या- च्छ्राद्धत्रयं बुधः” इति छन्दोगपरिशिष्टे “कर्मादिषु तु सर्वेषु मातरः सगणाधिपाः । पूजनीयाः प्रयत्नेन पूजिताः पूजयन्ति ताः” प्रतिमासु च शुद्धासु लिखिता वा पटादिषु अपि वाऽक्षतपुञ्जेषु नैवेद्यैश्च पृथग्विधैः । कुड्यलम्नां वसोर्धारां सप्तधारां घृतेन तु । कारयेत् पञ्चधारां वा नातिनीचां न चोच्छ्रिताम् । आयुष्याणि च शान्त्यर्थं जत्वा तत्र समाहितः । षड्भ्यः पितृभ्यस्तदनु श्राद्ध- दानमुपक्रमेत्” । अत्र सर्वेष्विति ग्रहणात् ग्रहयज्ञ तद्विकारेष्वपि नित्यं श्राद्धम् । “नानिष्ट्वा तु पितॄन् श्राद्धे कर्म किञ्चित् समाचरेदिति” शातातपोक्तेः । इयं च वसोर्धारा तच्छाखीयानां नियतान्येषां त्वनियता । बह्वल्पं वा स्वगृह्योक्तमित्युक्तेः करणे त्वभ्युदयः “यन्ना- म्रातं स्वशाखायाम्” इत्युक्तेः आयुष्याणि “आनी भद्रा इत्यादीनि । षड्भ्य इति मात्रादित्रिकोपलक्षणमिति पृथ्वीचन्द्रोदयः । छन्दोगानां षड्दैवत्यमन्वेषां नवदैवत्य- मित्याशार्कः । मम तु मतं कोकिलमतानुसारिणां मातृ- मातामहीप्रमातामही इति मात्रा सहैव मातामहश्राद्ध- करणात् तद्विषयमिदं षड्भ्य इति । मातरस्तु तत्रैवोक्ताः “गौरी पद्मा शची मेघा सावित्री विजया जया । देवसेना स्वधा स्वाहा मातरो लोकमातरः ।” चन्द्रिकायां चतुर्विंशतिमते त्वन्या उक्ताः “तिस्रः पूज्याः पितुः पक्षे तिस्नो मातामहे तथा । इत्येता मातरः प्रोक्ताः पितुर्मातुः स्वसाऽष्टमी” आसां जीवने प्रत्यक्षपूजनम् । मृतानां त्वक्षतपुञ्जेष्विति हेमाद्रिः “ब्रह्मण्याद्यास्तथा सप्त दुर्गाक्षेत्रगणाधिपान् । वृड्यादौ पूजयित्वा तु पश्चान्नान्दीमुखान् पितृन् । मातृपूर्वान् पितृन् पूज्य ततो मातामहानपि । मातामहीस्ततः

केचिद्युग्मा भोज्याद्विजातयः” इति । अत्र द्वादशदैवतस्य देशाचाराद्व्यवस्था । ब्रह्मण्याद्यान्तु “ब्राह्मी माहेश्वरी चैव कौमारी वैष्णवी तथा । वाराही च तथेन्द्राणी चामुण्डा सप्त मातरः” इत्यपरार्के उक्ताः । अत्र चौला- दीनां यौगपद्ये तन्त्रतोक्ता छन्दोगपरिशिष्टे “गणशः क्रियमाणानां मातृभ्यः पूजनं सकृत् । सकृदेव भवेच्छ्राद्ध- मादौ न पृथगादिषु” मातृभ्य इति षष्ट्यर्थे चतुर्थी । गणशः एकानेकपुत्राणां संस्कारेष्वेकदिने एकदेशकाल- कर्त्रैक्यादित्यर्थः । तथा “असकृद्यानि कर्माणि क्रियेरन् कर्मकारिभिः । प्रतिप्रयोगं नैव स्युर्मातरः सगणाधिपाः” कर्मावृत्तावपि कुत्र श्राद्धं कार्यं क्वच नेत्युक्तं तत्रैव “आधाने होमयोश्चैव वैश्वदेवे तथैव च । बलिकर्मणि दर्शे च पूर्णमासे तथैव च । नवयज्ञे च यज्ञाज्ञा वदन्त्येवं मनीषिणः । एकमेव भवेच्छ्राद्धमेतेषु न पृथक पृथक्” एतेषु प्रतिप्रयोगं नावर्त्तते किन्त्वादौ, एतद्भिन्न सोमयागादौ प्रतिप्रयोगमावर्त्तते एव श्राद्धमित्यर्थः । क्वचिदादावपि निषेधमाह स एव “नाष्टकासु भवेच्छ्राद्धं न श्राद्धे श्राद्धमिष्यते । न सोष्यन्तीजातकर्मप्रोषितामतक- र्मसु” । “विवाहादिः कर्मगणीय उक्तो गर्भाधानं शुश्रुमो यस्य चान्ते । विवाहादावेकमेवात्र कुर्य्याच्छ्राद्धं नादौ कर्मणः कर्मणः स्यात्” । सोष्यन्त्या आसन्नप्रसवायाः “सोष्य न्तीमभ्युक्ष्येत्युक्तं कर्म । कात्यायनोक्तस्य श्राद्धस्य पाकस्य प्राधान्यात्तस्य च “जातश्राद्धे न दद्यात्तु पक्वान्नं ब्राह्म- णेष्वपीति” निषेधान्न जातकर्मणि नान्दीश्राद्धमित्याशार्कः “आमान्नेन वा कार्यमित्यपि” तेनैवोक्तम् । गौडास्तु जातकर्मण्येव निषेधः पुत्रजन्मनिमित्तकं तु कार्यमेव “जन्मव्यथोपनयने” इत्युक्तेः “नैमित्तिकमथो वक्ष्ये श्राद्धमभ्युदयात्मकम् । पुत्रजन्मनि तत्कार्यं जातकर्मसमं नरैरिति” मार्कण्डेयपुराणाच्चेत्याहुः । हारलतायां श्राद्धविवेके चैवम् । एतेन जातकर्मणि कालान्तरे श्राद्ध- निषेधो न पुत्रजन्मदिने इति वाचस्मतिमतं परास्तम् । अत्र निषेककाले इति वचनात् गर्भाधाने न निषेधः “निषेककाले सोमे च सीमन्तोन्नयने तथा । ज्ञेयं पुंसवने श्राद्धं कर्माङ्गं विधिववत्कृतम्” इति पारस्करः । प्रोषितेति “प्रोष्यैत्य गृहानुपतिष्ठते पुत्रं दृष्ट्वा जपतीति” विहितं कर्म विवाहादिगर्भाधानान्तो यो गृहप्रवेशच- तुर्थीकर्मादिकर्मसमूह उक्तः सूत्रकारेण तत्रापि प्रतिकर्म नेत्यर्थः । अन्येऽपि हलामियोगादयोऽपवादविषयास्वत्रैक

पृष्ठ ४०३५

ज्ञेवास्ते अप्रचारान्नोच्यन्ते । अत्राधिकारिणः विष्णुपुराणे “जातस्य जातकर्मादि क्रियाकाण्डमशेषतः । पिता पुत्रस्य कुर्वीत श्रद्धं चाभ्युदयात्मकम्” । अत्र केचित् जीवत्पिवृक साग्नेरेव वृद्धिश्राद्धेऽधिकारः न तु निरग्नेः “न जीवत्पितृकः कुर्याच्छ्राद्धमग्निमृते द्विजः । येभ्य एव पिता दद्यात्तेभ्यः कुर्वीत साग्निकः । पितामहेऽप्येवमेव कुर्याज्जीवति साग्निकः । साग्निकोऽपि न कुर्वीत जीवति प्रपितामहे” इति चन्द्रिकायां सुमन्तूक्तेरित्याहुः प्रयो- गपरिजातेऽप्यनाहिताग्निर्न कुर्यादितीदं व्याख्यातम् । तन्न “अनग्निकोऽपि कुर्वीत जन्मादौ वृद्धिकर्मणि । येभ्यएव पिता दद्यात्तानेवोद्दिश्य तर्पयेत्” इति हारी- तोक्तेः सौमन्तवन्तु न वृद्धिश्राद्धपरमित्युक्तं मदनरत्ने आद्धपदं पिण्डपितृयज्ञपरमिति पृथ्वीचन्द्रोदयः । निर्णयामृते तु हारीतीयेऽनग्निको नाहिताग्निरमिप्रेतः पूर्ववचने तु साग्निः श्रौताग्निः स्मार्त्ताग्निश्चोच्यते तेनो- भयाग्निहीनस्य नेत्युक्तं तन्न पूर्वोक्तदिशा गतिसम्भवे- ऽनग्निपदस्य स्मार्त्ताग्निपरत्वे मानामावात् वक्ष्यमाणनि- त्यानित्यसंयोगविरोघात् “पितरो जनकस्येज्या यावद्व्र- तमनाहितम् । समाहितव्रतः पश्चात्स्वान् यजेत पिता- महान्” इति पृय्यीचन्द्रोदये यमवचनविरोधाच्च अपरार्केऽपि समावर्त्तने ब्रह्मचारी स्वयमेव नान्दीश्राद्धं कृर्यादित्याह अतः पूर्वमेव साधु वोपदेवोऽप्येवमाह । यत्तुमतं जीवत्पितुः पुत्रनामकर्मादौ न वृद्धिश्राद्धम् । हारीतीये जन्मादावित्यादिशब्देन तत्प्राप्तावपि “उद्वाहे पुत्रजनने पित्रिष्ट्यां सौमिके मखे । तीर्थे व्राह्मण आयाते षडेते जीवतः पितुरिति” मैत्रपरिशिष्टे उद्वाह एव तस्योपसंहारात् एवं यत्र तु संस्कारादिपदं तदप्युद्वा- हादिपरमेवेति, तन्न उद्वाहपदस्य स्वविवाहपरत्वस्यापि संभवात् पुत्रविवाहपरत्वे मानाभावात् “नामकर्भणि वालानां चूडाकर्मादिके तथा” इत्यादिमिर्नित्यश्राद्धस्य चौला- द्यङ्गत्वावगतौ नित्यानित्यसंवोगविरोधाच्च अतो जन्मा- दाविति सर्वसंस्कारसंग्रहः तथा च कात्यायंनः “स्वपितृम्यः पिता दद्यात् सुतसंस्कारकर्मसु । पिण्डानोद्वाहनात्तेषां तस्याभावे तु तत्क्रमात्” । सुतानां चौलादिसंस्कारेषु पिता स्वपितृभ्यः पिण्डान् श्राद्धम् “पिण्डदोऽंशहरश्चै- छामिति” दर्शनात् ओद्वहनाद्विवाहपर्यन्तं दद्यात् विवा- हश्च प्रथमः “नान्दीश्राद्धं पिता कुर्यादाद्ये पाणिग्रहे वचः । अत उर्द्ध्वं प्रकुर्वीत स्वयमेव तु नान्दिकम्”

इति स्मृतेः तस्य पितुरमावे तत्क्रमात् “असंस्कतास्तु संस्कार्या भ्रातृमिः पूर्वसंस्कृतौ” इति यः कर्तृक्रमः तेन क्रमेण ज्येष्ठभ्रात्रादिर्दद्यादिति चन्द्रिकादयः हेमाद्रिस्तु “तस्य पितुरमावे यः पितृव्यमातुलादिः संस्कु- र्यात्स तत्क्रमात् संस्कार्यपितृक्रमाद्दद्यात् न तु स्वपि- तृभ्य इति” व्याचख्यौ । समावर्त्तनस्यापि विवाहप्राचीन सुतसंस्कारत्वात्पितैव नान्दीश्राद्धं कुर्यात् तदमावे ज्ये- ष्ठम्रात्रादि तदभावे स्वयमेव कुर्यात् उपनयनेन कर्माधिकारस्य जातत्वात् एवमाद्यविवाहेऽपीति पृथ्वी- चन्द्रोदयचन्द्रिकादयः मदनरत्नेऽप्येवम् । यदा तु पितरि सन्यस्ते प्रोषिते पतिते वा घर्मार्थं तत्पुत्रमन्यः संस्कु- र्यात्तदा संस्कार्यपितुः पित्रादिभ्यो दद्यात् “पितरोजन- कस्येज्या यावद्व्रतमनाहितम् । समाहितव्रतः पश्चात् स्वान् यजेत पितामहान्” इति पृथ्वीचन्द्रोदये यमोक्तेः । जीवत्पितृकस्य विशेषमाह कात्यायनः “वृद्धौ तीर्थे च सन्न्यस्ते ताते च पतिते सति । येभ्यएव पिता दद्या- त्तेभ्यो दद्यात् स्वयं सुतः” इति । यच्च बह्वृचपरिशिष्टे जीवत्पिता सुतसंस्कारेषु नातृमातामहयोः कुर्यात् तस्यां जीवन्त्यां मातामहस्यैवेति” तत्तच्छाखीयानामेवेति दिक् । स्मृतितत्त्वादिगौडग्रन्थेषु जीवन्मातृकः पितामह्यादिभ्यो दद्यात् “जीवन्तमति दद्याद्वा प्रेतायान्नोदके द्विजः” इति कात्यायनोक्तेः “जीवे तस्मिन् सुताः कुर्युः पितामह्यां सहैव तु । तस्यां चैव तु जीवन्त्यां तस्याः श्वश्र्वेति निश्चयः” इति हारीक्तेश्चेत्युक्तम् । तस्मिन् भर्त्तरि । दाक्षिणा- त्यास्तु पूर्वोक्तं सपिण्डीकरणादिविषयम् “जीवेत्तु यदि वर्गाद्यस्तं वर्गन्तु परित्यजेत्” इति वचनात्तद्वर्गस्य लोप एवेत्याहुः । यत्तु चन्द्रिकायां पारस्करः “निषेक- काले सोमे च सीमन्तोन्नयगे तथा । ज्ञेयं पुंसवने श्राद्धं कर्माङ्गं वृद्धिवच्च तत्” इति तत्र गर्माघानादौ कर्माङ्गम् जातकर्मादावुक्तन्तु वृद्धिश्राद्धं पृथगेव विधिवत्यवधेयम् । गौडनिबन्धे मात्स्ये “अन्नप्राशे च सीमन्ते पुत्रोत्पत्ति- निमित्तके । पुंसवे च निषेके च नववेश्मप्रवेशने । बेदव्रतजलादीनां प्रतिष्ठायां तथैव च । तीर्थयात्रावृषो- ह्यर्गे वृद्धिश्राद्धं प्रकीर्त्तितम्” नाविनिषित्तानामङ्गत्वे वृद्धिशब्दस्तद्धर्मातिदेशार्थ इति गौडाः “अन्थे तु निषे- कादौ कर्माङ्गवृद्धिश्राद्धयोः समुच्चयमाहुः नान्दीश्राद्धे- तूभयानुगता । अस्येतिकर्त्तव्यता पृथ्वीचन्द्रोदये वृद्धप- राशरः “मालत्याः शतपत्राया मल्लिकाकुब्जयोरपि ।

पृष्ठ ४०३६

केतक्याः पाटलाया वा देया माला न लोहिता” श्राद्धे मालानिषेघस्यायमपवादः । तथा “सुवेषमूषणैस्तत्र सालङ्कारैस्तथा नरैः । कुङ्कुमाद्यनुलिप्त ङ्गैर्भाव्यन्तु ब्राह्मणैः सह । स्त्रियोऽपि स्युस्तथा भूता गीतनृत्यादिहर्षिताः” । हेभाद्रौ ब्रह्माण्डे “कुशस्थाने च दूर्वाः स्युर्मङ्गलस्यामि- वृद्धये” । कुशा अपि वक्ष्यन्ते । छन्दोगपरिशिष्ठे “प्रातरा- मन्त्रितान् विप्रान् युग्मानुभयतस्तथा” । उभयतः दैवे पित्र्ये च वैश्वदेवे द्वौ विप्रौ पित्रादीनामेकैकस्य द्वौ द्वाविति विंशतिः । त्रिके वा द्वौ द्वावित्यष्टौ विप्राः । अत्र विप्रालाभे स्त्रियोऽपि मोज्या इत्याहाशार्के वृद्धवसिष्ठः “मातृश्राद्धे तु विप्राणामलामे पूजयेदपि । पतिपुत्रा- न्विताभव्या योषितोऽष्टौ कुलोद्भवाः । मातृत्रिके चतस्रः मातामहीत्रिके चेत्यष्टौ” इति हेमाद्रिः । “अत्र पित्र्ये प्राङ्मुखाविप्राः पाद्ये पित्र्ये चतुरस्वं मण्डलमिति, जयन्तः” हेमाद्री ब्राह्मे “विप्रान् प्रदक्षि- णावर्त्तं प्राङ्मुखानुपवेशयेत्” । छन्दोगपरिशिष्टे “गोत्र- नामभिरामत्र्य पितृभ्योऽर्घ्यं प्रदापयेत् । नात्रापसव्य- करणं न पित्र्यं तीर्थमिष्यते । ज्येष्ठोत्तरकरान् युग्मान् कराग्राग्रपवित्रकान् । कृत्वार्घ्यं सम्प्रदातव्यं नैकैकस्यात्र दीयते” पित्रादेर्द्वौ द्वौ विप्रौ तयोर्दक्षिणहस्तौ संयोज्य प्रथमोपवेशितविप्रकरोपरि तन्त्रेण द्वयोरर्घ्यं दद्या- दत्यर्थः । बह्वृचकारिकायां तु “दत्तार्घ्यादेकदेशः स्या- दर्ष्यदानं प्रतिद्विजम् । आवृत्तिरपि मन्त्रस्य प्रति- ब्राह्मणमिष्यंते । प्रतिद्विजं पृथक्कुर्यान्निवीत्थर्घ्यानुमन्त्र- णम्” इत्युक्तम् “मधु मध्विति यस्तत्र त्रिर्जपोऽशितुमि- च्छताम् । गायत्र्यनन्तरं स्तोत्रं मधुमन्त्रविवर्जितम् । नचाश्नंस्तु जपेदत्र कदाचित् पितृसूक्तकम्” तथा “सम्पन्नमिति तृप्ताःस्य प्रश्नस्थाने विधीयते । सुसम्पन्न- मिति प्रोक्ते शेषमन्नं निवेदयेत् । अक्षय्योदकदानञ्च अर्घ्यदानवदिष्यते । षष्ठ्यैव नियतं कुर्य्यान्न चतुर्थ्या कदाचन” । चन्द्रोदये व्राह्मे “पठेच्छकुनिसूक्तं तु स्वस्ति सूक्तं शुभं तथा । नान्दीमुखान् पितॄन् मक्त्या साञ्ज- लिश्च समाह्वयेत्” तथा “शाल्यन्नं दधि मध्वक्तं वदराणि यवांस्तथा । मिश्रीकृत्य तु चतुरः पिण्डान् श्री- फलसन्निभान् । दद्यान्नान्दीमुखेभ्यश्च पितृभ्यो विधि- पूर्वकम् । द्राक्षामलकमूलानि यवांश्च विनियोजयेत् । तान्येव दक्षिणार्थन्तु दद्याद्विप्रेषु सर्वदा” । तत्रैव चतुर्विशतिमते “द्वौ द्वौ चाभ्युदये पिण्डावेकैकस्मै विनिः-

क्षिपेत् । एकं नाम्ना परं तूष्णीं दद्यात्पिण्डान् पृथक् पृथक्” । वसिष्ठः “प्राङ्मुखो देवतीर्थेन प्राक्कूलेषु कुशेषु च । दत्त्वा पिण्डान्न कुर्वीत पिण्डपात्रमधोमुखम्” । “नान्दीमुखेभ्यः पितृभ्यः स्वाहेति वा पिण्डदानमन्त्रः” । इति वृत्तिः । अत्र पिण्डाः कृताकृता इत्युक्तम् । तत्रैव मविष्ये “पिण्डनिर्वपणं कुर्य्यान्न वा कुर्य्याद्विचक्षणः । वृद्धिश्राद्धे महावाहो! कुलधर्मानवेक्ष्य तु” छागलेयः “अग्नौ करणमर्घ्यं च वाहनं चावनेजनम् । पिण्ड- श्राद्धे प्रकुर्वीत पिण्डहीने निवर्त्तते” तेनात्र भोजनस्यैव प्रधानत्वाद्यदि विप्रस्य वमनं तदा तस्यैव पार्वकस्य पुनरावृत्तिरिति सिद्धम्” । वृद्धिश्राद्धञ्च मूतनिमित्तं यथा पुत्र- जन्मनिमित्तं माविनिमित्तं च यथा विवाहादिनिमित्त- मिति भेदः इति श्रा० त० रघु० समर्थितम् । तद्विधानञ्च छन्दोगपरिशिष्टादौ दृश्यम् । ६ चतुर्दशाक्षरपादके छन्दो- षेदे स्त्री “स्वरमिदि यदि नौ तौ च नान्दीमुखी गौ” छन्दोम० तल्लक्षणमुक्तम् । नान्दीवादिन् पु० नान्दीं वदति वद--णिनि । १ नान्दी- श्लोकपाठके वृद्ध्यर्थं २ भेर्य्यादिवादके च । नान्दीश्राद्ध पु० नान्दीनिमित्तं नान्द्यर्थं वा श्राद्धम् । वृद्धि- श्राद्धे नान्दीमुखशब्दे उदा० । नापित पुंस्त्री शूद्रायां क्षत्रियात् जाते १ सङ्कीर्णजातिभेदे पट्टिकार्य्यां कुवेरिणो जाते २ सङ्कीर्णजातिभेदे च । “आर्द्धिकं कुलमित्रं च गोपालो दासनापितौ । एते शूद्रेषु भोज्यान्ना यश्चात्मानं निवेदयेत्” मनुः । “सच्छूद्रौ गोपनापितौ” “नराणां नापितो धूर्त्तः” । “ग्रामकामञ्च गोपालं वनकामञ्च नापितम्” मा० उ० ३२ अ० । “नटी कापालिनी वेश्या कुलटा नापिताङ्गना” कुल नायिकोक्तौ तन्त्रम् । तस्य वृत्तिः क्षुरकर्म । “उपो- षितस्य व्रतिनः कॢप्तकेशस्य नापितैः । श्रीस्तावत्तिष्ठति गृहे यावत् तैलं न संस्पृशेत्” स्मृतिः । शिल्पित्वात् अपत्ये फिञ् । नापितायनि तदपत्ये पुंस्त्री० पक्षे ष्यञ् नापित्य तत्रार्थे पुंस्त्री० । नापितशाला स्त्री ६ त० । क्षौरमृहे त्रिका० । नाभ् स्त्री नम--णिच्--क्विप् । नमसो बाधिकायां सोमस्य दीप्तौ “चतस्नो नाभो निहिताः” ऋ० ९ । ७४ । ६ । नाभो नभसो वाधिकाः सोमस्य दीप्तयः कलाः” भा० । नाभ पु० “श्रुतात् मगीरथो जन्मे तस्य नाभोऽमवत् सुतः” भान० ९ । ९ । १२ उक्ते सूर्यवंश्ये नृपभेदे ।

पृष्ठ ४०३७

नाभक न० नभ--ण्वुल् । वनतिक्ते वृक्षे शब्दार्थचि० । नाभस पु० १२ अ० वृहज्जातकोक्ते लग्नतः तत्तत्स्थानभेदस्थित ग्रहभेदेन योगभेदे ते च तत्र तद्व्याख्यायाञ्च दृश्याः । जातकपद्धतौ तु ततः संक्षिप्योक्तास्तेऽत्र दर्श्यन्ते यथा “चरादिसंस्थैर्निखिलैर्ग्रहैः स्यात् योगस्तु रज्जु १ र्मुशलं २ यल ३ श्च । माला ४ शुभैः पापखगैश्च सर्पः ५ केन्द्रस्थितैः सत्यमते दलौ तौ । समीपकेन्द्रद्वयगैर्गदाख्य ६ स्तन्वस्तगैः स्याच्छकटो ७ ऽथ पक्षी ८ । स्वाम्बुस्थितैः, पञ्चमनन्दल- ग्नस्थितैस्तु शृङ्गाट ९ कमामनन्ति । धनारिकर्मसंस्थि- तैस्तृतीयसप्तलाभगैः । तुरीयरन्ध्ररिप्फगैस्त्रिधा हलः १० प्रकीर्त्तितः । लग्नास्तगाः सौम्यखगाः खवन्ध्वोः पापा यदा स्यात् कुलिशं ११ विलोमात् । यवो १२ ऽथ मिश्राः कमलं १३ यदा ते केन्द्रात् परे तत्परतोऽथ वापी १४ । लग्नादिकेन्द्रात् सकलग्रहेषु चतुर्षु भेषु प्रवदन्ति योगान् । यूपेषुशक्ती १५ । १६ । १७ रपि दण्ड १८ मद्रेः स्थानेषु नौकूटकच्छत्रचापान् १९ । २०२१ । २२ । अर्द्धचन्द्रा- ह्वयं २३ केन्द्रबाह्यतः लप्तकैर्ग्रहैः । लग्नादेकान्तरे षड्भे चक्र २४ मर्थादपांनिधिः २५ । आश्रयाकृतिजा योगा उक्ताः संख्याभवा अथ । गोल १ युग्म २ त्रिशूलानि ३ केदारः ४ पाश ५ दामकौ ६ । वीणे ७ त्येकचयस्थानस्थितैः खेटैर्विहाय तान् । यववज्रौ न योगौ स्तः पूर्वोक्त- त्वादिहोदितौ । क्रूरो रूपाढ्योऽटनो दुःखमावो रज्ज्वौ १ प्राप्तस्वोमवेदन्यदेशे । मानाज्ञानैः संयुतः कर्म- युक्तो राजेष्टः स्यान्मौशले २ भूरिपुत्रः । नले ३ ऽतिनैपुण्य- युतो घनी स्यादूनाधिकाङ्गश्च घनी स्वबन्धोः । स्नजि ४ प्रसक्तो बहुभोगभोगे सर्पे ५ ऽतिदुःखी विषमोऽति- दीनः । वज्वा नानाशास्त्रयोगातिविज्ञो नित्योद्युक्तो द्रव्ययुक् स्याद्वद्रायाम् ६ । रोगार्त्तः स्यात् स्यन्दनेनो- पजीवी निःस्वो मूर्खो मित्रहीनो रथाख्ये ७ । योगे विहङ्गे ८ मनुजोऽतिसौख्यो दूतोऽटमः स्यात् कलिकृच्च- निःस्वः । शृङ्गाटके ९ साहसवान्नृपेष्टः सुखी सुभार्य्यः कलहप्रियश्च । हले १० दरिद्रः कृषिकारकः स्यात् प्रेष्यः सुदुःखी बहुभोजनश्च । वज्रे ११ ऽतिदुःखी वयसस्तु मध्ये शूरः सुरूपः सुमगः खलद्विट् । यवे १२ व्रती १३ मङ्ग- सतत्परश्च दाता च मध्ये वयसः सुखाढ्यः । पद्मे १३ चिरायुर्नृपतिर्यशस्वी गुणी घनी कीर्त्तिसमृद्धियुक्तः । वाप्यां १४ स्थिरार्थसखमाक् निधिकृत् सुतप्तो गेत्रोत्सवैस्तु सहितो मनुजो न दाता । यूपे १५ व्रती नियमकृत्

बहुसत्वसौख्यस्त्यागात्मवान् नरवरोऽपि च यायजूकः । वाणे १६ ऽतिगुप्त्यधिकृतः शरकृच्च हिंस्रो मांसाशनश्च मृगयाघनयुक्कुशिल्पः । शक्त्यां १७ धनेन रहितो विकलोऽतिदुःखी नीचोऽलसो मृधपरः पुरुषश्चिरायुः । दण्ड १८ जातः पुत्रदारधनहीनो जनोज्झितः । निर्घृणो दुःखितो नीचः प्रेष्यश्च मनुजो भवेत् । नौयोग १९ जश्च- लसुखः कृपणोऽतिकीर्त्तिर्हृष्टो जनाश्रयधनो मलिनोऽ- तिलुब्धः । कूटे २० शठः कृपणबन्धनपोऽतिपापो निःस्वो वनाचलगड़ेषु कृताधिकारः । छत्रे २१ दयाधीस्वज- नाश्रयः स्याद्दीर्घायुराद्यन्तसुखी नृपेष्टः । सत्कार्मुके २२ शूरतरः सुखी स्यादाद्यन्तयोर्गुप्त्यघिपञ्च चौरः । चन्द्रार्द्ध २३ जश्चलसुखः सुमगः सुकान्तामोगी नराधि- पसभश्च बली धनाढ्यः । चक्राह्वये २४ नृपतिचक्रकिरी- टरत्रभाभासुराङ्घ्रियुगलो मनुजाधिनाथः । बहुरत्रार्थ- युक्तः स्याद्भोगी पुत्रजनान्वितः । साधुर्वारिषियोगे २५ प्य स्थिरवैभवसंयुतः । योगे गोले १ सत्वसामर्थ्यविद्याहीनो नीतिः सर्वकालं प्रवासी । युग्मे २ निःस्वोऽतीवपाष- ण्डयुक्तो युक्तायुक्तज्ञानहीनान्तरः स्यात् । योगे त्रिशूले ३ विघनश्च शूरः क्रूरः क्षतो धातरुचिर्मरः स्यात् । केदार ४ जातः कृमिकर्मकर्त्ता बहूपयोज्यः सुखितश्चलश्च । पाशे ५ विशीलो बहुभृत्यबन्धुर्बहुप्रपञ्चो बहुमाषकश्च । दाम्नि ६ स्वयुक्तः पशुनायकः स्यात् सेवोपकारी च वदान्य- घीरः । वीणायोगे ७ गीतनृत्यप्रियः स्यात् कीर्त्त्या युक्त्रः पोषकः स्याद्वहूनाम् । एते योगाः सर्वकालं विचिन्त्या वीर्य्यात् खेटार्ना प्रपूर्णा अपूर्णाः” । नाभाक पु० ऋषौ “ऋषिर्नामाको बभूव” निरु० १० । ५ “नामा- कस्य प्रशस्तिभिः” ऋ० ८ । ४१ । २ “नामाकस्य ऋषेः” मा० । नाभाग पु० वैवस्वतमनोः १ पुत्रभेदे “ऐक्ष्वाकुश्चैव नामागः” हरिवं० १० अ० । वैवस्वतमनोःपुत्रोक्तौ । भगीरथसुत- श्रुतनृपात्मजे २ नृपभेदे “भगीरथसुतो राजा श्रुत इत्य- भिविश्रुतः । नामागस्तु श्रुतस्यासीत् पुत्रः परमघा- र्सिकः । अम्बरीषस्तु नामागिः सिन्धुद्वीपपिताऽभवत्” हरिवं० १५ अ० । नाभागारिष्ट पु० वैवस्वतमनोः पुत्रभेदे “नारिष्टप्रांशुषष्ठाश्च नाभागारिष्टसप्तमाः” हरिवं० १० अ० तत्पुत्रोक्तौ नाभि पु० नह--इञ् मश्चान्तादेशः । १ क्षत्रिये २ मुख्यनृपे ३ चक्रमध्यांशे रथचक्रस्थपिण्ड्याम् । ४ आग्नीघ्रनृपपुत्रभेदे ५ तन्नामके वर्षभेदे च “तस्यानुह वा आत्मजान् स

पृष्ठ ४०३८

राजवर आग्नीध्रोनाभिकिंपुरुषहरिवर्षेलावृतरम्यकहि- रण्मयकुरुमद्राश्वकेतुमालसंज्ञान्नव पुत्रानजनयत् । आग्नीध्रसुतास्ते मातुरनुग्रहादौत्पत्तिकेनैव संहनन वलोपेताः पित्रा विभक्ता आत्मतुल्यनामानि यथामागं जन्वुद्वीपवर्षाणि बिभेजुः” भाग० ५ । २ । २१ “नाभिरपत्य कामोऽप्रजया मेरुदेव्या भगवन्तं यज्ञपुरुषमवहितात्माऽय- जत्” ५ । ३ । १ भारतवर्षस्यैव जम्बुद्वीपवर्षमध्यस्थितत्वात् नाभिसंज्ञा नाभिवर्षशब्दे वक्तव्यकारणान्तराच्च तथा वा । ६ प्राण्यङ्गे (नाइ) पुंस्त्री मेदि० स्त्रियां ङीप् वा । ७ उदरावर्त्ते (ग्ॐड) राजनि० । सुषुमृणान्तर्गते नाभि- ख्याने च मणिपूरं चक्रं यथाह तन्त्रसारे “तदूर्द्ध्वे नाभिदेशे तु मणिपूरं महाप्रभम् । मेघामं विद्यु- दाभञ्च बहुतेजोम ततः । मणिवद्भिन्नं तत् पद्मं मणिपूरं तथोच्यते । दशभिश्च दलैर्युक्तं डादिफान्ता- क्षरान्वितम् । शिवेनाधिष्ठितं पद्मं विश्वालोकनकारणम्” इति । ८ मृगनाभिजाते मृगमदे मेदि० । “प्राप्तना- भिनदमज्जनमाशु” माघः “प्राप्तनाभिह्रदेति” पाठः छन्दोमञ्जरीसम्मतः । पुंस्त्वे “समुच्छ्वसत्पङ्कजकोषको- मलैरुपाहितश्रीण्युपनीवि नाभिभिः” किरा० । श्रेष्ठ- नृपे “उपगतोऽपि हि मण्डलनाभिताम्” रघुः सोमधारास्रावणार्थं दशापवित्रस्य मध्ये आबध्यमा- नायां ७ स्रुवि च । “अवधूय पवित्रमुदग्दशमवाङ् नाभि वितनुयुः” ताण्ड्य० ब्रा० १ । २ । ७ भाष्यधृतद्राह्मायण सूत्रम् । संज्ञायामेतदन्तस्य अच् समा० । पद्मनामः हिरण्यनाभ इत्यादि । नाभिकण्टक पु० नाभेः कण्टक इव । (ग्ॐड) नाभेरा- वर्त्तभेदे शब्दर० । नाभिका स्त्री नाभिरिव कायति कै--क । कंटभीवृक्षे राजनि० । नाभिगुलक पु० नाभौ गुलक इव । (ग्ॐड) इति ख्याते नाभेरावर्त्तभेदे त्रिका० । नाभिगोलक पु० नाभौ गोलक इव । (ग्ॐड) नाभेरावर्त्तभेदे जटाधरः । नाभिज पु० नाभौ विष्णोर्नाभौ जायते जन--ड । चतुर्मुखे ब्रह्मणि त्रिका० । तस्य विष्णोर्नामिकमलजातत्वात्तथात्वम् । नाभिजन्मादयोऽप्यत्र हेमच० । नाभिनाडी स्त्री नाभेर्नाड़ा । नाभौ स्थितायां नाड्यां सिरायां नाडीभेदे “मातुस्तु रसवहायां नाड्यां गर्भ- नाभिनाड़ी प्रतिवद्धा” सुश्रु० । नाभिनाल न० स्त्री नाभस्थितं नालम् । नाभिस्थिते ताले “गाभिनालमृणालिनी” दुर्गाध्यानम् “तदङ्कशय्याच्युत नाभिनाला” रघुः ।

नाभिभू पु० नामौ विष्णुनाभौ मवति मू--क्विप् ७ त० । चतुर्मुखे ब्रह्मणि नाभिभ्रवादयोऽप्यत्र । नाभिवर्द्धन न० नाभेस्तत्स्थनाड्यावर्द्धनं छेदनम् । नाडी छेदने “प्राङ्नाभिवर्द्धनात् पुंसो जातकर्म विधीयते” संस्कारतत्त्वे धृतमनुवचनम् । संहितायान्तु नाडीवर्द्ध- नादित्येव पाठः । नाभिवर्ष पु० नाभेराग्नीध्रनृपपुत्रस्य वर्षः । जम्बुद्वीपस्थे नववर्षमध्ये वर्मभेदे नाभिशब्दे दृश्यम् तस्य नामिसंज्ञक- त्वेऽपि पश्चात् तत्कुलजमरतनाम्ना तत् ख्यातं तथाहि नृसिंहपु० ३० अ० नामिपुत्रस्य ऋषमस्य पुत्रो भरतस्तेन चिरं पालितत्वादस्य भारतवर्षेति संज्ञोक्ता । नाभिवर्षस्य भारतवर्षनामता दर्शिता ऋषमशब्दे १४५१ पृ० दृश्या । अतएव विष्णुपु० “नाभिश्च प्रथसं वर्षमित्युपक्रमे मव वर्षास्पि उक्त्वा “भारतस्यास्य वर्षस्य नव भेदान्निशामय” इति । नाभिवर्षस्यैव भारतवर्षत्वेन उक्तिः । नाभिल त्रि० नामिरस्त्यस्य सिध्मा० लच् । दीर्घनाभियुक्ते नाभिसम्बन्ध पु० नाभेरेकत्र गर्भजातनाड्यां सम्बन्धः । सनाभितायां गोत्रसम्बन्धे सपिण्डानां ह्येकत्र गर्भे जायमानतया नाडीसम्बद्धत्वम् । “व्यश्नुते स्मततः शोको नाभिसम्बन्धसम्भवः” भट्टिः । नाभ्य त्रि० नाभये हितः शरीरावयवत्वात् यत् “नाभेर्नभ- ञ्चेति” पा० ग० नभादेशस्तु इह न तस्य गवादियता सन्नियोगशिष्टत्वात् रथचक्रावयवार्थत्वे एव नभादेशो नेह । १ नामये हिते २ नाभिसम्बन्धिनि च ३ महादेवे पु० “नमो नामाय नाम्याय नमः कटकटाय च” भा० शा० २८ अ० नाम अव्य० नाम्यते नामि--ड । १ कोपे २ उपगमे ३ प्राकाश्ये ४ सम्मावनायां ५ कुत्सने च अमरः । तत्र कोपे “ममापि नाम दशाननस्य परैरभिभवः” । उपगमः सासूयोऽङ्गीकारः “एवं नामास्तु” । प्राकाश्ये “हिमालयो नाम नगाधिराजः” । हिमालयः प्रका- श्येनातिप्रसिद्ध इत्यर्थः । सम्भावनायां “इह नाम सीता भविष्यति” । कुत्सने “कोनामायं सवितुरुदये स्वापमेवं विधत्ते” । तट्टोकायां मरतः । ५ विस्मये ६ स्मरणे ७ विकल्पे च भेदि० । विस्मये “अन्धोनाम गिरिमारोहति” । ८ अलीके च “अहञ्च मीतोनामावप्लुतः” दशकु० । मिथ्याभीत इत्यर्थः ।

पृष्ठ ४०३९

नामकरण न० नाम्नः करणं यत्र । संस्कारभेदे तत्र तत्कालादिनिरूपणं ज्यो० त० यथा “एकादशे द्वादशे वाऽहवि पिता नाम कुर्य्यादिति” श्रुतिः । एकादशे इति मुख्यः कल्पः “समर्थस्य क्षेपायोगादिति” न्यायात् एतच्च परपरप्रशस्ततरतमकालोदितकर्मेतरकर्मपरम् । गोभिलः “जननाद्दशरात्रे व्युष्टे शतरात्रे संवत्सरे वा नामधेय- करणमिति” । व्युष्टे गते । गर्गः “आदौ घोषवदक्षरं यवरलान्मध्ये पुनः स्थापयेदन्ते दीर्षविसर्जनीयरहितं नाम प्रयत्नात् कृतम्” । “ऋक्षे तिष्यकराश्विसौम्यवसुभे चित्रानुराधोत्तरे पौष्णे चादितिरोहिणीषु शुभकृत् पुंसां समैरक्षरैः” दीपिकास्वरसात् स्वातीशतभिषाश्रवणा अत्र ग्राह्याः । गोभिलसम्मतं पूर्वार्द्धम् देवनामकम्” तेन नारायणजनार्द्दनादि नाम कुर्य्यात् । यत्तुनामकरणम् कुलदेवतानक्षत्रामिसम्बन्धं पिता नाम कुर्य्यादन्यो वा कुलवृद्धः” इति कल्पतरुधृतशङ्खलिखितवचनेनाभिवादनीयं नामधेयं कल्पयित्वा “देवताश्रयं नक्षत्राश्रयं गोत्राश्रयमप्ये वम्” इति गोभिलसूत्रेणोपनयनकाले च नक्षत्राभिसम्बन्धेन नामाधिधागं तत् शतपदचक्रानुसारात् स्वनक्षत्रपदानु- सारात् ज्ञेयम् । पाश्चात्त्यानां तथैव व्यवहारः । यत्र तु न तथा कृतम् । तत्र नामाक्षरानुसारनक्षत्रादपि फलं ज्ञेयम् । अत्र कुलवृद्ध इति दर्शनात् संस्कारान्तरे तथैव व्यवहारः । मनुः “स्त्रीणां सुखोद्यमक्रूरं विस्प- ष्टार्थं मनोहरम् । माङ्गल्यं दीर्घवर्णान्तमाशीर्वादाभि- धानवत्” । गोभिलः “अयुग्दान्तं स्त्रीणामिति” । यथा यशोदा वसुदेत्यादि । नारायणपद्धतौ । “नामकरणं स्थि- रलग्ने केन्द्रपञ्चनवमस्थितसौम्ये । त्र्यायषष्ठसमधिष्ठित पापे जीवशुक्रशशिसौम्यदिनेषु” ज्यो० त० । विष्णुपु० “ततश्च नाम कुर्वीत पितैव दशमेऽहनि । देवपूर्वं नराख्यं हि शर्मवर्मादिसयुतम्” इति । नरमाचष्टे इति नराख्यं नरनाम देवात् पूर्वं तच्च विशिष्टं शर्मयुतम् । “शर्मा देवश्च विप्रस्य वर्मा त्राता च भूभुजः । भूतिर्गुप्तश्च वैश्यस्य दासः शूद्रस्य कारयेत्” इति यमवचने समुच्च- योपलब्धेः “शर्मान्तं ब्राह्मणस्य स्यात्” इति शातातपी- येन शर्मान्तता च । गोभिलः “अयुग्दान्तं स्त्रीणाम् । अयुन्माक्षरं दान्तं यथा यशोदा इत्यादि । “देवं गुरुं गुरुस्थानं क्षेत्रं क्षेत्राधिदेवताम् सिद्धं सिद्धाधिकारांश्च श्रीपूर्वं समुदीरयेत्” इति राघवभट्टधृतप्रयोगसार- दर्शनात् स्वर्गगामित्वादिना सिद्धः अविकारो येषां

नराणामित्यनेन जीवतां श्रीशब्दादित्वं नाम्नो न मृतानां तथेति शिष्टाचारः” संस्कारत० । अत्र महाभाष्यं यथा दशम्यां याज्ञिकाः पठन्ति । “दशप्युत्तर- कालं पुत्रस्य जातस्य नाम् विदध्यात् घोषबदाद्यन्तरन्त- स्थमवृद्धं त्रिपुरुषानूकमनरिप्रतिष्ठितं तद्धि प्रति- ष्ठितमं भवति द्व्यक्षरं चतुरक्षसं वा नाम “कृतं कुर्य्यान्न तद्धितमिति” । नचान्तरेण व्याकरणं कृतस्तद्धिता बा शक्या विज्ञातुमिति” । “दशम्या उत्तर इति पञ्चमीति योगविभागात् समासः । ततः कालशंब्देन बहुत्रोहिः क्रियाविशेषणं चैतत् । दशदिनान्याशौचं भवतीति दशभ्युत्तरकालमित्युक्तम् । यदपि गृह्यकाराः पठन्ति दशम्यां पुत्रस्येति तैरपि दशम्यामिति सामीपिकमधिकरणं व्या- ख्येयम् । घोषवन्तो ये वर्णाः शिक्षायां प्रदर्शितास्तदादि । अन्तरन्तस्थमिति । मध्ये यरलवा यस्य तदित्यर्थः । त्रिपुरुषानूकमिति । नामकरणे योऽधिकारी पिता तस्य ये त्रयः पुरुषास्ताननूकायत्यभिधत्त इति त्रिपुरुषानू- कम् अन्येषामपि दृश्यत इति दीर्घ” इति कैयटः । नामग्राह त्रि० नाम--गृह्णाति ग्रह--अण् उप० स० । १ नामग्राहके । भावे घञ् । २ नामग्रहणे पु० “देवैनसात् पित्र्यात् नामग्राहात्” ऋ० १० । १ । १२ । नामग्राहम् अव्य० नाम + ग्रह--“नाम्न्यादिशिग्रहोः” पा० णमुल् । नाम गृहीत्वेत्यर्थे “नामग्राहमरोदीत् सा भ्रातरौ रावणान्तिके” भट्टिः “नामग्रहणविशिष्टस्य रोदनक्रियाया व्याप्तुमिष्टत्वाद्रुदिरिह सकर्मकः” जयम० । नामद्वादशी स्त्री द्वयोर्दशानां समाहारः द्वादशी ६ त० । १ गौर्य्यादिनाम्नां २ द्वादशके तन्नाम्रा देव्युद्देश्यकब्रतभेदे च तानि नामानि च “गौरी काली ष्टमा भद्रा दुर्गा कान्तिः सरस्वती । मङ्गला वैष्णवी लक्ष्मीः शिवा नारायणी क्रमात् । मार्गतृतीयापारभ्य पूर्वोक्तं लभते फलम्” देवीपु० । पूर्वोक्तं फलं मार्गादिद्वादशमासेषु कृष्णा- ष्टमीव्रतफलम् । नामधातु पु० नामपूर्वको घातुः । सुवन्तनामप्रकृतिके प्रत्ययान्तधातुभेदे पुत्रकाम्यादौ धातौ आत्मनः पुत्रमि- च्छतीति वाक्ये द्वितीयान्तपुत्रनाम्नः काम्यच् तत्परे विभक्तिलोपे तदन्तस्य प्रत्ययान्तत्वात् धातुसंज्ञा । नामधारक त्रि० नाममात्रं धरति न तदर्थं करोति धण्वुल् । नाममात्रधारके विहितक्रियावर्जिते विप्रादौ “अत ऊर्द्ध्वन्तुये विप्राः केवलं नामधारकाः । परिषन्त्व

पृष्ठ ४०४०

न तेषां वै सहस्रगुणितेष्वपि । यथा काष्ठमयो हस्ती यथा चर्ममयो मृगः । ब्राह्मणास्त्वनधीयानास्त्रयस्ते नामधारकाः” पराशरः । “यथा काष्ठमयो हस्ती यथा चर्ममयो मृगः । यश्च विप्रोऽनधीयानस्त्रयस्ते नाम बिभ्रति” मनुः । नामधेय न० नामन् + स्वार्थे धेय । नामशब्दार्थे “नाम- धेयानि पृच्छन्तौ वन्यानां मार्गशाखिनाम्” । नामधेयं गुरुश्चक्रे जगत्प्रथममङ्गलम्” रघुः “नामधेयंदश- म्यान्तु द्वादश्यां वाथ कारयेत्” मनुः “वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्” छा० उप० नामन् न० म्रायते अभ्यस्यते नभ्यतेऽभिधीयतेऽर्थोऽनेन वा म्ना--नम--वा । “नामन्सीमनित्यादिना” नि० । १ वाचकशब्दे २ संज्ञाशब्दे च । बमति आख्यातार्थं प्रति स्वार्थविशेषणत्वेन नम--नि० । क्रियां प्रति विशेषण- तापन्नार्थके प्रातिपदिकरूपे ३ शब्दभेदे “चत्वारि पदजा- तानि नामाख्याते चोपसर्गनिपाताश्च तानीमानि भवन्ति तत्रैतन्नामाख्यातयोर्लक्षणं प्रदिशन्ति भावप्रधानमा- ख्यातं सत्वप्रधानानि नामानि” निरु० १ । १ एतल्लक्षणभेदादिकं शब्दश० प्र० उक्तं यथा “निरुक्ता प्रकृतिर्द्वेधा नामधातुप्रभेदतः । यत् प्रातिपदिकं प्रोक्तं नन्नाम्लो नातिरुच्यते” “रूढ़ञ्च लक्षकञ्चैव योगरूढ़ञ्च यौगिकम् । तच्चतुर्द्धा परैरूढ़यौगिकं मन्यतेऽधिकम् । रूढ़ं सङ्केतवन्नाम सैव संज्ञेति कीर्त्त्यते । नैमित्तिकी पारिभाषिक्यौपाधिक्यपि तद्भिदा । जातिद्रव्यगुणस्प- न्दैर्धर्भैः सङ्केतवत्तया । जातिशब्दादिभेदेन चातुर्विध्यं परे जगुः । जात्यवच्छिन्नसङ्केतवती नैमित्तिकी मता । जातिमात्रे हि सङ्केताद्व्यक्तेर्भानं सुदुष्करम् । उभया- वृत्तिधर्मेण संज्ञा स्यात् पारिभाषिकी । औपाधिकी त्वनुगतोपाधिना या प्रवर्त्तते । यद्वाऽऽधुनिकसङ्केतशा- लित्वात् पारिभाषिकम् । जात्या नैमित्तिक शक्तमौ- पाधिकमुपाधिना” । प्रकारान्तरेण तञ्च पञ्चविधं यथा “उणाद्यन्तं कृदन्तञ्च तद्धितान्त समासजम् । शन्दा- मुकरणञ्चैव नाम् पञ्चविधं स्मृतम्” । “सर्वाण्ये- तानि नामानि परस्थ ब्रह्मणोऽनथ! । सर्वान् कामानवाप्नोति समाराध्य जगद्गुरुम् । तन्मयत्वेन गोविन्दमित्येतद्दाल्भ्य! नात्यथा । तन्मयो वाञ्छि- तान् कामान् यदवाप्नोति मानवः” विष्णुधर्मवचनम् । कलौ परमेश्वरनामकीर्चनादेव श्रेयःप्राप्तिः “हरेर्नाम

हरेर्नाम हरेर्नामैव केवलम् । कलौ नास्त्येव नास्त्येव नास्त्येव गतिरम्यथा” अधिकं कलिशब्दे १७९७ पृ० उक्तम् । हरेरित्युपलक्षणं देवीभागवते ६ स्कन्धे ११ अ० देव्यानाम्नः कीर्त्तनस्यापि कलौ श्रेयस्करत्वाभिधानात् यथा “न सन्त्यधानि तावन्ति यावती शक्तिरस्ति हि । नाम्नि देव्याः पापदाहे तस्माद्भीतिः कुतो नृप! । अवशेनापि यन्नाम लीलयोच्चारितं यदि । किं किं ददाति तज्ज्ञातुं समर्था न हरादयः । प्रायश्चित्तन्तु पापानां श्रीदेवीनामसंस्मृतिः । तस्मात् कलिभयाद्राजन् पुण्य- क्षेत्रे वसन्नरः । निरन्तरं पराम्बाया नामसंस्मरर्ण चरेत्” । “उपस्थितेयं कल्याणी नाम्नि कीर्त्तित एव यत्” रघुः । ४ उदके निघण्टुः । चैत्रमैत्रादिसंज्ञायाः सर्वत्र शतपदचक्रानुसारेण कृतायाः जन्मनामता प्रसि- द्धनाम तु ततोऽन्यदेव तत्र मन्त्रग्रहणादौ नाम्नो यथा ग्रहणं तन्निरूपितं तन्त्रसारे यथा तामग्रहणप्रकारमाह पिङ्गलामते “प्रसिद्धं यद्भवेन्नाम किं वास्य जन्म नामयत् । यतीनां पुष्पपातेन गुरुणा यत् कृतं भवेत् । लोकप्रसिद्धमथ वा मात्रा पित्रा च यत् कृतम्” यामले । “सुप्तो जागर्त्ति येनासौ दूरस्थश्च प्रभाषते । वदत्यन्यमनस्कोऽपि तन्नाम ग्राह्यमत्र तु” । सनत्कुमारी- ये “पितृमातृकृतं नाम त्यक्त्वा शर्मादिदेवकान् । श्रीवर्णञ्च ततो विद्वान् चक्रेषु योजयेत् क्रमात्” । नामनामिक पु० नाम्नि नामः नमनं प्रह्वता अस्त्यस्य ठन् । परमेश्वरे “जितमानसिक! नामनामिक!” भा० शा० २ ४० अ० विष्णुनामोक्तौ । नाममात्र त्रि० नाम संज्ञैव मात्रा यस्य । स्ववीर्यहीने संज्ञाधारिमात्रे “यथा काकयवाः प्रोक्ता यथाऽरण्य भवास्तिलाः । नाममात्रा न सिद्ध्यै हि धनहीनास्तथा नराः” पञ्चत० । नाममाला स्त्री ६ त० । कोषभेदे नाममुद्रा स्त्री प्रामाक्षरस्य मुद्रा यत्र । अङ्गुलौयकभेदे यत्र नामाक्षराणि अङ्कितानि सन्ति तादृशे मुद्राभेदे नामयज्ञा पु० नामसतिण यज्ञः नामप्रसिद्धये वा यज्ञः । दम्भकृते आत्मख्यातिलाभाय वा कृते यज्ञे यथोक्तं “आत्ममम्भावितास्तब्धा धनमानमदान्विताः । यजन्ते नामय- ज्ञैस्ते दम्भेनाविधिपूर्वकम्” गीता “नाममात्रेण ये यज्ञास्ते नामयज्ञा यद्वा दीक्षितः सोमयाजीत्ये वमादि- नाममात्रप्रसिद्धये ये यज्ञास्ते नामयज्ञास्तैः” श्रीधरः ।

पृष्ठ ४०४१

नामलिङ्ग न० नाम च लिङ्गं च ते नाम्नो वा लिङ्गम् । १ शब्दलिङ्गयोः २ शब्दभेदस्य लिङ्गभेदे च “नामलिङ्गानु- शासनम्” अमरः । लिङ्गञ्च शब्दश० प्र० निरूपितं यथा “स्त्रीलिङ्गमपि पुंलिङ्गं क्लीवलिङ्गमिति त्रिधा । शब्दसंस्कारसिद्ध्यर्थं भाषया नाम भिद्यते” स्त्रीलिङ्गं पुंलिङ्गं नपुंसकलिङ्गमित्यपि त्रिधा नाम भिद्यते तत्र स्त्रीलिङ्गत्वादिकं न स्त्रीत्वादिवाचकत्वं तटः तटी तटमित्यादौ प्रकृत्यर्थस्य तटादेः स्त्रीत्वाद्यवगतावयोग्य- तापत्तेः । परन्तु स्त्रीलिङ्गत्वादिना परिभाषितत्वमात्रं परिभाषायाः प्रयोजनञ्चेह पदसंस्कारः सोऽपि तट इत्यादौ पुंस्त्वेन सुबादिसद्भावः । तटीत्यादौ स्त्रीत्वेन ङीबादिप्रत्ययः तटमित्यादौ क्लीवत्वेन सुबादेर्लुगादि- रिति दुन्दुभी सुवर्ण इत्यादौ तु शब्दसंस्कारस्यैव फलमर्षविशेषस्य लाभो न ह्ययं दुन्दुभिरिदं सुवर्णमित्या- दितोऽक्षस्याशीतिरत्तिकापरिमितस्वर्णादेश्चावगमः । यत्र त्र सम्पदादिशब्दे स्त्रीलिङ्गत्वादिषयुक्तो नास्ति संस्कारस्य विशेषस्तत्राप्यभेदेन तत्साकाङ्क्षे शोभनादिपदे एवास्ति विशेषणपदानां विशेष्यपदलिङ्गग्राहित्वस्य विना बाधकं नियमात् । यत्तु तटादिकं द्रव्यमिव तद्वतं स्त्रीत्वादिकं पदार्थान्तरमपि तटादिपदस्यार्थः प्रत्ययानान्तु तद्व्यञ्जक- तामात्रमिति वैयाकरणैरुक्तं तन्न युक्तं तटादिपदेभ्य- स्तटत्वादिनेव धर्मान्तरेण स्त्रीत्वादिना तटादेरननुभवेन तादृशपदार्थान्तरे प्रमाणाभावात् न विप्रा वेदमुच्चरेदि- त्यादौ च टाषादिना प्रत्ययेनैव स्वार्थस्य योन्यादिमत्त्व- लक्षणस्त्रीत्वस्य प्रकृत्यर्थेऽनुभावनात् न प्राणि प्राप्तुया- द्दायं न विप्रोऽध्ययनं त्यजेत्” इत्यादावपि लुप्तालुप्ताभ्यां सुब्भ्यामेवोपस्थितं विलक्षणसंस्थानरूपं नपुंसकत्वं प्रा- णिनि पुंस्त्रञ्च विप्रेऽनुभूयते” । नामशेष त्रि० नाममात्रं शेषोऽस्व । कथामात्रशेषे देहशून्ये मृते हेमच० । नामसंग्रह पु० नाम्नां शब्दभेदानां सग्रहः । नाम्नामर्थवत्तया पर्यार्थशब्देन १ एकत्र कीर्त्तने ७ त० । २ तदाधारे अभिधाने च नामाख्यातिक पु० नाम च आख्यातञ्च (तत्प्रतिपादके) तयोर्व्याख्यानो ग्रन्थः नामाख्यात + ठञ् । नामाख्या- तप्रतिषादकग्रन्थयोर्व्याख्याने ग्रन्थे नामाङ्क त्रि० नाम नामाक्षरमेवाङ्को यत्र । नामाक्षरेणा- ङ्किते “नामाङ्कवाणाङ्कितकेतुयष्टिम्” रघुः । नामादेशम् अव्य० नाम आदिश्य नामन् + आ + दिश-- णमुल् । नाम आदिश्येत्यर्थे ।

नामानुशासन न० अनुशिष्यते अर्थविशेषवत्तया ज्ञाप्यतेऽनेन अनु + शास--करणे ल्युट् ६ त० । शब्दानामर्थविशेषज्ञापके अभिधाने कोषे । तेम हि इमे शब्दा एतदर्थे वृत्तिमन्तः इति प्रतिपाद्यते इति तस्य तथात्वम् । नामापराध पु० नाम्नि तद्विषये अपराधः । भगवदादिना- मादिषु अवज्ञादिरूपे अपराधे नामापराधाश्च केचित् पाद्मोत्तरस्व० १०३ अ० दर्शिता यथा “सतां निन्दा नाम्नां परममपराधं वितनुते यतः ख्यातिं यातस्तमुपहसते गर्हयति च । तथा विष्णोरिष्टं य इह गुणनामादि सकलं धिया भिन्नं पश्येत् स खलु हरिनामाऽहितकरः । गुरोरवज्ञा श्रुतिशास्त्रनिन्दनं तथार्थवादो हरिनाम्नि कल्प्यते । नाम्नां बलाद्यस्य हि पापबुद्धिर्न विद्यते तस्य शठस्य शुद्धिः । दिवौकसां गुरोः पित्रोर्भूसराणाञ्च गर्हणम् । नामापराधं यत्तत् स्याद्वैष्णवानां तथा नृणाम् । गोऽश्वत्यतुमसीधात्रीर्नृ- पान्निन्दन्ति नारद! । नामापराधी स भवेन्नामगोबिन्द वैष्णवान्” । नाम्ब पु० नास्ति अम्बः कर्षणादिजन्यप्राणिहिंसा यत्र नशब्देन समासः । अकृष्टपच्ये स्वयंजाते व्रीहौ “अथ मित्राय सत्याय नाम्बानां चरुं निर्वपति तदेनं मित्र एव सत्यो ब्रह्मणे सुवत्यथ यन्नाम्बानां भवति वरुण्या वा एता ओषधयो याः कृष्टे जायन्ते अथैते मैत्रा यन्नाम्बास्तन्नाम्बानां भवति” शत० व्रा० ५ । ३३ । ८ “नाम्बा नाक अकृष्टपच्याः स्वयंजाता व्रीहयः कृष्ट- क्षेत्रोत्पन्ना ओषधयो वरुण्याः कर्षणादिलक्षणहिंसास- म्बन्धात्” भा० । नाय त्रि० नी--कर्त्तरि ण । १ नेतरि २ उपाये “नायः कोऽत्र स येन स्यां वताहं विगतज्वरः” भट्टिः । भावे घञ् । ३ नीतौ नयने पु० “यात यूयं यमश्रायं दिशं नायेन दक्षिणाम्” भट्टिः । नायक त्रि० नी--ण्वुल् । १ प्रापके २ प्रभौ ३ श्रेष्ठे ४ प्रधाने हारमध्यमणौ च पु० मेदि० ५ आग्रसरिके सेनापतौ त्रिका० ६ शृङ्गारालम्बने च । “स च त्रिविधः पतिरुपपतिर्वैशिक- श्चेति । तत्र विधिवत् पाणिग्राहकः पतिः । अतुकूल दक्षिणधृष्टशठभेदात् पतिश्चतुर्धा । सार्वकालिकपराङ्गनाप- राङ्मुस्वत्वे सति सर्वकालमनुरक्तोऽनुकूलः । सकलना- यिकाविषयसमसहजानुरागो दक्षिणः । भूयो निःशङ्कः कृतदोषोऽपि भूयो निपारितोऽपि भूयः प्रणयपरायणो

पृष्ठ ४०४२

धृष्टः । कामिनीविषयकपटपटुः शठः । आचारहानि हेतुः पतिरुपपतिः । वहुलवेश्याभोगोपरसिको वैशिकः । त्रिविधोऽपि उत्तममध्यमाधमभेदात् पुंन- स्त्रिबिधः । दयिताभूयःप्रकोपेऽपि उपचारपरायण उत्तमः । प्रियायाः यः प्रकोपमनुरागं वा न प्रकटयति चेष्टया मनोभावं गृह्णाति स मध्यमः । भयकृपाल- ज्जाशून्यः कामक्रीड़ायामकृतकृत्याकृत्यविचारोऽधमः । भानी चतुरश्च शठ एवान्तर्भवति । वाक्चेष्टाव्यङ्ग्यसमा- गमश्चतुरः । प्रोषितश्च पतिरुपपतिर्वैशिकश्च भवति । अनभिज्ञनायकोनायकामास एव । तेषाञ्च नर्मसचि- वपीठमर्द्दविटचेटकविदूषकभेदाच्चतुर्धा सहायाः । कुपि- तस्त्रीप्रसादकः पीठमर्मः । नर्मसचिवोप्ययमेव । कामतन्त्रकलाकोविदी विटः । सुसन्धानचतुरश्चेटकः । अङ्गादिवैकृत्यैर्हासकारी विदूषकः । तेषामष्ट सात्वि- कागुणा यथा । स्वेदस्तम्भोऽथ रोमाञ्छः सरभङ्गो- ऽथ वेपथुः । वैवर्ण्यमश्रु प्रलयावित्यष्टौ सात्विका गुणाः । तेषां दशावस्था यथा “अभिलाषस्तथा चिन्ता स्मृतिश्च गुणकीर्त्तनम् । उद्वेगश्च प्रलापश्च उन्मादो व्याधिरेव च । जड़ता निधनान्येव दशावस्थाः प्रकी- र्त्तिताः” इति रसमञ्जरी । सा० द० अन्यथाभेदा दर्शिता यथा । “आलम्बनं नायकादिस्तमालम्ब्य रसोद्गमात्” तत्र नायकः । “त्यागी कृती कुलीनः सुश्रीको रूपयौवनो- त्माही । दक्षोऽनुरक्तलोकस्तेजीवैदग्ध्यशीलवान् नेता । धीरोदात्तो धीरोद्धतस्तथा धीरललितश्च । धीरप्रशान्त इत्ययमुक्तः प्रथमं चतुर्भेदः । अविकत्मनः क्षमा- वानतिगम्भीरो महासत्वः । स्थेयान् निगूढ़मानो धीरोदात्तो दृढ़व्रतः कथितः । मायापरः प्रचण्डश्चप- लोऽहङ्कारदर्षभूयिष्ठः । आत्मश्लाघानिरतो धीरैर्धीरो- द्धतः कथितः । निश्चिन्तो मृदुरनिशं कलापरो धीरललितः स्यात् । सामान्यगुणैर्भूयान् द्विजादिको धीरप्रशान्तः स्यात् । एभिर्द्दक्षिणधृष्टानुकूलशठरूपिभिस्तु षोड़शधा । एषु त्वनेकमहिलासु समरागो दक्षिणः कथितः । कृतागा अपि निःशङ्कस्तर्ज्जितोऽपि न लज्जितः । दृष्टदोषोऽपि मिथ्यावाक् कथितो धृष्टनायकः । अनूकूल एकनिरतः शठोऽयमेकत्र बद्धभावो यः । दर्शितबहिरनुरागो विप्रियमन्यत्र गूढ़माचरति । एषाञ्च त्रैविध्यात् सर्वेषामुत्तममध्याधमत्वेन । उक्ता नायकभे- दाश्चत्वारिंशत्तथाऽष्टौ च” तत्र प्रभौ “तव वरद! क्वरो

तु सुप्रातमह्नामयं नायकः” माघः शक्तिसम्पन्ने श्रेष्ठे हारमध्यमणौ च “यातव्यपार्ष्णिग्राहादिमालायामधिक द्युतिः । एकार्थतन्तुप्रोतायां नायको नायकायते” माघः “रामोहरिः करी भूभृद्भानुः कर्त्ता च चन्द्रमाः । तस्थिवान् भगवानात्मा दशैते पुंसि नायकाः” । नायकाधिप पु० ६ त० । नृपे शब्दरत्ना० । नायिका स्त्री नी--ण्वुल् कापि अत इत्त्वम् । १ प्रापिकायां स्त्रियां २ शृङ्गाररसालम्बनभूतायां स्त्रियां च तद्भेदादि सा० द० उक्तं यथा “अथ नायिका त्रिविधा स्वाऽन्या साधारणस्त्रीति । नायकसामान्यगुणैर्भवति यथासम्भवैर्युक्ता । विनयार्जवा- दियुक्ता गृहकर्मपरा पतिव्रता स्वीया । साऽपि कथिता त्रिविथा मुग्धा मध्या प्रगल्भेति । प्रथमावतीर्णयौवनभ- दनविकारा रतौ वामा । कथिता मृदुश्च माने समधिकल- ज्जावती मुग्धा । मध्या विचित्रसुरता प्ररूढ़स्मरयौवना । ईषत्प्रगल्भवचना मध्यमव्रीडिता मता । स्मरान्धा नाढ़- तारुण्या समस्तरतकोविदा । भावोन्नता दरव्रीड़ा प्रगल्भाऽऽक्रान्तनायका । ते धीरा चाप्यधीरा च धीरा- धीरेति षडिविधे । प्रियं सोत्प्रासवक्रोक्त्या मध्या- धीरा दहेद्रुषा । धीराधीरा तु रुदितैरधीरा परुषो- क्तिभिः । प्रगल्भा यदि धीरा स्याच्छन्नकोपाकृतिस्तदा । उदास्ते सुरते तत्र दर्शयन्त्यादरान् बहिः । धीराधीरा तु सोल्लुण्ठभाषितैः खेदयेदमुम् । तर्जयेत्ताड़येदन्या प्रत्येकं ता अपि द्विधा । कनिष्ठज्येष्ठरूपत्वान्नायक प्रणयं प्रति । मध्याप्रगल्भयोर्भेदास्तस्माद्द्वादश कीर्त्तिताः । मुग्धा त्वेकैव तेन स्युः स्वीयाभेदास्त्रयोदश । परकीया द्विधा प्रोक्ता परोदा कन्यका तथा । यात्रादि- निरताऽन्योढ़ा कुलटा गलितत्रपा । कन्या त्वजातो पयमा सलज्जा नवयौवना । धीरा कलाप्रगल्भा स्या- द्वेश्या सामान्यनायिका । निर्गुणानपि न द्वेष्टि न रज्यति गुणिष्वपि । वित्तमात्रं समालोक्य सा रामं दर्श- येद् बहिः । काममङ्गीकृतमपि परिक्षीणधनं नरम् । मात्रा निष्क्रामयेदेषा पुनःसन्धानकाङ्क्षया । तस्कराः पण्ड्रकामूर्खाः सुखप्राप्तधनास्तथा । सिङ्गिनश्छन्नका- माद्या आसां प्रायेण वल्लभाः । एषापि मदमायत्ता क्वापि सत्यानुरागिणी । रक्तायां वा विरक्तायां रतमस्यां सुदुर्लभम् । अवस्थाभिर्भवन्त्यष्टावेताः षोड़शभेदिताः । स्वाधीनभर्तृका तद्वत् खण्डिताऽथाभिसारिका । कल-

पृष्ठ ४०४३

हान्तरिता विगसब्धा प्रोषितमर्तृका । अन्या वासक- सज्जा स्याद्विरहोत्कण्ठिता तथा । कान्तोरतिगुणाकृष्टो म जहाति यदन्तिकम् । विचित्रविभ्रमासक्ता सा स्यात् स्ताघीनभर्तृका । पार्श्वमेति प्रियो यस्या अन्यसम्मो- नचिह्नितः । सा खण्डितेति कथिता धीरैरीर्ष्याकषा- यिता । अभिसारयते कान्तं या मन्मथवशंवदा । स्वयं वाऽभिसरत्येषा धीरैरुक्ताऽमिसारिका । चाटु- कारमपि प्राणनाथं रोषादपास्य या । पश्चात्तापमवाप्नोति कलहान्तरिता तु सा । प्रियः कृत्वापि सङ्केतं यस्या नायाति सन्निधिम् । विप्रलब्धा तु सा ज्ञेया नितान्तमवमा- निता । नानाकार्य्यवशाद् यस्या दूरदेशं गतः पतिः । सा मनोभवदुःखार्त्ता भवेत् प्रोषितभर्तृका । कुरुते मण्डनं यस्याः सज्जिते वासवेश्मनि । सा तु वासकसज्जा स्याद्वि- दितप्रियसङ्गमा । आगन्तुं कृतचित्तोऽपि दैवान्नायाति यत्प्रियः । तदनागमदुःखार्त्ता विरहोत्कण्ठिता तु सा । इति साष्टविंशतिशतमुत्तममध्यमाधमस्वरूपतः । चतरधिकाशीतियुतं शतत्रयं नायिकाभेदानां स्यात्” । ३ देव्याः शक्तिभेदे “ततोऽष्ट नायिका देव्याः यत्नतः परिपूजयेत् । उग्रचण्डां प्रचण्डां च चण्डोग्रां चण्डना- यिकाम् । अतिचण्डां च चामुण्डां चण्डां चण्डवतीं तथा” ब्रह्मवै० प्रकृतिख० ६० अ० । ४ कस्तूरीभेदे “चूर्णा- कृतिस्तु खरिका तिलका तिलाभा कौलत्थवीजसदृशी च कुलत्थिकाख्या । स्थूला ततः कियदियं किल पिण्डिका स्यात्तस्याश्च किञ्चिदधिकापि च नायिकैषा” राजनि० । नार त्रि० नरस्येदम् अण् । १ नरसम्बन्धिनि २ परमात्मसम्ब- न्धिनि च “नारं स्पृष्ट्वा तु सस्नेहं सचेलं जलमावि- शेत्” स्मृतिः नरशब्दे उदा० दृश्यम् । ३ जले “आपो नारा इति प्रोक्ताः आपौ वै नरसूनवः” मनुः । आर्ष- त्वात् ङीपोऽभावः । लोके स्त्रियां ङीब नारी इत्येव । ४ तर्णके बालके च मेदि० । नराणां समूहः अण् । ५ नरसमूहे न० । नारक पु० नरक एव प्रज्ञा० अण् । १ नरके । नरको भोम्यत- याऽस्त्यस्व अण् । २ नरकस्त्ये प्राणिनि त्रि० अमरः । नारकिन् त्रि० नरको भोज्यतयाऽस्त्यस्य इनि । नरकभोगिनि “परेण विहितं कर्म स्वकर्मेति वदेच्च यः । स उच्यते ब्रह्मघाती महानारकिनारकी” वृहद्धर्मपु० । नारकीट पु० नारकीव एटति इट--गतौ क । १ अश्मकीटे नारे मनुष्यसमूहे कीट इव । २ स्वदत्ताशाहन्तरि च मेदि०

नारङ्ग न० नारं गच्छति वा० ड मुम् नारमिवाङ्गं यस्य वा शकु० । ३ गर्जरे (गाँजर) राजनि० । २ पिप्पलीरसे ३ यमजप्राणिनि ४ विटे । न अरङ्गो यत्र । ५ फलप्रधान- वृक्षविशेषे पु० मेदि० (नारङ्गी) ६ नागरङ्गे जम्बीरभेदे “नारङ्गं मधुराम्लं स्यात् रोचनं वातनाशनम् । अपरं त्वम्लमत्युष्णं दुर्जरं वातपित्तनुत्” राजवल्लभः । “नारङ्गकेसरमपाकृतवीजपूरं योऽश्नाति खण्डमरिचो- द्भवचूर्णमिश्रम् । अन्नं गले विशति तस्य नरस्य जीर्णं संगृह्यमाण इव राहुगलेन चन्द्रः” । नारङ्गक्षीरिणी स्त्री नारङ्गमिश्रिता क्षीरिणी । क्षीरि- काभेदे “क्षिप्त्वा नारङ्गमज्जां वै पचेत् सर्पिषि तापिते । तत्र खण्डं विनिःक्षिप्य पक्वं मत्वाऽवतारयेत् । शीती भूते विनिःक्षिप्य मात्रयार्द्धशृतं पयः । नारङ्गक्षीरिणी- त्येषा सुगन्धिसुरभीकृता । विष्टम्भिती हरेद्वातं पित्तञ्च गुरुपाचिका” शब्दार्थचि० धृतवाक्यम् । नारङ्गवर्णक न० नारङ्गस्येव वर्णोऽस्य फले कप् । गृञ्जने शब्दार्थचि० । नारद पु० नरस्य धर्म्यम् “नराच्चेति वक्तव्यम्” इत्यञ् नारं ददाति दा--क । १ देवर्षिवरे मुनिभेदे तन्नामनिरूक्ति- र्नहुधा दर्शिता यथा “नारं पागीयमित्युक्तं तत्पितृभ्यः सदा भवान् । ददाति तेन ते नाम नारदेति भविष्यति” इत्यागमः । नारदेन पुराकल्पाश्रितः स्तजन्मवृत्तान्तो व्यासं प्रति भाग० १ । ५ । ६ अ० उक्तो यथा “अहं पुराऽतीतभवेऽभवं मुने! दास्याश्च कस्याश्चन वेदवादिनाम । निरूपितो वालक एव योनिनां शुश्रू- षणे प्रावृषि निर्विविक्षताम् । ते मय्यपेताखिलचापले- ऽर्भके दान्तेऽधृतक्रीडनकेऽनुवर्त्तिनि । चक्रुः कृपां यद्यपि तुल्यदर्शनाः शुश्रूषमाणे मुनयोऽल्पभाषिणि” इत्युपक्रमे तेभ्यो मुनिभ्यो विमलज्ञानस्य आत्मनो लाभमुक्त्वा अनन्यमक्त्या परमेश्वरोपासने कृते भगवतः पार्ष- देन जन्मान्तरे तव पारमेश्वररूपदर्शनं भविष्यतीति आत्मानं प्रति उपदेशं वर्णयित्वाऽन्ते स्वस्य जन्मान्तरं वर्णितं यथा “एवं कृष्णमतेर्ब्रह्मन्नासक्तस्यामलात्मनः । कालः प्रादुरभूत् काले तडित् सौदामनी यथा । प्रयु- ज्यमाने मयि तां श्रद्धां मागवतीं तनुम् । आरब्धक- र्मनिर्वाणो ह्यापतत् पाञ्चमौतिकः । कल्पान्त इदषा- दाय शयानेऽम्भस्युदन्वतः । शिशयिषोरनुप्राणं विवेशा- न्तरहं विभोः । सहस्रयुगपर्य्यन्त उत्थायेदं सिसृक्षतः । मरीचिमिश्रा ऋषयः प्राणेभ्योऽहञ्च जज्ञिरे । अन्तर्क-

पृष्ठ ४०४४

हिश्च लोकांस्त्रीन् पर्थ्येम्यस्कन्दितव्रतः । अनुग्रहा- न्महाविष्णोरविघातगतिः क्वचित् । देवदत्तामिमां वीणां स्वरब्रह्मविभूषिताम् । मूर्च्छयित्वा हरिकथां गायमानश्च- राम्यहम्” । कश्यपापत्यनारदवीर्येण तस्य कल्पभेदे शुद्रागर्भजातकथा ब्रह्मवै० प्र० ख० २१ । २२ अ० यथा “कान्यकुब्जे च देशे च द्रुमिलो गोपराजकः । कलावती तस्य पत्नी वन्ध्या चापि पतिव्रता । स्वामिदोषेण, सा सन्ध्याकाले च भर्तुराज्ञया । उपस्थितं वने घोरे नारदं काश्यपं मुनिम् । क्रोशमानञ्च श्रीकृष्णं ज्वलन्तं ब्रह्मवर्च्चसा । तस्थौ सुवेशं कृत्वा सा ध्यानान्तञ्च मुनेः पुरः । उवाच विनयेनैव कृत्वा च श्रीहरिं हृदि । गोपिकाहं द्विजश्रेष्ठ! द्रुमिलस्य च कामिनी । पुत्रार्थिनी चागताहं त्वन्मूलं भर्त्तुराज्ञया । वीर्य्याधानं कुरु मयि स्त्री नोपेक्ष्या ह्युपस्थिता । तेजीयसां न दोषाय वह्णेः सर्वभुजो यथा । वृषलीवचनं श्रुत्वा चुकोप मुनिपुङ्गवः । वृषली तत् पुरस्तस्थौ शुष्ककण्ठौष्ठतालुका । एतस्मिन्न- न्तरे तेन पथा गच्छति मेनका । तस्या ऊरुस्थलं दृष्ट्वा मुनेर्वीर्यं पपात ह । ऋतुस्नाता च वृषली कृत्वा तद्भक्षणं मुदा । सा विप्रगेहे साध्वी च सुषाव तनयं वरम् । तप्तकाञ्चनवर्णाभं ज्वलन्तं ब्रह्मतेजसा । अनावृष्ट्यावशेषे च काले बालो बभूव ह । नारं ददौ जन्मकाले तेनायं नारदाभिधः । ददाति नारं ज्ञानञ्च बालके- भ्यश्च बालकः । जातिस्वरो महाज्ञानी तेनायं नारदा- भिधः । वीर्येण नारदस्यैव बभूव बालको मुने! । मुनी- न्द्रस्य वरेणैव तेनायं नारदाभिधः । कल्पान्तरे ब्रह्म- कण्ठाद्बभूवुर्बहवो नराः । नरान्ददो तत्कण्ठञ्च तेन तन्नारदः स्मृतः । ततो बभूव बालश्च नारदात् कण्ठ- देशतः । ततो ब्रह्मा नाम चक्रेनारद इति मङ्गलम्” आदिनारदश्च व्रह्मणो ललाटाज्जातः यथोक्तं हरिवं० २१० अ० “ललाटमध्यादसृजन्नारदं प्रियविग्रहम् । सनत्कुमारं मूर्घ्नश्च महायोगी पितामहः” । तस्य दक्षशा- पकथा “नष्टेषु श्वबलाश्वेषु दक्षः क्रुद्धोऽब्रवीद्वचः । नारद नाशमेहीति गर्भवासं वसेति च हरिवं० ३ अ० । तस्याहर्निशं च भ्रमणं दक्षशाप्रात् यथा “तांश्चापि नष्टान् विज्ञाय पुत्रान् दक्षः प्रजापतिः । क्रोधं चक्रे महाभान! नारदं स शशाप च” स च शापः “तस्मा- श्लोकेषु ते मूढ! न भवेद्भ्रमतः पदम्” भाग० ६ । ५ । ४१ स च भगवदवतारभेदः यथाह भाग० १ । ३ । ९ “नृतीय-

मृषिसर्गं वै देवर्षित्वमुपेत्य सः । तन्त्रं सात्वतमाचष्टे नैष्कर्म्म्यं कर्मणाम्मतम्” । तस्य स्वरूपं यथा “ज्वलिता- ग्निप्रतीकाशो बालार्कसदृशेक्षणः । सव्यापवृत्तं विपुलं जटामण्डलमुद्वहन् । चन्द्रांशुशुक्ले वसने वसानो रुक्मभू- षणः । वीणां गृहीत्वा महतीं कक्षासक्तां सखीमिव । कृष्णाजिनोत्तरासङ्गो हेमयज्ञोपवीतवान् । दण्डी कम ण्डलुघरः साक्षाच्छक्र इवापरः । मेत्ता जगति गुह्यानां विग्रहाणां गुहोपमः । महर्षिर्विग्रहरुचिर्विद्वान् गान्धर्ववेदवित् । वैरकेलिकिलो विप्रो ब्राह्मः कलिरिवापरः । देवगन्धर्वलोकानामादिवक्ता मुनिः परः । गाता चतुर्णां वेदानामुद्गाता प्रथमर्त्विजाम् । स नारदोऽथ विप्रर्षिर्ब्रह्मलोकचरोऽव्ययः” हरिवं० ५५ अ० । २ विश्वामित्रपुत्रभेदे “लीलाढ्यो नारदश्चैव तथा कूर्चा- सुखः स्मृतः” भा० अनु० ४ अ० । विश्वामित्रपुत्रोक्तौ । स्वाय- म्भवमनुसृष्टे ३ प्रजापतिभेदे “अहं प्रजाः सिसृ- क्षुस्तु तपस्तप्वा सुदुरुश्चरम् । पतीन् प्रजानामसृजं महर्षीनादितो दश । मरीचिमत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यं पुलहं क्रतुम् । प्रचेतसं वसिष्ठञ्च भृगुं नारदमेव च” स्वायम्मवमनूक्तौ । कश्यपस्य मुनिपत्न्यां जाते ४ गन्धर्वभेदे “कलिः पञ्चदशस्तेषां नारदश्चैव षोड़शः । इत्येते देवगन्धर्वा मौनेयाः परिकीर्तिताः” भा० आ० ६५ अ० । नारदपञ्चरात्र न० नारदकृते पञ्चरात्रे तन्त्रभेदे तत्र प्रतिपाद्यविषयाश्च दिङ्मात्रमत्रोच्यन्ते । अभिगमन- मुपादानमिज्या स्वाध्यायो योग इति पञ्चविधमुपासनं तत्राभिगमनं नाम देवतास्थानमार्गस्य संमार्जनोपलेप- नादि । उपादानं नाम गन्धपुष्पादिपूजासाधनसम्पाद- नम् । इज्या नाम देवता पूजनम् । स्वाध्यायो नाम अर्थानुसन्धानपूर्वको मन्त्रजपो वैष्णवसूक्तस्तोत्रपाठो त्रामसंकीर्त्तनं तत्त्वप्रतिपादकशास्त्राभ्यासश्च । योमो नामदेवतानुसन्धानम् । अन्यत् तत्र दृश्यम् । नारदशिक्षा स्त्री नारदकृते वर्णोच्चारणशिक्षाभेदे नारदीय न० नारदस्येदम् “वृद्धाछः” पा० वेदव्यासकृते नारदं प्रति सनकाद्युपदेशात्मके महापुराणभेदे तत्प्रतिपाद्य- विषयाश्च वृहन्नारदीये ९६ अ० उक्ता यथा श्रीब्रह्मोवाच । “शृणु विप्र! प्रवक्ष्यामि पुराणं नारदीयकम् । पञ्चविंशतिसाहस्रं वृहत् चित्रकथाश्रयम् । सूतशौनकसंवादः सृष्टिसंक्षेपवर्णनम् । नानाधर्मकथाः पुण्याः प्रवृत्ते समुदाहृताः । प्रागभागे प्रथमे पादे सन-

पृष्ठ ४०४५

केन महात्मना । द्वितीये मोक्षधर्माख्ये मोक्षोपायनि- रूपणम् । वेदाङ्गानाञ्च कथनं शुकोत्पत्तिश्च विस्तरात् । सनन्दनेन गदिता नारदाय महात्मने । महातन्त्रे समुद्दिष्टं पशुपाशविमोक्षणम् । मन्त्राणां शोधनं दीक्षा मन्त्रोद्धारश्च पूजनम् । प्रयोगाः कवचं नामसहस्रं स्तोत्रमेव च । गणेशसूर्य्यविष्णूनां शिवशक्त्योरनु- क्रमात् । सनत्कुमारमुनिना नारदाय तृतीयके । पुराणलक्षणञ्चैव प्रमाणं दानमेव च । पृथक् पृथक् समुद्दिष्टं दानकालपुरःसरम् । चैत्रादिसर्वमामेषु तिथीनाञ्च पृथक् कृथक् । प्रोक्तं प्रतिपदादीनां व्रतं सर्वाघनाशनम् । सनातनेन सुनिना नारदाय चतुर्थके । पूर्वभागोऽयमुदितो वृहदाख्यानसंज्ञितः । अस्योत्तरे विभागे तु प्रश्र एकादशीव्रते । वशिष्ठेनाथ संवादो मान्धातुः परिकीर्त्तितः । रुक्माङ्गदकथा पुण्या मोहि- न्युत्पत्तिकर्म च । वसुशापश्च मोहिन्यै पश्चादुद्धरण क्रिया । गङ्गाकथा पुण्यतमा गयायात्रानुकीर्त्तनम् । काश्या माहात्म्यमतुलं पुरुषोत्तमवर्णनम् । यात्राविधानं क्षेत्रस्य वह्वाख्यानसमन्वितम् । प्रयागस्याहि माहात्म्यं कुरुक्षेत्रस्य तत्परम् । हरिद्वारस्य चाख्यानं कामोदा- ख्यानकं तथा । वदरीतीर्थमाहात्म्यं कामाख्यायास्तथैव च । प्रभासस्य च माहात्म्यं पुराणाख्यानकं ततः । गौतमाख्यानकं पश्चाद् वेदपादतपस्ततः । गोकर्णक्षेत्र- माहात्म्यं लक्षणाख्यानकं तधा । सेतुमाहात्म्यकथनं नर्मदातीर्थवर्णनम् । अवन्त्याश्चैव माहात्म्यं मथुराया- स्ततःपरम् । वृन्दावनस्य महिमा वसोर्व्रह्मान्तिके गतिः । मोहिनीचरितं पश्चादेवं वै नारदीयकम् । यः शृणोति नरो भक्तप्रा श्रावयेद्वा समाहितः । स याति ब्रह्मणो धाम नात्र कार्य्या विचारणा । यस्त्वे- तदिह पूर्णायां धेनूनां सप्तकान्वितम् । प्रदद्याद्द्वि- जवर्य्याय स लभेन्मोक्षमेव च । यश्चानुक्रमणीमेतां नारदीयस्य वर्णयेत् । शृणुयाद्वैकचितेन सोऽपि स्वर्ग- गतिं लभेत्” । नारसिंह न० नरसिंहमधिकृत्य कृतो ग्रन्थः अण् । नरसिंहचरिताख्याने उपपुराणभेदे नारा स्त्री नरस्येयमण् बा० ङीबोऽभावः । जले शब्दर० । “आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः” मनुः ।

नाराच पु० नरान् आचामति आ + चम--ड स्वार्थे अण्, नारं नरसमूहमाचामति आ + चम--ड वा । सर्वलौहमये वाणे अमरः । “तत्र नाराचदुर्दिनम्” रघुः नालीकशब्दे दृश्यम्” कुपित मदनमुक्तोत्तप्तनाराचलीलाम्” माघः “इह गनरचतुष्कसृष्टन्तु नाराचमाचक्षते” उक्ते छन्दोभेदे न० नाराचिका स्त्री नाराचस्तदाकारोऽस्त्यस्याः ठन् । नारा- चाकृतियुक्ते स्वर्णकारादीनां तोलनार्थे यन्त्रभेदे (निकति) शब्दर० अस्त्यर्थे अण् ङीप् । नाराची- त्यपि तत्रार्थे । स्वल्पार्थे ङीपि तु स्वल्पे नाराचे स्त्री । नारायण पु० नानाविधा निरुक्तिः अनुपदं वक्ष्यते तदनुसारेण व्युत्पत्तिः । १ विष्णौ परमात्मनि “जह्नुर्नारा- यणो नरः” विष्णु स० । भाष्ये अस्य व्युत्पत्तिर्दर्शिता यथा “नर आत्मा ततो जातान्याकाशादीनि नाराणि तानि कार्य्याणि अयते कारणात्मना व्याप्नुते नारायणः “यच्च किञ्चिज्जगत् सर्वं दृश्यते श्रूयतेऽपि वा । अन्तर्वहिश्च तत्सर्वं व्याप्य नारायणः स्थितः” इति मन्त्रवर्णात् “नरा- ज्जातानि तत्त्वानि नाराणीति विदुर्बुधाः । तान्ये- वायनं यस्य तेन नारायणः स्मृतः” इति महामारते । अयनत्वात् प्रलय इति वा “यत् प्रयन्त्यभि संविशन्तीति” श्रुतेः “आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः । ता यदस्यायनं पूर्वं तेन नारायणः ॠतः” मनुः । ब्रह्मवै० ज० ख० १०९ अ० अन्यथा निरुक्तिर्दर्शिता यथा “सारूयमुक्तिवचनो नारेति च विदुर्बुधाः । यो देवो- ह्ययनं तस्य स च नारायणः स्मृतः । नाराश्च कृतपा- पाश्चाप्ययनं गमनं स्मृतम् । यतो हि गमनं तेषां सोऽयं नारायणः स्मृतः । नारञ्च मोक्षणं पुण्यमयनं ज्ञानमीप्सितम् । तयोर्ज्ञानं भवेद् यस्मात् सोऽयं नारा- यणः स्मृतः” । “नारायणेति शब्दोऽस्ति वागस्ति वशवर्त्तिनी । तथापि नरके मूढाः पतन्मीह किमद्भुतम्” । महाभारतम् । नरस्यापत्यम् नडा० फक् । २ नरस्यापत्ये पु० स्त्री० ३ अजामिलपुत्रभेदे “कान्यकुब्जे द्विजः कश्चिद्दासीपति- रजामिलः । नाम्ना नष्टसदाचारो दास्याः संसर्गदूषितः । तस्य प्रवयसः पुत्रादश तेषान्तु योऽवरः । वालो नारा- यणी नाम्ना पित्रोश्च दयितो भृशम् । दूरे क्रीड़नका- सक्तं पुत्रं नारायणाह्वयम् । ग्लपितेन स्वरेणोच्चै राजुहावाकुलेन्द्रियः” । “निशम्य म्रियमाणस्य मुखतो हरिकीर्त्तनम् । मर्तुर्नाम महाराज! पार्श्वदाः सहसाऽपतन् । विकर्षतोन्तर्हृदयाद्दासीपतिमजामिलम्” भाग० ६ । १ अ० । नारायणस्येदम् अण् । ४ नारायणसम्बन्धि सैन्य- भेदे “मत्संहननतुल्यानां गोपानामर्वुदं महत् । नारा- यणा इति ख्याताः सर्वसंग्रामयोधिनः” भा० उ० ७ अ०

पृष्ठ ४०४६

५ धमैपुत्रर्षिभेदे नरशब्दे दृश्यम् । सुखबोधोक्ते ६ तैलभेदे न० तच्च त्रिविधं स्वल्पं वृहन्महच्चेतिभेदात् । तेषां पाकद्रव्यादि क्रमेण तत्रोक्तं तत्र स्वल्पस्य “विल्वाग्निमन्वश्योनाकपाटलापारिभद्रकाः । प्रसारण्याश्वगन्धा च वृहती कण्टकारिका । बला चातिबला चैव श्वदंष्ट्रा सपुनर्णवा । एषां दश पलान् भागान् चतुर्द्रोणेऽम्भसः पचेत् । पादशेषं परिस्राव्य तैलपात्रे प्रदापयेत् । शतपुष्पा देवदारु मांसी शैलेयकं वचा । चन्दनं तगरं कुष्ठमेलापर्णीचतुष्टयम् । रास्ना तुरगगन्धा च सैन्धवं सपुनर्णवम् । एषां द्विप- लिकान् भागान् पेषयित्वा विनिःक्षिपेत् । शतावरीर- सञ्चैव तैलतुल्यं प्रदापयेत् । आजं वा यदि वा नव्यं क्षीरं दत्त्वा चतुर्गुणम् । पाने वस्तौ तथाभ्यङ्गे मोज्ये चैव प्रशस्यते । अश्वो वा वातसम्भग्नो गजो वा यदि वा नरः । पङ्गुकः पीठसर्पी च तैलेनानेन सिध्यति । अधोभागे च ये वाताः शिरोमध्यगताश्च ये । दन्तशूले हनुस्तम्भे मन्यास्तम्भे गलग्रहे । बल्यं शुष्यति चैकाङ्गं नतिर्यस्य च विहला । क्षीणेन्द्रिया नष्टशुक्रा ज्वर- क्षीणाश्च ये नराः । बधिराः शल्लजिह्वाश्च मन्दमेधस एव च । अल्पप्रजा च या नारी या च गर्भं न विन्दति । वातार्त्तौ वृषणौ येष्ममन्त्रवृद्धिश्च दारुणा । एतत् तैलवरं तेषां स्वल्पं नारायणं स्मृतमिति” दृहतः “शतावरी चांशुमती पृश्निपर्णी शठी बला । एरण्डस्य च मूलानि वृहत्याः पूतिकस्य च । गवेधुकस्य मूलानि तथा सहचरस्य च । एषां दशपलान् भागान् जलद्रोणे विपाचयेत् । पादशेषं रसे पूते तत्र तैलं समावपेत् । पुनर्णवाबचादारुशताह्वाचन्दना- मुरु । शैलेयं तगरं कुष्ठमेलाभांसीस्थिराबला । अश्वाह्वा- सैन्धवं रास्नापलार्द्धानि च पेषयेत् । मव्याश्रपयसः प्रस्थौ द्वौ द्वावत्र प्रदापयेत् । शतावरीरसप्रस्थं तैलप्रस्थं विपा- चयेत् । अस्य तैलस्य सिद्धस्य शृणु वीर्य्यमतः परम् । अश्वानां वातभग्नानां कुञ्जराणां तथा नृणाम् । तैलमे- तत् प्रयोक्तव्यं सर्ववातनिवारणम् । आयुष्मांश्च नरः पीत्वा निश्चयेन दृढो भवेत् । गर्भमश्वतरी विन्देत् किम्पुनर्मानुषी तथा । हृत्स्यूलं पार्श्वशूलञ्च तथैवार्द्धा- वभेदकम् । अपचिं गण्डमालाञ्च वातरक्तं हनुग्रहम् । कामलां पाण्डुरोगञ्च अश्मरीञ्चापि नाशयेत् । तैलमेतद् भगवता विष्णुना परिकीर्तितम् । नारायणमिति

ख्यातं वातान्तकरणं शुभमिति” । वृहन्नारायणतैलम् । महतः “विल्वाश्वगन्धा वृहती श्वदंष्ट्रा श्योनाकवाट्यालकपारिभ- द्रम् । क्षुद्रा कठिल्लातिबलाग्निमन्थं मूलानि चैषां सरला- युतानाम् । मूलं विदद्यादथ पाटलीशं प्रत्येकमेषां प्रवदन्ति तज्ज्ञाः । सपादप्रस्थं विधिनोद्धृतञ्च द्रोणैरपामष्टभि- रेव पक्त्वा । पादावशेषेण रसेन तेन तैलाढकाभ्यां सममेव- दुग्धम् । छानस्य मांसद्रवमेव तुल्यमेकत्र सम्यक् विपचेत् सुबुद्धिः । दद्याद्रसञ्चैव शतावरीणां तैलेन तुल्यं पुनरेव तत्र । रास्नाश्वगन्धाद्रुमदारुकाष्ठं पर्णी चतुष्का गुरुकेसराणि । सिन्धूत्थमांसीरजनीद्वयञ्च शैलेयकं चन्दनपुष्कराणि । एला सयष्टी तगराव्दपत्रं भृङ्गाष्ट- वर्गास्तु वचापलाशम् । स्थौणेयवृश्चीरकचोरकाख्यमेभिः समस्तैर्द्विपलप्रमाणैः । कर्पूरकाश्मीरमृगाण्डजानां दद्यात् सुनन्धाय वदन्ति केचित् । प्रस्वेददौर्गन्ध्यनिवा- रणार्थं चूर्णीकृतानाम् द्विपलप्रमाणम् । आलोड्य सम्य- ग्विधिवद्विपक्वं नारायणं नाम महच्च तैलम् । सर्वैः प्रकारैर्विधिवत् प्रयोज्यमश्वस्य पुंसां पवनार्दितानाम् । ये पङ्गवः पीठविसर्पर्णाश्च एकाङ्गहीनार्द्दितवेपमानाः । वाधिर्यशुक्रक्षयपीड़िताश्च मन्याहनुस्तम्भशिरोगदार्त्ताः । मुक्ता नरास्ते बलवीर्य्ययुक्ताः संसेव्य तैलं सहसा भवन्ति । वन्ध्या च नारी लभते च पुत्रं वीरोपमं सर्वगुणोपपन्नम् । शाखाश्रिते कोष्ठगते च वाते वृद्धौ विधेयं पवनार्दिता- नाम् । जिह्वानिले दन्तगते च शूले औन्मादकौब्जज्वर कर्षितानाम् । प्राप्नोति लक्ष्मीं प्रमदाप्रियत्त्वं जीवेच्चिरं चापि भवेद्युवेव । देवासुरे युद्धवरे समीक्ष्य स्नाव्यस्थि मम्नानसुरैः सुरांश्च । नारायणेनापि सुवृंहणार्थं स्वनामतैलं विहितन्तु तेषाम्” । नारायणक्षेत्र न० ६ त० । नारायणस्वामिके गङ्गातट- क्षेत्रभेदे “प्रवाहमवधिं कृत्वा यावद्धस्तचतुष्टयम् । तत्र नारायणः स्वामी नान्यः स्वामी कथञ्चन” ब्रह्मपु० । अत्र च वर्ज्यमुक्तं वृहद्धर्म पु० ४५ अ० । “अत्र किञ्चिन्न दद्याच्च साक्षात्पात्राय पुण्यवान् । अत्र प्रतिग्रहे राजन्! विक्रीता जाह्नवो भवेत् । विक्रीता- याञ्च जाह्नव्यां विक्रीतः स्याज्जनार्द्दनः । जनार्दने च विक्रीते विक्रीतं भुवनत्रयम् । कोऽपि न त्राणकर्त्तास्य निःस्वम्बन्धप्रसङ्गतः” । तत्र कर्त्तव्यानि यथा “दीक्षाञ्च देवपूजाद्ध जपं गङ्गातटे चरेत् । शुष्कवासः पिधायात्र सावित्रीजपमाचरेत् । श्राद्धञ्च तर्पणञ्चैव परोपकारकर्म

पृष्ठ ४०४७

च । परोद्देशञ्च मनसा त्यक्तद्रव्यस्य दापनम् । स्तवपाठञ्च मौनञ्च नीचालापविवर्ज्जनम् । केवलं वारिपानञ्च कर्त्तव्यं ब्रह्मभावतः । एतानि किल कर्माणि क्षेत्रे नारायणे चरेत्” । नारायणतीर्थ न० तीर्थभेदे शिवपु० । नारायणप्रिय पु० ६ त० । १ शिवे २ पीतचन्दने नैघण्टुप्रका० । नारायणबलि पु० नारायणमुद्दिश्य देयो बलिः । दुर्मरण- मृतानामौर्द्धदेहिकक्रियासम्प्रदानतायोग्यत्वार्थं नारा- यणादिपञ्चदेवतोद्देशेन देये बलिभेदे तस्य निमि- त्तञ्च आत्मधातिन्शब्दे ६६० पृ० उक्तं तद्विधानं निर्णय सिन्धावुक्तं यथा “नारायणवलिस्तु हेमाद्र्याद्यनुसारेणोच्यते तत्रादौ क्रियानिबन्धे गारुड़े तर्पणमुक्तम् “कार्य्यं पुरुषसूक्तेन मन्त्रैर्वा वैष्णवैरपि । दक्षिणाभिमुखो भूत्वा प्रेतं विष्णु- मिति स्मरन् । अनादिनिधनो देवः शङ्खचक्रगदाधरः । अक्षय्यः पुण्डरीकाक्षः प्रेतमोक्षप्रदो भवेति” । शुक्लैका- दश्यां देशकालौ संकीर्त्यामुकगोत्रस्यामुकस्य दुर्मरणा- त्मघातजदोषनाशार्थम् और्ध्वदेहिकसम्प्रदानत्वयोग्यता- सिध्यर्थं नारायणवलिं करिष्ये इति सङ्कल्प्य ब्रह्माणं विष्णुं शिवं यमं प्रेतञ्च पञ्चकुम्भेषु स्थापयेत् “विष्णुः स्वर्णमयः कार्यो रुद्रस्ताम्रमयस्तथा । ब्रह्मा रौप्यमयस्तत्र यमो लोहमयो भवेत् । प्रेतोदर्भमयः कार्य्य इति देवप्रकल्पनेति” गारुड़ोक्तामु सर्वासु हैमीषु बा प्रतिमासु षोडशोपचारैः पुरुषसूक्तेनाभ्यर्च्याग्निं प्रतिष्ठाप्य चरुं पुरुषसूक्तेन प्रत्यृचं नारायणायेदमिति हुत्वा देवाना- मग्रे दक्षिणाग्रदर्भेषु विष्णुरूपं प्रेतं स्मरन् नामगो- त्राभ्यां मधुघृततिलयुतान् दश पिण्डान् यज्ञोपवी- त्येवामुकगोत्रामुकशर्मन्! प्रेत । विष्णुरूपाय ते पिण्ड उपतिष्ठताभिति दत्त्वा पुरुषसूक्तेनाभिमन्त्र्य तेनैव शङ्खोदकेनाभिषिच्याभ्यर्च्यामुकशर्माणममुकगोत्रं विष्णु- रूपं प्रेतं तर्पयामीति पुरुषसूक्तेन प्रत्यृचं तर्पयित्वा एवमामान्नं ब्रह्मादिपञ्चभ्यो दद्यात् मन्त्रस्तु “ब्रह्मविष्णु- महाद्वेवा यमश्चैव सकिङ्करः । वलिं गृहीत्वा कुर्वन्तु प्रेतस्य च शुभां गतिम्” । मिताक्षरायान्तु होमवल्यादि नोक्तम् । ततः प्रतिदैवतं त्रिविधं फलं शर्करामधुगुडघृतानि च निवेद्य पिण्डानभ्यर्च्य नद्यां क्षित्वा रात्रौ नव सप्त पञ्च वा विप्रान्तिमन्त्र्योपोषितो जागरं कृत्वा श्वोभूते पुनर्विष्णुं ब्रह्माणं रुद्रं यमं संपूज्यैकोद्दिष्टविधिना श्राद्धपञ्चकं

करिष्ये इत्युक्त्वा विष्णुयमब्रह्मरुद्रप्रेतान् स्मरन् विप्रानुपवेश्य प्रेतस्थाने चैकं विष्णुं स्मरन् पाद्यावा- हनार्घ्ययुतं तृप्तिप्रश्रान्तं कृत्वोल्लेखनादि कृत्वान्नशेषेण विष्णवे ब्रह्मणे शिबाय यमाय सपरिवाराय चतुरः पिण्डान् दत्त्वा प्रेतनामगोत्रे स्मृत्वा विष्णुनाम्ना पञ्चमं दत्त्वाभ्यर्च्याचान्तेभ्यो दक्षिणां दत्त्वैकं प्रेतं स्मृत्वा विशे- षतः सन्तोष्य विप्रैः प्रेतायेदं तिलोदकमुपतिष्ठतामिति सतिलमुदकं दापयित्वा भुञ्जीतेति । अत्र विशेषान्तरं च अनन्तभट्टकृतान्त्येष्टिपद्धतौ ज्ञेयम्” । नारायणसरस् न० ६ त० । तीर्थभेदे । “तेऽपि (शवलाश्वाः) पित्रा समादिष्टाः प्रजासर्गे धृतव्रताः । नारायणसरो जग्मुर्यत्र सिद्धाः स्वपूर्वजाः” भाग० ६ । ५ । २३ नारायणाश्रम न० ६ त० । तीर्थभेदे “वाराणसी मधुपुरी पम्पा विन्दुसरस्तथा । नारायणाश्रमो नन्दा सीता- रामाश्रमादयः” भाग० ७ । १४ । २६ नारायणी स्त्री नारायणस्येयम् अण् ङीप् । नारायणस्य १ शक्तौ २ लक्ष्म्यां ३ दुर्गायाञ्च तन्निरुक्तिः “यशसा तेजसा रूपैर्नारायणसमा गुणैः । शक्तिर्नारायणस्येयं तेन नारायणी स्मृता” ब्रह्मवै० प्र० ख० ४५ अ० । “नारायणा- र्द्धाङ्गमूता तेन तुल्या च तेजसा । तथा तस्य शरीरस्था तेन नारायणी स्मृता” जन्मख० २७ अ० । नारस्य जीवसंघस्य जलस्य वा अयनी स्थानभूता । “जलायना नराधारा समुद्रशयनाऽपि वा । नारायणी समाख्याता- नरनारीप्रवर्त्तिका । वसत्यदृष्टा सर्वेषु भूतेष्वन्तर्हिता- यतः । देव्या व्याप्तमिदं सर्वं जगत् स्थाबरजङ्गमम्” देवीपु० । ४ शतावर्य्यां हेमच० । ५ मुद्गलमुनिपत्न्यां च । “सर्वस्यार्त्तिहरे देवि! नारायणि! नमोऽस्तुते” देवीमा० नारायणीय त्रि० नारायणस्येदम् “वृद्धाच्छः” पा० छ । १ नारायणसम्बन्धिनि २ तदुपाख्याने । तच्चोपाख्यानं नारदनारायणर्षिसंवादरूपं भा० शा० ३२६ अ० अध्याया- वधि “नारदस्य च संवादमृषेर्नारायणस्य च” इत्युपक्रमे “नारायणीयमाख्यानमेतत्ते कथितं तव” इत्यन्तेन ३४८ अध्यायान्तेन दर्शितम् । ३ तत्प्रतिपादकोपनिषद्भेदे च उपनिषच्छब्दे दृश्यम् । नारायणोपनिषद् स्त्री ६ त० । उपनिषद्भेदे उपनिषच्छब्दे १२२३ पृ० दृश्यम् ।

पृष्ठ ४०४८

नाराशंस पु० नरैरांशस्यते आ + शन्स--कर्मणि घञ् नराशंसाः पितरः तेषामयम् अण् । नाराशंसानां पितॄणां सोमपानसाधने १ चमसे “ते नाराशंसा आवैश्वदेवात्” कात्या० श्रौ० ९ । १२ । ८ “ते चमसा नारा- शंससंज्ञाभवन्ति” कर्कः “आप्यायितांश्चमसान् सादयन्ति ते नाराशंसा भवन्ति” आश्व० श्रौ० ५ । ६ । ३० । नारा- शंसा भवन्ति इत्यर्थः अन्वर्थसंज्ञेयं नाराशंसा नाम त्रय! पितृगणा ऊमाः और्वाः काव्याश्चेति तेषामनुसवनं यथासङ्ख्येनाप्यायितानां चमसानां देवता भवन्तीति नाराशंसाश्चमसा भवन्ति” नारायण० । २ तद्देवतासु पितृषु “अथ यदि नाराशंसेषु सन्नः किञ्चिदापद्यते पितृभ्यः नाराशंसेभ्यः इति जुहुयात् पितरोहि तर्हि नारा- शंसाः” शत० ब्रा० १२ । ६ । ३३ । ३ पित्र्यचमसस्थसोमे च “मनो न्वा हुवामहे नाराशंसेन सोमेन” ऋ० १० । ५७ । ३ “नाराशंसेन चमसगतेन सोमेन । नरैः शस्यन्ते इति नराशंसाः पितरः तेषां चमसानां कम्पनमेव होमः । तथाविधेन सोमेन” भा० । ४ मन्त्रभेदे “येन नराः प्रश- स्यन्ते स नारांशसोमन्त्रः” निरु० ९ । ९ स च रुद्रदै- वत्यः यथाह “वाकोवाक्यं पुराणञ्च नाराशंसांश्च गाथिकाः” याज्ञ० व्याख्याने “नाराशंसान् रुद्रदैवत्या- मन्त्रान्” मिता० । नारिकेल पु० नल--इण् नालिः केन वायुना जलेन वा इलति चलति इल--क कर्म० रलयोरैक्यम् । स्वनाम- ख्यातेऽवृक्षे अमरः । नालिकेरोऽपि तत्रार्थे शब्दरत्ना० । “नारिकेलफलं शीतं दुर्जरं वस्तिशोधनम् । विष्टम्भि वृंहणं बल्यं वातपित्तास्रदाहनुत् । विशेषतः कोमल नारिकेलं निहन्ति पित्तज्वरमूत्रदोषान् । तदेव जीर्णं गुरु- पित्तकारि विदाहि विष्टम्भि मतं भिषग्भिः” नवस्य जलगुणाः । “तस्याम्भः शीतलं हृद्यं दीपनं शुक्रलंलघु । पिपासा पित्तजित् स्वादु वस्तिशुद्धिकरं परम्” । तस्य मस्तिष्कगुणाः “नारिकेलस्य तालस्य खार्जूरस्य शिरांसि तु । कषायस्निग्धमधुरवृंहणानि गुरूणि च” भावप्र० “वालस्य नारिकेलस्य जलं प्रायो विरेचनम्” इति राजवल्लभः । कांस्यपात्रे तत् जलं मद्यतुल्यं यथाह “नारिकेलोदकं कांस्ये ताम्रपात्रे स्थितं मधु । गव्यञ्च ताम्रपात्रस्थं मद्यतुल्यं घृतं विना” इति कर्मलोचनम् । तस्येदमण् । २ तदीये त्रि० “नारिकेलासवं तत्र शात्रवं व यशः पपुः” रघुः । अष्टम्यां तद्भक्षणनिषेधः “नारिकेले च मूर्खता” ति० त० तिथिभेदेऽभक्ष्योक्तौ “कोजागररात्रौ तदुदकपानं कार्यं यथाह “नारिकेलोदकं पीत्वा कोजा- बर्त्तिमहीतले” ति० त० कोजागरशब्दे दृश्यम् ।

नारिकेलक्षीरी स्त्री क्षीरिकाभेदे “नारिकेलं तनूकृत्य च्छिन्नं पयसि गोः क्षिपेत् । सितागव्याज्यसंयुक्तं तत् पचेन्मृदुनाग्निना । नारिकेलोद्भवा क्षीरी स्निग्धा शीतातिपुष्टिदा । गुर्वी सुमधुरा वृष्या रक्तपित्तानिला- पहा” भावप्र० । नारी स्त्री नरजातिः स्त्री नृ + नर + वा जातौ ङीष् नि० । १ नरजातिस्त्रियां तद्भेदा रतिमञ्जर्य्यामुक्ता यथा “पद्मिनी चित्रिणी चैव शङ्खिनी हस्तिनी तथा । चतस्रो जातयो नार्य्या रतौ ज्ञेया विशेषतः” अन्यथाऽपि त्रिधा “योषि- तस्त्रिविधा ब्रह्मन् गृहिणां मूढ़चेतसाम् । साध्वी भोग्या च कुलटा ताः सर्वाः स्वार्थतत्पराः । परलोकभयात् साध्वी तथेह यशसेऽर्थतः । कामस्नेहाच्च कुरुते भर्त्तुः सेवाञ्च सन्ततम् । भोग्या भोगार्थिनी शश्वत् कामस्नेहेऽथ केवलम् । कुरुते पतिसेवाञ्च न च भोगा दृते क्षणम् । वस्त्रालङ्कारसम्भोगं सुस्निग्धाहारमुत्त मम् । यावत् प्राप्नोति सा भोग्या तावच्च वशगा प्रिया । कुलाङ्गारसमा नारी कुलटा कुलनाशिनी । कपटात् कुरुते सेवां स्वामिनो न च भक्तितः । सदा पुंयोगमा शंसुर्मनसा मदनातुरा । आहारादधिकं जारं प्रार्थयन्ती नवं नवम् । जारार्थे स्वपतिं तात! हन्तुमिच्छति पुंश्चली । तस्यां यो विश्वमेन्मूढ़ो जीवनं तस्य निष्फलम् । कथिता योषितः सर्वा उत्तमाधममध्यमाः । स्वात्मारामा विजानन्ति मनसा ता न पण्डिताः” ब्रह्मवै० ब्रह्म० ख० २३ अ० । गुरुत्रयपादके छन्दोभेदे “मो नारी” वृ० र० नारीकवच पु० सूर्यवंश्ये अश्मकस्य पुत्रे मूलकापर- पर्य्याये नृपभेदे “अश्मकान्मूलको जज्ञे यः स्त्रीभिः परिरक्षितः । नारीकवच इत्युक्तो निक्षत्रे मूलकोऽ- भवत्” भाग० ९ । ९ । ३२ “स्त्रीभिः संवेष्ट्य परशुरामतः परिरक्षितः । अतो नारीकवच इत्युक्तः निःक्षत्रे सति क्षत्रवंशस्य मूलमभवत् अतो मूलक इति चोक्तः” श्रीधरः । नारीकेल पु० नारिकेल + पृषो० । नारिकेलशब्दार्थे शब्दरत्ना गौरा० ङीष् । नारीकेलीत्यप्यत्र स्त्री शब्दरत्ना० । नारीच न० नाडीच + पृषो० । (नालिता) शाकभेदे राजवल्ल नारीतरङ्गक पु० नारीं तरङ्गयति तरङ्ग + कृतौ णिण्वुल् । नाडीचित्तचञ्चलकारके जारे षिड्गे शब्दमा०

पृष्ठ ४०४९

नारीतीर्थ न० तीर्थभेदे भा० आ० २२६ । २७ अ० तदाविर्भ वकथा दृश्या “त्रीणि पुण्यानि तीर्थानि ततः प्रभृति चैव ह । नारीतीर्थानि नाम्नेह ख्यातिं यास्यन्ति सर्वतः । पुण्यानि च भविष्यन्ति पावनानि मनीषिणाम्” यत्र घर्गाप्रमृतिपञ्चाप्सरसः विप्रशापेन ग्राहतां प्राप्ता अर्जुनेन मोचिताः अतस्तत्तीर्थनारीतीर्थ- त्वेन ख्यातम् । नारीदूषण न० ३ त० । “पानं दुर्जनसंसर्गः पत्या च विरहोऽटनम् । स्वप्नोऽन्यगृहवासश्च नारीणां दूषणानि षट्” मनूक्ते स्त्रीणां दोषभेदे । पानं सुरापानम् । नारीमुख पु० नाडी मुखं प्रधानं यत्र । वृ० मं० १४ अ० कूर्म- विभागे नैरृत्यामुक्ते देशभेदे “वडवामुखारवाम्बष्ठ कपिलनारीमुखानर्त्ताः” । नारीष्ट त्रि० ६ त० । १ नारीप्रिये २ मल्लिकायां स्त्री राजनि० । नारीष्ठ त्रि० नार्य्यां तदानुकूल्ये तिष्ठति स्था--क षत्वम् । गन्धर्वभेदे “गन्धर्वाभ्यां नारीष्ठाभ्यां महाहाहाहूहूभ्यां स्वाहा” सां० श्रौ० ४ । १० । ७ नारेय पु० सत्राजित्पुत्रभङ्गकारस्य पुत्रभेदे “सभाक्षो भङ्ग- कारात्तु नारेयश्च नरोत्तमौ । जज्ञाते गुणसस्पन्नौ” हरिवं० ३९ अ० । नार्य्य पु० नृ--ण्यत् नरहिते नर्य्यं तस्येदं अण् वा । नरहितसम्बन्धिनि यज्ञे निघण्टुः “नार्य्यस्य दक्षिणा” ऋ० ८ । ४ । २९ । नार्य्यङ्ग पु० नार्य्यं नरहितसम्बन्धिनं गच्छति गम--ड मुम् च । नारङ्गे जम्बीरभेदे हेमच० । नार्य्यतिक्त पु० नित्यकर्म० । किराततिक्ते नैघण्टुप्रकाशिका तस्य नरहितत्वात् तिक्तत्वाच्च तथात्वम् । नाल स्त्री न० नल--बन्धे ज्वला० ण । १ काण्डे २ पद्मादिदण्डे हेमच० “नालामृणालाग्रभुजो भजामः” नैष० “कश्चित् कराभ्यामुपगूढनालम्” रघुः “तयोरुपर्य्यायतनाल- दण्डः” कुमा० । नल--घञ् । ३ जलनिर्गमे जलादेः प्रवाहे पु० “यथा तोयार्थिनस्तोयं यन्त्रनालादिभिः शनैः” मार्कण्डेयपु० । नालम्बी स्त्री शिवस्य वीणायाम् हेमच० । नालवंश पु० नालं वंश इव । नले तृणभेदे राजनि० । नालि(ली) स्त्री नल--णिच् इन् वा ङीप् । १ नाड्यां दण्डे २ सिरायां ३ पद्मादिदण्डे ४ शाकभेदे च द्विरूपकोषः । नालिक पु० नलमेव नालमस्त्यस्य ठन् । १ पद्मे शब्दरत्ना० । २ महिषे पुंस्त्री० त्रिका० नाला + स्वार्थे क । नालिका नालायां स्त्री नालिताशाके शब्दच० । चर्मकषायां स्त्री जटाध० । हस्तिकर्णवेधनिकायां स्त्री हारा० । “गजाः

सकृत्करतल लोलनालिका” माघः । श्वेतकलम्ब्यां कल्प- तरुः “कुसुम्भं नालिकाशाकमिति” ति० त० पाठान्तरम् । नालिकेर पु० नल--बा० इण् केन वायुना ईर्य्यते ईर--घञ् कर्म० । नारिकेले तच्छब्दे दृश्यम् । तस्य खण्डपाकवि- धिगुणादि वैद्यके उक्तं यथा “कुड़वं नालिकेरस्य सूक्ष्मं दृषदि पेषितम् । शुद्धखण्डस्य कुड़वं गव्यक्षीरे चतुर्गुणे । आलोड्य नालिकेरस्य जले मृद्वग्निना पचेत् । धान्यकं पिप्पलीं शुण्ठीं चातुर्जातं सुचूर्णितम् । शाण प्रमाणं प्रत्येकं शीतीभूते क्षिप्रेद्बुधः । नालिकेरस्य खण्डोऽयं पुंस्त्वनिद्राबलप्रदः । अम्लपित्तं क्षयं कासं शूलं च परिणामजम् । नाशयेद्रक्तपित्तञ्च शुष्कं दावानलो यथा” । अत्र घृतपलेन कुष्माण्डवन्नालिकेरस्य भर्जनं विधेयमिति सम्प्रदायः । वृ० सं० १४ अ० कूर्मविभागे आग्नेय्यामुक्ते २ देशभेदे “वृषनालिकेरचर्मद्वीपेत्यादि” तद्वाक्यम् । पृषो० रस्य लः । नालिकेलोऽप्यत्र । नालिता स्त्री नल--णिच्--क्त । नारीचशब्दोक्तगुणके पट्ट- शाके स्वनासख्याते शाकभेदे शब्दर० । नाली स्त्री नालि + वा ङीप् । १ शाककडम्बे (डाँटा) ख्याते पदार्थे मेदि० । “नालेन रहिता नाली सुस्विन्ना मुष्टि- पीडिता । घृते तप्ते परिक्षिप्ता चिञ्चिणीपत्रसंयुता । नाली सरा लघुः शीता पित्तनुत् कफवातला । मुक्त शोककरी ज्ञेया लिप्ता शीथघ्निका मता” शब्दार्थचि० । २ हस्तिकर्णवेधन्याम् ३ दण्डात्मककाले घट्याम् त्रिका० । ४ पद्मे शब्दर० ५ पद्मदण्डे ६ प्रणाल्याम् ७ वाद्यविशेषे शब्दार्थचि० । नालीक पु० नाल्या कायति कै--क । मुखमात्रे लौहसंयुक्ते अन्तश्छिद्रे १ शरभेदे २ शल्याङ्गे ३ पद्मसमूहे च न० मेदि० ४ शल्ये विश्वः “कर्णिनालीकनाराचानुत्सृजन्तो महारथाः” भा० व० ६१ अ० ५ नारिकेलकमण्डलौ “तल्पे न शयीत नग्नो नालीकं विभृयाद्व्रती” स्मृतिः “कामु- कानिव नालीकांस्त्रिणताः सहसाऽमुचन्” माघः । ततः पुष्करा० देशे इनि । नालीकिनी तत्समूहे स्त्री । नालीघटी स्त्री नाद्ध्या दण्डकालस्य बोधनार्था घटी डस्य लः । घटीवादनवाद्यभेदे स्त्री शब्दार्थचि० । नालीप पु० कदम्बके नैघण्टु प्रकाशिका । नालीव्रण पु० न० नाडी तत्र व्रणः + डस्य लः । नाडीव्रणशब्दार्थे नाल्य त्रि० नलस्यादूरदेशादि सङ्काशा० ण्य । नलस्यादूरदेशादौ

पृष्ठ ४०५०

नावयज्ञिक पु० नवयज्ञस्य तत्प्रतिपादकग्रन्थस्य व्याख्यानो ग्रन्थः ठञ् । नवयज्ञप्रतिपादकग्रन्थव्याख्याने १ ग्रन्थे नवयज्ञो वर्त्ततेऽस्मिन् काले तम इति वा ठञ् । २ नवयज्ञविधानयोग्ये काले च । नाविक पु० नाबा तरति “नौद्व्यचष्ठन्” पा० ठन् । १ नावा तारिणि । नौरस्त्यस्य बाह्यतया व्रीह्या० पक्षे ठन् । नौपृष्ठस्थदण्डचालनेन नौकाचालके ३ कर्णधारे “महावातसमुद्भूतामपरीक्षितनाविकाम् । अन्यनौप्र- तिबद्धां वानोपेयान्नावमातुराम्” काम० नी० “नाविक- पुरुषे न विश्वासः” । “अख्यातिरिति ते कृष्ण! मग्ना- नौर्नाविके त्वयि” इति च उद्भटः । नाविन् त्रि० नौरस्त्यस्य व्रीह्या० पक्षे इनि । नाविके स्वामी । नावोपजीवन पु० नावा उपजीवनमस्य आर्षे अलुक्स० । १ नौचालनोपजीविजातिभेदे “निषादो मद्गुरं सूते दासं नावोपजीवनम्” भा० आनु० ४८ अ० सङ्करजात्युक्तौ । नाव्य त्रि० नावा तार्य्यं यत् “वान्तोयि प्रत्यये” पा० आवादेशः । १ नौकयातार्य्ये देशे २ नौतार्य्यनद्यादौ च “नाव्याः सुप्र- तराः नदीः” रघुः । नवस्य भावः ष्यञ् । ३ नूतनत्वे न० नाव्युदक न० नावि स्थितमुदकं नावि अग्निहोत्रसमाप्तिं यावदुदकम् । १ नौकास्थिते जले अग्निहोत्रार्थमग्निप्रणने कृते जलमात्रे च “तयोर्जलयोराहिताग्निना पाननिषेधः कात्या० श्रौ० ४ । १० । १५ उक्तो यथा “अनृतातिथ्यप- नोदपूतिदार्वाधानर्बीषपक्वनाव्युदकानि वर्जयेत्” सू० नाव्युदकम् नौशब्देन “नौर्ह वा एषा स्वर्ग्या यदग्नि- होत्रमिति” श्रुतेरग्निहीत्रमुच्यते तेन अग्निहोत्रार्थमुद्ध- रणे कृते तत्समाप्तिं यावत् उदकपानं न कुर्य्यादित्यर्थः । अथ वा नावि नौकायां यदुदकम् तस्य पानं न कुर्य्या- दिति मानवे “या अन्तर्नाव्यापः स्युर्न तासामाचामेन्न क्लिन्नं दार्वादध्यादिति” । यजमान आधानानन्तरमेतानि यावज्जीवं वर्जयेत्” कर्क० । नाश पु० नश--भावे घञ् । १ ध्वंसे निधने २ अदर्शने ३ पलायने ४ अनुपलम्भे च मेदि० । ध्वं सश्च जन्याभावः इति नैया- यिकाः अतीतावस्थेति सांख्याः “नाशः कारणलयः” सा० सू० “लीङ् श्लेषणे इत्यनुशासनात् लयः सूक्ष्मतया कारणेष्वविभागः सएवातीतावस्थाख्यो नाश इत्युच्यते” प्र० व० भा० । आत्यन्तिकनाशश्च कारणेन सह नाशः इति भेदः “विभेदजनकेऽज्ञाने नाशमात्यन्तिकं गते” संक्षेप० “अधिष्ठानावशेषो हि नाशः कल्पितवस्तुनः” वेदा० प० “स्मृतिभ्रंशात् बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात् प्रणश्यति” गीता ।

नाशन त्रि० नाशयति नश--णिच् ल्यु । नाशके “त्रिविर्ध नरकस्येदं द्वारं नाशनमात्मनः” गीता । ण्वुल् नाशको ऽप्यत्र “ये परस्वापहर्त्तारः परस्वानाञ्च नाशकाः” भा० अनु० २३ अ० । नाष्टिक त्रि० नष्टं द्रव्यं स्वामित्वेनार्हति वा० ठञ् । १ नष्ट- द्रव्यार्हे तत्स्वामिनि । “अथ मूलनाहार्य्यं प्रकाश क्रयशोघितः । अदण्ड्यो मुच्यते राज्ञा नाष्टिको लभते धनम्” इति मनुः “यदि स्वं नैव कुरुते ज्ञातिभिर्ना- ष्टिको धनम् । प्रसङ्गविनिवृत्त्यर्थं चोरवद्दण्डमर्हति” वी० मि० व्यासः । प्रसङ्गः चोरत्वसंशयः । नाष्ट्र त्रि० नश + णिच्--ष्ट्रन् । नाशके स्त्रियां टाप् गौरादि गणे मातामहीशब्दस्यग्रहणात् षितां ङीष् अनित्य इति षित्त्वेऽपि स्त्रियां न ङीष् । “सूर्य्यो मा दिवाभ्यो नाष्ट्राभ्यः पातु” ताण्ड्य० ब्रा० १ । ४ । २ “विश्वाभ्यो मा नाष्ट्राभ्यःषाहि” यजु० ३० । १२ नासत्य पु० द्वि० व० । नास्ति असत्यं यस्य नभ्राडित्यादिना पा० नञः प्रकृतिभावः । अश्विनीकुमारयोः अमरः । “नासत्याभ्यां वयति वपुः” यजु० १९ । ८३ अश्विनीकुमारौ च द्वौ नासत्यदस्रनामानौ यथाह “देवौ तस्यामजायेता- मश्विनौ भिषजां वरौ । नासत्यश्चैव दस्रश्च स्मृतौ द्वाव- श्विनाविति” हरिवं० ९ अ० । तेनास्य प्रत्येकाभिप्रायत्वे- एकवचनान्ततापि हरिवंशे तथाप्रयोगात् । निरुक्तकारस्तु ६ । १३ “ताँ अध्वर उशतो यक्ष्यग्ने श्रुष्टी ८ भगं नासत्या पुरन्धिम्” इमामृचमधिकृत्य नासत्यशब्दस्य निरुक्तिभेदा नाह । सत्यावेव नासत्यावित्यौर्णवाभः । सत्यस्य २ प्रणे- तारावित्याग्रायणः, नासिकाप्रभवौ वभूवतुरिति वा” । तयोर्नासाभवत्वं च अरुणात्मजशब्दे ३५९ पृ० तृश्यम् । नासमौजस् पु० भजमानवंश्यस्य कम्ब्वलवर्हिषः पुत्रभेदे “असमौजाः सुतस्तस्य नासमौजाश्च ताबुभौ” हरिवं० ३९ अ० तत्पुत्रोक्तौ । नासा स्त्री नास--शब्दे भावे अ । १ शब्दे बा० करणे अ । २ नासिकायां ३ गन्धग्राहकेन्द्रियभेदे च । द्वारोपस्थित काष्ठे (झनकाठ) (कपालि) ख्याते ४ पदार्थे अमरः ५ वासकवृक्षे राजनि० तत्पुष्पस्य नासाकृतित्वात्तस्य तथात्वम् । नासायाः शुभाशुभलक्षणं गारुडे उक्तं यथा “शुकनासः सुखी स्याच्च शुकनासेऽतिजीवनम् । छिन्नाग्ररूपनासः स्यादगम्यागमने रतः । दीर्घनासे च सौमाग्यं चौर आकुञ्चितेन्द्रियः । स्त्रीमृत्युश्चिपिटनास

पृष्ठ ४०५१

ऋजुर्भाग्यवतां भवेत् । अल्पच्छिद्रा सुपुटा च अवक्रा च नृपेश्वरे । क्रूरे दक्षिणवक्रा स्याद्धनिनां च क्षुतं सकृत्” इति गरुडपु० । नासागतरोग पु० सुश्रुतोक्ते नासागतव्याधिभेदे यथा “अथातो नासागतरोगविज्ञानीयमध्यायं व्याख्यास्यामः । अषीनसः १ पूतिनस्यं २ नासापाक ३ स्तथैव च । तथाशोणितपित्त ४ ञ्च पूयशोणित ५ मेव च । क्षवथु ६ र्भ्रंशथु ७र्दीप्तो ८ नासानाहः ९ परिस्रवः १० । नासाशोषेण ११ सहिता दशैकश्चेरिता गदाः । चत्वार्य्यर्शांसि चत्वारः शोफाः सप्तार्बुदानि च । प्रतिश्यायाश्च ये पञ्च वक्ष्यन्ते सचिकित्सिताः । एकत्रिंशन्मितास्ते तु नासा- रोगाः प्रकीर्त्तिताः । आनह्यते यस्य विधूप्यते च पापच्यते क्लिद्यति चापि नासा । न वेत्ति यो गन्ध- रसांश्च जन्तुर्जुष्टं व्यवस्येत्तमपीनसेन १ । तञ्चानिलश्ले- ष्मभवं विकारं ब्रूयात्प्रतिश्यायसमानलिङ्गम् । दोषै- र्विदग्धैर्गलतालुमूले संबाहितो यस्य समीरणस्तु । निरेति पूतिर्मुखनासिकाभ्यान्तं पूतिनस्यं २ प्रवदन्ति रोगम् । घ्राणश्रितं पित्तमरूंषि कुर्य्याद्यस्मिन्विकारे बलवांश्च पाकः । तं नासिकापाक ३ मिति व्यवस्येद्विक्लेद- कोथावपि यत्र दृष्टौ । चतुर्विधं द्विप्रभवं द्विमार्गं वक्ष्यामि भूयः खलु रक्तपित्तम् ४ । दौषैर्विदग्धैरथ वापि जन्तोर्ललाटदेशेऽभिहतस्य तैस्तु । नासा स्रवेत् पूयमसृ- ग्विमिश्रं तं पूयरक्तं ५ प्रवदन्ति रोगम् । घ्राणाश्रिते मर्मणि सम्प्रदुष्टे यस्यानिलो नासिकया निरेति । कफानुयातो बहुशः सशब्दस्तं रोगमाहुः क्षवथुं ६ विधिज्ञाः । तीक्ष्णोपयोगादतिजिघ्रतो वा भावान् कटूनर्कनिरोक्षणाद्वा । सूत्रादिभिर्वा तरुणास्थिमर्मण्यु- द्घाटिते यः क्षवथुर्निरेति । प्रभ्रश्यते नासिकयैव यश्च सान्द्रो विदग्धो लवणः कफस्तु । प्राक्सञ्चितो मूर्घ्निच पित्ततप्तं तं भ्रंशथुं ७ व्याधिमुदाहरन्ति । घ्राणे भृशं दाहसमन्विते तु विनिःसरेद्धूम इवेह वायुः । नासा प्रदीप्तेव च यस्य जन्तोर्व्याधिन्तु तं दीप्त ८ मुदाहरन्ति । कफावृतो वायुरुदानसंज्ञो यदा स्वमार्गे विगुणः स्थितः स्यात् । घ्राणं वृणोतीव तदा स रोगो नासाप्रतीनाह ९ इति प्रदिष्टः । अजस्नमच्छं सलिलप्रकाशं यस्याविवर्णं स्रवतीह १० नासा । रात्रौ विशेषेन हि तं नासापरि- स्रावमिति व्यवस्येत् । घ्राणश्रिते श्लेष्मणि मारुतेन पित्तेन गाढं परिशोषिते च । समुच्छसित्यूर्द्ध्वमधश्च

कृच्छ्राद्यस्तस्य नासापरिशोष ११ उक्तः । दोषैस्त्रिभिस्तैः पृथगेकशश्च ब्रूयात्तथार्शांसि तथैव शोफान् । शालाक्य सिद्धान्तमवेक्ष्य वापि सर्वात्मकं सप्तकमर्बुदं तु । रोगः प्रतिश्याय इह प्रदिष्टः स वक्ष्यते पञ्चविधः पुरस्तात् । शोफाश्च शोफविज्ञाने नासास्रोतोव्यवस्थिताः । निदाने- ऽर्शांसि निर्दिष्टान्येवं तानि विभावयेत्” । नासाच्छिन्नी स्त्री नासा च्छिन्ना यस्याः ङीप् । पूर्णिकाखगे त्रिका० । नासादारु न० नासार्थं दारु । द्वारोर्द्ध्वस्थे काष्ठे (झनकाठ) (कपालि) अमरः । नासालु पु० नासायै नासिकाशब्दाय अलति पर्य्याप्नोति अलउण् । कट्फलवृक्षे शब्दच० नासायां तत्फलचूर्णयोगे हि नासिकाशब्दो भवतीति तस्य तथात्वम् । नासावंश पु० नासा तन्मध्यभागोवंश इव उच्चत्वात् । नासा- पृष्ठस्थमध्यभागे । नासासंवेदन पु० नासा संविद्यतेऽनेन सम् + विद--ल्युट् । काण्डीरलतायां राजनि० । नासिकन्धम त्रि० नासिकां धमति नासिका + ध्मा--खश् मुम् ह्रस्वश्च । नासिकां शब्दायमानां कुर्वति नासिकया शब्दकारके । नासिन्धय त्रि० नासिकां तत्स्थजलं धयति नासिका + धेखश् मुम् ह्रस्वश्च । नासिकास्थजलपायके नायिकया जलपायके । नासिका स्त्री नास--शब्दे ण्वुल् । १ घ्राणेन्द्रिये २ तदाधार- गोलके नासाशब्दार्थे । अस्य शसादौ भत्वे च नसादेशः । नसः नसा नोभ्याम् नस्यमित्यादि । नासिकामल पु० ६ त० । नासास्थिते मले शिङ्घाणे (शिकनी) हारा० । नासिक्य त्रि० नासिका + चतुरर्थ्यां सङ्काशा० ण्य । १ नासिका- समीपादौ । स्वार्थे ष्यञ् । २ नासिकायाम् । भवार्थे शरीरावयवत्वात् यत् । ३ नासिकाभवे त्रि० ४ अश्विनीकुमारयोः पु० द्वि० व० हेमच० । ५ दक्षिणदेशभेदे “कर्णाटमहाटवि- चित्रकूटनासिक्यकोल्लगिरिः” वृ० सं० १४ अ० दलिणस्थदे- शोक्तौ । खार्थे क । नासिक्यक नासायां शब्दमा० । नासीर न० नासाय शब्दाय ईर्त्ते ईर--क । १ अग्रेसरसैन्ये त्रिका० २ अग्रेसरमात्रे त्रि० शब्दर० “नलस्य नासीर गते वितेनतुः” नैष० । नास्ति अव्य० अस्तीति विभक्तिप्रतिरूपमव्ययं “सह सुपा” पा० नशब्देन स० । अविद्यमानतायां सत्त्वाभावे यथा नास्तिक्षीरा “अस्ति नास्ति न जानाति” इति चाणक्य

पृष्ठ ४०५२

नास्तिक त्रि० नास्ति परकोकस्तत्साधनमदृष्टं तत्साक्षीश्वरो वा इति मतिरस्य ठन् । १ परलोकाभाववादिनि २ तत्सा- धनादृष्टाभाववादिनि ३ तत्साक्षिण इश्वरस्यासत्त्ववादिनि च चार्वाकादौ चार्वाकादिश्च चार्वाकः माध्यमिकः योगा- चारः सौत्रान्तिकः वैभाषिकः दिगम्बरश्चेत षड्विधः । “अतिमात्रोज्झितभीरनास्तिकः” माघः । नास्तिकता स्त्री नास्तिकस्य भावः तल् । मिथ्यादृष्टौ परलोकाद्यभावज्ञानस्य मिथ्यात्वात् “प्रज्ञानाशात्मकोमोह- स्तथा धर्मार्थनाशकः । तस्मान्नास्तिकता चैव दुराचारश्च जायते” भा० शा० १२३ अ० । नास्तिक्य न० नास्तिकस्य भावः ष्यञ् । नास्तिकतायाम् “नास्तिक्यं वेदनिन्दाञ्च देवतानाञ्च कुत्सनम्” मनुः । नास्तिद पु० आम्रवृक्षे शब्दच० । नास्तिवाद पु० नास्ति परलोकादिरिति वादः । नास्तिकता- याम् “नास्तिवादार्थशास्त्रं हि धर्मविद्वेषणं परम्” हरिवं० २८ अ० । नास्य न० नासायां भवत् शरीरावयवत्वात् यत् । १ बलीवर्द्द नासाबन्धनरज्ज्वाम् “छिन्ननास्ये भग्नयुगे तिर्य्यक्- प्रतिमुखागते” मनुः । नासा + चतुरर्थ्यां ण्य । २ नासा- सन्निकृष्टादौ त्रि० “मनुष्यान् स्वपुषो दृष्ट्वा नास्यघ्रासं चकार यः” हरिवं० ३१७ अ० नासासन्निकृष्टस्थग्रास- मित्यर्थः । नाह पु० नह--बन्धने भावे घञ् । १ बन्धने २ कूटे च मेदि० । नाहल पु० म्लेच्छजातिभेदे हेमच० । नाहुष(षि) पु० नहुषस्यापत्यं वा० अण् अत इञ् वा । नहुषनृपापत्ये यजातौ । “ययातिर्नाहुषः सम्राडासीत् सत्यपराक्रमः” भा० आ० ७५ अ० । नि अव्य० नी--वा० डि प्रादिः उपसर्गः । १ संधे २ अधोभावे न्यग्भावे ३ भृशे ४ आदेशे ५ नित्ये ६ कौशले ७ बन्धने ८ अन्त- र्भावे ९ समीपे १० दर्शने ११ उपरमे १२ आश्रये च गणरत्न- महोदधिः उदाहृतं च तत्रैव क्रमशस्तेष्वर्थेषु १ निकरो मणीनां २ निपतितः । ३ निगृहीतं ४ निदेशितं, ५ निविशते ६ निपुणः ७ निबन्धः ८ निपीतमुदकम् । ९ निकटः १० निदर्शनं ११ निवृत्तः १२ निलयः । १३ संशये १४ क्षेपे १५ दाने १६ मोक्षे १७ विन्यासे च मेदि० । १८ निषेधे १९ निश्चये दुर्गादासः ।

निः(नि)क्षेप पु० निर्--(नि)वा क्षिप--भावे घञ् । १ अर्पणे (गच्छितराखा) अष्टादशविवादान्तर्गते २ विवादभेदे । स च वीर० मि० विस्तरेण दर्शितो यथा “अथ निः(नि)क्षेपाख्यव्यवहारपदम् । तत्र निः(नि) क्षेपो नाम स्वद्रव्यस्य विश्वासेन पुरुषान्तरे स्थापनम् । तथा च नारदः “स्वद्रव्यं यत्र विस्रम्भान्निः(नि)- क्षिपत्यविशङ्कितः । निः(नि)क्षेपो नाम तत्प्रोक्तं व्यवहारपदं बुधैरिति” नच न्यासोपनिध्योरतिव्याप्ति- स्तयोर्लक्ष्यत्वान्निः (नि)क्षेप एव । ग्राहकस्यासमक्षं समर्पितो न्यास इत्युच्यते । अतएव वृहस्पतिः “राजचौ- रादिकभयाद्दायादानां च वञ्चनात् । स्थाप्यतेऽन्यगृहे द्रव्यं न्यासः स परिकीर्त्तितः” इति । अयमेवागणि- तद्रव्यस्थापने उपनिधिरित्युच्यते । तथा च नारदः “असङ्ख्यातमविज्ञातं समुद्रं यन्निधीयते । तज्जानीया- दुपनिधिं निः(नि)क्षेपङ्गणितं विदुरिति” । असङ्ख्यातम् अनाख्यातम् अविज्ञातम् अदर्शितम् । अतएव वृहस्पतिः “असमक्षं व्यवहितमसङ्ख्यातमदर्शितम् । मुद्रा- ङ्कितञ्च यद्द्रव्यं तदौपनिधिकं स्मृतमिति” व्यवहितं करण्डकादौ प्रक्षिप्य पिहितम् । अतएव याज्ञवल्क्यः “वासनस्थमविज्ञातं हस्तेऽन्यस्य यदर्प्यते । द्रव्यन्तदौप- निधिकं प्रतिदेयन्तथैव तदिति” वासनं द्रव्याधार करण्डकादि तत्स्थं वासनस्थम् । हस्तग्रहणमुपलक्ष- णम् । अतएव नारदः “निः(नि)क्षिप्यते परगृहे तदौप- निधिकं स्मृतमिति” । तथा चायमेतेषाम्भेदः । ग्राह- कस्य समक्षं गणयित्वा स्थापितं निः(नि)क्षेपः । गृहस्वा- मिनोऽसमक्षं गणितं वा तस्मिन्नामते एतद्दातव्यमित्यु- क्त्वाऽन्यस्य तत्पुत्रादेर्हस्ते दत्तं न्यासः । मुद्राङ्कितमस- मक्षमनणितं स्थापितमुपनिधिरिति । निः(नि)क्षेपादीनां स्थापनप्रकारमाह मनुः “कुलजे वृत्तसम्पन्ने धर्मज्ञे सत्यवादिनि । महापक्षे धनिन्यार्य्ये निः(नि)क्षेपं निः(नि)क्षिपेद्बुधः” इति । महापक्षे बहुतरबन्धुयुक्ते । निः(नि)क्षेपग्रहणमुपलक्षणम् । वृहस्पतिः “स्थानं गृहञ्च तद्वर्णं विधानञ्च गुणन्तथा । सत्यं शौचं वन्धुजनं परीक्ष्य स्थापयेन्निधिमिति” निधिरुपनिधिः । एतदप्यु- पलक्षणम् । निः(नि)क्षेपादीनां रक्षणं कथं कर्तव्यं ग्रा- हकेणेत्याह वृहस्पतिः “ससाक्षिकं रहोदत्तं द्विबिधं समुदाहृतम् । पुत्रवत्परिपाल्यं तद्विनश्यत्यनवेक्षणे” इति । पालयितुः फलभपालयितुर्दोषञ्चाह “ददतो यद्भवेत् पुण्यं हेमकूप्याम्बरादिकम् । तत् स्यात्फलमतो न्यासो यथैव शरणागतः । भर्तृद्रोहं यथा नार्याः पुंसः पुत्रसुहृद्बधे । दोषो भवेत्तथा न्यासे भक्षितोपेक्षिते नृणाम् । न्यास-

पृष्ठ ४०५३

द्रव्य” न गृह्णीयात्तन्नाशस्त्वयशस्करः । गृहीतं पालयेद्यत्नात् सकृद्याचितमर्पयेदिति” न्यासग्रहणमुपलक्ष- णम् । तेन फलरक्षणादिकं निः(नि)क्षेपादित्रयसाधार- णमिति मन्तव्यम् । दैवराजोपघाते ग्राहकस्य न दोष इत्याह वृहस्पतिः “दैवराजोपघातेन यदि तन्नाशमाप्नु- यात् । ग्रहीतृद्रव्यसहितं न तद्दोषोऽत्र विद्यत” इति । ग्रहीतुरिति शेषः उपेक्षादिद्रव्यदोषाभावादिति मावः । ग्रहीतृद्रव्यसहितमित्युपेक्षाभावनिश्चयायोक्तम् । तेन कथञ्चिन्निः(नि)क्षिप्तमात्रस्य विनाशे प्रमाणान्तरादुपेक्षाभावे निश्चिते ग्रहीतुर्दोषो न विद्यते इति मन्तव्यम् । दैवराजग्रहणमसमाधेयनिमित्तोपलक्षणार्थम् । अतएव कात्यायनः “राजदैविकचौरैर्वा निः(नि)क्षिप्तं यत्र नाशितम् । ग्रहीतुः सह भाण्डेन दातुर्नष्टन्तदुच्यते” इति । भाण्डेन अर्थेन । नारदोऽपि “ग्रहीतुः सह योऽर्थेन नष्ट एव स दायिनः । दैवराजकृते तद्वन्न चेत्तज्जिह्मकारितमिति” तद्वदितिपदेनैकमुपमेयमन्य- दुपमानमित्यवगम्यते । तेनैवं योजना ग्रहीतुरर्थेन सह यो नष्टः स दायिन एव एवन्दैवराजकृते यो नष्टः सोऽपि दायिन एव नष्ट इति दैवग्रहणन्तस्करोपलक्षणम् । अतएव याज्ञवल्क्यः “न दाप्योपहतन्तन्तु राजदैविकत- स्करैरिति” दैविकपदस्यार्थो विवृतो मनुना “चौरैर्हृ- तञ्जलेनोढमग्निना दग्धमेव वा । न दद्याद्यदि तस्मात्स्वं न संहरति किश्चनेति” । यदि तस्मान्निः(नि)क्षेपादल्प- मपि धनन्न संहरति न गृह्णाति तर्हि न दद्यादित्यर्थः । तथा च स एव “समुद्रे नाप्नुयात्किञ्चिद्यदि तस्मान्न संहरेदिति” क्वचित् केनचिद्धेतुना नष्टमपि ग्रहीता भूल्यद्वारेण न दाप्य इत्याह कात्यायनः “ज्ञात्वा द्रव्यवियोगन्तु दाता यत्र विनिः(नि)क्षिपेत् । सर्वोपाय- विनाशेऽपि ग्रहीता नैव दाप्यते” इति । निः(नि)- क्षेपग्रहीतारं प्रत्याह कात्यायनः । “निः(नि)क्षिप्तं यस्य यत्किञ्चित् तत्प्रयत्नेन पालयेत् । दैवराजकृतादन्यो विनाशस्तस्य कीर्त्त्यते” इति । यस्य पार्श्वे यत् स्था- पितन्तत्तेनावहितेन रक्षणीयम् । यतो दैवराजकृता- दन्यो विनाशस्तस्य ग्राहकस्य दोपेण कृतत्वेन कीर्त्त्यते इत्यर्थः । न केवलन्दुष्कीर्त्तिरेव तस्य किन्तु विनाशे जाते वस्तुगत्या दोषो वह्वर्थहानिश्चेत्याह स एव “यस्य दोषेण यत्कञ्चिद्विनश्येत ह्रियेत वा । तद्द्रव्यं तोदयन्दाप्यो दैवराजकृताद्विनेति” । दोषः उपेक्षादि-

लक्षणः । वृहस्पतिरपि “भेदेनोपेक्षया न्यासं ग्रहीता यदि नाशयेत् । याच्यमानो न दद्याद्वा दाप्यन्तत्सोद- यम्भवेदिति” कात्यायनोऽपि “न्यासादिकं परद्रव्यं प्रभ- क्षितमुपेक्षितम् । अज्ञाननाशितञ्चैव येन दाप्यः स एव तदिति” अत्र विशेषमाहतुर्व्यासकात्यायनौ “भक्षिते सोदयन्दाप्यः समन्दाप्य उपेक्षिते । किञ्चिदूनं प्रदाप्यः स्याद्द्रव्यमज्ञाननाशितमिति” किञ्चिदूनञ्चतुर्थांशन्यून- मिति मिताक्षरायाम् । याचनानन्तरमदत्तस्य पश्चाद्दैव- राजकृतेऽपि विनाशे तन्मूलमात्रं दातव्यमित्याह व्यासः “याचनानन्तरं नाशे दैवराजकृतेऽपि सः । ग्रहीता प्रतिदाप्यः स्यान्मूलमात्रन्न संशयः इति । प्रत्यर्पण- विलम्बमात्रापराधे सवृद्धिकदानस्यान्याय्यत्वात् । राज्ञे च तत्समो दण्डो देय इत्याह नारदः “याच्यमानस्तु यो दातुर्निः(नि)क्षेपन्न प्रयच्छति । दण्ड्यः स राज्ञो भवति नष्टे दाप्यश्च तत्सममिति” नष्टे दैवतो राजतो वेति शेषः । याज्ञवल्क्योऽपि “भ्रंशश्चेन्मार्गितेऽदत्ते दाप्यो दण्डञ्च तत्सममिति” । मार्गिते याचितेऽदत्ते सति यदि भ्रंशो दैवराजकृतो नाशो भवति तथापि तद् द्रव्यं मूल्यपरिकल्पनेन । “धनिने ग्राहको दाप्यो- दण्डो राज्ञे च तत्समम्” । तत्समं दण्डमित्यर्थः । यः पुनःस्थापकाननुज्ञया निः(नि)क्षेपमुपभुङ्क्ते तस्य दण्डमाह नारदः “यत्रार्थं साधयेत्तेन निः(नि)क्षेपे त्वननुज्ञया । तत्रापि दण्ड्यः स भवेत्तञ्च सोदयमावहे- दिति” दण्डश्च साधितद्रव्यानुसारेण । याज्ञवल्क्योऽपि “आजीवन् स्वेच्छया दण्ड्यो दाप्यस्तञ्चापि सोदयमिति” आजीवन् भोगवृद्ध्यर्थप्रयोगादिना उपजीवन् स्वेच्छया स्वाम्यननुज्ञया । वृद्धिप्रमाणमाह कात्यायनः । “निः- (नि)क्षेपं वृद्धिशेषञ्च क्रयविक्रयमेव च । याच्यमानं न चेद्दद्याद्वर्द्धते पञ्चकं शतमिति” । निः(नि)क्षेपहर्त्तार- म्प्रत्याह विष्णुः “निः(नि)क्षेपापहारी वृद्धिसहितन्धनं धनिकस्य दाप्यः” । अस्य दण्डमाह मनुः “निः(नि)- क्षेपस्यापहर्त्तारं तत्समन्दापयेद्दमम् । तथोपनिधिहर्त्ता- रमविशेषेण पार्थिवः” निः(नि)क्षेपापह्नवे कर्त्तव्यमाह व्यासः “निः(नि)क्षेपन्निह्नुते यस्तु नरो बन्धुबला- न्थितः । साक्षिभिर्वाथ द्रव्येण विभाव्य प्रतिदाप्यते” दण्डमाह वृहस्पतिः “गृहीत्वापह्नुते यत्र साक्षिभिः शपथेन वा । विभाव्य दापयेद्राजा तत्समं विनयन्तथेति” विनयं दण्डम् । ससाक्षिकनिः(नि)क्षेपादौ स्थापकस्या-

पृष्ठ ४०५४

नृतवादित्वे साक्षिभ्यो यथास्थितमर्थमवगत्य दण्डनीयः स राज्ञेत्याह मनुः “निः(नि)क्षेपो यः कृतो येन यावांश्च कुलसन्निधौ । तावानेव स विज्ञेयो विब्रुवन् दण्डमर्हतीति” कुलं साक्षिवृन्दम् । असाक्षिके त्वाह वृहस्पति “रहोदत्ते निधौ यत्र विसंवादः प्रजायते । विभावकन्तत्र दिव्यमुभयोरपि च स्मृतमिति” उभयो- र्मध्ये एकस्येत्यर्थः उभयग्रहणं “रुच्या वान्यतरः कुर्या- दित्ययमेव पक्षे यथा स्यादिति । ग्रहीतृस्थापकयोर- नृतवादित्वे दण्डमाह मनुः “निः(नि)क्षेपस्यापह- र्त्तारमनिः(नि)क्षेप्तारमेव च । सर्वैरुपायैरन्विच्छेच्छपथै- श्चैव वैदिकैः । यो निः(नि)क्षेपं नार्पयति यश्चानिः- (नि)क्षिप्य याचते । उभौ तौ चोरवच्छास्यौ दाप्यौ वा तत्समं दममिति” चौरवच्छास्यौ चौरवद्दण्ड्यौ चौरव- द्दण्डेन दण्ड्यावितियावत् । दण्डस्य प्रमाणमाह सममिति । मत्स्यपुराणे । यस्तु “यो निः(नि)क्षेपं नार्पयति यश्चानिः(नि)क्षिप्य याचते । ताबुभौ चौरवच्छास्यौ दाप्यौ च द्विगुणं दममिति” द्विगुणो दण्ड उक्तः स दुर्वृत्तविषयो ब्राह्मणातिरिक्तविषयो वा अन्यया समदण्डप्रतिपादकमनुवचनविरोधः स्यादिति । निः(नि)क्षिप्तं द्रव्यमकाले ददतो द्विगुणोदम इत्याह कात्यायनः “ग्राह्यस्तूपनिधिः काले कालहीनन्तु वर्जयेत् । कालहीने ददद्दण्डं द्विगुणञ्च प्रदापयेदिति” ग्राह्यः निः(नि)क्षेपकारिणेति शेषः यद्भयादुपनिधिर- न्यस्य हस्ते न्यस्तस्तद्भयातीते काले न ग्राह्य इत्यर्थः । भयातीते काले स्वयमेव नायाचितमर्पणीयम् “सकृ- द्याचितमर्पयेदिति” वृहस्पतिस्मरणात् । तद्भये वर्त्तमाने स्वयमेवायाचितन्दीयमानं कालहीनन्तस्य दानन्दौष्ट्ये- नैवेति तद्ददतोऽपि दण्डोयुक्तः । प्राड्विवाकं प्रत्याह मनुः “यो निः(नि)क्षेपं याच्यमानो निः(नि)क्षेप्तुर्न प्रयच्छति । स याच्यः प्राड्विवाकेन तन्निः(नि)क्षेप्तुरस- न्निधौ । स यदि प्रतिपद्येत यथान्यस्तं यथाश्रितम् । न तत्र विद्यते किञ्चित् यत्परेणाभियुज्यते” इति । यदा तु न प्रतिपद्येत तदा राजानं प्रत्याह स एव “तेषां न दद्यायद्यदि तु तद्धिरण्यं यथाविधि । द्वयन्निगृह्य दाप्यः स्यादिति धर्मस्य धारणा । निःक्षिप्तस्य धनस्यैव प्रीत्योप- निहितस्य च । राजा विनिर्णयं कुर्य्यादक्षिण्वन्थासधा- रिणामिति” तेषां अभियोक्तृणाम् । द्वयं द्विगुणम् । निगृह्य दण्डयित्वा अचिण्वन् अताडयन् । निः(नि)-

क्षेप ग्रहीतारं प्रत्याह वृहस्पतिः “स्थापितं येन विधिना येन यच्च यथाविधि । तथैव तस्य तद्देयं न देयं प्रत्यन- न्तरे” इति । स्थापितेतरस्य यस्य स्थापितद्रव्यस्वाम्यमस्ति स इह प्रत्यनन्तर उच्यत इति स्मृतिचन्द्रिकायां प्रत्यन- न्तरे पुत्रादाविति कल्पतरौ । स्थापकं प्रत्याह मनुः “यो यथा निः(नि)क्षिपेद्धस्ते यमर्थं यस्य मानवः । स तथैव ग्रहीतव्यो यथा दायस्तथा ग्रहः । मिथोदाय कृतो येन ग्रहीतो मिथ एव वा । मिथ एव प्रदातव्ये यथा दायस्तथा ग्रहः । समुद्रे नाप्नुयात् किञ्चिदयदि त स्मान्न संहरेदिति” दायो दानं स्थापनमिति यावत् ग्रहोग्रहणं मिथः अन्योन्यमेव एतदुक्तम्भवति ससाक्षिकं स्थापितम् साक्षिसमक्षं ग्रहीतव्यम् । रहसि स्थापितं रहस्येवेति । समुद्रे मुद्रासहिते निःक्षेपेमु मूषकादिनोपहते निः(नि)क्षेपं स्थापयित्वा न किञ्चिद्दू- सणमाप्नुयात् । यदि तस्मान्निः(नि)क्षेपात् प्रतिमुद्राक- रणादिना न संहरेत्किञ्चिदित्यर्थः । स्थापयितुर्मरणे प्रत्य- नन्तरे तद्देयमित्याह स एव “स्वयमेव तु यो दद्यान्मृतस्य प्रत्यनन्तरे । न स राज्ञाऽभियोक्तव्यो न निःक्षेप्तुश्च बन्धुभिरिति” अनेन वचनेन वचोभङ्ग्या स्थापके मृते प्रत्यनन्तरे प्रत्यर्पणं ग्राहकेण कार्य्यमित्युक्तम् । स्वय- मेव याचनमन्तरेणेत्यर्थः । याचनमन्तरेण दानम्भयादि- कालापाये मन्तव्यम् अन्यथा दोषापत्तेः । प्रत्यनन्तर वहुत्वे तु नैकस्मिन् प्रत्यनन्तरे देयं किन्तु सर्वप्रत्य- नन्तरसन्निधाविति न निःक्षेप्तुबन्धुभिरभियोक्तव्य इत्य- नेन सूचयाम्बभूव । यदा तु ग्राहकः स्वयमेव न ददाति तदा प्रत्यनन्तरकर्त्तव्यमाह स एव । “अच्छलेनैव चान्विच्छेत्तमर्थं प्रीतिपूर्वकम् । विचार्य्य तस्य वा वृत्तं साम्नैव परिसाधयेदिति” अन्विच्छेत् अवधारयेत्परिसा- धनं ग्राहकसकाशादादानन्तद्ग्राहकवृत्तिं विचार्य्य स तद्वृत्तग्राहकविषये साम्नैव कार्य्यं न भयादिप्रदर्शनेन । दुर्वृत्तग्राहकविषये तु ऋणादानप्रकरणोक्तेन भयादि- प्रदर्शनाद्युपायान्तरेण छलादिना कार्य्यमित्यस्मादेव वचनादवगम्यते । तथा सद्वृत्ते विप्रतिपन्ने भूतानुसारेण साधयितुमशक्ये साक्ष्याद्यभावे प्रत्यनन्तरादिना साधु- येत् । दुर्वृत्ते तु विप्रतिपन्ने छलादिना परिहरेदिति चास्मादेव वचनादवगम्यते । सद्वृत्ते छलादिप्रयोगबच्छ- पथेन शोधनस्याप्यनुचितत्वात् । ग्राहके तु मृते पश्चा- द्यदधीनं निःक्षेपादि जायते तेनैव स्थापके प्रत्यनन्तरे

पृष्ठ ४०५५

वा प्रत्यर्पणीयमित्यतिस्थूलत्वात् स्मृतिकारैरुपेक्षित- मित्यस्मादृणादानप्रकारवदुवन्नेयं यदि ग्राहकोऽसौ स्वयं न ददाति तदा स्थापकः प्रत्यनन्तरो वा पूर्वोक्तमार्गेणा- ग्विच्छेत् सम्प्रतिपन्नं पूर्वोक्तेन प्रकारेण परिग्रहं साधयेदित्येतदपि स्मृतिकारैरुपेक्षितं ज्ञातुं शक्यत्वादिति । “द्वयीषु निः(नि)क्षेष इवार्पितं द्वयम्” कुमा० । निःप्रभ त्रि० निर्गता प्रभा यस्य “प्रादिभ्यो धातुजस्य वाचो- त्तरपदलोपः” वार्त्ति० । गतशब्दलोपः वा विसर्गस्य षत्वम्, १ प्रभाशून्ये पक्षे षत्वे निष्प्रभ इत्यपि तत्रार्थे निःशम पु० निर्गतः शमात् “निरादयः क्रान्ताद्यर्थे पञ्चम्याः” वार्त्ति० निरा० ५ त० । १ क्रोधे त्रिका० पक्षे शत्वम् । निःशलाक त्रि० निर्गतः शलाकायाः निर्गता शलाका यस्मात् वा । १ निर्जने रहसि अमरः । “अरण्ये निःशलाके वा मन्त्रयेदविभावितः” मनुः वा शत्वम् । निःशल्या स्त्री निर्गतं शल्यं यस्याः ५ ब० । १ दन्तीवृक्षे राजनि० तत्सेवने हि शीघ्रं शल्यं निर्गच्छति । २ शल्य- वत्प्रतिबन्धकरहिते त्रि० “निःशल्यमुत्सृजेयं जीवितम्” दशकुमा० पक्षे शत्वम् । निःशूक पु० निर्गतः शूकोऽस्मात् । १ सुण्डशालौ राजनि० २ अग्रशून्यमात्रे त्रि० । वा शत्वम् निःशेष त्रि० निर्गतः शेषो यस्य । समस्ते सकले “निःशेष च्युतचन्दनं स्तनतटं निर्मृष्टरागोऽधरः” काव्यप्र० वा शत्वम् । निश्शेष तत्रार्थे निःशोध्य त्रि० निर्गतं शोध्यमस्मात् । निर्मले मृष्टे अमरः । पक्षे शत्वम् । निःश्रयणी स्त्री निश्चितं श्रीयतेऽनया श्रि--करणे ल्युट् ङीप् । काष्ठमयसोपाने शब्दरत्ना० वा शत्वम् । निःश्रि--इनि ङीप् । निश्रयिणीत्यप्यत्र शब्दर० । निःश्रेणि स्त्री निश्चिता श्रेणिरत्र । काष्ठसोपाने अमरः । वा शत्वम् । “चक्रे त्रिदिवनिःश्रेणिः सरयूरनुया- यिनाम्” रघुः । निःश्रेयस न० नितराम् श्रेयः नि० अच् समा० । १ मोक्षे २ मङ्गले ३ विज्ञाने ४ भक्तौ ५ अनुभावे च शब्दरत्ना० । “पण्डितो ह्यर्थकृच्छ्रेषु निःश्रेयसकरं वचः” भा० स० १६९ श्लो० “तपो विद्या च विप्रस्य निःश्रेयसकरं परम्” मनुः । नितरां श्रेयो यस्मात् अच् समा० । ६ शङ्करे पु० मेदि० वा शत्वम् । निश्श्रेयस तत्रार्थे निःश्वास पु० निरे + श्वस--भावे घञ् । प्राणवायोर्नासया बहिर्निःसरणे “वृषलीफेनपीतस्य निःश्वासोपहतस्य च” मनुः । वा शत्वम् । निश्श्वास तत्रार्थे

निःषम अव्य० निर् सम + तिष्ठन्ग्वा० स० सुषामा० षत्वम् । निन्दायाम् अमरः । निःषन्धि त्रि० निष्क्रान्तः सन्धेः सुश्लिष्टित्वात् निरादिस० सुषामा० षत्वम् । १ सन्धिशून्ये २ दृढ़े त्रिका० वा षत्वम् । निःषामन् त्रि० निष्क्रान्तः साम्नः निरा० सुषामा० षत्वम् । सामरहिते वा षत्वम् । निःसम्पात पु० निर्गतः सम्पातो यत्र प्रादि० बहु० । गमनशून्ये १ निशीथे त्रिका० वा सत्वम् । २ गतिशून्ये च “आका- शमपि बाणौघैर्निःसम्पातं विधीयताम्” हरिवं० ९९ अ० । निःसंशय त्रि० निर्गतः संशयोऽस्मात् प्रा० ब० । सन्देहशून्ये “कृते निःसंशये पापे न भुञ्जीतानुपस्थितः” प्रा० त० । पक्षे सत्वम् । निःसन्दे होऽप्यत्र । निःसङ्ग त्रि० निर्गतः सङ्गो यस्मात् प्रा० बहु० । सङ्गरहिते सङ्गश्च स्नेहः फलाभिसन्धिश्च “निःसङ्गता मुक्तिपदं यतीनाम्” विष्णुपु० “वेदोक्तमेव कुर्वाणो निःसङ्गोऽ- र्पितमीश्वरे” मल० त० धृत भाग० ११ स्कन्धवचनम् । निःसरण न० निर् + सृ--भावे ल्युट् । १ निर्गमे करणे ल्युट् । २ गृहादिमुखे ३ मरणे ४ निर्वाणे ५ उपाये च हेमच० । “दुःखनिःसरणं वेद सर्वज्ञः स सुखी भवेत्” भा० शा० २१५ अ० वा सत्वम् । निःसार पु० निर्गतः सारो यस्मात् । १ शाखोटकवृक्षे (सेओडा) २ श्योनाकभेदे राजनि० ३ साररहिते त्रि० । “मानुष्ये कदलीस्तम्भनिःसारे सारमार्गणम्” शु० त० “जगत् सर्वन्तु निःसारमनित्यं दुःखभाजनम्” कालिकापु० २७ अ० । ४ कदल्यां स्त्री वा सत्वम् । निःसारण न० निर् + सृ--णिच् ल्युट् । १ बहिष्करणे स्वार्थे णिच् करणे ल्युट् वा । २ मृहादिमुखे ३ निःसरणे च शब्दर० वा सत्वम् । निःसारित त्रि० निर् + सृ--णिच् कर्मणि क्त । बहिष्कृते जटाधरः । निःसीम(न्) निगता सीमा यस्मात् निरादि० बहु० । सीमा- रहिते अवधिशून्ये “निःसीमानन्दमासीदुपनिषदुपमा तत्परीभूय भूयः” नैष० “अहह महतां निःसीमानश्च- रित्रविभूतयः” भार० र०अत्र डापोऽभावपक्षे नान्तत्वात् स्त्रियां वा टाप् मनन्तत्वात् न ङीप् इति भेदः । वा सत्वम् निःस्नेह त्रि० निर्गतः स्नेहो यस्य प्रादि० बहु० । स्नेहशून्ये स्नेहश्च तैलादिद्रव्यं प्रीतिश्च । “निःस्नेहं कीटमुषि- तम्” स्मृतिः “ये प्रतिग्रहनिःस्नेहास्ते नराः स्वर्गवा नामिनः” भा० अनु० २३ अ० । २ अतस्यां स्त्री त्रिका० तस्य निष्काशितस्नेहत्वात् तथात्वम् । वा विसर्मस्य सत्वम् ।

पृष्ठ ४०५६

निःस्नेहफला स्त्री निःस्नेहं फलं यस्याः । श्वेतकण्ट- कार्य्यां राजनि० । निःस्पृह त्रि० निर्गता स्पृहाऽस्य । आशाशून्ये “त्रिदिवस्थेष्वपि निष्पृहीऽभवत्” रघुः । निःस्रव पु० निर् + स्रु--अप् । अवशेषे “राजनि स्थापितो योऽर्थः प्रत्यहं तेन विक्रयः । क्रयो वा, निस्रवस्तस्मात् बणिजां लाभकृत् स्मृतः” याज्ञ० “निःस्रवः अवशेषः” मिता० । निःस्राव पु० निःस्रवति निर् + स्नु--ण । (माड) (फेन) १ भक्त- रसे हेमच० भावे घञ् । २ व्यये “बह्वादानोऽल्पनिःस्रावः ख्यातः पूजितदैवतः” कामन्द० । निःस्व त्रि० निर्गतं स्वमस्य प्रा० ब० । १ दरिद्रे “शूर्पाकारौ विरूक्षौ च वक्रौ पादौ सिरालकौ । संशुष्कौ पाण्डु- रनखौ निःस्वस्य विरलाङ्गुली” गरुडपु० । २ धनरहिते ३ ज्ञातिरहिते च । निःस्वभाव त्रि० निर्गतः स्वभावो यस्य प्रा० ब० । स्वभाव- शून्ये । बौद्धमते वस्तुमात्रस्य निःस्वभावत्वम् यथोक्तं लङ्कावतारे “बुद्ध्या विविच्यमानानां स्वभावो नावधा- र्यते । अतो निरभिलप्यास्ते निःस्वभावाश्च दर्शिताः” (ते पदार्थाः) निकक्ष अव्य० कक्षस्य समीपम् सामीप्येऽव्ययी० । पश्चिमापर- सन्धिसमीपे “चित्यं परिषिञ्चत्यग्नीद्दक्षिणे निकक्षे” कात्या० श्रौ० १८ । २ । १ “पश्चिमापरसन्धिः कक्षस्तस्य समीपं निकक्षम्” वेददी० । अव्ययीभावे अदन्तात् सप्तस्या वा न लुक् । निकट त्रि० निबद्धम् निबद्धार्थात् नेः “सम्प्रोदश्च” पा० चात् कटच् । आसन्ने सम्बवे । “अदूरे गम्यतां किञ्चिन्निकटं सरः” पञ्चत० । निकर प० निकॄ + भावादौ अप् । १ समूहे अमरः । २ सारे ३ न्यायदत्तधने ४ निधौ च मेदि० “निष्यन्दिनीरमिकरेण कृताभिषेका” माघः । निकर्षण न० निर्गतं कर्षणमस्मात् प्रा० ब० । १ कर्षणरहिते भूभामे २ गृहादिपरिच्छिन्नदेशे सन्निवेशे ३ पुरग्रामाद्बहि- भागस्थविहारभूमौ कर्षणशून्यत्वात् तयोस्तथात्वम् । निकव(स) पु० नि + कम(स)--अच् निकष(स)त्यनेन करणे घो वा । १ कषणे २ कषपाषाणे च (कषटीपातर) अमरः । “निकषे देमरेखेव श्रीरासीदनपायिनी” रघुः कर्मणि च । ३ परीक्षार्थं कषणकर्महेमादौ त्रि० “यदा निर्गुण

माप्नोति ध्यानं मनसि पूर्वजम् । तदा प्रज्ञायते ब्रह्म निकषं निकषे यथा” मा० शा० २०५ अ० । ४ शाणे अस्त्रा- दितीक्ष्णतासाधनास्त्रे अमरः । निकषा अध्य० नि + कष--वा० आ । १ निकटे अमरः । “विलङ्घ्य लङ्कां निकषा हनिष्यति” माघः निकषायोगे शेषार्थे द्वितीया २ मध्ये च मेदि० । ३ राक्षसमातरि स्त्री निकषात्मज पु० ६ त० । राक्षसे अमरः । निकषोपल पु० कर्म० । १ शाणे (कषटी) २ प्रस्तरभेदे च । निकाम न० नि + कम--घञ् अभिधानात् क्लीवता । १ इष्टा- मतिक्रमे २ पर्य्याप्ते ३ अतिशये च अमरः । “निकामतप्ता द्विविधेन वह्निना” कुमा० “नित्यं हरेः सन्निहिता निकामम्” माथः । निकामन् त्रि० नि + कम बा० मनिन् । नितरां कामुके “सिषक्ति सृजमानानि कामभिः” ऋ० १० । ९२ । ९ “निका- मभिः नितरामभिलाषुकैः” भा० । निकाय पु० नि + चि--थञ् कुत्मम् । १ निवासे २ सजातीय- प्राणिसङ्घे ३ लक्ष्ये ४ परमात्मनि मेदि० “तथा देवनिका यानां सेन्द्रणाञ्च दिवौकसाम्” भा० आ० १२३ अ० । “तस्य सर्वनिकायेषु निर्झरेषु गुहासु च” रामा० ४ । ४४ । ३१ निकाय्य पु० नि + चि--ण्यत् कुत्वम् । गृहे अमरः । “न प्रणाय्यः जनः कच्चित् निकाय्यं तेऽधितिष्ठति” भट्टिः । निकार पु० नि + कृ--कॄ--वा भावे घञ् । १ मारणे २ परिभवे अमरः “राक्षां निकारे सहसा प्रवृत्तः” भा० आ० १८९ अ० । “निकारोऽग्रे पश्चाद्धनमहह भोस्तद्धि निधनम्” शान्ति० श० ३ भर्त्सने च ४ धान्यादेरूर्द्धक्षेप्रणे अमरः । ४ खलीकारे शब्दमा० । निकारण न० नि + कॄ--णिच्--ल्युट् । १ मारणे २ बधे अमरः निकाल्य त्रि० नि + कल--ण्यत् । चालनीये त्रिका० । निकाश पु० नि + काश--घञ् । १ प्रकाशे २ समीपे च । तुल्यार्थे अस्य निभादित्वात् नित्यस० वा दीर्घश्च । “उवाच पूर्णेन्दुनिकाशवक्त्राम्” हरिवं १५४ अ० “आकर्णमुल्लसित- मम्बु विकाशिकाशनीकाशमाप समतां सितचामरस्य” माघः । साद्वश्येऽस्य न पृथक्प्रयोगः । निकाष पु० नि + कष--भावे घञ् । समुल्लिखने कषणे “तेजोभिः कणकनिकाषराजिलौहैः” किरा० । निकास पु० नि + कास--घञ् । प्रकाशे नीकाशशब्दार्थे सादृश्ये भरतः निभादिवत् नास्य पृथक्प्रयोतः ।

पृष्ठ ४०५७

निकुच्यकर्णि अव्य० निकुच्यौ सङ्कुचौ कर्णौ यत्र द्वि- दण्ड्या० इच्समा० । सङ्कुच्यकर्णके निकुञ्चक पु० नि + कुन्च--ण्वुल् । १ कुडवपादे प्रसृतपरि- माणे अमरः २ वानीरभेदे जलवेतसे भावप्र० । निकुञ्ज पु० न० नितरां कौ जायते जन--ड पृषो० । लतादिपिहितोदरे कुञ्जे “कपिकुलमुपयाति क्लान्तमद्रेर्नि- कुञ्जम्” ऋतुस० । निकुञ्जिकाम्रा स्त्री निकुञ्जमुत्पत्तिस्थानत्वेनास्त्वस्या ठन् कर्म० । कुञ्जबल्लर्य्यां श्रीफलतुल्यगुणायां लतायाम् राजनि० । निकुम्भ पु० नि + कुभि--अच् । १ दन्तीवृक्षे २ कुम्भकर्णराक्षस- पुत्रभेदे च मेदि० । “स कुम्भञ्च निकुम्भञ्च कुम्भकर्णा- त्मजाबुभौ” रामा० लङ्का० ७५ । ४६ श्लो० । ३ दानवभेदे “निचन्द्रश्च निकुम्भश्च कुपटः कपटस्तथा” भा० आ० ७५ अ० । प्रह्णादस्य ४ पुत्रभेदे “प्रह्णादस्य त्रयः पुत्राः ख्याताः सर्वत्र भारत! । विरोचनश्च कुम्भश्च निकु- न्भश्चेति भारत!” भा० आ० ६० अ० । ५ हर्य्यश्वनृप- पुत्रे “हर्य्यश्वथ्य निकुम्भोऽभूत् क्षात्रधर्मरतः मदा” हरिवं० १२ अ० । ६ विश्वदेवभेदे “विश्वदेवाश्च विश्वायां धर्माज्जाता इति श्रुतिः” इत्युपक्रमे “विश्वावसु- सुपर्वाणौ निकुम्भश्च महायशाः” हरिवं० २०४ अ० । तत्र निकुम्भ इत्यत्र विष्कुम्भ इति पाठान्तरम् । ७ कुरुसे- नाधिपान्तर्गते नृपभेदे “दुःशासनो निकुम्भश्च कुण्डभेदी पराक्रमी” भा० द्रो० १५६ अ० । ८ कुमारामुचरभेदे “शङ्कु- कर्णो निकुम्भश्च पद्मः कुमुद एव च” भा० श० ७६ अ० तत्सेनाध्यक्षोक्तौ । ९ राक्षसेशे शिवानुचरभेदे “पार्श्वे तिष्ठन्तमाहूय निकुम्भमिदमब्रवीत् । राक्षसेश! पुरीं नत्वा शून्यां वाराणसीं कुरु” हरिवं० २९ अ० “अयेहि मां किङ्करमष्टमूर्त्तेः कुम्भोदरं नाम निकुम्भमित्रम्” रघुः १० दन्तीवृक्षे स्त्री गौरा० ङीष् वा राजनि० । निकुम्भाख्यवीज न० निकुम्भं दन्तिकावृक्षवीजमाख्याति स्ववीजेन आ + ख्या--क । जयपाले राजनि० । निकुम्भित न० नि + कुभि--क्त । नृत्यकरणभेदे “करणानान्तु सर्वेषां सामान्यं लक्षणन्त्विदम् । प्रायो वामकरो वक्षः- स्थितोऽन्यः पुरतोऽनुगः । पादाभ्यां करणं ज्ञेयं शतमष्टोत्तरं मतम्” इत्युपक्रमे “निकुम्भितं पार्श्वक्रान्त- मतिक्रान्तं विवर्त्तनम्” सङ्गीतदा० ।

निकुम्भिला स्त्री लङ्कायाः प्रश्चिमभागस्थायां १ गुहायां २ तत्स्थदेव्याञ्च “मानुषं मांसमास्वाद्य प्रनृत्यामो निकुम्भिलाम्” रामा० सु० २४ । ४५ “निकुम्भिला नाम लङ्कायाः पश्चिमभागवर्त्तिनी भद्रकाली तां तत्समीपं गत्वा प्रनृ- त्यामः” इति तट्टीका । “तेन वीरेण तपसा वरदानात् स्वयम्भुवः । अस्त्रं ब्रह्मशिरः प्राप्तं कामगाश्च तुरङ्गमाः । स एष किल सैन्येन प्राप्तः किल निकुम्भिलाम् । यद्युत्तिष्ठेत् कृतं कर्म हतान् सर्वांश्च विद्धि नः । निकुम्भि- लामसंप्राप्तमकृतास्त्रं च यो रिपुः” रामा० लङ्का० ८५ । ११ श्लो० निकुरम्ब न० नि + कुर--शब्दे बा० अम्बच् । समूहे अमरः । “अनिलतरलकिशलयनिकरेण करेण लतानिकुरुम्बम्” गीतगोविन्दम् । निकुलीनिका स्त्री निपाते “गतागतं प्रतिगतं चुह्लीश्च निकुलीनिकाः” भा० क० ४९ अ० । “निकुलीनिकाः निपाताः” नीलकण्ठः । निकूल पु० नरमेधाङ्गे षष्ठयूपे पशुभेदालम्भोद्देश्ये देवभेदे “उत्कूलनिकूलाभ्यन्त्रिष्ठिनम्” यजु० ३० । १४ । निकृत त्रि० नि + कृ--क्त । १ पराभूते २ दूरीकृते ३ शठे अमरः । ४ पतिते ५ नीचे च मेदि० । निकृति स्त्री नि + कृ--भावे क्तिन् । १ भर्त्सने २ क्षेपे ३ शाठ्ये मेदि० ४ दैन्ये शब्दरत्रा० “निकृतिपरेषु परेषु भूरिधाम्नः” किरा० “निकृत्या कामये नाहं सुखान्युत धनानि वा भा० स० २०४ श्लो० । ५ पृथिव्यां निघण्टुः । साध्यायां धर्मस्य पुत्रे ६ वसुभेदे “सप्तमञ्च ततो वायुमष्टमं निकृर्ति” वसुम् । धर्मस्थापत्यमित्येवं साध्यायां वै व्यजायत” हरिवं० २०४ अ० । निकृष्ट त्रि० नि + कृष--क्त । अधमे जात्याचारादिनिन्दिते अमरः । निकेचाय पु० नि + चि--यङ् लुक्--घञ् “आदेश्च कः” इति सूत्रे च कः इति बक्तव्ये आदेरित्युक्तिर्यङ्लुक्यादेरेव सि० कौ० उक्तेः आदेः चस्य कः । गोमयादीनां पुनःपुनः राशीकरणे निकेत पु० नि + कित--निवासे आधारे घञ् । १ गृहे निकेतने भरतः । “निकेतः श्रूयते पुण्यो यत्र विश्रवसो मुनेः” भा० व० ८९ अ० । निकेतन न० नि + कित--निवासे आधारे ल्युट् । १ गृहे अमरः “शरणेष्यनियमश्चैव वृक्षमूलकेतनः” मनुः । कर्मणि ल्युट् । २ पलाण्डौ पु० शब्दच० । निकोचक पु० नि + कुच--शब्दे वुन् । अङ्कोटे अमरः अच् निकोच तत्रार्थे “निचुणपिचु निकोचचोरमाणप्रभृतोनि पित्तरोगराण्याहुः स्निग्धोष्णानि गुरूणि च” सुश्रुतः ।

पृष्ठ ४०५८

निकोठक पु० नि + कुठि--वुन् पृषो० नलोपः । अङ्कोठवृक्षे भरतः । निक्रमण न० नितरां क्रमते यत्र नि + क्रम--आधारे ल्युट् । स्थाने “निक्रमणं निषदनं निवर्त्तनं यच्च पट्वीशमर्वतः” ऋ० १६२ । १४ “निक्रमणं स्थानम्” भा० । निक्वण पु० नि + क्वण--शब्दे “क्वणो वीणायाम्” पा० पक्षे अप् । वीणायाः शब्दे अमरः । निक्वाण पु० क्वण--शब्दे पक्षे घञ् । वीणादेः शब्दे अमरः निक्षा स्त्री निक्ष--अच् । निख्यायां (निकी) ख्याते क्षुद्रयूके उणादिकोषः । निक्षुभा स्त्री नि + क्षुभ--क । १ सूर्यपत्न्यां २ ब्राह्मण्याञ्च हेमा० व्र० ख० भविष्यपु० “निक्षुभार्कव्रतं भानोः सदा प्रीति विवर्द्धनम्” इत्युपक्रमे “निक्षुभा सूर्यपत्नी तया सहितोऽर्कः निक्षुभार्कः” तत्र व्याख्या, “निक्षुभा ब्राह्मणी ज्ञेया वाचकोऽर्कः प्रकीर्त्तितः” तत्रैव भविष्यपु० । निक्षिप्त त्रि० नि + क्षिप--क्त । १ त्यक्ते जटा० २ कृतनिः क्षेपद्रव्ये च निक्षेप पु० नि + क्षिप--घञ् । १ निःक्षेपशब्दार्थे निःक्षेपशब्दे दृश्यम् । २ शिल्पिहस्ते संस्कारार्थं द्रव्यादेरर्पणे च निखर्व पु० १ अयुतकोटिसंख्यायां २ तत्संख्येये च “अर्वुदमब्जं खर्वनिखर्वमहापद्मशङ्खवस्तखात्” लीला० नितरां खर्वः ३ वामने त्रि० हेमच० । निखर्वट पु० रावणसैन्यगतराक्षसभेदे “विरूपाक्षेण सुग्रीव- स्तारेण च निखर्वटः” भा० व० २८४ अ० । निखात त्रि० नि + खन--क्त । खनित्वाऽऽरोपिते “अष्टादश- द्वीपनिखातयूपः” रघुः । निखिल त्रि० निवृत्तं खिलं शेषो यस्मात् । सकले समग्रे अमरः । “सर्वं तु समवेक्ष्येदं निखिलं ज्ञानचक्षुषा” मनुः । निगड पु० न० । नि + गल--अच् सस्य डः । १ शृङ्खलायाम् (वेडी) । निवृत्तो गडः सेचनमस्मात् कठिनत्वात् । २ लोहमये हस्तिपादबन्धने अन्दुके अमरः । “संसारे संनिब- द्धानां निगडच्छेदकर्त्तरि” ब्रह्मवै० पु० “बद्धापराणि परितो निगडान्यलावीत्” माघः । ३ बद्धे त्रि० “वद्धस्य निगडस्य च” मनुः “निगडः निगडितः” कुल्लू० । लस्य नडः । निगलः तत्रार्थे हेमच० । निगडित त्रि० निगडो जातोऽस्य तार० इतच् । १ बद्धे संयते निगण पु० निगरण + पृषो० । १ होमधूमे त्रिका० ।

निगद पु० नि + गद--अच् । १ भाषणे २ शब्दमात्रे च अमरः । “यद्गृहीतमविज्ञातं निगदेनैव शब्द्यते” ऋ० भाष्यधृत- मन्त्रः । “निगदस्तु जनैर्वेद्यः” आगमोक्ते ३ जपे च । कर्मणि घञ् । उच्चैर्जप्ये ४ मन्त्रे च “य एवात्र मन्त्रो यो निगदः” शत० व्रा० ११ । २ । १६ । निगम पु० निगम्यतेऽत्र अनेन वा नि + गम--घञ् । १ पुरभेदे तत्र भवः अण् न वृद्धिः । २ वाणिजे ३ कटभेदे ४ वणिक्- पथे हट्टे मेदि० । ५ निश्चये ६ अध्वनि पर्य्यायकथनेन वेदार्थबोधके ७ ग्रन्थभेदे हेमच० न्यायमतसिद्धे पञ्चा- वयवन्यायमध्ये चरमावयवे निगमनशब्दे दृश्यम् । ८ न्यायशास्त्रे ९ तन्त्रभेदे १० वेदे च । “निगमकल्पतरो- र्गलितं फलम्” भाग० १ । १ । ३ “आद्यं नैघण्टुकं काण्डं द्वितीयं नैगमं तथा” ऋ० अनुक्र- मणिकायाम् “निगमशब्दो वेदवाची यास्केन तत्र तत्रापि निगमो भवतीत्येवं वेदवाक्यानामवतारितत्वात् तस्मिन् निगम एव प्रायेण वर्त्तमानानां शब्दानां चतुर्थाध्याय- रूपे द्वितीयस्मिन् काण्डे उपदिष्टत्वात्तस्य काण्डस्य नैगमत्वम्” ऋग्वेदभाष्ये माधवः । निगमन न० निगम्यतेऽनेन करणे ल्युट् । १ न्यायस्य चरमा- वयवे । निगमनलक्षणं गौ० सू० उक्तं यथा “हेत्वपदेशात् प्रतिज्ञायाः पुनर्वचनं निगमनम्” गौ० सू० “साधर्म्योक्ते वैधर्म्योक्ते वा यथोदाहरणमुप- संह्रियते तस्मादुत्पत्तिधर्मकत्वादनित्यः शब्दः इति निगमनम् निगम्यन्तेऽनेनेति प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनया एकत्रेति निगमनम् निगम्यन्ते समर्थ्यन्ते सम्बोध्यन्ते तत्र साधर्म्योक्ते तावद्धेतौ वाक्यम् अनित्यः शब्दः इति प्रतिज्ञा, उत्पत्तिधर्मकत्वादिति हेतुः । उत्पत्तिधर्मकं स्थाल्यादिद्रव्यमनित्यमित्युदाहरणम् । तथा चोत्पत्ति धर्मकः शब्द इत्युपनयः तस्मादुत्पत्तिघर्मकत्वादनित्यः शब्द इति निगमनम् वैधर्म्योक्तेऽपि अनित्यः शब्द उत्पत्तिधर्मकत्वात् अनुत्पत्तिधर्मकमात्मादि द्रव्यं नित्यं दृष्टम् न च तथाऽनुत्पत्तिधर्मकः शब्दः तस्मादुत्पत्तिघ- र्मकत्वादनित्यः शब्द इति” भाध्यम् । तत्सूत्रं वृत्तौ तु अन्यथा व्याख्यातम् । “हेतोर्व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्मस्य अपदेशः कथनं प्रतिज्ञायाः प्रतिज्ञार्थस्य साध्यविशिष्टपक्षस्य वचनं निगमनं तथा च व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्महेतुकथनपूर्वकसाध्य- विशिष्टपक्षप्रदर्शकः व्याप्तपक्षधर्महेतुज्ञाप्यसाध्यविशिष्ट-

पृष्ठ ४०५९

पक्षवोधकस्तादृशबोधको वान्यायावयवो निगमनम् इति” अनु० चिन्ता० तल्लक्षणं यथा “उपनयानन्तरं निगमनं तच्चानुमितिहेतुलिङ्गपरा- मर्शप्रयोजकशब्दज्ञानकारणव्याप्तिपक्षताधीप्रयुक्तसाध्यधी- जनकं वाक्यम्” । प्रतिकूलप्रमाणाभावसूचके २ प्रतिज्ञोपसहारवचने तस्मात् तथेति वचने यथा “असकृदनुचिन्तितानामव्या- हततरनिजोपदेशानाम् । प्रामाण्यपरमसीम्नां निगमन- मिदमेव निखिलनिगमानाम्” वेदान्तप्र० । निगरण न० नि + गॄ--ल्युट् । गरणस्य वमनस्य प्रतिरूप व्यापारे १ भक्षणे मेदि० । निगीर्य्यतेऽनेन करणे ल्युट् । २ गले पु० मेदि० । ३ होमधूमे शब्दरत्ना० । रस्य लः । निग लनमप्यत्र । निगा(ग)ल पु० नि + गॄ--घञ् अप् वा रस्य सः । १ भक्षखे करणे घञ् । २ अश्वगलदेशे अमरः “घण्टागलसमीपस्थो निगालः कीर्त्तितो बुधैः” अश्वशास्त्रम् । निगालवत् पु० निगाल + अस्त्यर्थे मतुप् मस्य वः । अश्वे शब्दार्थचि० । निगीर्ण त्रि० नि + गॄ--क्त । १ भक्षिते २ अन्तर्भाविते च “विषयिणारोप्यमाणेऽन्तःकृते--निगीर्णे अन्यस्मिन्नारोप- विषये” काव्यप्र० । निगु पु० निगृह्यते ज्ञायते पदार्थोऽनेन नि + ग्रह बा० डु रलोपश्च । १ मनसि त्रिका० । २ मले ३ मूले ४ चित्रकर्मणि च संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः । निगुत् त्रि० नि + गु--शब्दे क्विप् तुक् । मयादिना अव्यक्त- शब्दकारके “प्रत्यञ्चोयन्तु निगुतः” ऋ० १० । १२८ । ६ निगूढ त्रि० नि + गुह--क्त । १ गुप्ते २ वनमुद्गे पु० हेमच० “सुराजेव निगूढमन्त्रसाधनकथितविग्रहः” काद० । निग्रन्थन न० नि + ग्रन्थ--भावे ल्युट् । मारणे हेमच० । निग्रह पु० नि + ग्रह--अप् । १ भर्त्सने २ सीमायाम् ३ बन्धने ४ अनुग्रहाभावे ५ चिकित्सायां निषिद्धे प्रवृत्तस्य ६ तिरस्कारे ७ मारणे प्रवृत्तिवारणय ८ रोधे च निरोधरूप योगेन अभ्यासवैराग्यां ९ मनसोनिरोधे “निग्र- हानुग्रहे शक्तः प्रभुरित्यभिधीयते” । “तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम्” गीता । १० परमेश्वरे पु० “प्रग्रहो निग्रहो व्यग्रः” विष्णुसं० । “सर्वं प्रलये निगृह्णातीति निग्रहः” भा० ।

निग्रहस्थान न० नौतमोक्ते वादिनोनिग्रहास्पदे वाक्यभेदे तल्लक्षणं यथा “विप्रतिपत्तिरप्रतिपत्तिश्च निग्रहस्थानम्” गौ० सू० “क्रमप्राप्तं निग्रहस्थानम् लक्षयति । निग्रहस्य खलीकारस्य स्थानं तच्च विप्रतिपत्तिरप्रतिपत्तिश्च विप्रति- पत्तिर्विरुद्धा प्रतिपत्तिरप्रतिपत्तिः प्रकृताज्ञानं यद्यप्ये- तदन्यतरत् परनिष्ठं नोद्भावयितुमर्हं प्रतिज्ञाहान्यादे- र्निग्रहस्थानत्वानुपपत्तिश्च तथापि विप्रतिपत्त्यप्रतिपत्त्य- न्यतरोन्नायकधर्मवत्त्वं तदर्थः उद्देश्यानुगुणसम्यग्ज्ञाना- मावलिङ्गत्वं प्रतिज्ञाहान्याद्यन्यतमत्वं वा लक्षणमि- त्यपि वदन्ति” वृत्तिः । निग्रहस्थानानि द्वाविंशतिः यथा “प्रतिज्ञाहानिः १ प्रतिज्ञान्तरम् २ प्रतिज्ञाविरोघः ३ प्रतिज्ञासन्न्यासो ४ हेत्वन्वर ५ मर्थान्तरं ६ निरर्थक ७ मविज्ञा- तार्थ ८ मपार्थक ९ मप्राप्तकालं १० न्यून ११ मधिकं १२ पुनरुक्त- १३ मननुभाषण १४ मज्ञानम १५ ऽप्रतिभा १६ विक्षेपो १७ मतानुज्ञा १८ पर्य्यनुयोज्योपेक्षणं १९ निरनुयोज्यानुयोगो २०ऽपसिद्धान्तो २१ हेत्वाभासाश्च २२ गौ० मु० उक्तानि । निग्राह पु० नि + ग्रह--घञ् । अनिष्टं ते भूयादित्येवं रूपे शापे । निघ पु० निर्विशेषण हन्यते हन--क नि० । समविस्तार- देर्ध्ये तुल्यारोहपरिणाहे पदार्थे अमरः । निघा निघतरुच्छन्नैः” भट्टिः “निघो निमितम्” पा० निमितमिह समारोहपरिणाहाभ्यां मितं निमितमित्युच्यते” जयम० । निघण्टिका स्त्री कन्दभेदे राजनि० । निघण्टु पु० नि + घटि--उ । पर्य्यायनाम्रामेकत्रार्थकथनाय संग्रहे कोषाभिधानादौ तच्च ऋग्वेदभाष्योपक्रमे उक्तं यथा “आद्यं नैघण्ठुकं काण्डं द्वितीयं नैगमं तथा” अस्यार्थः एकार्थवाचिनां पर्य्यायशब्दानां सङ्घो यत्र प्रायेणोप- दिश्यते तत्र निघण्टुशब्दः प्रसिद्धः । तादृशेष्वमर- सिंहवैजयन्तीहलायुधादिषु दश निघण्टव इति व्यव- हारात् । एवमत्रापि पर्य्यायशब्दसङ्घोपदेशादाद्य- काण्डस्य नैघण्टुकत्वम् । तस्मिन् काण्डे त्रयोऽ- ध्यायाः । तेषु प्रथमे पृथिव्यादिलोकदिक्कालादिद्रव्य- विषयाणि नामामि, द्वितीये मनुष्यतदवयवादिद्रव्यविष- याणि, तृतीये तदुभयद्रव्यगततनुबहुत्वह्रसत्वादिधर्म- विषयाणि” । निघर्ष पु० नि + घृष--भावे घञ् । षर्षणे (घसा) “तरुशाखान्त निघर्षजोऽनलः” किरा० । ल्युट् । निघर्षणमप्यत्र न० । यथा हि कनकं शुद्धं तापच्छेदनिघर्षणैः” भा० शा० १२२ ५७ श्लो० । निघस पु० नि + अद + अप् घसादेशः । भोजने अमरः ।

पृष्ठ ४०६०

निघात पु० नि + हन--भावे घञ् । १ आहनने अन्यस्वरेण २ अन्यस्वरहनने उदात्तादिहननपूर्वके अनुदात्तकरणे च कर्मणि घञ् । अनुदात्ते ३ स्वरे “समानवाक्ये निघातयु- ष्मदस्मदादेशाः” वार्त्ति० । “उदात्तादिहननपूर्वकमनुदात्त- करणं निघातः” मनोरमा । “ज्यानिघातकठिनाङ्गलि- त्वचौ” रघुः । निघाति पु० निहन्यतेऽनया निहन्--इञ् कुत्वञ्च । लोहघातिन्याम् उणादिकोषः । निघृष्व त्रि० नि + घृष--क्वन् निपा० । १ स्वुरे २ तन्मार्जने च उज्ज्वल० कर्मणि क्वन् । ३ ह्रस्वे निघण्टुः । निघ्न त्रि० निहन्यते नि + हन--घञर्थे क । १ अधीने अमरः । नियम्यत्वात् तस्य तथात्वम् “निघ्नस्य मे भर्त्तृनिदेशरौ- क्ष्यम्” रघुः । २ आहते ३ पूरिते च “स्थाप्योऽन्त्यवर्गो द्विगु- णान्त्यनिघ्नः” लीला० “पुनर्द्वादशनिघ्नाच्च लभते यत्फलं बुधैः” सूर्यसि० । सूर्यवंश्ये ४ अनरण्यसुते नृपभेदे पु० । “अनरण्यसुतो निघ्नो निघ्नपुत्रौ बभूवतुः” हरिवं० १७ अ० । अनमित्रपुत्रे ५ नृपभेदे च “अनमित्रसुतो निघ्नो निघ्नस्य तु बभूवतुः” हरिवं० ३९ अ० । निचन्द्र पु० दानबभेदे “निचन्द्रश्च निकुम्भश्च” निकुम्भशब्दे दृश्यम् । निचय पु० नि + चि--भावे अच् । १ समूहे २ अवयवादीनां समुच्चये ३ निश्चये च शब्दर० । “षण्मासनिचयो वा स्यात् समानिचय एव वा” मनुः कर्मणि अच् । ४ निचीयमाने अवयवादिना वर्द्ध्यमाने “सर्वे क्षयान्ता निचयाः पतनान्ताः समुच्छ्रयाः” भा० स्त्री० २ अ० । श्रेण्या० कृतादिना च्व्यर्थे त० स० । निचयकृत निचयीकृते त्रि० । निचयक त्रि० निचये कुशलः आकर्षा० कन् । निचये कुशले निचाय पु० नि + चि--परिमाणाख्यायां घञ् । राशीकृते धान्यादौ “एकस्तण्डुलनिचायः अत्र राश्येकत्वेन समुदायिनां परिच्छित्तिर्गम्यते” सि० कौ० । निचि पु० नि + चि--बा० डि । गोकर्णशिरोदेशे रभसः । निचिकी स्त्री निचिना कायति शोभते कै--क गौरा० ङीष् । उत्तमायां गवि नैचिक्याम् शब्दार्थचि० । निचित त्रि० नि + चि--क्त । १ व्याप्ते २ पूरिते ३ सङ्कीर्णे ४ निर्मिते च हेमच० । ५ नदीभेदे स्त्री “कौशिकीं निश्चितां कृत्यां निचितां लोहतारिणीम्” भा० भी० ९ अ० । निचिर न० नितरां चिरः प्रा० स० । १ अत्यन्तचिरकाले २ तद्व- र्त्तिनि त्रि० “प्रसू ज्येष्ठां निचिराभ्याम्” ऋ० ६ । १३६ । १

निचुम्प्रण पु० निचमनेन पूर्यते नीचैरस्मिन् क्वणन्ति दधतीति या पृषो० । १ समुद्रे २ अवभृथे च “समुद्रोऽपि निचुम्पुण उच्यते निचमेन पूर्य्यते । अवभृथोऽपि निचुम्पुण उच्यते नीचैरस्मिन् क्वणन्ति नीचैर्दधतीति वा । नीचं कुणो- तीति वा” निरु० ५ । १८ । “अवभृथो निचुम्पुणो भवति” तद्वृता श्रुतिः “अवभृथ! निचुम्पुण निचेरुरसि निचु- म्पुणः” यजु० ३ । ४८ “निचुम्पुण चुप मन्दायां गतौ नितरां चोपति मन्दं गच्छति निचुम्पुणः । उणप्रत्ययो मुमागमश्च । यद्वा नीचैरस्मिन् क्वणन्ति नीचशब्देन कर्म कुर्वन्त्यवभृथो निचुम्पुणः । “वोणस्थूणव्रणभ्रुणे- त्यादिना नीचैः शब्दोपपदात् क्वणतेः कप्रत्ययान्तो गिपातः धातोः पुम्भाव उपपदस्य निचुम्भावश्च निपा- तितः । तथा विधावभृथ! यद्यपि त्वं निचेरुरसि नितरां चरतीति निचेरुः । नितरां गमनशीलोऽसि तथाप्यत्र निचुम्पुणो भव मन्दगमनो भव” वेददी० । निचुल पु० नि + चुल--क । १ हिज्जलवृक्षे अमरः । २ वेतस- वृक्षे राजनि० । “स्थानादस्मात् सरसनिचुलादुत्पतो- दङ्मुखः खम्” मेघ० । निचुलक न० नि + चुल--वा० क्वुन् । १ योधादेश्चोलाकृतिसन्नाहे निचोलके हारा० । २ कुञ्चिकामत्स्ये पुंस्त्री शब्दार्थचि० । निचेय त्रि० नि + चि--यत् । आचीयमाने स्त्रियां टाप् । आङि तु स्त्रियां शार्द्धरवा० ङीन् । आनिचेयी निचेरु पु० नि + चर--उन् बा० आदेरेच्च । नितरां चरणशीले “अवभृथ निचुम्पुण निचेरुरसि निचुम्पणः” यजु० ३ । ४८ निचोल पु० नि + चुल--अच् । १ प्रच्छदपटे येन शय्यादि प्रच्छा- द्यते तस्मिन् अमरः २ दोलिकाद्यावरणवस्त्रे ३ स्त्रीपिधा- नपटे च हेमच० । “शीलय नीलनिचोलम्” गीतगो० निचोलक पु० निचोल इव कायति कै--क । योधादेश्चोला- कृतिसन्नाहे कूर्पासे हेमच० । निच्छवि पु० निकृष्ट छविरत्र । (त्रिहोत्) तीरभुक्तदेशे त्रिका० । निच्छ्रिवि पु० ब्रात्यात् क्षत्रियात्सवर्णायामुत्पन्ने जातिभेदे “झल्लोमल्लश्च राजन्यात् ब्रात्यात् विच्छिविरेव च” मनुः निज त्रि० नितरां जायते नि + जन--ड । १ स्वकीये २ नित्ये च अमरः । “सेनागजेन मथितस्य निजप्रसूनैः” माघः । ३ स्वाभाविके “स्वाम्यं यस्य निजम्” न्याय लीला० । निजघास पु० पार्वत्या रोषसंभूते गणभेदे “निजघासो घसश्चैव स्थूणाकर्णः प्रशोषणः” हरिवं० १६८ अ० । निजघ्नि त्रि० नि + हन--कि द्वित्वम् । नितरां हननशीले “अथा निजघ्निरोदसा” ऋ० ९ । ५३ । २ ।

पृष्ठ ४०६१

निजधृति स्त्री शाकद्वीपस्थे १ नदीभेदे तदुपक्रमे “एतेषां वर्षमर्य्यादागिरयो नद्यः सप्त सप्तैव” इत्युक्त्वा “अनघा आयुर्द्धा उभयसृष्टिरपराजिता पञ्चपदी सहस्रश्रुतिर्नि- जधृतिरिति” भाग० ५ । २० । १९ । उक्तम् । निजा धृतिरस्य । २ स्वभावतो धैर्य्यान्विते त्रि० । निजि त्रि० निज--शुद्धौ कि । शुद्धिमति । अतोयवा० मस्य न वः । निजिमान् । निटल पु० नि + टल--अच् । कपाले भालस्थले शब्दार्थकल्प- तरुः “राजा निटलतले चुम्बितनिजचरणाम्बुजैः” दशकु० । निटलाक्ष पु० निटले भाले अक्षि अस्य षच्स० । शिवे शब्दार्थकल्प० “रोषरूक्षेण निटलाक्षेण दूरीकृतचेतने मकरचेतने” दशकुमा० । निडीन न० नीचैर्डीनम् । भक्ष्यमाश्रयं वा दृष्ट्वा अधःपतन रूपे खगगतिभेदे खगगतिशब्दे २४१४ पृ० दृश्यम् । निण्डिका स्त्री सतीलायां (तेओयाडा) कलायभेदे शब्दच० । निण्य त्रि० अन्तर्हिते निघण्टुः “निण्यः संनद्धो मनसा चरामि” ऋ०१ । १६४ । ३७ नितत्नी स्त्री ओषधिभेदे “देवी देव्यामधिजाता पृथिव्याम- स्योषधे! । तां त्वा नितत्नि! केशेभ्यः” अथ० ६ । १२६ । १ नितम्ब पु० नि + तम्ब--अच्, निभृतं तम्यते काम्यते कामुकैः नितरां ताम्यति सुरतमर्दाद् तम--बा० ब वा । स्त्रीणां पश्चात् १ कटितटे अमरः २ स्कन्धे ३ कूले ४ कट्या अधोभाने कटके (पर्वतवसृतिस्थाने) ५ कटिमात्रे च मेदि० । “तरुण्यालिङ्कितः कण्ठे नितम्बस्थानमाश्रितः । गुरूणां सन्निधानेऽपि कः कूजति मुहुर्मुहुः” विदग्ध० “नित- म्बमिव मेदिन्याः स्वस्तांशुकमलङ्घयत्” रघुः “गिरेर्नि- तम्बे सरुता विभिन्नम्” भट्टिः “सेव्यो नितम्बः किमु भूधराणां विलासिनानीम्” सा० द० । नितम्बिन् त्रि० नितम्ब + अस्त्यर्थे इनि । १ नितम्बयुक्ते “मेखलागुणपदैर्नितम्बिभिः” रघुः । प्राशस्त्ये इनि । २ प्रशस्तनितम्बयुक्तायां स्त्रियां स्त्री ङीप् । “नितम्बिनी- मिच्छसि मुक्तलज्जाम्” कुमा० । नितम्भू पु० ऋषिभेदे “नितम्भूर्भवनो धौम्यः शतानन्दो- ऽकृतब्रणः” भा० अनु० २६ अ० नानर्षिकथने नितराम् अव्य० नि + तरप् आमु । १ सुतरामित्यर्थे २ अतिशये च “सुतरां तुदन्ति चेतो नितरां विवादिनाम्” ऋतुस० “तेभ्यो नितरां विरतिः” वेदा० । नितल न० निकृष्टं तलमधोभागः प्रा० स० । पातालभेदे शब्द- रत्ना० “सुतलं वितलञ्चैव नितलञ्च गभस्तिमत् । महा- ग्रमतसञ्चापि पातालञ्चापि सप्तमम्” पुराणस० विष्णु० ।

नितान्त न० निताम्यति स्म नि + तम--क्त । १ एकान्ते २ अत्यन्ते अमरः । “निद्राविनोदितनितान्तरतिक्लमानाम्” किरा० “नितान्तदीर्षैर्जनिता तपोभिः” कुमा० । नित्य त्रि० नियमेन नियतं वा भवं नि + त्यप् । १ सतते अमरः । अहरहः क्रियामाणत्वेन २ विधिबोधिते ३ प्रत्यवायसाधनाभावप्रतियोगिनि कर्मणि यथा अहरहः सन्ध्यामुपासीतेति अत्र सन्ध्याभावे प्रत्यवायसाधनत्व- बोधः । ४ अविच्छिन्नपरम्पराके च यथा वर्णा नित्याः । ५ उत्पत्तिविनाशरहिते ६ शाश्वते कालत्रयस्थे वस्तुनि च त्रि० ७ ससुद्रे पु० राजनि० । शास्त्रबोधितसदातन- कर्त्तव्यताकं च नित्यं तद्बोधकं ति० त० समाहृत्योक्तं यथा “नित्यं १ सदा ३ यावदायु ३ र्न कदाचिदति- क्रमेत् ४ । उपेत्यातिक्रमे दोषश्रुतेरत्यागदर्शनात् । फलाश्रुतेर्वीप्सया च तन्नित्यमिह कीर्त्तितम्” । अत्र पूर्वा- र्द्धोक्तार्थकशब्दाः स्वान्वितपदार्थस्य नित्यत्वबोधकाः । उत्तरश्लोकबोध्यार्थास्तु परम्परया नित्यतासमर्पका इति भेदः “तस्मादस्मिन् सदायुक्तो नित्यं स्यादात्मवाय् द्विजः” “विद्यागुरुष्वेतदेव नित्या वृत्तिः स्वयोनिषु” मनुः नित्यत्वञ्च ध्वंसाप्रतियोगित्वे सति प्रागभावाप्रतियोगि- त्वम् तेन उत्पत्तिविनाशशून्यत्वात् कालत्रयस्थत्वं गम्यते । नित्यकर्मन् न० कर्म० । विहिते कर्मभेदे “नित्यं नैमित्तिकञ्चैव नित्यनैमित्तिकन्वथा । गृहस्थस्य त्रिधा कर्म तन्निशामय पुत्रक! । पञ्चयज्ञादिकं नित्यं यदेतत् कथितं तव । नैमित्तिकं तथा चान्यत् पुत्रजन्मक्रियादिकम् । नित्यनैमि त्तिकं ज्ञेयं पर्वश्राद्धादिं पण्डितैः” श्रा० त० मार्क० पु० तत्त्यागे दोषो यथा “नित्यानां कर्मणां विप्र! तस्य हानि रहर्निशम् । अकुर्बन् विहितं कर्म शक्तः पतति तद्दिने । प्रायश्चित्तेन महता शुद्धिमाप्नोत्यनापदि । पक्षं नित्य- क्रियाहानेः कर्त्ता मैत्रेय! मानवः । संवत्सरं क्रिया हानिर्यस्य पुंसोऽभिजायते । तस्यावलोकनात् सूर्य्यो निरीक्ष्यः साधुभिः सदा । स्पृष्टे स्नानं सचेलस्य शुद्धि हेतुर्महामुने! । पुंसो भवति तस्योक्ता न शुद्धिः वापकर्मणः” इति विष्णुपु० । क्षतादौ नित्यकर्मकरणनिषेधो यथा “जानूर्द्धे क्षतजे जाते नित्यकर्म न चाचरेत् । सूतके च समुत्पन्ने क्षुरकर्मणि मैथुने । घूमोद्गारे तथा वान्तौ नित्यं कर्माणि संत्यजेत् । द्रव्ये भुक्ते त्वजीर्णे च नैव भुक्त्वा च किञ्चन । कर्म कुर्य्यान्नरो नित्यं सूतके

पृष्ठ ४०६२

मृतके तथा । पत्रं पुष्पञ्च ताम्बूलं भेषजत्वेन कल्पि- तम् । कणादिपिप्पल्यन्तञ्च फलं भुक्त्वा न चाचरेत् । जलस्यापि नरश्रेष्ठ भोजनाद्भेषजादृते । नित्यक्रिया निवर्त्तेत सह नैमित्तिकैः सदा । जलौकागूढ़पादञ्च कृमिगण्डूपदादिकम् । कामाद्दम्भेन संस्पृश्य नित्य- कर्म्माणि संत्यजेत् । विशेषतः शिवापूजां प्रमीत पितृको द्विजः । यावद्वत्सरपर्य्यन्तं मनसापि नचाचरेत् । महागुरुनिपाते तु काम्यं किञ्चिन्न चाचरेत् । आर्त्विज्यं ब्रह्मयज्ञञ्च श्राद्धं देवयुतञ्च यत् । गुरुमा- क्षिप्य विप्रञ्च प्रकृत्यैव च पाणिना । न कुर्य्यान्नित्य- कर्माणि रेतःपाते च भैरव!” कालि० पु० ५४ अ० । नित्यकर्मणि अशक्याङ्गवैगुण्येऽपि फलनिष्पत्तिर्भवतीति कात्या० श्रौ० १ । २ । १८ सूत्रे याज्ञिकदेवकृतसंग्रहे च व्यवस्थापितं यथा “अथेदं विचार्य्यते द्विप्रकारं कर्म नित्यं काम्यञ्च तत्र नित्यं प्रकृत्येदं विचार्य्यते । किं सर्वाङ्गोपेतं कर्त्तव्यम् उत यावन्त्यङ्गानि कर्तुं शक्नोति तावद्भिरङ्गैरुपेतमिति । किं ताबत् प्राप्तम् सर्वाङ्गोपेतमेव कर्त्तव्यमिति कुतः भावनांशस्य कथंभाबस्य सर्वैरङ्गैः परिपूरणेन सर्वाङ्गो- पेतमेव कर्त्तव्यमित्येवं प्राप्ते आह” “विगुणे फलनिर्वृत्तिरङ्गप्रघानभेदात्” सू० । “नित्ये कर्मणि अग्निहोत्रदर्शपूर्णमासादिके प्रत्यवायपरिहाररूपस्य फलस्य निष्पत्तिर्भवत्येव । अङ्गप्रधानभेदात् यतोऽङ्गानि च प्रधानानि च भिन्नानि नित्येषु चेतिकर्त्तव्यता नास्ति अपूर्वाभावात् अपूर्वप्रयुक्ता हीतिकर्त्तव्यता सा च तस्मिन्नसति न भवितुमर्हति कथमपूर्वाभावः? । फलाभावात् कालान्तरभाविफलसिद्ध्यर्थं ह्यपूर्वं कल्प्यम् । तच्चासति फले कल्पयितुं न शक्यते तस्मान्नित्येषु यागस्यैव माव्यत्वम् न फलस्य । तस्मात् पौर्णमास्याममावा- स्यायां वाग्निमुद्दिश्य पुरोडाशस्त्यक्तव्य इत्येतावदुपदिश्यते तेन दृष्टार्थानि यान्यङ्गानि संनिपत्योपकारकाणि यैर्विना प्रधानभूतयागनिष्पत्तिर्न भवति अन्यथानुपपत्त्या तावद्भिरुपेतं प्रधानं कर्त्तव्यम् नाङ्गानि अङ्गाम्नानं तु काम्यप्रयोगार्थम् अतोऽग्निकालपुरोडाशमात्रमादरणी- यम् अन्यदङ्गजातमदृष्टार्थं नादरणीयमिति । कथं तर्हीदृशे निष्फले पुरुषस्य प्रवृत्तिरिति? चेत् उच्यते प्रत्य- वायानुत्पत्त्यर्था प्रवृत्तिर्न तु फलार्था विहिताकरणाद्धि प्रत्यवायः स्मर्य्यते “अकुर्वन्विहितं कर्म प्रायश्चित्तीयते

नरः” इति (मनुना) । अतो नित्यकर्मणो निष्फलत्वा- दपूर्वाभावादितिकर्त्तव्यता नास्तीति हीनाङ्गस्यैव प्रयोग इति केचित् सिद्धान्तमाहुः । तदेतन्नोपपद्यते कथंभाव- नातो हि तिस्र आकाङ्क्षा जायते किं, केन, कथमिति तत्र कथमितीतिकर्त्तव्यताकाङ्क्षा नित्येऽप्यस्ति तस्मा- दत्राप्यस्तीतिकर्त्तव्यता । सत्यम् अस्त्येवेहाप्याकाङ्क्षायाः समानपदोपात्तेन यागेनैव पूरणात्तन्निर्वृत्त्युपयोगिन्ये- नेतिकर्त्तव्यता कथमाकाङ्क्षया गृह्यते न त्वदृष्टोप- योगि प्रयाजाद्यङ्गम् अदृष्टस्य साध्यस्याभावादिति चेत् न यागस्य स्वतोऽपुरुषार्थत्वेन प्रवृत्त्यन्यथानुपपत्त्या समान- पदोपात्तं यागमुत्सृज्य सर्वेषामभिमतस्य प्रत्यवाय परिहारस्येह भाव्यतया कल्पनात् । ननु चेत् सर्वेषा- मभिमतः स्वर्गः किमिति न कल्प्यते, तस्य शरीरारम्भ- हेतुतया मोक्षविरोधित्वेन मुमुक्षूणामनभिप्रेतत्वात् प्रत्य- वायपरिहारस्तु तैरपीष्यत एव कथं? तस्मिन् पापे एतज्जन्मोपार्जिते भवान्तरोपार्जिते वा स्थिते सति तदुपभोगहेतुभूतशरीरारम्भावश्यंभावेन मोक्षाभावात् अतो मोक्षार्थिनाप्यवश्यं पापक्षय एषितव्य एव समीहित फलाय, इतरथाऽप्रक्षीणे पापे फलाप्राप्तेः । तस्मान्नित्यानि कर्माणि पापक्षयस्योपायत्वेन चोद्यमानानीतिकर्त्तव्यता भपेक्षन्त एव । धर्मशास्त्रेषु च यथैवाकरणे प्रत्यवायः स्मृतः तथैव करणादपि पापक्षयः स्मर्य्यते “पूर्वां सन्ध्यां जपंस्तिष्ठन्नैशमेनो व्यपोहति (मनुः) इत्यादिभिः “नित्यनैमित्तिकैरेव कुर्वाणो दुरितक्षयमिति च” । तस्मा- न्नित्येऽप्यस्त्येव प्रत्यवायपरिहाररूपं फलम् । तस्मा- न्नित्यान्यपिं कर्माणि सर्वाभिमतस्य तस्य पापक्षयस्योपाय- त्वेन चोद्यमानानीतिकर्त्तव्यतामपेक्षन्त एव । ततश्च सर्वाङ्गोपेतानामनुष्ठानं कश्चिदपि सर्वदा कर्तुं न शक्नोति जीवनादिनिमित्ते च तानि विधीयन्ते निमित्तस्य चैतदेव रूपं यत्तस्मिन् सति नैमित्तिकमवश्यं कर्त्तव्यम् । तेन यावज्जीवं कर्त्तव्यम् । तेन यथा शक्नुयादित्युप- योध्यते तत्रावश्यमन्यतरस्मिन्नहातव्ये निमित्ते सति नैमित्तिकस्य कर्त्तव्यत्वं प्रधानवाक्ये श्रूयते तद्यदि कस्य- चिदङ्गस्यानुरोधेन सति निमित्ते नैमित्तिकं न क्रियते ततः प्रधानवाक्यविरोधः स्यात् प्रधानमात्रं श्रुत्या निमित्ते विधीयते अङ्गानि तु तदर्थतया प्रकरणेन गृह्यन्ते अतस्तानि प्रधानवाक्यगतावश्यकत्वानुरोधेन यथाशक्त्यु- वसंहर्त्तव्यानि इतरथा प्रधानस्यावश्यकर्त्तव्यत्वं श्रुतं

पृष्ठ ४०६३

हीयेत तस्मात् प्रधानाविरोधेनाङ्गानि यथाशक्त्युप- संहर्तव्यानि । नन्वेवं हीनाङ्गादपि प्रधानात् फलसिद्धेरभ्युपगसात् समर्थोऽप्यङ्गानि परित्यक्ष्यतीति मैवम् । शक्तस्य कामतोऽङ्गे त्यज्यमाने वैगुण्यं स्यादेव अङ्गोपदेशं निमित्तं वालोच्योभयानुरोधेन यावन्त्यङ्गानि कर्तुं शक्नोति तावद्भिरुपेतं प्रधानमेनः क्षपयतीति शास्त्रार्थोऽवधार्य्यते तावतैव शास्त्रवशात् फलनिष्पत्तिः इति साधूक्तम् “विगुणे फलनिर्वृत्तिरङ्गप्रधानभेदा- दिति” । एतच्च प्रयोगविध्यनुजीव्येष्वङ्गेषूच्यते यद्धि कुर्य्यादित्युच्यते तत् यथाशक्तीत्युपबोध्यते । यानि तु स्वभावसिद्धानि विध्यन्तरसिद्धानि वोपजीव्यन्ते यथा लोके धनार्जनादि वेदेऽपि कालो विद्याग्नयश्च तेषां स्वरूपे- णौवाधिकारिविशेषणत्वम् । द्रव्यबान् विद्यावानग्नि- मानिति । एतदुक्तं भवति अङ्गं हि विधिबलादुपादीयते निमित्तानुरोधाद्वा त्यज्यते उभयानुग्रहार्थं वा शक्तं प्रत्युपादीयते अशक्तं प्रति त्यज्यत इति नान्या गतिरस्ति तत्रोभयानुग्रहो युक्तो यदि सम्भवति सम्भवश्चो- पादेयेष्वङ्गेषु यथाशक्ति व्रीहीन् सम्पादयेत् यथाशक्त्य- वहन्यादिति आहवनीयादिस्वरूपं तु नानेन विधिनोपा- दीयते तस्मादग्निमान् विद्यावान् द्रव्यवान् जीवंश्च यजेते- त्येवमाश्रीयते अतो विद्याग्निकालाद्यपरित्यागेनान्थे- षामङ्गानां यथाशक्त्यनुष्ठानं सिद्धम् । तथाचोक्तं तन्त्र- रत्ने “यानि प्रयोगविधिना कर्तुरुपादेयत्वेनाङ्गानि चोद्यन्ते तेषामेव शक्तिपरिमितत्वम् यावन्ति शक्नुया- त्तावन्ति कुर्य्यादिति यानि तु विध्यन्तरप्रयुक्तानि स्वयं सिद्धानि वाङ्गत्वेन गृह्यन्ते तानि स्वरूपत एवाधि- कारिविशेषणम् यथाग्न्यादीनि तेषामुपादानस्य प्रयोग- विधिनानुपादानान्न यावच्छक्तीत्युपवन्धः सम्भवति किन्तु तदपेक्षो विधिस्तद्वन्तमेवाधिकरोति तेन सपत्नीक- स्यार्षेयस्य (वेदस्य)व्याख्यानोपात्तसंस्कारविशिष्टस्याग्निमतो विद्यावतःप्रदोषादिकालसंयोगिनोऽधिकारो नान्यस्येति । एवं चाप्रतिसमाधेयाङ्गवैकल्येऽप्यग्न्यादिमानधिक्रियेतैव आधानं तु न कुर्य्यात्तस्यानैमित्तिकत्वादिति” । “प्राय- श्चित्तविधानाच्च” सू० । “प्रायश्चित्तविधानादप्येवं कल्प्यते यद्विगुणेऽपि फलनिर्वृत्तिर्भवतीति । यदि च विगुणात् फलं न स्यात्तर्हि प्रायश्चित्तं न विदधीत नहि निष्फल- स्याङ्गैः कृत्यमस्ति अस्ति च विधानम् तस्माद्विगुणादपि फलं भवतीति । येषां मते नित्येषु फलाभावेनापूर्वा

भावात्तदर्थेतिकर्त्तव्यताभावेन निमित्तभेदने जाते वैगु- ण्यात्तत्परिहारायापरं होमाख्यमङ्गं भिन्ने जुहो- तीत्यादिकमनुपपन्नं न क्रियत एव । पक्षान्तरे असत्या- मितिकर्त्तव्यतायां भेदने जातेऽपि नास्ति वैगुण्यम् गुणहानिर्हि वैगुण्यम् असति गुणे कस्य हानिः स्यात् ततश्चास्मत्पक्ष एव प्रायश्चित्तविधानमुपपन्नमिति” । “तथा च दृष्टम्” सू० । “नित्यं कर्म यथा कथञ्चित् श्रुताङ्गप- रित्यागेनापि यथाशक्त्यङ्गोपेतमनुष्ठातव्यत्वेन श्रुतौ दृष्टम् । तथा हि “यत्पयो न स्यात् केन जुहुया इति व्रीहियवाभ्यामित्यादि न वा इह तर्हि किं च नासीदथैतदहुत सत्यं श्रद्धायाम्” इत्यन्तेन ग्रन्थेन । तथा “तदेव यादृक्कीदृक् च होतव्यमिति” शाखान्तराच्च तस्मा- द्विगुणेऽपि नित्ये प्रत्यवायपरिहाररूपं फलं भवति अतएवोक्तं कर्काचार्य्यैः “उपात्तदुरितक्षयो वा उत्पत्- स्यमानदुरितप्रतिवन्धो वा भवत्येवेति” । “नित्यकर्माण्या- रब्धे अनारब्धे वा प्रतिनिविर्भवति अबश्यकर्त्तव्यतया यथाशक्तिप्रयोगस्य व्यवस्थापितत्वात् इति” चान्यत्र तत्रो- क्तम् । “काम्ये प्रतिनिधिर्नास्ति नित्ये नैमित्तिके हि सः” इत्युक्तेस्तत्र प्रतिनिधिरस्ति । “नित्यं नैमित्तिकं काम्यं त्रिविधं स्नानमिष्यते” ब्रह्मपु० नित्यक्षौर न० अवैधकेशादिच्छेदने “चूडोदिते तिथावृक्षे बुधेन्द्वो- र्दिवसे नरः । नित्यक्षौरं प्रकुर्वीत जन्ममासे न तु क्वचित्” जयोतिषसारः । अधिकं क्षुरकर्मन् शब्दे २३८६ पृ० दृश्यम् नित्यगति पु० नित्यं गतिरस्य । सदागतौ वायौ हेमच० । “यथा वायुर्नित्यगतिर्जलदान् शतशोऽम्बरे” भा० स० ४६ अ० नित्यगमनादयोऽप्यत्र । नित्यदा अव्य० नित्य + दाच् स्वरादि । सर्वदेत्यर्थे “त्वमग्निः सर्वभूतानामन्तश्चरसि नित्यदा” भा० आ० ६ अ० । नित्यदान न० नित्यं प्रत्यहं कर्त्तव्यं दानम् । प्रत्यहकर्त्तव्ये दाने “नित्यं नैमित्तिकं काम्यं त्रिविधं दानमिष्यते । अहन्यहनि यत् विप्र! दीयतेऽनुपकारिणे । अनुद्दिश्य फलं तत् स्यात् व्राह्मणस्य तु नित्यकम्” गरुडपु० । नित्यनैमित्तिक न० कर्म० । नित्यत्वनैमित्तिकत्वयुक्ते कर्मभेदे पर्वश्राद्धादौ “नित्यनैमित्तिकं ज्ञेयं पर्वश्राद्धादि पण्डितैः” श्राद्धत० मार्कण्डेयपु० । प्रायश्चित्तेऽपि तथात्वम् । अवश्यकर्त्तव्यत्वेन नित्यत्वं पापनिश्चयवता कर्त्तव्यत्वेन नैमित्तिकत्वं यथाह प्रा० त० रघुनन्दनः “प्रायश्चित्तस्य नित्यत्वेनाङ्गवैकल्येऽपि फलसिद्धिः । तथा

पृष्ठ ४०६४

च प्रायश्चित्तस्य नैमित्तिकत्वं नित्यत्वञ्च मिताक्षराकृदाह “नैमित्तिकोऽयं प्रायश्चित्ताधिकारः । अत्र चार्थवादाव- गतपापक्षयोऽपि जातेष्टिन्यायेन साध्यतया स्वीक्रि- यते । न च दुरितपरिजिहीर्षुणानुऽष्ठीयते एतावता काम्याधिकारमात्रशङ्का कार्य्या यस्मात् “चरितव्य अतो नित्यं प्रायश्चित्तं विशुद्धये । निन्द्यैश्च लक्षणैर्युक्ता जायन्तेऽनिष्कृतै नसः” इति मनुवचनेऽकरणे दोषश्रवणे- नावश्यकतावगमात् । तथा च याज्ञवल्क्यः “प्राय- श्चित्तमकुर्वाणाः पापेषु निरता नराः । अपश्चात्तापिनः कृष्टान्नरकान् यान्ति दारुणान्” । प्रायश्चित्तमकुर्वाणा दुःसहान्नरकान् प्राप्नुवन्ति” । नित्यप्रलय पु० नित्यः प्रात्यहिकः प्रलयः । सुषुप्तौ “चतु- र्विधस्तु प्रलयो नित्यो यः प्राणिनां लयः । सदा विनाशो जातानाम्” अग्निपु० ३६७ अ० स च प्रलयचातुर्विध्यमुक्त्वा वेदान्तपरिभाषायां विवृतो यथा “स च चतुर्विधः नित्यः प्राकृतो नैमित्तिक आत्यन्तिक- श्चेति । तत्र नित्यप्रलयः सुषुप्तिः तस्याः सकलकार्य्य- प्रलयरूपत्वाद् धर्माघर्मपूर्वसंस्काराणाञ्च तदा कारणा- त्मनावस्थानं, तेन सुप्तोत्थितस्य न सुखदुःखाद्यनुपपत्तिः न वा स्मरणानुपपत्तिः । न च सुषुप्तावन्तःकरणस्यापि विनाशे तदधीनप्राणनादि क्रियानुपपत्तिः, वस्तुतः श्वासा- द्यभावेऽपि तदुपलब्धेः पुरुषान्तरविभ्रममात्रत्वात् सुप्त- शरीरोपलम्भवत् । नचैवं सुषुप्तस्य परेतादविशेषः सुषु- प्तस्य हि लिङ्गशरीरं संस्कारात्मना तत्रैव वर्त्तते परेतस्य तु लोकान्तरे इति वैलक्षण्यात् । यद्वा अन्तःकरणस्य द्वे शक्तो ज्ञानशक्तिः क्रियाशक्तिश्चेति तत्र ज्ञानशक्तिविशि- ष्टन्तःकरणस्य सुषुप्तौ विनाशः न तु क्रियाशक्तिविशिष्ट- स्येति प्राणनाद्यवस्थानमविरुद्धम् । “यदा सुप्तः स्वप्नं न कञ्चन पश्यति अथास्मिन् प्राणएवैकधा भवति अथैनं वाक सर्वैर्नामभिः सहाप्येति सता सौम्य! तदा सम्पन्नो भवति स्वमपीतो भवतीत्यादि” श्रुतिरुक्तमुषुप्तौ मानम्” । नित्यमुक्त पु० नित्यं सुक्तः । कालत्रयेऽपि बन्धशून्थे परमात्मनि “अहं देवो नचान्योऽस्मि--इत्युपक्रमे नित्य- मुक्तस्वभाववान्” आ० त० । “नित्यमुक्तत्वम्” । मां० सू० नित्ययज्ञ पु० कर्म० । फलयोगं विना जीवनादिमात्रनिमि- त्तेन विहिते यथाकथञ्चित् प्रतिनिध्यादिगा असुख्यद्र- व्येण चानुष्ठेये अग्निहोत्रादौ यज्ञे । नित्ययौवन त्रि० नित्ययौवनमखं । १ स्थिरयौवने २ द्रौपद्यां स्त्री त्रिका० ।

नित्यवैकुण्ठ पु० सत्यलोकस्थे विष्णोः स्थानभेदे “ऊर्द्ध्वं नमसि संविष्टो नित्यवैकृण्ठण्व च । अस्त्वाकाशसमो नित्यो विस्तृतश्चन्द्रविम्बवत् । इश्वरेच्छासमुद्भूतो निर्ल- क्ष्यश्च निराश्रयः । आकाशवत् सुविस्तांरश्चामूल्यरत्न- निर्मितः । तत्र नारायणः श्रीमान् वनमाली चतुर्भुजः । लक्ष्मीः सरस्वती गङ्गा तुलसी पतिरीश्वरः । सुनन्द- नन्दकुमुदपार्षदादिभिरन्वितः । सर्वेशः सर्वसिद्धीशो भक्तानुग्रहकारकः” ब्रह्मवै० पु० प० ख० १५ अ० । नित्यसत्वस्थ त्रि० नित्यमचलं यत् सत्वं धैर्य्यं गुणभेदो वा तत्र तिष्ठति स्था--क । १ नित्यधैर्य्यावलम्बिनि २ रजस्तमसी अभिभूय सदा सत्वगुणावलम्बिनि च । “नित्य- सत्वस्थो निर्योनक्षेमः आत्मवान्” मीता । नित्यसम पु० गौ० सूत्रोक्ते जात्युत्तरभेदे नित्यानित्यकार्य्य समादीन् विभज्य “नित्यमनित्यभावादनित्ये नित्यत्वोप- पत्तेः नित्यसमः” इति लक्षितम् जातिशब्दे ३१०४ पृ० दृश्यम् नित्यसमास पु० कर्म० । व्याकरणोक्ते समस्यमानयावत्पद- रहितविग्रहवाक्यसूचिते समासभेदे नित्यहोम पु० नित्यं प्रत्यहं कर्त्तव्यो होमः । द्विजैः प्रत्यहं कर्त्तव्ये होमे । स च होमः “यावज्जीवमग्निहोत्रं जुहोति” इति श्रुत्युक्तः विष्णुसंहितोक्तोऽन्यविधो यथा “अथाग्निं परिसमुह्य पर्युक्ष्य परिस्तीर्य्य परिषिच्य सर्वतः पाकादग्रमुद्धृत्य जुहुयात् । वाद्धदेवाय सङ्कर्षणाय प्रद्युम्नायानिरुद्धाय पुरुषाय सत्यायाच्युताय वासुदेवाय । अथाग्नये सोमाय मित्राय वरुणाय इन्द्रायेन्द्राग्निभ्यां विश्वेभ्यो देवेभ्यः प्रजापतये अनुमत्यै धन्वन्तरये वास्तोष्प- तये अग्नये स्विष्टिकृते च” । “वैश्वदेवस्य सिद्धस्य गृह्येऽग्नौ विधिपूर्वकम् । होमं कुर्य्याद्देवताभ्यो ब्राह्मणो होमभ- न्वहम् । अग्नेः सोमस्य चैवादौ तयोश्चैव समस्तयोः । विश्वेभ्यश्चैव देवेभ्यो धन्वन्तरय एव च । कुह्वै चैवा- नुमत्यै च प्रजापतय एव च । सह व्यावापृथिव्योश्च तथा स्विष्टकृतेऽन्ततः” मनुनोक्तविधिरन्यविधः शाखाभेदात् व्यवस्था । नित्या स्त्री १ देव्याः शक्तिभेदे तदधिकारेणैव नित्यातन्त्रं प्रवत्तं तद्ध्यानमन्त्रादिकं तन्त्रसारे दृश्यम् । २ मनसादेव्यां शब्दरत्ना० । नित्यानध्याय पु० सर्वथा वर्जनीयवेदपाठकालादौ “द्वावेव वर्जयेन्नित्यमनध्यायौ प्रयत्नतः । खाध्यायभूमिञ्चाशुद्धा- मात्मानं चाशुचिं द्विजः” इति “इमान्नित्यमनध्यायान० घीयानो विवर्जयेत्” इति मनुना प्रदर्शितोऽनध्यायभेदः अनध्यायशब्दे १४६ पृ० दृश्यम् ।

पृष्ठ ४०६५

नित्यानित्यवस्तुविवेक पु० नित्यञ्च अनित्यञ्च नित्याऽनित्ये ते ष ते वस्तुनी च नित्यानित्यवस्तुनी नित्यानित्यव- स्तुनोर्विवेकः पृथगात्मता । ब्रह्मैव नित्यं वस्तु ततोऽन्य- दणिलमनित्यमिति विवेचने । “ब्रह्म सत्यं जगन्मिथ्ये- त्येवं रूपो विनिश्चयः । सोऽयं नित्यानित्यवस्तुविवेकः समुदाहृतः” शब्दार्थचि धृतवाक्यम् । अयञ्च ब्रह्मविद्या- याम् अधिकारप्रयोजकः । नित्यानित्यसंयोगविरोध पु० नित्यत्वस्यानित्यत्वस्य एकत्र संयोगे सम्बन्धे विरोधः । एकत्र घर्मिणि नित्यत्वस्या- नित्यत्वस्व च सम्बन्धरूपे भावाभावयोरेकत्र योगरूपे विरोधे । संयोगपृथक्त्वभ्यायविषयातिरिक्त एवास्य विरोधस्य दूधकतेरित्याकारे दृश्यम् । नित्याभियुक्त त्रि० नित्यमभि समन्तात् युक्तः योगे व्यापृतः । देहयात्रामात्रार्थं प्रयतमाने इतरत्यागासक्ते योगिनि निद न० निदि--क वा० नलोपः । १ विषे शब्दच० २ निन्दक त्रि० “अर्च्चन् निदाया विश्वेभिरग्निम्” ऋ० ६ । १२ । ६ “निदाया निन्दिन्याः” भा० । निदद्रु त्रि० निवृत्तो दद्रुस्य प्रा० ब० । १ दद्रुरहिते २ मनुष्ये पुंस्त्री० शब्दच० । निदर्शन न० नि + दृश--ल्युट् । १ उदाहरणे दृष्टान्ते “आत्मा ह्याकाशवज्जीवैर्घटाकाशैरिवोदितम् । घटादिवच्च सङ्घा- तैर्जातावेतन्निदर्शनमिति” । यदा मन्वबुद्धिप्रतिपिषादाय- षया श्रुत्यात्मनो जातिरुच्यते जीवादोनां तदा जाता- युपगम्यमानायामेतन्निदर्शनं दृष्टान्तो यथोदित माकाश- वदित्यादीनि भाष्यम्” शब्दार्थचि० । २ अर्षालङ्कारभेदे स्त्री टाप् । अर्थालङ्कारशब्दे ३९९ पृ० दृस्यम् । निदाघ पु० नितरां दह्यतेऽत्र नि + दह--आधारे घञ् न्थङ्क्वादि० कुत्वम् । १ उष्णे २ घर्मे ३ घर्मकाले ज्यैष्ठा- षाढ़मासयोः ४ घर्मजले च मेदि० । ऋतुसंहारे १ म सर्गे निदाघकाले वर्ण्याः पदार्था भङ्ग्या प्रदर्शितास्तत्रैव दृश्याः । पुलस्त्यपुत्रे ऋभुपत्नीजाते ५ ऋषिभेदे पु० । निदाघकर पु० निदाघ उष्णः करः अस्य । १ सूर्य्ये हारा० निदाघधानादयोऽप्यत्र “निदाघधामानमिबाधि- दीधितिम्” माघः । २ अर्कवृक्षे च निदाघकाल पु० निदाषस्य कालः । १ ग्रीष्मर्त्तौ ज्यैष्ठाषाढ़- मासयोः “दिनान्तरेम्योऽभ्युपशान्तमन्मयो मिदाघकालः समुपागतः प्रिये!” ऋतुसं० ।

निदातृ त्रि० नि + दो--तृच् । निरोधके “चरन्वत्सोरुश- न्निह निदातारम्” ऋ० ८ । ७२ । ५ “निदातारं निरोध- कम्” भा० । निदान न० नितरामसाधारणतया दयते कार्यम् नि + देङ् पालने ल्यु । १ आदिकारणे अमरः २ कारणमात्रे ३ वत्स- दामनि निवृत्त दानम् प्रा० स० ४ कारणक्षये च मेदि० नि + दै शुद्धौ भावे ल्युट् । ५ शुद्धौ हेमच० । ६ रोगनिर्णये विश्वः ७ रोगहेतौ । “निदानं पूर्वरूपाणि रूपाण्युप- शयस्तथा । सम्प्राप्तिश्चेति विज्ञानं रोगाणां पञ्चघा स्मृतम् । निमित्त हेत्वायतनप्रत्ययोत्थानकारणैः । निदा- नमाहुः पर्य्यायैः प्राग्रूपं येन लक्ष्यते” इति माधवकरः सुश्रुते निदानप्रकरणे तद्भेदादिकं दृश्यम् । “निदानमिक्ष्वाकुकुलस्य सन्ततेः” रघुः । निदिग्ध ब्रि० नि + दिह--क्त । १ उपचिते २ लेपनादिना वर्द्धिते च ३ एलायां स्त्री शब्दच० । ततः संज्ञायां कन् कापि अत इत्त्वम् । निदिग्विका कण्टकारिकायां स्त्री अमरः । निदिग्धिकादिक्वाथ पु० चक्रदत्तोक्ते क्वाथभेदे “निदि- ग्धिकानागरकामृतानां काथं पिवेन्मिश्रितपिप्पली- कम् । जीर्णज्वरारोचककासशूलश्वासाग्निमान्द्यार्द्दित- पीनसेषु । हन्त्यूर्द्धगामयं प्रायः सायन्तेनोपयुज्यते” निदिध्यास पु० नि + ध्या--सन्--भावे घञ् । श्रवणमननज्ञातस्य एकतानतासाध्ये निरन्तरचिन्तने । भावे ल्युट् निदिध्या- सन तत्रार्थे न० । तल्लक्षणादि यथा “निरन्तरं विचारो यः श्रुतार्थस्य गुरोर्मुखात् । तन्निदिध्यासनं प्रोक्तं तच्चै- काग्र्येण लभ्यते । अनात्मन्यरुचिश्चित्ते रुचिश्चात्मनि चेद्भवेत् । पुण्यपुञ्जेन शुद्धं तच्चित्तमैकाग्र्यमर्हति” । विजातीयदेहादिप्रत्ययरहिताद्वितीयवस्तुनि २ सजातीय- प्रत्ययप्रवाहे । विजातीयप्रत्ययानन्तरितेन सजातीयप्रत्यय प्रवाहेण ३ श्रवणमननफलमूतेनात्मचिन्तने । निदिध्यासनं च विचारविशेषत्मकम् । स च विचारविशेषोध्यानात्मा तद्ध्यानरूपं निदिध्यासनम् । “ताभ्यां निर्विचिकित्सेऽर्थे चेतसः स्यापितस्य यत् । एकतानत्यमेतद्धि निदिध्यासन- मुच्यते” । ताभ्यां श्रवणमगनाभ्याम् । ४ अपरायत्तबोधे । “अपरायत्तयोधो हि निदिध्यासनमुच्यते” इति वार्त्ति- कोक्तेः “तस्य वेदान्तवेद्यस्य निदिध्यासगतो बिना” काशीण० ३० अ० । “श्रुते शतगुणं विद्यात् मननं मननादपि । निदिध्यासं लक्षगुर्णमनन्तं निर्विकल्पकम्” विवेकचू० ।