वाचस्पत्यम्/पृषभाषा
|
पृषभाषा स्त्री पृष--सेके क तादृशी भाषा यस्याः । अमरा-
पृषाकरा स्त्री पृषदिवाकृष्यते आ + कॄ--कर्मणि अच् पृषो० ।
पृषातक न० पृषन्तं पृषदाज्यं तकते हसति तक--अच् ।
पृषोदर त्रि० पृषःदिवोदरं यस्य पृषो० तलोपः । १ स्वल्पोदरे
पृषोदरादि “पृषोदरादीनि यथोपदिष्टम्” पा० विहित
|
पृष्ट त्रि० पृषु सेके प्रच्छ--वा क्त । १ सिक्ते--यजु० ३३ । ९ ।
पृष्टहायन पु० नित्यक० । १ धान्यभेदे २ गजे पुंस्त्री मेदि० ।
पृष्टि स्त्री पृष + सेके भावे क्तिन् । सेके शत० ब्रा० ७ । ५१ । १३ ।
पृष्ठ न० पृष--स्पृ श--वा थक् नि० । तनीः पश्चाद्भागे अमरः ।
पृष्ठगीप पु० पृष्ठं गोपायति गुप--वा अयाभावे ण्वुल् ।
पृष्ठग्रन्थि त्रि० पृष्ठे ग्रन्थिर्यस्य । (कुजो) कुब्जे हेमच० । पृष्ठचक्षुस् पु० पृष्ठे पश्चाद्भागे चक्षुः दृष्टिः तद्व्यापारोऽस्य ।
पृष्ठज त्रि० पृष्ठे पश्चात् जायते जन--ड । पश्चाद् जात
|
|
पृष्ठजाह त्रि० पृष्ठस्य मूलं कर्णा० मूले जाहच् । पृष्ठमूले । पृष्ठतल्पन न० तल्पमिवाचरति तल्प + क्विप्न मधातुः भावे
पृष्ठतस् अव्य० पृष्ठ + तसिल् । पश्चाद्भागे इत्यर्थे । पृष्ठदृष्टि पु० पृष्ठे दृष्टिस्तद्व्यापारोऽस्य । भल्लूक राजनि० । पृष्ठमर्म्मन् न० ७ त० । सुश्रुतोक्ते पृष्ठस्थमर्मभेदे स च तत्रोक्तो
पृष्ठमांस न० पृष्ठस्य मांसम् । पश्वादीनां पृष्ठस्थे मांसे ।
पृष्ठमांसाद त्रि० पृष्ठे परोक्षे मांसाद इव । १ परोक्षे
पृष्ठमांसादन न० पृष्ठे पराक्षे मांसादनमिव । “पृष्ठमांसादनं
पृष्ठयज्वन् पु० पृष्ठैः रथन्तरादिभिरिष्टवान् यज--वनिप् ।
|
पृष्ठयान न० पृष्ठेन यानं गमनम् । (पिठे याओया) पृष्ठेन
पृष्ठवंश पु० ६ त० । (पिटेर दाँङा) पृष्ठास्थ्नि हेमच० ।
पृष्ठवास्तु न० ७ त० । बलिदातुः पृष्ठभागस्थे वाखुनि “पृष्ठ-
पृष्ठवाह् त्रि० पृष्ठं पश्चाद्भागं वहति वह--ण्वि । पश्चा-
पृष्ठवाह्य पु० पृष्ठेन वाह्यं वहनं यस्व । पृष्ठेन भारवाहकवृषे हेमच० । पृष्ठशय त्रि० पृष्ठे शेते पृष्ठरूपाधिकरीणोपपदे कर्त्तरि
पृष्ठशृङ्ग पुं स्त्री पृष्ठे शृङ्गमस्य । वनच्छागे हेमच० । स्वियां
पृष्ठशृङ्गिन् पु० ७ त० । १ महिषे २ नपुंसके ३ भीमसेने च भेदि० । पृष्ठेमुख पु० पृष्ठे सुखमस्य अलुक्स० । कुमारानुचरभेदे
पृष्ठोदय पु० पृष्ठेनोदयो यस्य । ज्योतिषोक्ते पृष्ठेनोदययुक्ते
पृष्ठ्य न० पृष्ठानां स्तीत्रभेदानां समूहः “पृष्ठेस्योपसंख्यानम्”
पृष्ठ्यस्तोम पु० पृष्ठ्यस्तोमः साधनतयाऽस्त्यस्य अच् ।
पृष्णि पु० पृश्नि + पृषो० । नानावर्णयुक्ते मततः २ पार्ष्णिभागे
पॄ पालने पूर्त्तौ च क्य्रा० भ्वा० पर० सक० सेट् श्नाप्रत्यये परे
|
|
पृ पूर्त्तौ च्र० उम० सक० सेट् । पारयति-ते अपीपरत् त । पेचक पु० स्त्री पद--वुनृ अतपच्च । (पेँचा) १ उलूके स्त्रियां
पेचकिम् पु० पेचकः पुच्छमूलोपान्तोऽस्त्यस्य इनि । गजे शब्दरत्ना० स्त्रियां ङीप् । पेचिल पुंस्त्री० पच + बा० इलच् अतएच्च । गजे त्रिका० ।
पेचु न० पचि--उन् अत एत्त्वम् । पेचुल्यां त्रिका० । पेचुली स्त्री पच--उलच् अतएत् गौरा० ङीष् । शाकभेदे । त्रिका० । पेट पु० पिट--अच् । १ प्रहस्ते राजनि० । २ संहतिकारके त्रि० पेटक पु० न० पिट--ण्वुल् । पुस्तकादीनां स्थापनार्थे वेत्रादि-
पेटाक पु० पेटक + पृषो० । पेटके द्विरूपकोषः । पेटिका स्त्री पिट--ण्वुल् कापि अत इत्त्वम् । (टेपारि)
पेटी स्त्री पिट--अच् स्वल्पार्थे ङीप् । क्षुद्रपेटके अमरः । पेडा स्त्री पेट + पृषो० । वृहत्पेटिकायां भरतः । पेढान पु० अवसर्पिण्यां जिनोत्तमभेदे हेमच० । पेण गतौ पेषे च सक० श्लेषे अक० भ्वा० पर० सेट् । पेणति
पेत्व न० पा--पाने कर्मण्णि इत्वन् । १ अमृते २ घृते च उज्ज्वल० पेदु पु० राजभेदे ऋ० १ । ११९ । १० भा० । पेय त्रि० पा--पाने कर्मणि यत् । १ पातव्ये २ जले नेदि० । ३ दुग्धे
पेयूष पु० न० पीय--सौ० ऊषन् बाहुलकात् पक्षे गुणः ।
पेरज न० उपमणिभेदे राजनि० । पिरोजशब्दे दृश्यम् । पेरा स्त्री पि--बा० रे । वाद्यभेदे भट्टिः १७ । ७ । |
पेरु पु० पोयते रसान् पी--रु । १ आदित्ये २ वह्नौ च उज्ज्वल० ।
पेरुक पु० राजभेदे ऋ० ६ । ६३ । ९ पेरोज न० उपमणिभेदे (पीरोजा) राजनि० । तच्च द्विविधं
पेल कम्पे अक० गतौ सक० भ्वा० पर० सेट् । पेलति अपेलीत् ।
पेल न० पेल--अच् । पुंश्चिह्ने अङ्गभेदे (अण्डकोष) हेमच० । पेलव त्रि० पेल--घञ् पेलं वाति वा--कं । १ कोमले त्रिका०
पेलि पु० पेल--इन् । गन्तरि ६ त० । तत्परं शालायाः न
पेव सेवने भ्वा० सक० आत्म० सेट् । पेवते अषेविष्ट । ऋदित्
पेश पु० पिश--अच् । रूपे निघण्टुः पेशलशब्दे दृश्यम् । पेश(ष)(स)ल त्रि० पिश(ष)(स)--अलच् । १ सुन्दरे २ दक्षे
पेशस् न० पिश--असुन् । १ रूपे २ हिरण्ये च निधण्टुः ।
पेशस्कार त्रि० पेशोरूपान्तरं करोति स्वगृहीतकीटस्य कृ--अण्
पेशस्कृत् त्रि० पेशो रूपान्तरं स्वगृहीतकीटस्य करोति
पेशि(शी) स्त्री पिश--इन् वा ङीप् । १ वज्रे २ माषविदले च
|
पेशीकोष पु० ६ त० । अण्डकोषे हेमच० । पेष सेवने निश्चये च भ्वा० आ० सक० सेट् । पेषते अषेषिष्ट
पेषण न० पिप--भावे ल्युट् । १ अवयवविभागेन चूर्णने ।
पेषणि(णी) स्त्री पिष--करणे अनि । (शिल)ख्याते
पेषाक पु० पिष--आकन् । पेषण्याम् उणा० । पेषि पु० पिष--इन् । वज्रे उज्ज्वलदत्तः । पेस गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् । पेसति अषेसीत् पिषेसे ।
पेसुक त्रि० पिस--बा० उक । अभिवर्द्धनशीले शत० ब्रा० १ । ७ । ३१८ । भा० पेस्वर त्रि० पिस--शीलार्थे वरच् । गतिशीले । पै शोषे भ्वा० पर० सक० अनिट् । पायति अपासीत् पपौ । पैङ्ग पु० ऋषिभेदे भा० स० ४ अ० । पैङ्गराज पु० पक्षिभेदे यजु० २४ । ३४ मा० । पैङ्गल पु० ब० व० । पिङ्गलस्यापत्यं गर्गा० यञ् । पैङ्गल्य
पैङ्गरा(ला)यन पुं स्त्री० पिङ्गर (ल) स्यर्षे गोत्रापत्यम् नडा० फक् । तन्नामकर्षेरपत्ये । पैङ्गलोदायनि पुं स्त्र० पैङ्गलोदायनस्यापत्यम् इञ् । प्राच्य-
पैङ्गल्य पुंस्त्री० पिङ्गलस्य गोत्रापत्यं गर्गा० यञ् । पिङ्गलर्षेर्गोत्रापत्ये । पैङ्गि पुंस्त्री० पिङ्गस्यापत्यमिञ् । पिङ्गस्यर्षेः पुत्रे स्त्रियां
पैङ्गिन् पु० पिङ्गेनर्षिणा प्रोक्तः कल्पः इनि । पिङ्गर्षिप्रोक्ते
पैङ्ग्य पु० पिङ्ग बा० अपत्ये यञ् । पैङ्गर्षिपुत्रे स च गोत्रप्रवरर्षिभेदः । पैयवन पु० पीयवनस्यापत्यमण् । षैयवने नृपे सनुः ८ । ११०
पैञ्जूष पु० पिञ्च--ऊष स्वार्थे अण् । कर्णे श्रीत्रे हेमच० । |
पैठर त्रि० पिठरे संस्कतं पक्वम् । स्थालीपक्वमां सादौ अमर । पैठिक पु० असुरभेदे हरिवं० १६१ अ० । पैठिनसि पु० १ उपस्मृतिकारके २ ऋषिभेदे ३ गोत्रर्षिमेदे च प्रवरा० । पैण्डायन पुंस्त्री पिण्डर्षेर्गोत्रापत्यम् नड़ा० फक् । पिण्डर्षि-
पैण्डिक्य(न्य) पिण्डं परपिण्डं भक्ष्यतयाऽस्त्यस्य ष्ठन् इनि
पैण्ड्य त्रि० पिण्ड्यां भवः कुर्वा० ण्य । पिण्डीभवे । पैतरावण पु० गोत्रप्रवरर्षिभेदे प्रवरा० । पैतृक त्रि० पितृत आगतं पितुरिटं वा ठञ् । १ पितृत ।
पैतृमत्य त्रि० पितृमत्यां अनूढ़ायां कन्यायां भवः कुर्वा०
पैतृष्वसेय पुं स्त्री पितुः स्वसुरपत्यम् टक् अन्त्यलोपः षत्वम् । पितृस्वसुरपत्ये । पैतृस्वस्रीय पुंस्त्री० पितुः स्वसुरपत्यम् छण् । पितुस्वसरपत्ये पैत्त त्रि० षित्तात् आगतः अण् । धातुविशेषपित्तकृते ज्वरादौ पैत्तिक त्रि० पित्तेन निर्वृत्तः ठञ् । धातुविशेषपित्तकृते
पैत्र त्रि० वितुरिदम् अण् । १ पितृसम्बन्धिनि श्राद्धादौ । अङ्गु-
पैद्व पुंस्त्री स्मश्वे निघण्ठु । ऋ० ९ । ८८ । ४ । स्वियां खाति-
|
|
पैनद्धक त्रि० पिनद्ध + चतुरर्थ्यां वराहा० कक् । पिनद्धसमीपादौ । पैप्पलाद पु० ब० व० । पिप्पलादेन ऋषिणा प्रोक्तमधीयते अण् ।
पैप्पलादि पुंस्त्री पिप्पलादस्यर्षेरपत्यम् इञ् । पिप्पलादर्षे-
पैल(लेय) पुंस्त्री० पीलाया अपत्यं “पीलाया वा” पा० अण्
पैलगर्ग पु० कर्म० । ऋषिभेदे तदाश्रमस्य च तीर्थत्वम् भा०
पैलव त्रि० पीलौ दीयते कार्य्यं वा व्युष्टा० अण् । पीलौ
पैलवहक त्रि० पीलुवहे भवः वहान्तत्वात् वुण् । पीलुवहजलादिभवे । पैलादि “पैलाद्रिभ्यश्च” पा० युवप्रत्ययलुग्निमित्ते शब्दगणे
पैशाच पु० पिशाचेन निर्वृत्तः अण् । “सुप्तां मत्तां प्रमत्तां वा
पैशुन (न्य) न० पिशुनस्य भावः युवा० अण् ब्राह्मणा
पैष्ट त्रि० पिष्टस्येदम् । अण् १ पिष्टसम्वन्धिनि स्त्रियां ङीप् सा च
पैसुकायन पु० गोत्रप्रवरर्षिभेदे प्रवराध्यायः । |
पो त्रि० पवते पुनाति वा पु--पू--वा विच् १ शुद्धे २ शोधके च । पोगण्ड पु० पौः शुद्धो गण्ड एकदेशो यस्य । १ विकलाङ्गे
पोट पु० पुट--श्लेषे घञ् । १ संश्लेषे--आधारे घञ् । २ वेश्म-
पोटमंल पु० पोटेन संश्लेषमात्रेण गलति गल--अच् । १ नले
पोटलक न० पोटेन लीयते ली--ड स्वार्थे क । (पुँटलि)
पोटा स्त्री चु० पुट--अच् । पुरुषलक्षणयुक्तायां स्त्रियाम् । अमरः । पोट्टलिका स्त्री पोटलिका + पृषो० (पुँटलि) ख्याते पदार्थे
पोट्टिल पु० अवसर्पिण्यां जिनीत्तमभेदे हेमच० । पोडु पु० पुड--उन् । कपालास्थितले राजनि० । पोत पुंस्त्री पू--तन् । १ बालके २ वहित्रे च अमरः । ३
पोतक पु० पोत इव कायति कै--क स्वार्थे क वा । १ पोतपदार्थे
पोतज पु० पोतः सन् जायते जन--ड । शिशुभूततया
पोतन त्रि० पू--तन । १ पवित्रे २ पवित्रताकारके च स्त्रियां गौरा० ङीष् । पोतप्लव पु० पोतेव प्लवते प्लु--अच् । नौकया तारके
पोतबणिज् पु० पोते बणिक् । नौकया बाणिज्यकारके अमरः । पोतरक्ष पु० पोतं रक्षति अण् उप० स० । (हालि) ख्याते
पोतनकप्रिय त्रि० बुद्धगेदे त्रिका० । पोतवाह पु० पोतं नावं वहति वह--अण् उप० स० । नौका-
पोताच्छादन न० पोतस्येवाच्छादनम् । वस्त्रकुटीरे हारा० । |
|
पोताधान पु० पोतानां शिशूनामण्डजातमत्स्यानामाधानम् ।
पोतास पु० पोत इवासति अस--दीप्तौ अच् । कर्पूरभेदे राजनि० । पो(पौ)तिमत्स्यक पु० नृपभेदे भा० उ० ३ अ० । पोतिका स्त्री पूतिका + पृषो० । पूतिकायां १ शाकभेदे भरतः
पोतु पु० पु--तुन् । मानभाण्डशोधके हेमच० । पोतृ पु० पुनाति पु--तृन् । ऋत्विग्मेदे अच्छावाकशब्दे
पोत्र न० पू--त्र । १ वज्रे २ शूकरमुखाग्र ३ लाङ्गलसुखाग्रे,
पोत्रायुध पुं स्त्री पोत्रमायुधमिवास्य । शूकरे राजनि० । स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । पोत्रिन् पु० पोत्रमस्त्यस्य इनि । शूकरे अमरः । पोत्रयुक्ते
पोत्रिरथा स्त्री पोत्री रथ इव गतिसाधनमस्याः । जिनशक्तिभेदे त्रिका० । पोत्रीय त्रि० पोतुः कर्म छ । पोतृकर्त्तव्ये कर्मणि ।
पोथकी स्त्री “कण्डूस्रावान्विता गुर्व्यो रक्तसषणसन्निभाः ।
पोल त्रि० पुल--ज्वला० ण । १ महत्त्वयुक्ते । २ पिष्टकमेदे स्त्री गौरा० ङीन । पोलिका स्त्री पूरिकाभेदे कृतान्नशब्दे २१८१ पृ० दृश्यम् । पोलिन्द पु० पोतस्यालिन्द इव पृषो० । नौकांशभेदे त्रिका० । पोषयित्रु त्रि० पुष--णिच्--इत्नु । १ पोषके २ काकपोष्ये
पोषुक त्रि० पुष--बा० उक । पोषणकरणशीले “तमनुपोषं
पोष्टृ पु० पुष--तृच् । (काँटा करमजा) १ करञ्जभेदे । २ पोषके त्रि० शब्दच० । पोष्य त्रि० पुष--कर्मणि ण्यत् । १ पोषणीये । आवश्यके ण्यत् ।
|
पोष्यपुत्र पु० कर्म० । पालनादिना पुत्रत्वगाप्ते “अधुना
पौंश्चलेय पुं स्त्री पुंश्चली + अपत्ये ढक् । पुंश्चल्या अपत्ये पौंश्चल्य न० पुं श्चल + भावे ष्यञ् । १ असतीत्वे परपुरुष-
पौंसायन पु० सौत्रामण्यां याजके दुष्टरीतौ राजभेदे
पौंस्न न० पुंसो भावः स्नञ् । पुंस्त्वे । पौंस्य न० पुंस व्यमिमर्दने ण्यत् तत्र साधु बा० ण्य । १ वले
पौगण्ड न० पौगण्डस्य भावः । १ पञ्चमात्रधिदशमवर्षान्ता-
पौञ्जिष्ठ पुंस्त्री अन्त्यजातिमेदे यजु० ३०१ । ८ । वेददी० । पौटायन पुंस्त्री पुटायानर्षेरपत्यम् अण् । पूटायनर्षेः
पौणिक्या स्त्री पुणगोत्रस्य स्त्री अण् स्त्रियां ष्यङ् । पुणगोत्रस्त्रियास । पौण्डरीक न० पुण्डरीकमिव शर्करा० अण् । पुण्डरीक-
पौण्डर्य्य न० पुण्ड़र्य्यमेव अण् । पुण्डर्य्ये भरतः । पौण्ड्र पु० २ वेशमेदे स च वृ० स० १४० पूर्वस्यासुक्तः मा० भी० ९ अ०
पौण्ड्रनागर पु० पौण्ड्रनगरे भवः अण् तस्य प्राच्यदशत्वे-
पौण्ड्रमात्स्यक पु० राजभेदे भा० आ० ३७ अ० । |
|
पौण्ड्रवर्द्धन पु० (वेहार) ख्याते देशभेदे शब्दर० तत्र पौण्ड्रेक्षु
पौण्ड्रिक पु० पुण्ड्र + स्वार्थे ठञ् ।
पौण्य त्रि० पुण्येषु श्रौतस्मातकर्मसु साधु अण् । पूर्णकर्म-
पौतव न० यौतव--पृषो० । परिमाणे हेमच० । पौतिक त्रि० पूतिकेन दुर्गन्धिना निर्वृत्तम् सङ्कला० अण् ।
पौतिमाष पु० ब० व० । पूतिमाषस्यर्षेः गोत्रापत्यं गर्गा० घञ् ।
पौतृक न० पोतृरिदं ठञ् । ऋत्विग्भेदपोतृसम्वन्धिनि । पौत्तिक न० पुत्तिकाभिर्मधुमक्षिकाभेदैर्निर्वृत्तम् ठञ् ।
पौत्त्र पुंस्त्री पुत्रस्यापत्यं शिवा० अण् । पुत्रस्य पुत्रे नप्तरि
पौदन्य पु० अश्मकनृपनगरे भा० आ० १७७ अ० । पौनःपुनिक त्रि० पुनः पुनर्भवः ठञ् टिलोपः । पुनःपुनर्भवे । पौनःपुन्य न० पुनः पुनरेव स्वार्थे चतुर्वर्णा ष्यञ् टिलोपश्च ।
पौनरुक्त न० पुनरुक्तस्य भाव ऋगयना० अण् । पुनर्वारोक्तौ पौनरुक्तिक न० पुनरुक्तमर्थं वेत्ति तत्पदं वाऽधीते उक्था०
पौनर्भव पुंस्त्री पुनर्भू + विदा० अपत्ये अञ् । पुनर्म्ब पत्ये
पौर त्रि० पुरे वसति शैषिकोऽण् । १ पुरवासिनि २ रोहिषतृणे
|
पौरक न० पौर इव कायति कै--क । गृहबाह्योद्याने हेम० । पौरकुत्सी स्त्री पुरकुत्स्यापत्यं स्त्री इञ् ङीप् । गाधि-
पौरगीय त्रि० पुरग + कृशाश्वा० चतुरर्थ्यां छण् । पुरगतसमीपादौ । पौरण पु० “पूरणवारिधापयन्तानां वैश्वामित्रदेवरातपौरणेति
पौरन्दर त्रि० पुरन्दरस्येदम् पुरन्दरोदेवताऽस्य वा अण् ।
पौरव पुंस्त्री० पु (पू) रोर्गोत्रापत्यमण् । १ ययातिपुत्रभेदस्य
पौरवीय त्रि० पौरवो राजा भक्तिरस्य छ । पौरवनृपभक्तियुक्ते सि० कौ० । पौरश्चरणिक त्रि० पुरश्चरणस्य, व्याख्यानस्तत्र भवो वा ठञ् ।
पौरस्त्य त्रि० पुरस् + भवार्थे त्यक् । १ पुरीभवे २ प्रथमे च अमरः पौरागीव त्रि० पुराग + कृशाश्वा० चतुरर्थ्यां छण् । पूर्वकाल-
पौराण त्रि० पुराणे पठितः अण् । पुराणपठिते भा० आ० १ अ० । पौराणिक त्रि० पुराणं वेत्त्यधीते वा “आख्यानाख्यायि-
पौरिक पु० दाक्षिणात्ये देशभेदे मार्कपु० ५७ अ० । पौरुकुत्स पु० गोत्रप्रवरर्षिभेदे प्रवराध्यायः । पौरुष न० पुरुषस्य भावः कर्म वा युवा० अण् । १ पुरुषत्वे
पौरुषांशकिन् पु० ब० व० । पुरुषांशकेन ऋषिणा प्रोक्त-
|
|
पौरुषेय पु० पुरुषस्य बधादि “पुरुषाद्बधविकारसमूहतेन
पौरेय त्रि० पुरस्यादूरदेशादि सख्या० ढञ् । नगरसमीपादौ पौरोगव पु० पुरोऽग्रे पाच्यवस्तुषु गौर्नेत्रं यस्य पुरोगुः
पौरोहित त्रि० पुरोहितस्य धर्म्यम् महिष्या० अण् ।
पौर्णदर्व न० पूर्णया दर्व्या निष्पाद्यं कर्म अण् । वैदिके कर्मभेदे आश्व० श्रौ० २ । १८ । ९ । पौर्णमास पु० पौर्णमास्यां भवः सन्धिवेला० अण् । १ पौर्ण-
पौर्णमासिक त्रि० पूर्णमास्यां भवः कालाट् ठञ् । पौर्ण-
पौर्णमी स्त्री पूर्णतया चन्द्रो--मीयतेऽत्र मा--आधारे घञर्थे
पौर्त्तिक त्रि० पूर्त्ताय साधु ठक् । पूर्त्तसाधने कर्मणि मनु० ३ । १७८ पौर्य्य पुं स्त्री० पुरस्यापत्यं कुर्वा० ण्य । पुरनामकस्य नृपस्यापत्ये पौर्वनगरेय त्रि० पूर्बनगर्य्यां भवः नद्या० ढक् । पूर्वनगरीभवे पौर्वपदिक त्रि० पूर्वपदं गृह्णाति ठञ् । पूर्वपदग्राहके । पौर्वातिथ पु० गोत्रप्रवरर्षिभेदे आश्व० श्रौ० १२ । १४ । १ । पौर्वापर्य्य न० पूर्वापरयोर्भावः ष्यञ् । पूर्वापरत्वे । पौर्वार्द्ध(र्द्धिक)र्द्ध्य त्रि० पूर्वार्द्धे भवः यत् अञ् ठञ् वा
पौर्वाह्णिक त्रि० पूर्वाह्णे भवः ठञ् । पूर्वाह्णभवे पक्षे ट्यु तुट् च ।
पौर्विक त्रि० पूर्वस्मिन् काले भवः ठञ् । पूर्वकालभवे स्त्रियां
पौलस्त्य पुंस्त्री० पुलस्तस्यापत्यं गर्गा० यञ् । पुलस्तस्यापत्ये
|
पौलाक त्रि० पुलाकस्य विकारः पलाशा० अञ् । पुलाकविकारे । पौलि पु० पुल--इन् बा० वृद्धिश्च । १ ईषद्दग्धे आरब्धपक्वावस्थे
पौलुषि पु० पुलुषवंश्ये सत्ययज्ञे ऋषिभेदे शत० ब्रा० १० । ६ । १ । १ पौलोमी स्त्री पुलोम्नोऽपत्यम् अण् अनोलोपः । पुलोमजायां
पौष पु० पुष्येण युक्ता पौर्णमासी पुष्य--अण् यलोपः
पौष्कर न० पुष्करस्याकारोऽस्त्यस्य सूले प्रज्ञा० अण् । १ पुष्कर-
पौष्करमूल न० स्वार्थे अण् । पुष्करमूले सुगन्धिद्रव्यभेदे भरतः पौष्करिणी स्त्री पुष्कराणां समूहः अण् स्वार्थे अण् वा
पौष्करेयक न० पुष्करे जातादि कत्त्य्रा० ढकञ् । पुष्करे
पौष्कल त्रि० पुष्कलेन निर्वृत्तम् सङ्कला० अण् । १ पुष्कलनि-
पौष्कलावत पु० दिवोदासधन्वन्तरिं प्रति आयुर्वेदज्ञानार्थं
पौष्कलेयक त्रि० पुष्कले जातादि कत्त्य्रा० ढकञ् । पुष्कले-
पौष्टिक त्रि० पुष्ट्यै हितम् ठक् । पुष्टिसाधने कर्मभेदे “पुष्टि-
पौष्टी स्त्री पुरोर्नृपस्य स्त्रीभेदे भा० आ० ९४ अ० । |
|
पौष्ण त्रि० पुषा देवताऽस्य तस्येदं वा अण् षणन्तत्वात्
पौष्प न० पुष्पेण निर्वृत्तः तस्येदं वा अण् । १ पुष्पसाध्ये
पौष्य पु० करवीरपुराधिपे पूष्णः पुत्रे १ नृपभेदे तत्कथा “पुष्णः
प्याट् अव्य० प्याय--बा० डाटि । सम्बोधने अमरः । प्याय वृद्धौ भ्वा० आ० अक० सेट् । प्यायते, अप्यायि--अप्यायिष्ट
प्यायस्थूण पु० गोत्रप्रवरर्षिभेदे । प्युक्ष्ण न० अपि--उक्ष--बा० नक अपेरल्लोपः । १ स्नायुनि
प्युष उत्सर्गे चु० उभ० सक० सेट् । प्योषयति ते । अपुप्युषत् त- प्युष विभागे दाहे च दि० पर० सक० सेट् । प्युष्यते इरित्
प्युस विभागे दिवा० पर० सक० सेट् । प्युस्यते इरित् अप्युसत् अप्योसीत् पुष्योस । प्यै वृद्धौ भ्वा० आ० अक० अनिट् । प्यायते अप्यास्त । प्र अव्य० प्रथ--ड । १ आरम्भे २ गतौ ३ उत्कर्षे ४ प्राथम्ये ५ सर्व-
प्रउग न० प्राग्युगम् पृषो० । १ प्राग्वर्त्तिनि युगे ईषान्तरे
|
प्रकङ्कत पु० १ प्रकृष्टविषे २ प्रकृष्टगमने सर्पभेदे ऋ० १ । १९१ । ७ । प्रकट त्रि० प्र + कट--अच् । स्पष्टे । प्रकटित त्रि० प्र + कट--क्त । प्रकाशिते हेमच० । प्रकण्व पु० प्रकृष्टाः कण्वा यत्र । ऋषिभिन्नत्वात् न सुट् ।
प्रकम्पन पु० प्र + कपि--णिच्--युच् । १ वायौ “प्रकम्पनेनानु
प्रकर पु० प्र + कृ--भावे अप् । १ समूहे २ अतिक्षेपे च । कर्मणि
प्रकरण न० प्र + कृ--ल्युट् । १ प्रस्तावे २ अभिनेयनायकादिके
प्रकरणसम पु० गौतमोक्ते सत्पक्षापरपर्य्याये १ हेत्वाभासभेदे
|
प्रकरणी न० नाटिकाभेदे “नाटिकैव प्रकरणी सार्थवाहादि-
प्रकरौ स्त्री १ नाट्याङ्गभेदे २ चत्वरभूमौ च शब्दरत्ना० । प्रकर्ष पु० प्र + कृष--घञ् । १ उत्कर्षे २ प्रकृष्टतया कर्षणे च । प्रकर्षण न० प्र + कृष--ल्युट् १ उत्कर्षे २ आकर्षणे च । प्रकलविद पु० प्रकृष्टां कलां वेत्ति विद--क्विप् पृषो० ह्रस्वः ।
|
प्रकाण्ड पु० प्रकृष्टः काण्डः प्रा० त० । वृक्षस्य मूलादारभ्य
प्रकाण्डर पु० प्रकाण्ड + अस्त्यर्थे बा० र । वृक्षे शब्दच० । प्रकाम त्रि० प्रगतः कामम् प्रा० स० । १ यथेष्टे अमरः । प्रा० व० ।
प्रकामम् अव्य० प्र + कम--णमुल् । अत्यर्थे अनुमतौ च अमरः । प्रकामोद्य पु० देवभेदे यजु० ३० ९ प्रकार पु० प्र + कृ + घञ् । १ भेदे २ सादृश्ये च अमरः । ३
प्रकारता स्त्री प्रकारस्य भावः तल् । १ विषयताभेदे ज्ञाय-
प्रकालन त्रि० प्रकालयति प्र + कालि ल्यु । १ हिंसके २ सर्प-
प्रकाश पु० प्र + काश--घञ् । १ आतपे २ विकाशे च । कर्त्तसि
|
|
प्रकाशक त्रि० प्रकाशयति प्र + काश--णिच् ण्वुल् । १ प्रकाश-
प्रकाशकज्ञातृ पु० प्रकाशकस्य पूर्वं ज्ञाता । कुक्कुटे शब्दच० ।
प्रकाशन त्रि० प्रकाशयति प्र + काश--णिच्--ल्यु । १ प्रकाश-
प्रकाशात्मन् पु० प्रकाश आत्मा स्वरूपमस्य । १ विष्णौ “प्रका-
प्रकाशित त्रि० प्र + काश + णिच्--कर्मणि क्त । १ प्रकटिने हेम०
प्रकाश्य त्रि० प्र + काशि--कर्मणि यत् । १ प्रकाशनीये २ प्रायो-
प्रकीर्ण न० प्र + कॄ--कर्मणि क्त । १ चामरे जटा० । २ ग्रन्थ-
प्रकीर्य्य पु० प्रकीर्य्यतेऽसौ प्र + कृ--क्यप् । (लाटाकरमचा)
प्रकुञ्च पु० “प्रकुञ्चः षोड़शी विश्वं पलमेवात्र कीर्त्त्यते” भावप्र०
|
प्रकुल न० प्र + कुल--कर्त्तरि क । प्रशस्तदेहे त्रिकाण्डशेषः । प्रकूष्माण्डी स्त्री दुर्गायां हेमच० । प्रकृत त्रि० प्र + कृ--क्त । १ अधिकृते २ आरब्धे ३ प्रकरणप्राप्ते
प्रकृति स्त्री प्र + कृ--कर्त्तरि क्तिच् भावादौ क्तिन् वा । १
|
|
|
|
|
प्रकृतिज त्रि० प्रकृत्या जायते जन--ड । १ स्वभावजे । प्रकृति-
प्रकृतिधर्म पु० ६ त० । सांख्यमतसिद्धे प्रकृतिधर्मभेदे स च
प्रकृतिमण्डल न० ६ त० । १ राज्याङ्गेषु स्वाम्यमात्यादिषु
प्रकृतिवत् अव्य० प्रकृत्या तुल्यम् प्रकृति + वति । व्याकरण-
प्रकृत्यादि पु० प्रकृतिशब्द आदिर्यस्य । सर्वविभक्त्यपवाद
प्रकृष्ट त्रि० प्र + कृष--क्त । उत्कर्षयुक्ते हेमच० । |
प्रकृष्य त्रि० प्र + कृप्र--कर्मणि क्यप् । मूमिसंलग्नतया कर्षणीये
प्रकॢप्ति स्त्री प्र + कृप--भावे क्तिन् । उपकॢप्तौ विद्यमान-
प्रकेत त्रि० प्र + कित--णिच्--अच् । १ प्रकर्षेण ज्ञापके ऋ० १ ।
प्रकोथ पु० प्र + कुथ--पतितत्वे भावे घञ् । १ प्रकृष्टपतने
प्रकोष्ठ पु० प्रगतः कोष्ठं प्रा० स० । कूर्परस्याधोभागस्थे
प्रक्ख(क्ष)र पु० प्रखर + पृषो० प्र + क्षर अच् वा । १ अश्वसन्नाहे
प्रक्रम पु० प्र + क्रम--भावे घञ् । १ उपक्रमे अमरः २ प्रथमा
प्रक्रान्त त्रि० प्र + क्रम--क्त । १ आरब्धे २ प्रकरणप्राप्ते प्रक्रिया स्त्री प्र + कृ--भावे श । १ प्रकरणे “सा प्रक्रिया या
प्रक्लिन्न त्रि० प्र + क्लिद--कर्त्तरि क्त । १ तृप्ते जटा० २ बहुक्लेदथुक्ते त्रि० । प्रक्व(क्वा)ण पु० प्र + क्वण--भावे घञ् अप् वा । वीणादेः
प्रक्षाल त्रि० प्रक्षालयति क्षालि--अच् । शोधके प्रायश्चित्ते
प्रक्षेप पु० प्र + क्षिप--भावे घञ् । १ अर्पणे २ बहुद्रव्यमध्ये
प्रक्ष्वेड़न पु० प्र + क्ष्वे ड--ल्यु । नाराचास्त्रे हेमच० । प्रख्या स्त्री प्र + ख्या--भावे अङ् । १ यिख्यातौ २ उपमायां च
|
|
प्रख्यात त्रि० प्र + ख्या--क्त । विख्याते सुप्रसिद्धे । प्रख्यातवप्तृक पु० प्रख्यातो वप्ता जनयिता यस्य कप् ।
प्रख्यास् पु० प्र + चक्ष--असि “बहुलं शिच्च” इत्युक्तेर्न शित्
प्रगण्ड पु० गडि--वदनैकदेशे अच् प्रकृष्टो गण्डः अवयवः
प्रगतजानु(क) त्रि० प्रगते परस्परमसंशिष्टे जानुनी यस्य
प्रगन्ध पु० प्रकृष्टो गन्धोऽस्य । १ पर्पटे राजनि० । २ प्रकृष्टगन्धयुक्ते त्रि० । प्रगल्भ त्रि० प्र + गल्भ--अच् । १ प्रत्युत्पन्नमतौ २ प्रतिभान्विते
प्रगल्भता स्त्री प्रगल्भस्य भावः तल् । १ औद्धत्ये २ उत्साहे
प्रगाढ़ त्रि० प्रकर्षेण गाढ़म् गाह--क्त । १ अत्यन्तभृशे २ कृच्छ्रे
प्रगातृ त्रि० प्र + गै तृच् । उत्तमगायके शब्दरत्ना० । प्रगाथ पु० प्र + ग्रन्थ--बा० आधारे घञ् “छन्दसः प्रगाथेषु”
|
प्रगुण त्रि० प्रस्तती गुणो यत्र प्रकृष्टो गुणो यस्य वा प्रा० ब०
प्रगृह्य न० प्र + ग्रह--क्यप् । व्याकरणीक्ते खरसन्धिराहित्य-
प्रगे अव्य० प्रगीयतेऽत्र प्र + गै--के । अतिप्रातःकाले अमरः ।
प्रगेनिशा त्रि० प्रगे प्रातः कालो निशेव स्वापहेतुर्यस्य । प्रातः-
प्रग्रथन न० प्रकर्षेण ग्रथने । प्रगाथशब्दे दृश्यम् । प्रग्रह पु० प्र + ग्रह कर्मकरणादौ पक्षे अप् । १ तुलासूत्रे
प्रग्राह पु० प्र + ग्रह--कर्मकरणादौ वा घञ् । १ तुलासूत्रे २ हयादिसंयमनदामनि च अमरः । प्रग्रीव पु० न० प्रकृष्टा ग्रीवा यस्य । १ गृहादौ प्रान्तधार्य्यादारु-
प्रघटाविद् पु० प्रकृष्टा घटा आड़म्बरः तां वेत्ति विद--क्विप् ।
प्रघट्टक पु० प्र + घट्ट--ण्वुल् । एकार्थप्रतिपादनार्थग्रन्थाव-
|
|
प्रघ(घा)ण(न) पु० प्रविशद्भिर्जनैः पादैः प्रकर्षेण हन्यते
प्रघस पु० प्र + अद--अप् घसादेशः । १ प्रकृष्टभक्षणे २ राक्ष-
प्रघात न० प्रहन्यतेऽत्र हन--आधारे घञ् । १ युद्धे हेमच०
प्रघास पु० प्र + घस--कर्मणि घञ् । प्रकर्षेण भक्षणीये
प्र(प्रा)घुण पु० प्र ( + आ + वा) घुण--क । अतिथौ हेमच० । प्रघूर्ण पु० प्र + घूर्ण--अच् । अतिथौ हेमच० । प्रघोष पु० प्र + घुष--भावे घञ् । १ प्रकृष्टघोषणे अल्पार्थे
प्रचक्र न० प्रगतश्चक्रं प्रा० स० । स्वचक्रात् परचक्रं प्रति
प्रचक्षस् पु० प्र + चक्ष--असि न ख्यादेशः । वृहस्पतौ उणादि० प्रचण्ड त्रि० प्रकर्षेण चण्डः प्रा० स० । १ दुर्द्ध्वर्षे २ दुर्वहे ३
प्रचण्डमूर्त्ति पु० प्रचण्डा मूर्त्तिरस्य । १ वरुणवृक्षे २
प्रच(चा)य पु० प्र + चि- “हस्तादाने चेरस्तेये” पा० हस्तादाने
प्रचर पु० प्र + चर + गोचरप्रचरौ नि० आधारेअप् । मार्गे धरणिः । प्रचल त्रि० प्र + चल--अच् । प्रकृष्टचलनयुक्ते चञ्चले । प्रचलक पु० प्र + चल + बा वुन् । कीटभेदे सुश्रुतः कीटशब्दे
|
प्रचलाक पु० प्र + चल--बा० आकन् । १ शराघाते २ मयूर-
प्रचलाकिन् पु० प्रचलाक + मत्वर्थे इनि । मयूरे त्रिका० । प्रचलाय नामघातुः प्रचल + भृशा० अभूततद्भावे क्यङ् आ०
प्रचलाषित त्रि० प्रचलाय + नामधातुः कर्त्तरि क्त । निद्रा-
प्रचायिका स्त्री प्र + चि + भावे ण्वुच् । १ परिपाट्या
प्रचार पु० प्र + चर--भावे घञ् । १ प्रसरणे २ गतौ ३ प्रकाशे
प्रचाल पु० प्रकृष्टचालः । यूपस्य कटकभेदे । भा० द्रो० ६१ अ० । प्रचिकीर्षु त्रि० प्र + कृ--सन् + उ । प्रतीकारेच्छौ भाग० ४ । १० । १४ प्रचित त्रि० प्र + कर्मणि क्त । १ कृतप्रचयने पुष्पादौ स्वार्थे क
प्रचीबल न० प्रचेयं बलं यत्र पृषो० । वीरणे (वेणार मूल) सुश्लतः । प्रचीर पु० वत्सप्रीनृपस्य १ सुनन्दागर्भजाते २ पुत्रे नृपभेदे
प्रचुर त्रि० प्र + चुर--क प्रगतश्चुराया वा प्रा० त० । १ चौरे २ बहुले अमरः । प्रचुरपुरुष पु० प्र + चुर--क नित्यक० । चौरे त्रिका० । प्रचेतसी स्त्री प्रकर्षेण चेतयति सूर्च्छितं चित--णिच्--असच्
प्रचेतस् पु० प्र + चित--असुन् । १ वरुणे कमरः । २ सुनिभेदे
प्रचेतृ त्रि० प्र + चि--तृच् । १ प्रचयनकर्त्तरि २ सारथौ पु० हेमच० प्रचेतुन त्रि० प्र + चित--उन । प्रकृष्टज्ञानयुक्ते ऋ० १ । २१ । ६ प्रचेल न० प्र + चिल--चेल--वा अच् । पीतकाष्ठे शब्दच० । प्रचेलक पुंस्त्री० प्र + चेल--गतौ ण्वुल् । १ घोटके शब्दमा० ।
|
|
प्रचोदक त्रि० प्र + चुद--प्रेरणे ण्वुल् । १ प्रेरके स्त्रियं टापि
प्रचोदनी स्त्री प्रचीद्यते अपसार्य्यते रोगोऽनया चुद--णिच्
प्रच्छ जिज्ञासायां तु० पर० द्विक० अनिट् । पृच्छति अप्राक्षीत् ।
प्रच्छद् न० प्रच्छादयति प्र + छादि--क्विप् ह्रस्वः । अन्ने
प्रच्छद पु० प्रच्छाद्यतेऽनेन प्र + छद--णिच्--करणेघ ह्रस्वः । आच्छादने वस्त्रादौ । प्रच्छदपट पु० प्रच्छाद्यतेऽनेन प्र + छद--णिच्--घ ह्रस्वः कर्म० ।
प्रच्छना स्त्री प्रच्छ + वा० ल्यु । आमन्त्रणे जटा० । प्रच्छन्न न० प्र + छद्र--क्त । १ गुप्तद्वारे २ अन्तर्द्वारे । ३ आच्छन्ने
प्रच्छर्दन न० प्र + छर्द--भावे ल्युट् । १ वमने २ कोष्ठ्यस्य वायो-
प्रच्छर्दिका स्त्री प्र + छर्द--रोगाख्यायां ण्वुल्” पा० ण्वुल्
प्रच्छाद्रन न० प्रच्छाद्यतेऽनेन छद--णिच्--ल्युट् । १ उत्तरीय-
प्रच्छान न० प्र + च्छो--भावे ल्युट् । १ प्रकृष्टच्छेदने २ सुश्रुतोक्ते
प्रच्छिल त्रि० प्रच्छ वा० इलच् । निर्जले जलशून्ये हेमच० प्रच्यय पु० प्र + च्यु--अच् । १ प्रच्युतियुते । भावे अप् ।
|
प्रज पु० प्रविश्य जायायां जायते जन--ड । पत्यौ भरतः प्रजङ्घ पु० प्रकृष्टा जङाऽस्य । राक्षसभेदे रामा० ल० १८ श्लो० । प्रजग्मि त्रि० प्र + गम--ज्ञाने कि द्वित्वम् उपधालोपः । प्रज्ञा-
प्रजन पु० प्र + जन--घञ् न वृद्धिः । १ प्रजनने । प्रजायतेऽनेन
प्रजनन न० प्रजायतेऽत्र प्र + जन--आधारे ल्युट् । १ योनौ
प्रजनिका स्त्री प्रजनयति प्र + जनि--ण्वुल् । मातरि जटा० । प्रजनिष्णु त्रि० प्र + जन--इष्णुच् । जनने शत० ब्रा० ६ । ४ । १७ प्रजनुक त्रि० प्र + जन बा० उक । प्रजननशीले हेमच० । प्रजनू स्त्री प्र + जन--बा० ऊ । प्रजनने तैत्ति० ३ । ११ । ४२ प्रजय पु० प्र + जि--अच् । प्रकृष्टजये थाथादि० अन्तोदात्ततास्य । प्रजल्प पु० प्र + जल्प--भावे घञ् । “असूयेर्ष्यामदयुजा योऽवधी-
प्रजविन् त्रि० प्र + जू--इनि । प्रकृष्टवेगयुक्ते अमरः । प्रजहित पु० १ पुराणे २ गार्हपत्ये वह्नौ ताण्ड्य० ब्रा०
प्रजा स्त्री प्र + जन--ड । १ सन्ततौ २ जने च अमरः “नञ्दुःसुभ्यः
प्रजागर पु० प्र + जागृ--अप् । प्रकर्षेण जागरणे १ निद्रा-
प्रजाता स्त्री प्रजातं प्रजननं गर्भमोचनमस्त्यस्याः अर्श
प्रजातन्तु पु० प्रजायाः प्रजननस्य तन्तुरिव । सन्ताने
प्रजाति स्त्री प्र + जन--क्तिन् । १ प्रजायां २ प्रजनने च
|
प्रजादा स्त्री प्रजां तद्धेतुगर्भं ददाति सेवनात् दा--क ।
प्रजादान न० ६ त० । १ प्रजाया दाने २ आदाने च । प्रजातः
प्रजानाथ पु० ६ त० । लोकनाथे नृपे प्रजाप्रालादयोऽप्यत्र । प्रजाप पु० प्रजां पाति पा--क । नृपे हेमच० । प्रजापति पु० ६ त० । १ चतुर्मुखे ब्रह्मणि अमरः । २ दक्षादौ
प्रजापतिहृदय न० सामभेदे “प्रजापतेर्हृदयं गायति”
प्रजावत् पुं स्त्री० प्रजाऽस्त्यस्य मतुप् मस्य वः । १ सन्तानयुक्ते
|
प्रजासनि त्रि० प्रजां सनीति ददाति सन--इन् । सन्तानदायके यजु० १९ । ४८ । प्रजाहित त्रि० प्रजायै हितम् । सन्तानजनयोर्हितकारके
प्रजिन पु० प्र + ज्या--बा० नक् सम्प्र० । वायौ शब्दमा० । प्रजेश पु० ६ त० । नृपे प्रजेश्वरादयोऽप्यत्र त्रिका० । प्रज्ञ त्रि० प्रजानाति प्र + ज्ञा कर्त्तरि क । १ प्रज्ञायुते प्रज्ञ
प्रज्ञप्ति स्त्री प्र + ज्ञपि--भावे क्तिन् । १ बुद्धौ हेमच०
प्रज्ञाकाय पु० प्रज्ञा काय इव यस्य । मञ्जुघोषे त्रिका० । प्रज्ञाचक्षुस् पु० प्रज्ञैव चक्षुरिवास्य । धृतराष्ट्रे शब्दर० । प्रज्ञादि पु० स्वार्थऽण्प्रत्ययनिमित्ते १ शब्दगणे स च गणः
प्रज्ञान न० प्र + ज्ञा--भावे ल्युट् । १ बुद्धौ । करणे ल्युट् ।
प्रज्ञाल त्रि० प्रज्ञाऽस्त्यस्य सिध्मा० लच् । बुद्धियुते त्रि० । प्रज्ञिन् त्रि० प्रज्ञाऽस्त्यस्य इनि । पण्डिते द्विरूपको० पक्षे मतुप्
प्रज्ञिल त्रि० प्रज्ञा + स्त्यर्थे पिच्छा० इल । बुद्धियुते प्रज्ञु त्रि० प्रगते विरले जानुनी यस्य जानुनोज्ञुः । विरल-
प्रडीन न० प्र + डी--क्त । खगगतिभेदे खगगतिशब्दे दृश्यम् । प्रण त्रि० पुराभवः प्र + “नश्च पुराणात् प्रात्” ५ । ४ । ३०
प्रणख पु० प्रकृष्टः नखः पूर्वपदात् णत्वम् । नखाग्रे “आप्र-
|
|
प्रणत त्रि० प्र + नम--कर्त्तरि क्त । कृतप्रणामे त्रिका० । प्रह्वे २ विनययुते च । प्रणति स्त्री प्र + नम--भावे क्तिन् । प्रणामे करशिरःसंयो-
प्रणदन पु० प्र + नद--भावे ल्युट् । प्रणादे अमरः । प्रणपात् त्रि० प्रकर्षेण नपात् नभ्राडित्यादिना नस्य प्रकृति
प्रणय पु० प्र + नी--अच् । १ प्रेम्णि अमरः ३ प्रार्थनायां ३ विश्वासे ४ निर्वाणे च मेदि० । प्रणयन न० प्र + नी--भावे ल्युट् । १ प्रकर्षेण नयने २ करणे च
प्रणयनीय त्रि० प्र + नी कर्मणि अनीयर् । १ प्रकर्षेण नेतव्ये
प्रणयिन् त्रि० प्रणयोऽस्त्यस्य सुखा० गणे पाठात् “नैका-
प्रणव पु० प्रकर्षेण नूयतेऽबेन प्र नु अप् । १ ओङ्कारे वेदादौ
प्रणस त्रि० प्रगता नासिका अस्य नसादेशः अच्समा० णत्वम् । प्रततनासिके प्रणाङी स्त्री प्रणाली + लस्य डः । १ प्रणालीशब्दार्थे २ द्वार-
प्रणाद पु० प्र + नद-वञ् । असुरागजे शोत्कृतादौ १ शब्दे
प्रणाम पु० प्र + आम--भावे घञ् । प्रणबौ १ स्वापकर्षबोधकव्यापारे
|
प्रणाय्य त्रि० प्र + नी--यथा “प्रणाय्योऽसम्मतो” पा० नि० ।
प्रणाली स्त्री प्र + नल--घञ् गो रा० ङीष् णत्वम् । १ जलवहनमार्गे
|
|
प्रणिधान न० प्रणिधीयते प्र + नि + धा--ल्युट् । १ प्रयत्ने २ अ-
प्रणिधि पु० प्रणिधीयते प्र + नि + धा-कि । १ गुप्तचरे अमरः ।
प्रणिपात पु० प्र + नि + पत--घञ् । प्रणामे हेमच० “तद्विद्धि
प्रणिहित त्रि० प्र + नि + धा--क्त । १ प्राप्ते २ स्थापिते ३ समाहिते च मेदि० । प्रणी त्रि० प्रणयति प्र + नी० क्विप् । १ कारके २ ईश्वरे च
प्रणीन त्रि० प्र + नी--कर्मणि क्त । पाकेन रूपरसान्यथाभावापा-
प्रणीय त्रि० प्र + नी--कर्मणि वेदे क्यप् । यस्य मन्त्रेण
प्रणूत त्रि० प्र + णू--स्तुतौ कर्मणि क्त । स्तुते अमरः । प्रणेय त्रि० प्र + नी--यत् । १ वश्ये अधीने २ कृतलौकिकसं-
प्रतक्वन् पु० प्र + तक--गतौ वनिप् । प्रकर्षेण गतियुक्ते
प्रतति स्त्री प्र + तन--भावे क्तिन् । १ विस्तारे । कर्त्तरि
प्रतद्वसु पु० प्रतत् प्राप्तं वसु धनं येन । १ पाप्तवसुके २
|
प्रतन त्रि० प्र + “नश्च पुराणात् प्रात्” वार्त्ति० चक्वारात्
प्रतनु त्रि० प्रकृष्टस्तनुः प्रा० स० । १ अतिस्वल्पे २ अतिसूक्ष्मे च प्रतमा(रा)म् अव्य० प्र + आमु तरप् तमप् वा । अत्यन्तप्रकर्षे प्रतर पु० प्र + तॄ भावे अप् । प्रकर्षेण १ तरणे आधारे अप् ।
प्रतर्कण न० प्र + तर्क--भावे ल्युट् । वितर्के शब्दर० । घञ् । प्रतर्क तत्रार्थे । प्रतर्द्दन न० प्र + घृद--भावे ल्युट् । १ ताडने । कर्त्तरिल्यु ।
प्रतल न० न० प्रकृष्टं तलम् । १ पातालभेदे मेदि० । प्रकृष्टं
प्रतान पु० प्र + तन--घञ् । १ विस्तारे २ ऋषिभेदे च तस्य
प्रतानिन् त्रि० प्र + तन--णिनि । १ विस्तीर्णे २ विस्तृतलता-
प्रताप पु० प्र + तप--घञ् । १ कोषदण्डजाते नृपादेः तेजसि
प्रतापन पु० प्रतापयति तप--णिच्--ल्यु । १ नरकविशेषे
प्रतापवत् त्रि० प्रताप्र + अस्त्यर्थे मतुप् मस्य वः । १ प्रताप-
प्रतापस पु० तपसि साधु अण् प्रकृष्टस्तापसः प्रा० स० । १ प्रकृ-
प्रतास् अव्य० प्र + तम बा० ण्वि--स्वरादि । ग्लानौ मनोरमा । प्रतारक त्रि० प्र + तॄ--णिच्--ण्वुल् । १ वञ्चके २ धूर्त्ते च । प्रतारण न० प्र + तृ--णिच्--भावे ल्युट् । १ वञ्चने अन्थ
प्रतारित त्रि० प्र + तृ--णीच्--क्त । १ वञ्चिते त्रिका० । |
|
प्रति अव्य० प्रथ--डति । १ व्याप्तौ २ लक्षणे ३ कञ्चित्प्रकार-
प्रतिक त्रि० कार्षापणेन क्रीतः टिठन् (इकार उच्चारार्थः)
प्रतिकण्ठ अव्य० वीपसार्थे समीप्ये वा अव्ययीभावः ।
प्रतिकर पु० प्रति + कॄ--विक्षेपे भावे अप् । १ विस्तीर्णतायां
प्रतिकर्तृ त्रि० प्रति + कृ--तृच् । कृतस्यापकारस्य प्रत्यपकारके प्रतीकारकर्त्तरि । प्रतिकर्म्मन् न० प्रति + कृ--मनिन् । १ विद्यमानस्य गुणान्तरा-
प्रतिकर्ष पु० प्रति + फष--भावे घञ् । १ समाकर्षणे अन्वयार्थं
प्रतिक(ष्क)श प्रति + कश--गतिशासनयोः अच् सुट् नि० ।
|
प्रतिकष्ट न० प्रतिरूपं कष्टं प्रा० त० । १ कर्मानुरूपकष्टे २ तद्धेतौ च । प्रतिकाम अव्य० कामं कामं प्रति अव्ययी० । प्रत्येककामे प्रतिकाय पु० प्रति + चि--घञ् क्यादेशः । १ प्रतिरूपके २ शरव्ये
प्रति(ती)कार पु० प्रति + कृ--धञ् वा दीर्घः । १ वैरनिर्यातने
प्रति(ती)काश पु० प्रतिरूपः काशः प्र + काश--घञ् वा प्रा० स०
प्रतिकितव पु० प्रतिकूलः कितवः प्रा० त० । द्यूनकारस्य प्रति-
प्रतिकूप पु० प्रतिरूपः कूपः प्रा० त० । परिस्वायां हारा० । प्रतिकूल त्रि० प्रतिरूपं कूलं पक्षोऽस्य प्रा० व० । १ अननुकूले
प्रतिकृति स्त्री प्र + कृ--कर्मादौ क्तिन् । १ प्रतिमायां २ सादृश्ये
प्रतिकृष्ट त्रि० प्रति + कृष--क्त । १ गर्ह्ये २ द्विरावृत्त्या ३ कृष्ट-
प्रतिकोप पु० प्रतिरूपः कोपः । १ रोगस्यानुरूपे कोपे २ विपक्षं प्रति कोपे च प्रतिक्रिया स्त्री प्रति + कृ--भावे श । प्रति(ती)कारे प्रतिक्षण अव्य० क्षणं क्षणं व्याप्य व्याप्तौ अव्ययी० । आभीक्ष्ण्ये प्रतिक्षय पु० प्रति + क्षि--ऐश्वर्य्ये अच् । रक्षके शब्दर० प्रतिक्षिप्त त्रि० प्रति + क्षिप--कमणि क्त । १ प्रेषिते २ वारिते
प्रतिक्षेप पु० प्रति + क्षिप--भावे घञ् । १ निरासे मेदि० । २ तिरस्कारे च । प्रतिखुर पु० सुश्रुते एकीयमतोक्ते मूढगर्भभेदे “निःसृतहस्त-
प्रतिख्याति स्त्री प्रति + ख्या--भावे क्तिन् । १ विख्यातौ
प्रतिगत न० प्रति + गम--भावे क्त । “गतागतघ्रतिगतसम्या-
|
|
प्रतिगर पु० प्रतिगीर्य्यते प्रत्युच्चार्य्यते प्रति + गु--भावे अप् । वैदि-
प्रतिग्रह पु० प्रति + ग्रह--अप् । १ स्वीकारे २ अदृष्टार्थदत्त-
|
|
|
|
|
प्रतिग्रहीतृ त्रि० प्रति + ग्रह० तृच् । प्रतिग्रहकर्त्तरि प्रति-
प्रतिग्राह त्रि प्रति + ग्रह--कर्त्तरि ण । १ प्रातग्रहकारके
प्रतिघ पु० प्रति + हन--ड़ न्यङ्क्वा० कुत्वम् । १ प्रतिचाते मेदि०
|
|
प्रतिघात पु० प्रति + हन--णिच् भावे अप् । १ मारणे २
प्रतिघ्न न० प्रति + हन--घञर्थे क । अङ्गे शब्दच० । प्रतिचक्ष्य त्रि० प्रति + चक्ष--ण्यत् वा ख्यादेशाभावः । प्रक-
प्रतिच्छन्दस् त्रि० छन्दोभिप्रायः प्रतिगतश्छन्दः अत्या० स० ।
प्रतिच्छन्दक त्रि० प्रति + छन्द--ण्वुल् । प्रतिनिधौ ९ । १८०
प्रतिच्छाया स्त्री प्रतिरूपा छायायाः प्रा० स० । प्रतिरूपायां
प्रतिजङ्घा स्त्री प्रतिगता जङ्गाम् अत्या० स० । अग्रजङ्घायाम् हेमंच० । प्रतिजन अव्य० वीप्सायाम् अव्ययी० । जनं जनं प्रतीत्यर्थे
प्रतिजनादि “प्रतिजनादिभ्यः खञ्” पा० उक्ते खञ्प्रत्य-
प्रतिजन्य न० प्रतिकूलं जन्यं युद्धं यस्य, प्रतिजने विपक्ष-
प्रतिजल्पक पु० । “दुस्त्यजद्वन्द्वभावेऽस्मिन् प्राप्तिर्नार्हत्यनुद्धतम् ।
प्रतिजागर पु० जागरस्य प्रतिनिधिः । १ प्रत्यवेक्षणाय
प्रतिजिह्वा स्त्री प्रतिरूपा जिह्वा प्रा० स० । तालूमूलस्थे जिह्वा-
प्रतिज्ञा स्त्री प्रति + ज्ञा--भावे “आतश्चोपसर्गे” पा० अङ् ।
|
प्रतिज्ञात त्रि० प्रति + ज्ञा--क्त । प्रागुक्तप्रतिज्ञाविषये “ततो-
प्रतिज्ञान्तर न० अन्या प्रतिज्ञा मयू० स० । “प्रतिज्ञातार्थ
प्रतिज्ञापत्र न० प्रतिज्ञासूचकं पत्रम् शा० त० । भाषापत्रभेदे । प्रतिज्ञाविरोध न० “प्रतिज्ञाहेत्वोर्विरोधः प्रतिज्ञाविरोवः”
|
|
प्रतिज्ञासन्न्यास न० “पक्षपतिषेधे प्रतिज्ञातार्थापनयनं
प्रतिज्ञाहानि न० “प्रतिदृष्टान्तधर्माभ्यनुज्ञा स्वदृष्टान्ते प्रति-
प्रतितन्त्र न० प्रतिकूलं तन्त्रं शास्त्रम् प्रा० स० । स्वमतविरुद्धे
प्रतितन्त्रसिद्धान्त पु० “समाननन्त्रसिद्धः परतन्त्रसिद्धः प्रति-
|
प्रतितर पु० प्रतितीर्यतेऽनेन प्रति + तॄ--करणे अष् ।
प्रतिताल पु० संगीतसा० उक्ते तालभेदे तल्लक्षणभेदादिकं
प्रतिताली स्त्री प्रतिगता तालं गौरा० ङीष् । (चावि)
प्रतितूणी स्त्री सुश्रुतीक्ते वानरोगभेदे “आवृत्य वायुः
प्रतिदान न० प्रतिरूपं तुल्यरूपं दानम् प्रा० स० । विनिमये
प्रतिदारण न० प्रति--दॄ + णच्--आधारे ल्युट् । युद्धो शब्द-
प्रतिदिवन् पु० प्रतिदीव्यति दिव--कनिन् । प्रत्यहं १ दीप्ति-
प्रतिदृष्टान्तसम पु० गौ० सू० उक्ते जात्युत्तरभेदे जातिशब्दे ३१०१ पृ० दृश्यम् । प्रतिद्वन्द्व न० प्रतिरूपं द्वन्द्वम् प्रा० स० । तुल्ययुद्धे मार्क० १९ अ० । प्रतिद्वन्द्विन् त्रि० प्रतिद्वन्द्वमस्त्यस्य इति । १ तुल्यरूषे येना सह
|
|
प्रतिधर्त्तृ त्रि० प्रति + धृ--तृच् । निराकारके यजु० १५ । १० येददी० प्रतिधा स्त्री प्रति + धा--भावे क्विप् । प्नतिविधाने भावे ल्युट् ।
प्रतिधि पु० पु० प्रतिमुखं धीयते ष्रति--धा कर्मखि कि ।
प्रतिध्वनि पु० प्रतिरूपोध्वनिः प्रा० स० । शब्दानुसारेण जायमाने शब्दे प्रतिशब्दे हेमच० । प्रतिध्वान पु० प्रति + ध्वन--घञ् । प्रतिशब्दे अमरः । प्रतिनन्दन न० प्रति + वन्द--भावे ल्युट् । आशीर्वादादिना
प्रतिनप्तृ पु० प्रतिनिहितो नप्ता पओत्रः प्रा० स० । प्रपौत्रे हेम० । प्रतिनव त्रि० प्रतिनतो नवं नूतनत्वम् अत्या० स० । नूतने जटा० प्रतिनाद पु० प्रतिरूपो नादः प्रा० स० । प्रतिध्वनौ प्रतिनायक पु० प्रतिकूलो नायकः प्रा० स० । वीररसादौ
प्रतिनिधि पु० प्रतिरूपं निधीयते तुल्यरूपतया स्वाप्यते
|
|
|
|
|
प्रतिनियम पु० प्रत्येकं नियतः । १ एकमेकं प्रति नियमे
प्रतिनिर्देश्य त्रि० प्रति + निर्--दिश--कर्मणि ण्यत् । प्रथम-
प्रतिनिवर्त्तन न० प्रति + निर्--वृत--भावे ल्युट् । १ अभीष्ट-
|
|
प्रतिन्याय अव्य० प्रति + नि + अय इ--वा घञ् । न्यायो
प्रति(ती)प पु० प्रति--पाति + पा--क वा दीर्घः । शान्तनुरांज
प्रतिपक्ष पु० प्रतिकूलः पक्षः प्रा० स० । १ विरुद्धपक्षे “विमृश्य
प्रतिपक्षित पु० प्रतिपक्षो जातोऽस्य तारका० इतच । १
|
प्रतिपण पु० प्रतिरूपः पणः प्रा० स० । १ तल्यरूपे पणे मूल्ये
प्रतिपत्ति स्त्री प्रति + पद--क्तिन् । १ प्रवृत्तौ २ प्रानल्भ्ये
प्रतिपत्तिपटह पु० वाद्यभेदे (नागरा) हारा० । प्रतिपत्तुर्य्य न० द्रगड़वाद्ये (दगडकाडा) त्रिका० । प्रतिपत्रफला स्त्री पतिषत्त्रं फलं यस्याः । क्षुद्रकारबेल्ले
प्रतिपद् स्त्री प्रतिपद्यते उपक्रम्यते पक्षोमासो वाऽनया प्रति +
|
प्रतिपन्न त्रि० प्रति + पद--क्त । १ अवगते अमरः २ स्वीकृते
प्रतिपर्णशिफा स्त्री प्रतिपर्णं शिफाऽस्याः । द्रवन्तीवृक्षे राजनि० । प्रतिपाण पु० प्रति + पण--धञ् । प्रतिरूपदेवने प्रतिपादक त्रि० प्रति + पद--णिच्--ण्वुल् । बोधके । प्रतिपादन न० प्रति + पद--णिच् भावे ल्युट् । १ दाने २
प्रतिपाद्य त्रि० प्रति + पद--णिच् कर्मणि यत् । वोधनीये प्रतिपूजन न० प्रतिरूपं पूजनं प्रा० स० । केनचित् पूजने कृते
प्रतिप्रदान न० प्रति + आ + दा--भावे ल्युट् । १ प्रतिदाने
प्रतिप्रसव पु० प्रति + प्र + सू--अप् । १ निषिद्धस्य पुनःप्राप्तिस-
प्रतिप्रस्थातृ पु० प्रति + प्र + स्था--तृच् ।
प्रतिप्रस्थान न० प्रतिकूलं प्रस्थानम् प्रा० स० । १ विरुद्धपक्षाश्र-
प्रतिप्रहार पु० प्रतिरूपः प्रहारः प्रा० स० । १ कृतप्रहारानु
प्रतिप्रैष पु० प्रतिरूपः प्रैषः प्रा० स० । नियोजितेन नियोक्तारं
प्रतिफल त्रि० प्रतिफलति प्रति + फल--अच् । १ प्रतिविम्बे
प्रतिफलन न० प्रात + फल--भावे ल्युट् । प्रतिविम्बने सादृश्ये प्रतिफुल्लक त्रि० प्रति + फुल्ल--विकाशे ण्वुल् । प्रफुल्ले शब्दच० प्रतिबद्व त्रि० प्रति + बन्ध--कर्मणि क्त । १ प्रतिरुद्धे २ साकल्येन
|
प्रतिबन्ध पु० प्रति + बन्ध--भावे घञ् । १ पतिरोधे २ साकल्येन
प्रतिबन्धक त्रि० प्रतिबन्धाति प्रति + बन्ध + ण्वुल् । १ प्रतिरो-
प्रतिबन्धि(न्धी) प्रति + बन्ध--इन् वा ङीप् । प्रकृतैककल्पे
प्रतिबन्धु पु० प्रतिरूपो बन्धुः प्रा० स० । बन्धुतुल्ये दौहित्रादौ ना० उ० १२० अ० । प्रतिबल पु० प्रतिकूलं बलं यस्य । १ शत्रौ “प्रतिवलजधेरिति”
प्रतिबाहु पु० प्रतिगतो बाहुम् अत्या० स० । बाहोरग्रे वृ० सं०
|