वाचस्पत्यम्/प्राणप्रद

पृष्ठ ४५१५

प्राणप्रद त्रि० प्राणं बलं प्रददाति प्र + दा--क । १ बलदायके २ ऋद्धिनामकौषधौ स्त्री रत्नमा० । प्राणभक्ष पु० प्राणेन घ्राणेन भक्षः ३ त० । घ्राणेनावघ्राण- मात्रे कात्या० १० । २६ कर्कः । प्राणभास्वत् पु० प्राणेन वायुना भास्मान् उद्दीप्तः । समुद्रे शब्दच० । प्राणभृत् त्रि० प्राणं विवर्त्ति भृ--क्विप् ६ त० । १ प्राणिनि जीवे जन्तमात्रे २ प्राणपोषके त्रि० ३ विष्णौ पु० “प्राणभृत् प्राणजीवनः” विष्णुस० । प्राणमय पु० प्राण + प्राचुर्य्ये मयट् । “कर्मेन्द्रियैः पञ्चभिरञ्चि- तोऽसौ प्राणो भवेत् प्राणमयस्तु कोषः” विवेकचू० उक्ते जीवस्वरूपावरके कोषभेदे “नैवात्मापि प्राणमयो वायु- विकारो गन्ताऽऽगन्ता वायुवदन्तर्बहिरेष । यस्मात् किञ्चित् क्वापि न वेत्तीष्टमनिष्टं स्वं वाऽप्यं वा किञ्चन नित्यं परतन्त्रः” तस्य तत्रैवात्मनोभेदे हेतुरुक्तः । प्राणयम पु० प्राणो यम्यतेऽनेन यम--करणे घञ् अवृद्धिः । प्राणायामे हेमच० प्राणरोधप्राणनियमप्राणसंयमादयो- ऽप्यत्र । प्राणयात्रा स्त्री ६ त० । प्राणस्य श्वासप्रश्वासादिके १ प्यापारे उपचारात् तत्साधने २ भोजमादौ । भोजनेन हि देहे प्राणयात्रानिर्वाहोऽन्यथा मरणेनोत्क्रान्तिः प्राणस्य भोजनं विना स्थित्यभावात् । प्राणयात्राऽस्त्यस्य प्रयोजनत्वेन ठन् । प्राणयात्रिक प्राणधारणभोजनयुक्ते विशिष्टभो- गपरे मनुः ६ । ५७ प्राणयोनि पु० ६ त० । १ परमेश्वरे जगत्प्राणे २ बायौ च । प्राणवत् त्रि० प्राण + मतुप् यस्य वः । प्राणिनि जीवे जन्तुमात्रे प्राणशरीर पु० प्राणः शरीरं स्वरूपं यस्य । प्राणात्मत्वेन ध्येये परमेश्वरे “स क्रतुं कुर्वीत मनोमयः प्राणशरीरः” छा० उ० “प्राणो लिङ्गात्मा विज्ञानक्रियाशक्तिद्वययुतः “योवै प्राणः सा प्रज्ञा या प्रज्ञा स प्राणः” इतिश्रुतेः” स शरीरं यस्य सः” भाष्यम् । प्राणसंवाद पु० ६ त० । प्राणानामिन्द्रियाणां मुख्याप्राणस्य च अहं श्रेष्ठत्वविषयत विबादे । स च छा० उ० “अथ ह प्राणा अहं श्रेयसि व्यूदिरेऽहं श्रेयानम्यहं श्रेयानस्वीत्युपक्रमे दर्शितः । प्राणसंशय पु० ६ त० । १ प्राणस्य स्थित्यस्तितिसन्देहे उपचा- रात् २ मरणफलव्यापारमेदे च । प्राणसद्मन् न० ६ त० । प्राणायतने देहे ।

प्राणसम पु० ६ त० । १ प्राणतुल्ये प्रिये २ पत्यौ ३ पत्न्यां स्त्री । प्राणहर त्रि० प्राणं हरति देहात् देहान्तरं प्रापयति बलं वा हरति हृ--अच् । १ प्राणस्य देहात् देहान्तरप्रापके २ बलनाशके । “शुष्कं मांसं स्त्रियो वृद्धा बालार्कस्तरुणं दधि । प्रभाते मैथुनं निद्रा सद्यः प्राणहराणि षट्” चाणक्यः । ३ विषादौ च याज्ञ० २ । २२७ । प्राणहारक त्रि० प्राणं हरति हृ--ण्वुल् । १ देहात् प्राणस्य हारके २ नाशके ३ वत्सनाभविधे न० राजनि० । प्राणाग्निहोत्र न० प्राणरूपेऽग्नौ होत्रम् । १ वैश्वानरविदः प्राणानां पञ्चाहुतिरूपेऽग्निहोत्रात्मके भोजने । तस्य यथा कर्त्तव्यता तथा छा० उ० तद्यद्भक्तं प्रथम- मागच्छेत् तद्धोमीयं स यां प्रथमामाहुतिं जुहुयात् तां जुहुयात् प्राणाय स्वाहेति” इत्युपक्रम्य दर्शि- तम् । तच्च प्राणाहुतिशब्दे दृस्यम् । तत्प्रतिपादके २ कृष्णयजुर्वेदीयोपनिषद्भेदे च । प्राणात्यय पु० ६ त० । १ प्राणधारणाऽसम्भावनायाम् । ब० व० । २ तदुपलक्षिते काले च “प्राणात्यये च संप्राप्ते योऽन्न मत्ति यतस्ततः । न स पापेन लिप्येत पद्मपत्रमिवाम्भसा” स्मृतिः “सर्वान्नानुमतिश्च प्राणात्यये तद्दर्शनात्” शा० सू० । प्राणाधिनाथ पु० ६ त० । पत्यौ हला० । प्राणान्त पु० ६ त० । मरणे । प्राणान्यः प्रयोजनमस्य ठञ् । प्राणान्तिक । मरणफलके प्रायश्चित्तादौ । प्राणापान पु० द्व० द्वि० व० । प्राणे अपाने च १ वायौ “प्राणापा- नान्तरे देवी वाग्वै नित्यं प्रतिष्ठिता” मञ्जूषाधृतवाक्यम् । २ अश्विनीकुमारयो० “तस्यां त्वाष्ट्र्यामश्वरूप्यां मार्त्तण्ड- स्तीव्रतेजमा । वीजं निर्वापयामास तज्जलं तद्द्विधा- ऽपतत् । तत्र प्राणस्त्वपानश्च योनौ चात्मजितौ पुरा । वरदानेन च पुनर्मूर्त्तिमन्तौ बभूवतुः । तौ त्वाष्ट्र्या- मश्वरूपिण्यां जातौ येन नरोत्तमौ । ततस्तावश्विनौ देषौ कीर्त्त्येते रविनन्दनौ” वराहपु० । प्राणायतन न० ६ त० । “अक्षिणी कर्णरन्ध्रे च पायूषस्थास्य नासिकाः । नवछिद्राणि तान्येव प्राणस्यायतनानि तु” याज्ञ० उक्ते प्राणस्य छिद्ररूपमुख्यस्थानभेदे प्राणायन पुंस्त्री० प्राणत्यापत्यं नडा० फक् । प्राणस्यापत्ये प्राणायाम पु० प्राण आयम्यतेऽनेन आ + यम--करणे घञ । प्राणवायोर्गतिविच्छेदकारकव्यापारभेदे तद्विसिस्तन्त्रसा- रोक्ता यथा “तत्र प्राणायामेऽङ्गुलिनियमो ज्ञानार्णये “भूतशुद्धिं ततः कुर्य्यात् प्राणायामक्रमेण च । कति-

पृष्ठ ४५१६

ष्ठानामिकाङ्गुष्ठैर्यन्नासापुटधारणम् । प्राणायामः स विज्ञेयस्तर्जनीमध्यमे विना” । प्राणायामो द्विविधः सगर्भो निगर्भश्च । तथा च “सगर्भो मन्त्रजापेन निर्गर्भो मात्रया भवेत्” । मात्रा च “वामजानुनि तद्धस्तभ्रामणं यावता भवेत् । कालेन मात्रा सा ज्ञेया मुनिभिर्वेदपा- रगैः” । तत्र च मूलमन्त्रस्व वीजस्य प्रणवस्य वा षोडश वारादिजपेन वामनासापुटादिना वायुपूरकादिकं कुर्य्यात् । तथा च कालीहृदये “प्राणायामत्रयं कुर्य्यात् मूलेन प्रणवेन वा । अथ वा मन्त्रवीजेन यथोक्तवि- धिना सुधीः” । यथा तस्य षोडशवारजपेन वायुं रेचयेत् । तस्य चतुःषष्टिवारजपेन वायुं कुम्भयेत् । तस्य द्वात्रिंशद्वारजपेन वायुं रेचयेत् । पुनर्दक्षिणेनापूर्य्य उभाभ्यां कुम्भयित्वा वामेन रेचयेत् । पुनर्वामेनापूर्य्य उभाभ्यां कुम्भयित्वा दक्षिणेन रेचयेत् । त्रिपुरासार समुच्चये “विपरीतमतो विदधीत बुधः पुनरेव वा तद्विप- रीतमिति” । यौगिके पुनर्मात्रानियमः । तथा च गौतमीये “मन्त्रप्राणायामः प्रोक्तो यौगिकं कथयामि ते । पूरयेद्वामया विद्वान् भात्राषोड़शसंख्यया” इत्यादि । यद्वा चतुःषोड़शाष्टवारजपेन पूरकादिकं कुर्य्यात् । तथा च तन्त्रान्तरे “पूरयेत् षोड़शभिर्वायुं धारयेत्तु चतुर्गुणैः । रेचयेत् कुम्भकार्द्धेन अशक्त्या तत्तुरीयकम् । तदशक्तौ तच्चतुर्थमेवं प्राणस्य संयमः । अस्य नित्यता माह “प्राणायामं विना मन्त्रपूजने न हि योग्यता” सन्ध्याङ्गप्राणायामस्वरूपफलादिकं ब्राह्मणसर्वस्वे दर्शितं यथा तत्राग्निपुराणे “गायत्रीं प्रति ब्रह्मवाक्यम् “कुर्वन्तीऽपीह पापानि ये त्वां ध्यायन्ति पावनि! । उभे सन्ध्ये न तेषां हि विद्यते तु विपातकम् । त्रिः पठेदा-- यतप्राणः प्राणायामेन यो द्विजः । वर्त्तते न स लिप्येत पातकैरुपपातकैः” । वृहद्विष्णु “प्राणायामान् द्विजः कुर्य्यात् सर्वपापापनुत्तये । दह्यन्ते सर्वपापानि प्राणाया- मैर्द्विजस्य तु” । विष्णुधर्मोत्तराग्निपुराणयोः “सर्वदोष- हरः प्रोक्तः प्राणायामो द्विजन्मनाम् । ततस्त्वभ्यभिकं नास्ति प्रापप्रशमकारणम्” । अत्रिः “कर्मणा मनसा बाचा अह्ना पापं कृतञ्च यत् । आसीनः पश्चिमां सन्ध्यां प्राणायामैर्व्यपोहति” । अग्निपु० “प्राणायामत्रयं कृत्वा प्राणायामैस्त्रिमिर्निशि । अहोरात्रकृतात् पापान्मुच्यते नात्र संशयः” । बशिष्ठः “प्राणायामान् धारयेत् त्रीन् यथाविधि सुयन्त्रितः । अहोरात्रकृतं पापं तत्क्षणादेव

नश्यति” । वृद्धापस्तम्बः “पूर्वमुक्तेषु चैतेषु तथान्येष्वपि सर्वशः । प्राणायामास्त्रयोऽभ्यस्ताः सूर्यस्योदयनं प्रति । जायन्ते तद्विनाशाय तमसामिव भास्क्रः । सूर्यस्योद- यनं प्राप्य निर्मला धूतकलमषाः । भवन्ति भास्कराकारा विधूमा इव पावकाः” । योगियाज्ञवल्क्यः “यदह्ना कुरुते पापं कर्मणा मनसापि वा । त्रिकालसन्द्याचर- णात् प्राणायामैर्थ्यपोहति” । वृहस्पतिः “प्राणायामैर्दहेद् दोषात् मनोवादेहसम्भवान्” । प्राणायामानुवृत्तौ बौधायनः “एतदाद्यं तपः श्रेष्ठमेतद्धर्मस्य लक्षणम् । सर्वदोषोपघातार्थमेतदेव विशिष्यते” । अत्रिवशिष्ठौ “आवर्त्तयेत् सदा युक्तः प्राणायामान् पुनःपुनः । आकेशाग्रा- न्नखाग्राच्च तपस्तप्यत उत्तमम्” । विष्णुधर्मोत्तराग्निपुराणयोः “आकेशाग्रान्नखाग्राच्च तपस्तप्ये सुदारुणम् । आत्मानं शोधयत्येव प्राणायामः पुनःपुनः । दह्यन्त ध्माय- मानानां धातूनां हि यथा मलाः । तथेन्द्रियाणां दह्यन्ते दोषाः प्राणस्य निग्रहात् । प्राणायामैदहेद्दोषान् प्रा- खायामः परं तपः” । वृहद्यमः “यथा हि शैलधातूना धमतां धम्यते रजः । इन्द्रियाणां तथा दोषान् प्राणा- यामैश्च निर्दहेत्” । वृहस्पतिः “धम्यमानं यथा ह्येतद्धा- तूनां संस्कृतं मलम् । तथेन्द्रियकृतो दोषः प्राणायामेन दह्यते” । योगियाज्ञवलक्यः “यथा पर्वतधातूनां दोषान् दहति पावकः । एवमन्तर्गतञ्चैनः प्राणायामेन दह्यते” । अत्रिवशिष्ठौ “निरोधाज्जायते वायुर्वायोरग्निः प्रजा- यते । अग्नेरापो व्यजायन्त तैरन्तः शुध्यते त्रिभिः” । विष्णुधर्मोत्तराग्निपुराणयोः “निरोधाज्जायते बायुस्तस्मा- दग्निस्ततो जलम् । त्रिभिः शरीरं सकलं प्राणायामै- र्विशुध्यति” । योगियाज्ञवल्क्यः “तथा निरोधसंयोगात् देवतात्रयचिन्तनात् । अग्नेर्वायोरपां योगादात्मा शुध्यति वै त्रिभिः” । मनुः “प्राणायामाव्राह्मणस्य त्रयोऽपि विधिवत् कृताः । व्याहृतिप्रणवैर्युक्ता विज्ञेयं परमं तपः” विष्णुधर्मोत्तरमग्निपुराणञ्च “प्राणसंधारणं मासं कुशाग्रच्युतविन्दुना । यः कुर्य्यादम्भसा राजन्! प्राण- यामसु तत्समः” । वृहद्विष्णुः “सव्यार्हातिं सप्रणवां पायर्तौ शिरसा सह । त्रिः पठेदाबतप्राणः प्राक्षायामः स उच्यते । गायत्रीं शिरसा सार्द्धं जपेद्व्याहृतिपू- र्विकास । प्रतिप्रणवर्सयुक्तां त्रिरयं प्राणसंयमः” । योगियाज्ञवल्क्यः “भूर्भुवः खर्महर्जनस्तपःसत्यं तथैव च । प्रत्योऽङ्कारसमायुक्तं तत्सवितुर्वरेण्यमा ।

पृष्ठ ४५१७

ओमापोज्योतिरित्येतच्छिरः पश्चात् प्रयोजयेत् । एवं मन्त्रप्रयोगस्तु प्राणायामनिवेशने । त्रिरावर्त्तनयोगेन प्राणायामस्तु शव्दितः” । योगियाज्ञवल्क्यः “षोडशा- क्षरकं ब्रह्म गायत्र्यास्तच्छिरः स्मृतम् । ओमापोज्याति- रित्येष मन्त्रा यस्तु प्रकीर्त्त्यते । तस्य प्रजापतिरृषि- र्यजुष्ट्वाच्छन्दसा विना । व्रह्माग्निवायुसूर्य्याश्च देवताः समुदाहृताः । प्राणस्यायमने चैव विनियोग उदाहृतः । गायत्रीशिरसा सार्द्धमेवं श्रुतिनिदर्शनम् । प्रणव व्याहृतियुतां गायत्रीं शिरसा सह । त्रिःपठेदायतप्राणः प्राणायामः स उच्यते । आदानं रोधसंसर्गं वायोस्त्रि स्त्रिः समभ्यसेत् । ब्रह्माणं केशवं शम्भुं ध्यायेदेताननु क्रमात् । रक्तं प्रजापतिं ध्यायेत् विष्णुं नीलोत्पलप्र- भम् । शङ्करं त्र्यम्बकं श्वेतं ध्यायन्मुच्येत बन्धनात् । पूरके व्रह्मसायुज्यं कुम्भके व्रह्मणोऽन्तिकम् । रेचकेना- द्वितीयन्तु प्राप्नुयादैश्वरं पदम्” अथ प्राणायामविधिः तत्र व्यासपद्यम् “आदौ छन्द ऋषिदेवताविनियोगान्नि- रूप्यते “गायत्रीं शिरसा सार्द्धं सप्तव्याहृतिपूर्विकाम् । प्राणायामेन त्रिरावर्त्तयेत् ततः शनैः प्रश्वमेच्च प्राणाया- मैदग्धदोषोऽयं यत् श्रेयः तत् सकलं भवति” । व्यासः “गायत्रुष्टिगनुष्टुप् च वृहती पङक्तिरेव च । त्रिष्टुप् च जगती चेति छन्दांस्याहुरनुक्रमात् । अग्निवाय्यर्कवरुणा वृहस्थतिशतक्रतू । विश्वेदेवाः व्याहृतीनां दैवतानि यथाक्रमम् । विनियोगः स्मृतस्तासां प्राणायामे महर्षिभिः” । योगियाज्ञवल्क्यः “व्याहृतीनाञ्च सर्वासामार्षञ्चैव प्रजापतिः । सप्त छन्दांसि प्रोक्तानि छादनानि तु सर्वशः । गायत्र्युष्टिगनुष्टुप् च वृहती तृष्टुबेव च । पङ्क्तिश्च जगती चैव सप्त छन्दांसि तानि वै । अग्निवायुस्तथादित्यो वृहस्पत्याप एव च । इन्द्रश्च विश्वदेवाश्च देवताः समुदा- हृताः । अनाम्नातेषु नित्येषु प्रायश्चित्तेष्र सर्वदा । प्राणायामप्रयोगे च विनियोग उदाहृतः” । वृहस्पतिः “बद्ध्वासनं नियम्यासून् स्मृत्वा ब्रह्मादिकं तथा । संनिमीलितदृङ् मौनी प्राणायामं समभ्यसेत्” । विष्णु- धर्मोत्तरे “सव्याहृतिं सप्रणवां गायत्रीं शिरसा सह । त्रिः पठेदायतप्राणः प्राणायामः स उच्यते । आदानं रोधमुत्सर्गं मनसा त्रिः समभ्यमेत् । ब्रह्माणं केशवं शम्भुं ध्याबन्मुच्येत बन्धनात् । रक्तं पितामहं ध्याबेद्विष्णुं नीणोत्पलप्रभम् । सुश्वेतं त्र्यम्बकश्चैव तंसारार्णवतरिञ्चम्” । योगियाज्ञवल्क्यः “बाह्यस्थितं

नासपुटेन वायुमाकृष्य तेनैव शनैः समस्तम् । नाड़ीश्च सर्वाः प्रतिपूरेयुः स पूरको नाम महान्नरोधः । न रेचकोनैव च पूरको वा नासाग्रचारी स्थित एव वायुः । अनिश्चलं धारयति क्रमेण कुम्भाख्यमेतं प्रवदन्ति तज्ज्ञाः । निष्क्रम्य नासाविवरादशेषं प्राणं बहिः शून्यमिवानिलेन । निरुच्छ संस्तिष्ठति चोर्द्ध्ववायुः स रेचको नाम महान्निरोधः । नासिकयाऽऽकृष्योच्छासं ध्यान पूरक उच्यते । कुम्भोनिश्चलनिश्वासी रिच्यमा- नस्तु रेचकः” । योगियाज्ञवल्क्यः “प्राणेनाप्यपयानेन वेगवायुं समुत्सृजेत् । येन शत्रूनधस्थाँश्च निश्वासेन च चालयेत् । शनैर्नासापुटे वायुमुत्सृजेन्न तु वेगतः” । यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधयोऽ- ष्टावङ्गानि” पात० सू० तस्य योगाङ्गतोक्ता । तस्य च योगाङ्गप्राणायामस्य लक्षणादिः पात० सू० भा० विवरणेषूक्तं यथा “तस्मिन् सति श्वासप्रश्वासयोर्गतिविच्छेदः प्राणा- यामः” सू० । “सत्यासनजये बाह्यस्य वायोराचमनं श्वासः । कोष्ठ्यस्य वायोर्निःसारणं प्रश्वासः, तयोर्गतिवि- च्छेद उभयाभावः प्राणाधामः” भा० । स तु “बाह्याभ्यन्त- रस्तम्भवृत्तिर्देशकालसङ्ख्याभिः परिदृष्टो दीर्घसूक्ष्मः” सू० । “यत्रा प्रश्वासपूर्वको गत्यभावः स बाह्यः यत्र श्वासपूर्वको गत्यभावः स आभ्यन्तरः तृतीयस्तम्भवृत्तिर्यत्रोभयाभावः सकृत्प्रयत्नाद् भवति यथा तप्ते न्यस्तमुपले जलं सर्वतः सङ्कोचमापद्यते । तथा द्वयोर्युगपद्गत्यभाव इति त्रयोऽप्येते देशेन परिदृष्टाः इयानस्य विषयो देश इति । कालेन परिदृष्टाः क्षणानामियत्तावधारणेनावच्छिन्ना इत्यर्थः । सङ्ख्याभिः परिदृष्टाः, एतावद्भिः श्वासप्रश्वासैः प्रथम उद्घातस्तद्वन्निगृहीतस्यैतावद्भिः द्वितीय उद्घातः एवं तृतीयः एवं मृदुरेवं मध्य एवं तीव्र इति सङ्ख्यापरिदृष्टः स खल्वयमेवमभ्यस्तो दीर्घसूक्ष्मः” भा० “बाह्याभ्यन्तरविषयाक्षेपी चतुर्थः” सू० । “देशकालसङ्क्या- भिर्बाह्यविषयः परिदृष्ट आक्षिप्तः तथाभ्यन्तरविषयः परिदृष्ट आक्षिप्त उमयथा दीर्घसूक्ष्मः तत्पूर्वको भूमिजयात् क्रमेणोभयोर्गत्यभावश्चतुर्थः प्राणायामः । तृतीयस्तु विषयानालोचितो गत्यभावः सकृदारब्ध एव देशकाल- सङ्ख्याभिः परिदृष्टो दीर्घसूक्ष्मश्चतुर्थस्तु श्वासप्रश्वासयो- र्विषयावधारणात् क्रमेण भूमिजयादुभयाक्षेपपूर्वको गत्य- भावश्चतुर्थः प्राणायामः इत्ययं विशेष इति” भा० । “ततः क्षीयते प्रकाशावरणम्” सू० । “प्राणायामानभ्यस्यतोऽस्य

पृष्ठ ४५१८

योगिनः क्षीयते विवेकज्ञानावरणीयं यत्तदाचक्षते महामोहमयेन इन्द्रजालेन प्रकाशशीलं सत्त्वमावृन्य तदेवाकार्य्ये नियुड्क्ते इति तदस्य प्रकाशावरणं कर्म संसारनिबन्धनं प्राणायामाभ्यासात् दुर्बलं भवति प्रतिक्षणं च क्षीयते । तथा चोक्तम् “तपो न परं प्राणायामात्ततो विशुद्धिमलानां दीप्तिश्च ज्ञानस्येति” । किञ्च धारणासु च योग्यता मनसः प्राणायामाभ्यासादेव । “प्रच्छर्दन- विधारणाभ्यां वा प्राणास्येति” वचनात्” भा० । “प्राणायामविशेषत्रयलक्षणपरं सूत्रमवतारयति सत्विति । वृत्तिशब्दः प्रत्येकं संवध्यते । रेचकमाह यत्र प्रश्वामेति । पूरकमाह यत्र श्वामेति । कुम्भकमाह गृतीय इति । तदेव स्फुटयति यत्रोभयोः श्वासप्रश्वासयोः सकृदेव विधारकात् प्रयत्नादभावो भवति न पुनः पूर्व- वदापूरणप्रयत्नौघप्रविधारकः प्रयत्नो नापि रेचकप्रय- त्नौघविधारण्य्रयत्नोऽपेक्ष्यते किन्तु यथा तप्ते उपले निहितं जलं परिशुष्यत् सर्वतः सङोचमापद्यते एव मयमपि मारुतो वहनशीलो बलबद्विधारकप्रयत्न निरुद्धक्रियः शरीर एव सूक्ष्मीभूतोऽवतिष्ठते न तु रेचयति येन रेचक इति । इयानस्य देशो विषयः प्रा- देशवितस्तिहस्तादिपरिमितो निवाते प्रदेशे ईषिका तूलादिक्रियानुमितो बाह्य एवमान्तरोऽप्यापादतलमाम- स्तकं पिपीलिकास्पर्शसदृशेनानुमितः । स्पर्शननिमेषक्रिया- वच्छिन्नस्य कालस्य चतुर्थो भागः क्षणस्तेषामियत्तावधा- रणेनावच्छिन्नः स्वजानुमण्डलं पाणिना त्रिः परामृश्य च्छोटिकावच्छिन्नः कालो मात्रा ताभिः षट्त्रिंश न्मात्राभिः परिमितः प्रथम उद्घातो मन्दः । स एव द्वि- गुणीकृतो द्वितीयो मध्यमः स एव त्रिगुणीकृतस्तृतीय स्तीव्रस्तमिमं सङ्ख्यापरिदृष्टं प्राणायाममाह सङ्ख्याभि- रिति । स्वस्थस्य हि पुंसः श्वासप्रश्वासक्रियावञ्छिन्नेन कालेन यथोक्तच्छोटिकाकालः समानः प्रथमोथात कर्मतां नीतः उद्घातो विजितो वशीकृतो निगृहीतः क्षणानामियत्ताकालो विवक्षितः श्वासप्रश्वासेयत्ता संख्येति कथञ्चिद्भेदः । स खल्वयं प्रत्यहमभ्यस्ती दिवसपक्षमासादि- कमेण देशकालप्रचयव्यापितया दीर्घः परमनैपुण्यं स भधिगमनीयः तया च सूक्ष्मो न तु मन्दतया” विवृतिः । भोगाङप्राणायामविधिः दत्तात्रेयसंहितायामुक्तो यथा “तस्मिन् शस्तं समास्तीर्य्य आसनं विष्टरादिकम् । तत्रो पविश्य मेधावी पद्मासनसमन्वितः । समकायः प्राञ्ज-

लिश्च प्रणम्य चेष्टदेवताम् । ततो दक्षिणहस्तस्याप्यङ्गुष्ठेन तु पिङ्गलाम् । निरुध्य पूरयेद्वायुमिडया तु शनैः शनेः । यथाशक्त्यानिरोधेन ततः कुर्य्याच्च कुम्भकम् । ततस्त्वजेत् पिङ्गलया शनैरेव न बेगतः । पुनःपिङ्गलया- ऽऽकृत्य पूरयेदुदरं शनैः । धारयित्वा यथाशक्ति रेचये- न्मारुतं शनैः । यथा त्यजेतयाऽपूर्व्व घारयेदविरोघतः । एवं प्रातः समासीनः कुर्य्याद्विंशातकुम्भकान् । कुम्भकः सहितो नाम सर्वग्रहविवर्जितः । मध्याह्नेऽपि तथा कुर्य्यात् पुनर्विंशतिकुम्भकान् । एवं सायं प्रकुर्वीत पुनर्विंशतिकुम्भकान् । कुर्वीत रेककुम्भाभ्यां सहीतान् प्रतिवासरम् । कुर्य्यादेवं चतुर्वारमनालस्यो दिने दिने । एव मासत्रयं कुर्य्यान्नाडीशुद्धिस्ततो भवेत्” । ग्रहजामले त्रयोदशपटले “प्राणायामस्त्रिधा प्रोक्तो रेचकुम्भकपूरकैः । सहितः केवलश्चेति कुम्भको द्विविधो मतः । रेचपूरणयुक्तो यः स वै सहितकुम्भकः । यावत् केवलसिद्धिः स्यात् सहितं तावदभ्यसेत् । रेचकं पूरकं त्यक्त्वा सुखं यद्वायुधारणम् । प्राणायामोऽय- मित्युक्तः स वै केवलकुम्भकः । गुरूपदिष्टमार्नेण प्राणा- यामं समाचरेत् । यावद्वायुः स्थितो देहे तावज्जीवित- मुच्यते । मरणं तस्य निषक्रान्तिस्ततो वायुं निबन्धयेत् । मलाकुलासु नाडोषु मासता नैव मध्यगः । कथं स्यात् निर्मलीभावः कायशुद्धिः कथं भवेत् । शुद्धिमेति यदा सर्वं नाडीचक्रं मलाकलम् । तदैव जायते योगो प्राणसंग्रहणे क्षमः । प्राणायामं ततः कुर्य्यान्नित्यं सात्त्विकया धिया । तथा सुषुम्णापार्श्वस्था मलाः शोषं प्रयान्ति हि । बद्धपद्मासनोयोगी प्राणं चन्द्रेण पूरयेत् । धारयित्वा यथाशक्ति पुनः सूर्य्येण रेचयेत् । प्राणं सूर्य्येण चाकृत्य पूरयेदुदरं शनैः । विधिवत कुम्भकं कृत्वा पुनश्चन्द्रेण रेचयेत् । येन त्यजेच्च तेनैव पूरयेदविरोधतः । रेचयेच्च ततोऽन्येन रेचयेच्च न वेगतः” चन्द्रेण वामनासया सूर्य्येण दक्षिणनासया । “प्राणं चेदिडया पिवेन्नियमितं भूयोऽन्यया रेचयेत् पीत्वा पिङ्गलया समीरणमथो बद्ध्वा त्यजेद्वामया । सूर्था- चन्द्रमसोरनेन विधिना विम्बद्वयं ध्यायतः शुद्धा नाडि- गणा भवन्ति मलिना मासत्रयाद्रर्द्धतः । प्रातर्मध्यन्दिनं सायं मध्यरात्रे च कुम्भकान् । चतुरशीतिपर्य्यन्गं चतुर्बारं समभ्यसेत् । प्राणायामे महान् धर्मो बोगिनो मोक्षदायिनि । प्राणायामे दिवारात्रौ देहचालं परि-

पृष्ठ ४५१९

त्यजेत् । अधमे द्वादशी मात्रा मध्यमे द्विगुणा स्मृता । उत्तमे त्रिगुणा ज्ञेया प्राणायामस्य निर्णये । कनीयसि भवेत् स्वेदः कम्पो भवति मध्यमे । उत्तिष्ठत्युत्तमे प्राणी बद्धपद्मासनो मुहुः । जलेन श्रमजातेन गात्रमार्जन- माचरेत् । दृढ़ता लघुता दीप्तिस्तेन गात्रस्य जायते । यदा तु नाडीशुद्धिः स्यात्तदा चिह्नानि बाह्यतः । जायन्ते योगिनो देहे तानि वक्ष्याम्यशेषतः । शरीर- लघुता दीप्तिर्जठराग्निविवर्द्धनम् । कृशत्वञ्च शरीरस्य तस्य जायेत निश्चितम् । पूर्वोक्तकाले कुर्वीत परमाभ्यास- मेव च । ततःपरं यथेष्टन्तु शक्तिः स्याद् वायुधारणे । यथेष्टधारणाद्वायोः सिद्धिः कुम्भस्यकेवला । केवले कुम्भके सिद्धे रेचपूरकवर्जिते । न तस्य दुर्लभं किञ्चित् त्रिषु लोकेषु विद्यते” । प्राणावाय न० प्राणेनावैति अव--इ अच । क्रियाविशाले हेमच० । प्राणासन न० “एतत् प्राणासनं नाम सर्वमिद्धिप्रदाय- कम् । वायुं मूले समारोप्य ध्यात्वाऽऽकुञ्च्य प्रसारयेत् । केवलं पादमेकञ्च स्कन्धे चारोप्य यत्नतः । एकपादेन गगने तिष्ठेत् स दण्डवत् प्रभो! । आपानासनमेतत् हि सर्वेषां पूरकाश्रयम्” । कृत्वा सूक्ष्मशीर्षपद्मे समारोप्याथ वायुभिः । तदासिद्धो भवेत् मर्त्यः प्राणापान- समागमम् । अपानासनयोगेन कृत्वा योगेश्वरो भुविं रुद्रयामकोक्ते पूजाङ्गे आसनभेदे । प्राणाहुति स्त्री प्राणरूपेभ्योऽग्निभ्य आहुतिः । भोजनात् प्राक् गृहस्थकर्त्तव्ये प्राणरूपाग्न्युद्देश्यकाहुतौ तत्प्रकारच आह्नि० त० दर्शितो यथा छन्दोगपरिशिष्टे “प्राणेभ्यस्त्वथ पञ्चभ्यः स्वाहा प्रण- वसंयुताः । पञ्चाहुतीस्तु जुहुयात् प्रलयाग्निनिभेषु च” । प्राणांहुतिमुद्रामाह शौनकः “तर्जनीमध्यमाङ्गु- ष्ठैर्लग्ना प्राणाहुतिर्भवेत् । मध्यमानामिकाङ्गुष्ठैरपाने जुहुयात्ततः । कनिष्ठानामिकाङ्गुष्ठैर्व्याने च जुहुया- द्धविः । तर्जनीन्तु बहिष्कृत्वा उदाने जुहुयात्ततः । समाने सर्बहस्तेन समुदायाहुतिर्भवेत्” । स्मृत्यर्थसारे “प्राणाहुतौ घृताभावे पश्चात् भुञ्जीत नो घृतम्” अत्र पाठक्रमेण प्राणापानव्यानोदानसमानरूपेभ्य आहुति- रुक्ता । वैश्वानरविदस्तु छान्दो० उ० अन्यक्रम उक्तो यथा “तद्यद्भक्त प्रथममागच्छे त्तद्धोमीयं, स यां प्रथमामाहुतिं जुहुयात्तां जुहुवात् प्रणाय स्वाहेति प्राणस्तुप्यति” । अथ यां द्वितीयां जुहुयात्तां जुहुयाद्व्यानाय स्वाहेति

व्यानस्तृप्यति” । “अथ यां तृतीयां जुहुयात्ता जुहुया- दषनाय स्वाहेत्यपानस्तृप्यति” । “अथ यां चतुर्थीं जुहु- यात्तां जुहुयात् समानाय स्वाहेति समानस्तृप्यति” । “अथ यां पञ्चमीं जुहुयात्तां जुहुयादुदानाय स्वाहेत्यु- दानस्तृप्यति” । प्राणिद्यूत न० ६ त० । समाह्वयाख्ये विवादपदभेदे अमरः । द्यूतशब्दे ३७७३ पृ० दृश्यम् “एष एव बिधिर्ज्ञेयः प्रा- णिद्यूते समाह्वये” याज्ञ० द्यूतधर्मोऽतिदिष्टः । प्राणिन् नित्यम् त्रि० प्राणोऽस्त्यस्य इनि । जीवे चेतने जनुमात्रे । प्राणिमातृ स्त्री प्राणिनो मातेव । गर्भदात्रीक्षुपे राजनि० । प्राणिहित त्रि० ६ त० । १ प्राणिनो हितसाधने २ पादुकायां स्त्रीं त्रिका० । प्राणीत्य न० प्रणीतस्य प्रयुक्तस्य भावः ष्यञ् । ऋणे त्रिका० प्रामीत्य तत्रार्थे पाठान्तरम् । प्राणेश पु० ६ त० । १ पत्यौ जटा० । २ भार्य्यायां स्त्री हेमच० । ३ वायौ पु० त्रिका० । प्राणेश्वरादयोऽप्यत्र । प्राण्यङ्ग न० ६ त० । प्राणिनोऽङ्गे अवयवे हस्तपादादौ तत्र उपसर्जने “अद्रवं मूर्तिमत् स्वाङ्गं प्राणिस्थमवि- कारिजम् । अतत्स्थं तत्र दृष्टञ्च तेन तद्वत् तथा युतम्” इत्युक्तलक्षणस्वाङ्गरूपकत्वे असंयोगोपधत्वे ङीष् । तत्र क्रोड़ादिबह्ववो नासिकोदरजङ्घादन्तशृङ्गाणाम् उच्छस्य च विशेषोक्तेः संयोगोपधत्वेऽपि ङीष् स्यात् । प्रातःकृत्य न० ७ त० । शास्त्रविहिते प्रातःकर्त्तव्ये कर्मणि तच्च आचारशब्दे ६३३ पृ० दर्शितम् । एवमन्यत्रापि यथायथं नानाशास्त्रे उक्तं दृश्यम् । प्रातःकाल पु० कर्म० । १ प्रभातकाले “प्रातःकालो मुहूर्त्तां स्त्रीन् सङ्गवस्तावदेव तु” स्मृतिपरिभाषिते सूर्य्योदया- वधि मुहूर्त्तत्रयमिते २ काले च । प्रातःसन्ध्या स्त्री सन्धौ भवः यत् सन्ध्या ७ त० । १ गतरात्रेर- नन्तरं मुहूर्त्तात्मके भाविसूर्य्योदयस्य मध्यवर्तिनि २ दण्डच- तुष्टयात्मके वा काले “त्रियामां रजनीं प्राहुस्त्यक्त्वाद्यन्तचतु- ष्टयम् । नाड़ीनां तदुभे सन्ध्ये दिवसाद्यन्तसंज्ञिते” ति० त० । सन्ध्या च ब्रह्मणो मनोजाता कन्या सा च वसिष्ठोपदेशेन तपः कृत्वा पूर्वप्रतिज्ञातस्याग्नौ शरीरत्यागस्य सम्पाद- नार्थं विष्णुवरेण पुरोडाशमयं देहमवाप्य मेधातिथि- यज्ञाग्नौ शरीरं जुहाव । तस्याः पूर्वार्द्धं प्रातःसन्ध्या । ३ तस्याञ्च तत्कथा कालिकाप० २२ अ० यथा “तदा विष्णोः प्रसादेन सा विवेश विधेः सुता । बह्नि- स्तस्याः शरीरं तद्दग्ध्वा सूर्य्यस्त मण्डले । शुद्धं प्रवेश-

पृष्ठ ४५२०

यामास विष्णोरेवाज्ञया पुनः । सूर्य्यो द्विधा विभज्याथ तच्छरीरं तदा रथे । स्वके संस्थापयामास प्रीतये पितृ- देवयोः । यदर्द्ध्वभागस्तस्यास्तु शरीरस्य द्विजोत्तमाः! । प्रातःसन्ध्याभवत् सा तु अहोरात्रान्तमध्यगा । यः शेषभागस्तस्यास्तु अहोरात्रान्तमध्यगः । स सायमभवत् सन्ध्या पितृप्रीतिप्रिया सदा । सूर्य्योदयाच्च प्रथमं यदा स्यादरुणादयः । प्रातःसन्ध्या तदोदति देवानां प्रीतिकारिणी । अस्तं गते ततः सूर्य्ये शोणपद्मनिभा सदा । उदेति सायसन्ध्यापि पितॄणां मोदकारिणी” । सन्धौ काले उपास्या सन्ध्या ७ त० । पूर्वसन्ध्याकाले उपास्यायां गायत्रीप्रतिपाद्यपरमेश्वररूपायां ३ देवता- याञ्च यथोक्तं भरद्वाजस्मृतौ ७ अ० यथा “गायन्तं त्रायते यस्मात् गायत्रीति स्मृता ततः । प्राणा गया इति प्रोक्तास्त्रायते तानथापि वा । गायत्रीति भवेन्नाम केवलं त्रायतीति वा । व्यानशे प्राणजिह्वासु सदा वाग्रसवर्तनात् । सरस्वतीति नाम्ना च समाख्याता महर्षिभिः । सवितृप्रकाशकरणात् सावित्री- त्यभिधा भवेत् । जगतः प्रसवित्रीति हेतुनानेन वापि च । तस्मादियं सदोपास्या निशादिवसयोर्द्विजैः । गायत्री सन्धिवेलायां सैव सन्ध्येति कीर्त्तिता । यो जपेद्वदनं ज्ञात्वा नश्यन्त्यंहांसि तत्क्षणात् । ऋषिच्छन्दो देवताश्च जपेत्ताश्चान्विताः क्रमात् । ज्ञात्वा पदानि श्रुत्वाथ तुरीयं पादमव्ययम् । ब्रह्मणा याति तत्साम्य पदं ज्ञात्वा तुरीयकम् । या गायत्री त्रिचरणा सा त्रिमूर्त्तिस्वरूपिणी । उपास्यानन्तरं विप्रैस्त्रिसन्ध्यासु त्रिमूर्त्तिषु । तुरीयपादमेतस्या ज्ञात्वा योपास्तिमाचरेत् । सा रत्नपूर्णां पृथिवीं गृह्णन्नो दोषभाग्भवेत् । ब्रह्म- केशवरुद्रादिदेवताभिरुपासिता । सन्ध्यान्तां कोन सेवेत विप्रः स्यादभिलाषुकः । प्रातः सतारकां सन्ध्यां सायं सन्ध्यां सभाष्कराम् । स्नानकर्मणि तन्मध्यामुपासीत यथाविधि । प्रातरेवमुपास्यैव प्रकुर्य्यात् हवनं जपम् । स्नानस्याननतरं कुर्य्यात् तर्पणञ्च महाक्रतून् । सायं सन्ध्यामुपासीत होमं कुर्वीत शासनात् । सन्ध्योपा- सनहीनो यो न योग्यः सर्वकर्मसु । तस्मादुपास्य विधिना सन्ध्यामन्यक्रियाश्चरेत् । नोपासयेद्द्विजः । सन्ध्यां योऽसौ शूद्रत्वमाप्नुयात् । कर्माण्यन्यानि संत्यज्य सन्ध्यां यः केवलं द्विजः । उपास्ते, सर्वपुण्यानि कृतवान् स भवेदसम् । सन्ध्योपास्तिं विनाविप्रः पुण्यान्यन्यानि

चाचरेत् । यस्तस्य तानि पापानि भवन्त्येव न संशयः । नाशयेत् जन्मजनितं पापं दशजपादनु । पुराकृतं शतजपाद्गायत्र्यास्तु द्विजन्मनः । कृतं युगेऽपि चैकस्मिन् सहस्रेण जपेन तु । सद्भक्त्या जपतस्तस्माद्गायत्रीं सर्वदा जपेत् । समस्तसप्ततन्तुभ्यो जपयज्ञः परं स्मृतः । हिंसया ते प्रवर्तन्ते जपयज्ञो न हिंसया । यावन्तः कर्मयज्ञाश्च दानानि च तपांसि च । ते सर्वे जपथज्ञस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् । जपेन देवता नित्यं स्तूयमाना प्रसीदति । प्रसन्ना विपुलान् भोगान् दद्यान्मुक्तिञ्च शाश्वतीम् । यक्षराक्षसवेतालप्रेतभूतपिशा- चकाः । जपाश्रयं द्विजं दृष्ट्वा दूरन्ते यान्ति भीतितः । तस्माज्जपः सदा श्रेष्ठः सर्वस्मात् पुण्यसाधनात् । इत्येवं सर्वथा ज्ञात्वा विप्रो जपरो भवेत् । एवं जपपरः सन्ध्यां भक्त्योपासीत यो द्विजः । नियमेन सदा गच्छे- दृषित्वं नात्र संशयः । तस्माज्जितेन्द्रियो नित्यं सन्ध्यो- पास्तिं समाचरेत् । स सर्वलोकान् जित्वाऽथ विप्रः स्ववशमानयेत् । तदन्ते ब्रह्मभावेन यावदाभूतसंप्लवम् । तावन्नित्यो निरातङ्को भवेदत्र न संशयः । एवं सन्ध्या- विधिं सर्वं यो विप्रोऽध्यापयेत् द्विजः । अध्यापको यथावस्थः । श्रोता चैकाग्रमानसः । स सर्वपापनिर्मुक्तः सर्वविद्याविशारदः । अथ धान्यधनोपेतो जीवेद्वर्षशतं सुखी । एतद्विधानंयोऽधीत्य श्रावयेत् ब्राह्मणोत्तमान् । प्रीतिपूर्वं प्रयत्नेन ब्राह्मणो नियमेन च । अज्ञानेन प्रमादेन दुरितं यत् समुत्थितम् । तस्य तत् सकलं नाशं व्रजेदत्र न संशयः । याः सन्ध्योपास्तयस्तिस्रो यस्य स्नानं विधीयते । पर्वणि श्रावणी यस्य तत् सर्वं पूर्ण- तामियात् । कामान्मोहाच्च लोभाच्च सन्ध्यां नाति० क्रमेद् द्विजः । सन्ध्यातिक्रमणाद्विप्रो ब्राह्मण्याच्च्यवते यतः । अनागतां तु ये पूर्वामनतीताञ्च पश्चिमाम् । सन्ध्यां नोपासते विप्राः कथं ते ब्राह्मणाः । स्मृताः? । सायं प्रातः सदा सन्ध्यां ये न विप्रा उपासते । कामन्तान् धार्मिको राजा शूद्रकर्मसु योजयेत् । विधान- मेतन्नो देयं रहस्यं यस्य कस्यचित् । वेदाध्यायाभिजा० ताय प्रदेयं स द्विजन्मने” । ब्राह्मणस० योगियाज्ञवल्क्यः “अतःपरं प्रवक्ष्यामि सन्ध्योपासनमुत्तमम् । अहोरात्र- कृतैः पापैर्यामुपास्य प्रमुच्यते” । तथा “यावन्तोऽस्यां पृथिव्यां हि विकर्मस्थास्त वै द्विजाः । तेषां वै षावनार्थाय सन्ध्या सृष्टा स्वयम्भुवा । या सन्ध्या सा तु गायत्रीं

पृष्ठ ४५२१

द्विधा भूता प्रतिष्ठिता” । तथा “सा सत्यं कर्म विप्राणाम- होरात्रकृतस्य तु । पापापनुत्तये यस्मात् तस्मान्नित्यं समाचरेत्” यमः “सन्ध्यामुपासते ये तु सततं संशित- व्रताः । विधूतपापास्ते यान्ति ब्रह्मलोकमनामयम्” । शातातपः “अनृत्तं मद्यगन्धञ्च दिवामैथुनमेव च । पुनाति वृषलस्यान्नं बहिः सन्ध्या ह्युपासिता” । याज्ञवल्क्यः निशायां वा दिवा वापि यदज्ञानकृतं भवेत् । त्रिकाल- सन्ध्याचरणात् तत्सर्वं विप्रणश्यति” । देवलः “सायं प्रातः सदा सन्ध्यामुपासीत शुचिर्बहिः” । विष्णुपु० “सर्वकाल- मुपस्थान सन्ध्यायांः पार्थिवेष्यते । अन्यत्र सूतकाशौ च विभ्रमातुरभीतितः” । योगियाज्ञवलक्यः “सर्वावस्थो- ऽपि यो विप्रः सन्ध्योपसनतत्परः । ब्राह्मण्यान्न स हीयेत अन्यजन्मगतोऽपि सन् । सन्ध्या तूपसिता येन तेन विष्णुरुपासितः । दोर्घमायुः स बिन्देत सर्वपापैः प्रमु- च्यते । तथा “सायं प्रातस्तु यः सन्ध्यां सऋचां पर्यु- पासिते । जप्त्वैव पाबनीं देवीं सावित्रीं लोकमात- रम् । स तया पावितो देव्या ब्राह्मणो धूतकिल्विषः । न सीदेत् प्रतिगृह्णानोह्यपि पृथ्वीं ससागराम्” । अग्नि- पुराणे मुनय ऊन्वुः कथं मुने! दिवं याति ब्राह्मणो मुक्तकिल्विषः । अनाग्नको हि नो ब्रूहि यदुक्तं वह्निना वुरा” सूत उवाच “सायं प्रातश्च यः सन्ध्यामुपास्तेऽक्षुण्ण मानसः । जपते पावनीं देवीं गायत्रीं वेदमातरम् । तया स भावितो देव्या ब्राह्मणः धूतकिल्विषः । न सीदेत् प्रतिगृह्णानः पृथिवीञ्च ससामराम् । ये चान्ये दारुणाः केचिद्ग्रहाः सूर्य्यादयो दिवि । ते चास्य सौम्यतां यान्ति शिवाः शिवतरास्तथा । यत्र तत्र मतञ्चैनं दारुणाः पिशिताशनाः । धोररूपा महाकायाः प्रभवन्ति न राक्षसाः । यावन्तश्च पृथिव्यां हि चीर्णवेदव्रता द्विजाः । अचीर्णव्रतवेदा वा विकर्मपथमाश्रिताः । तेषान्तु पावनार्थाय गायत्री नित्यमेव हि । द्वेसन्ध्ये ह्युपतिष्ठेत तदन्वर्थं महाव्रतम्” । तथा “द्वे सन्ध्ये ह्युपतिष्ठेत गायत्रीं प्रयतः शुविः । यस्तस्य दुष्कृति र्नास्ति पूर्वतः परतोऽपि वा । एवं किल्विषयुक्तो हि विनिर्दहति पातकम् । उभे सन्ध्ये ह्युपासीत तस्मा- न्नित्यं द्विजोत्तमः” । तथा “सन्ध्या येन न विज्ञाता सन्ध्या नेवाप्युपासिता । जीवन्नेव भवेत् शूद्रो मृतः श्वा चाभि जायते” । मनुः “न तिष्ठति तु यः पूर्वां नोपास्ते यश्च पश्चिमाम् । स साधुभिर्बहिष्कार्य्यः सर्वस्मातु द्विजक-

र्मणः” । व्यासः बहिः सन्ध्या दशगुणा गोष्ठप्रस्रवणा- दिषु । खाते तीर्थे दशगुणा साहस्री जाह्नवीजले” । बहिरिति अनाच्छादितस्थाने प्राङ्गणादौ । शातातपः “गृहेषु प्राकृती सन्ध्या गोष्ठे शतगुणा स्मृता । नदीषु शतसाहस्रा अनन्ता शिवसनिधौ” । गृहेषु गृहवीथ्यादौ । योगियाज्ञवल्क्यः “सन्धौ सन्ध्यामुपासीत नास्तगे नोद्- गते रवौ । सन्ध्यात्रयन्तु कर्त्तव्यं द्विजेनात्मविदा सदा” । संवर्त्तः “प्रातःसन्ध्यां सनक्षत्रामुपासीत यथाविधि । सादित्यां पश्चिमां सन्ध्यामर्द्धास्तमितमा- स्कराम्” । नरसिंहषुराणे “पूर्वां सन्ध्यां सनक्षत्रामु- पक्रम्य यथाविधि । गायत्रीमभ्यमेत्तावद्यावदादित्य- दर्शनम्” । मनुः “ऋषयो दीर्घसन्ध्यत्वात् दीर्घमायुरवा- प्नुयुः । पूजां यशश्च कीर्त्तिञ्च ब्रह्मवर्चसमेव च । उपास्ते यस्तु नो सन्ध्यां ब्राह्मणो हि विशेषतः । सजीव- न्नेव शूद्रः स्यान्मृतःश्वा चाभिधीयते” । तथा “सन्ध्याहीनो ऽशुचिर्नित्यमनर्हः सर्वकर्ममु । यदन्यत् कुरुते किञ्चित् न तस्य फलवाग्भवेत्” । यमः “अनागतान्तु ये पूर्वामतीतां चापि पश्विमाम् । ये विप्रा नानुतिष्ठन्ति सन्ध्यां ते वृषलाः स्मृताः” । छन्दोगपरिशिष्टे कात्यायनः “सन्ध्यां नोपास्य चाकर्त्ता स्नानदानस्य यः सदा । तं दोषा नोपसर्पन्ति वैनतेयमिवोरगाः” तथा “एतत् सन्ध्यात्रयं प्रोक्तं ब्राह्मण्यं यदधिष्ठितम् । यस्य नास्त्यादरस्तत्र न स ब्राह्मण उच्यते” । कूर्मपुराणे “न तिष्ठति तु यः पूर्वां नोपास्ते यस्तु पश्चिमाम् । स शूद्रेण समो लोके सर्वधर्मविवर्जितः” । मुख्यकाले सन्ध्यावन्दनाकरणे प्रायश्चित्तमाह । व्यासः “आदित्योऽभ्युदियाद्यस्य सन्ध्योपास्तिमकुर्वतः । स्नात्वा प्राणांस्त्रिराचभ्य गायत्र्यष्टशतं सपेत्” पारि- जाते तु “कालातिकमणे चैव चतुर्थ्यार्घ्यं प्रदापयेत्” इत्युक्तम् । मलमामुतत्त्वे तु “कालातीता वृथा सन्ध्या बन्ध्यस्त्रामैथुने यथा । गायत्रीं दशधा जप्त्वा पुनः सन्ध्यां समाचरेत्” काशीखण्डोक्तं प्रायश्चित्तान्तरमुक्तम् । अत्र यथाचारं व्यवस्था । सङ्गवपर्य्यन्तप्रातः सन्ध्याया गौणकालः आप्रदोषावसानं सायंसन्ध्यायाः इति मण्डनः । “उदयास्तमयादूर्द्ध्वं यावत् स्याद्घटिकात्रयम् । तावत् सन्ध्यामुपासीत प्रायश्चित्तमतःपरम्” इति स्कान्दे विशेष उक्तेः । मध्याह्ने तु दक्षः “आध्यर्द्धयामादासायं सन्ध्या माध्याह्निकीष्यते । अर्घ्यप्रदानतः पूर्वमुदया- स्तमयेऽपि वा । गायत्यष्टशतं जप्यं प्रायश्चित्तं द्विजा-

पृष्ठ ४५२२

तिभिः” इति । गौणकालेऽप्यसम्भवे यमः “दिवोदितानि कर्माणि प्रमादादकृतानि चेत् । शर्वर्य्याः प्रथमे यामे तावत् कुर्य्याद्यथाक्रमम्” । अत्र मुख्यकालानुरोधात् सायंसन्ध्योपासनं पूर्वं कृत्वा “आगन्तूनामन्ते निवेशः” इति न्यायेनातीतकालं कर्म पश्चात् कार्य्यमिति न्यायतः प्राप्वं तस्य निषेधार्थं यथाक्रममिति वचनमिति । “दि वोदिनानि कर्माणि प्राप्नुवन्तीतराणि च । दिवोदितानि कृत्वैव विदध्यादुत्तराणि तु” मदनपरिजाते वसिष्ठोक्तेः । सूतके विशेषः सूतके इत्यनुवृत्तौ “अवगाहं ब्रह्मयज्ञं सौरजप्यञ्च वर्जयेत्” इति “स्नानं सन्ध्यां त्यजन् विप्रः सप्ताहाच्छूद्रतां व्रजेत् । तस्मात् स्नानञ्च सन्ध्याञ्च सूतकेऽपि न सन्त्यजेत् । सूतके मृतके चैव सन्ध्याकर्म समाचरेत् । मनसोच्चारयेन्मन्त्रान् प्राणायाममृते द्विजः” इत्यनयोरविरोधाय न मानससन्ध्यानिषेध इति कल्प्याम् । किन्तु प्राणायाममन्त्रा मनसापि नोच्चार्य्या इत्यर्थः । पैठिनसिस्तु “सूतके सावित्र्याञ्जलिं प्रक्षिप्य प्रदक्षिणं कृत्वा सूर्यन्ध्यायन्नमस्कुर्य्यात्” इत्यर्घ्यदानान्तां सन्ध्यामाह । अन्ये तु उच्चार्य्य याचा गायत्रीं दद्याद- र्ष्याञ्जीनपि । अष्टविंशतिकृत्वोऽत्र गायत्रीं मनसा जपेत्” इति गायत्रीजपमप्याहुः । “सूतके कर्मणा- न्त्यागः सन्ध्यादीनां बिधीयते” इति यद्यपि सन्ध्या- यानिवृत्तिः श्रूयते तथाप्यञ्जलिप्रक्षेपादिकं कार्य्यम् । “सूतके सावित्र्या चाञ्जलिम्प्रक्षिप्य प्रदक्षिणं कृत्वा सूर्य्यं ध्यायन्नमस्कुर्य्यादिति” पैठिनसिस्मरणात् इति मिताक्षरा सन्ध्यादीनामप्यपवादमाहापरार्के पुलस्त्यः “सन्ध्यामिष्टिं चरुं होमं यावज्जीवं समाचरेत् । न त्यजेत् सूतके वापि त्यजन् गच्छेदधो द्विजः । सूतके मृतके चैव सन्ध्याकर्म समाचरेत् । मनसोच्चारयेन्मन्त्रान् प्राणायाममृते द्विजः”? । यत्तु चन्द्रिकायां जावालः “सन्ध्यां पञ्च महायज्ञान् नैत्यिकं स्मृतिकर्म च । तन्मध्ये हापयेत्तेषां दशाहान्ते पुनः क्रिया” यच्च संवर्त्तः “सूतके कर्मणां त्याग सन्ध्यादीनां विधीयते” यच्च विष्णुपु० “सर्वकालमुपसा तु सन्ध्ययोः पार्थिवेष्यते । अन्यत्र सूतकाशौचविभ्रमातुरभीतितः” इति । तत् संपर्ण्णसन्ध्यानिषेधपरम् । “अर्घ्यान्ता मानसी सन्ध्या कुशवारिविवर्जिता” इति शुद्धिद्वीपे च्यवनोक्तेः । पैठीनसि- ख्यत्व मन्त्रोच्चारणमप्याह” सूतके सावित्र्याञ्जलिं प्रक्षिप्य सूर्य्यंध्यायन्नमस्कुर्य्यात्” । प्रयोगपरिजाते भरद्वाजोपि

“सूतके मृतके कुर्य्यात् प्राणायामममन्त्रकम् । तथा मार्जनमन्त्रांस्तु मनसोच्चार्य मार्जयेत् । गायत्रीं सम्यगु- च्चार्य्य सूर्य्यार्घ्यं निवेदयेत् । मार्जनं तु न वा कार्य्य- मुपस्थानं न चैव हि” । इत्येवं मिताक्षरापरिजातादौ अशौचे सन्ध्याकरणविशेषस्योक्तेः गौड़ानां तदनाचर- णमनाचार एव तस्य श्रीतत्वेन स्मृत्या बाधानुचितत्वा- दपि मिताक्षराद्युक्तं युक्तभिति द्रष्टव्यम् । प्रातःसवेन न० सवनं यज्ञाङ्गकर्मभेदः सोमाभिषवादि प्रातः कर्त्तव्यम् सवनम् । प्रातःकर्त्तव्ये यज्ञाङ्गकर्मभेदे । अप प्रातःसव तत्रार्थे पु० । प्रातःस्नान ७ त० । प्रातःकर्त्तव्ये जलावगाहनादिरूपे स्नाने तस्य कर्माङ्गताद्युक्तं गरुड़पु० “ऊषः काले तु संपाप्ते कृत्वा चावश्यकं बुधः । स्नायान्नदीषु शुद्धासु शौचं कृत्वा यथाविधि । प्रातःस्नानेन पूयन्ते येऽपि पापकृतो जनाः । तस्मात् सर्वप्रयत्नेन प्रातःस्नानं समाचरेत् । प्रातःस्नान प्रशंसन्ति दृष्टादृष्टशुभं हि तत् । सुखसुप्तस्य सततं लालाद्याः संस्रवन्ति हि । अतो नैवाचरेत् कर्माण्यकृत्वा स्नानमादितः । अलक्ष्मीः कालकर्णी च दुःस्वप्नं दुविचिन्तितम् । प्रातःस्नानेन पापानि धूयन्ते नात्र संशयः । न च स्नानं विना पुंसां प्राशस्त्यं कर्म संस्मृतम् । होमे जप्ये विशेषेण तस्मात् स्नानं समाच- रेत् । अशक्तावशिरस्कन्तु स्नानमस्य विधीयते” । प्रातःस्मरणीय त्रि० ७ त० । प्रातःकीर्त्तनीये देवादौ पुण्य- चरिते । प्रभातशब्दे ४४७५ पृ० दृश्यम् । प्रातर् अव्य० प्र + अत--अरु । १ प्रभाते अमरः “प्रातःकालो मुहूर्त्तां स्त्रीनि” ति स्मृत्युक्ते २ सूर्य्योदयावधिबिहूर्त्तकाले च प्रातर त्रि० प्रकृष्ट आतरो यत्र । प्रकृष्टातररूपतरणपण्ययुक्त देशे ततः कृशाश्वा० चतुरर्थ्यां छण् । प्रातरीय तस्यादूर- देशादौ त्रि० । प्रातरचक पु० सर्पभेदे भा० आ० ५७ अ० । प्रातरनुवाक पु० प्रातःपाठ्ये अनुवाके वेदांशभेदे शस्त्रे “प्रातरनुवाकं जाग्रदुपासीत” कात्या० श्रौ० ९ । १ । १३ “पुरा प्रातरनुवाकस्य” छा० उ० “प्रातरनुवाकस्य प्रार- म्भात्” भा० “अप्रगीतमृग्जातं शस्त्रं यत् प्रातःकाले शस्यते प्रातरनुवाकस्तस्येति यावत्” आनन्द० । प्रातराश पु० अश + भावे घञ् ७ त० । प्रातःकालिके भोजने त्रिका० प्रातर्गेय पु० प्रातर्गेयमस्य । १ स्तुतिपाठके त्रिका० २ प्रातः- काले गातके सामादौ च त्रि० ।

पृष्ठ ४५२३

प्रातर्दिन न० कर्म० । पूर्ववर्त्तिनि दिवसे त्रिकाण्डशेषः । प्रातर्भोक्तृ पु० ७ त० । काके शब्दच० । प्रातर्भोजन न० ७ त० । प्रातराशे जटाध० । प्रातस्तरा(मा)म् अव्य० प्रातर् + तरप् तमप् वा आमु । अत्यन्तप्रातःकाले “प्रातस्तरां पतत्त्रिभ्यः” भट्टिः । प्रातस्त्रिवर्गा स्त्री प्रातः प्रातःस्नानेन त्रिवर्गो यस्याः । गङ्गायां भा० अनु० २६ अ० । प्राति स्त्री प्रा + भावे क्तिन् । १ पूर्त्तौ २ लाभे च मेदि० । प्रातिकण्ठिक त्रि० प्रतिकण्ठं गृह्णाति प्रतिकण्ठ + ठक् । प्रतिकण्ठग्राहके । प्रातिका स्त्री प्र + अत--ण्वुल् टाप् । जवावृक्षे राजनि० । प्रातिकामिन् दुर्य्योधनस्य दूतभेदे भा० भी० ६५ अ० । प्रातिकूलिक त्रि० प्रतिकूलं वर्त्तते प्रतिकूल । ठञ् । प्रतिकूलं वर्त्तमाने स्त्रियां ङीप् “तां प्रातिकूलिकीं मत्वा” भट्टिः प्रातिक्य न० प्रतिकस्य भावः पुरोहिता० यक् । प्रतिकभावे प्रातिजनीन त्रि० प्रतिजनं साधु प्रतिजना० खञ् । प्रति- जनं साधौ । प्रातिनिधिक पु० प्रतिधि + स्वार्थे ठक् । प्रतिनिधौ कात्या० श्रौ० २५ । १३ । ४ प्रातिपथिक त्रि० प्रतिपथमेति ठञ् । प्रतिपथं गन्तरि स्त्रियां ङीप् । प्रातिपद त्रि० प्रतिपदि भवः सन्धिवेला० अण् । प्रतिपदितिथौ भवे । प्रातिपदिक त्रि० प्रतिपदायां तिथौ भवः “कालाट् ठञ्” पा० ठञ् । १ प्रतिपदायां तिथौ भवे २ तत्राविर्भूते वह्नौ पु० “आदौ प्रतिपदा येन त्वमुत्पन्नोऽसि पावक! । त्वत्पदात् प्रातिपदिकं संभविष्यन्ति देवताः” वराहपु० । ३ नाम्नि शब्दभेदे “यत् प्रातिपदिकं नाम तन्नाम्नो नातिरिच्यते” शब्दश० । तल्लक्षणन्तु “अर्थवदघातरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्” “कृत्तद्धितससासाश्च” पा० व्याख्याते चैते सरलायामस्माभिः “अधातुरप्रत्यय इति पुंलिङ्गनिर्देशस्त परवल्लिङ्गं द्वन्द्व तत्पुरुषयोरित्यभिधानात् । एतत्सूत्रे परसूत्रे चार्थव- त्त्वमेतत्सज्ञाफलीभूतबिभक्तीतरसमभिव्याहारानपेक्षया लोकेऽर्थबोधजनकत्वम् अन्थथाऽधातुरिति पर्युदासेन व्याख्यानाद्वाऽर्थवत्त्वे सादृश्यग्रहणेन सिद्धे उत्तरसूत्रे कृदादीनामनर्थकानामसिद्धेश्चार्थवत्त्वग्रहणं व्यर्थं स्यात् । अहन्निति धातौ काण्डे इत्यादि प्रत्ययान्ते च एतत्- साद्यविभक्त्यनपेक्षत्वेऽपि तदितरानपेक्षत्वसत्त्वेऽपि अधातुरप्रत्यय इति तत्पर्युदासः । एकदेशवर्णेऽर्थबोध- जनकत्वाबावान्नातिप्रसङ्गः । अत्र प्रत्ययपदं प्रत्ययप्रत्य-

यान्तपरं तन्त्रावृत्त्यैवोभयग्रहणादित्याह (प्रत्ययं प्रत्य- यान्तञ्चेति) सि० कौ०) । अतएव भाष्ये “न लोके केवलेन प्रत्ययेनार्थोऽवगम्यते केन तर्हि सप्रकृतिकेन” इत्युक्तम् हरिणाप्युक्तम् । “धात्वादीनां विशुद्धानां लौकिकार्थो न विद्यते । कृत्तद्धितानामर्थश्च केवलानामलौकिकः । प्रा- ग्विभक्तेस्तदन्तस्य तथैवार्थो न विद्यते” इति । भू सत्ता- यामित्यादौ कर्मण्यणित्यादौ चार्थकथनन्तु अलौकिकार्थ- कथनमात्रं प्रक्रियादशायामिति वेदितव्यम् “ब्राह्मणार्थो यथा नास्ति कश्चिद् ब्राह्मणकम्बले । देवदत्तादयो वाक्ये तथैव स्युर्निरर्थकाः” इत्युक्तेरखण्डवाक्यस्यापि बोधकत्वा- त्तस्यापि प्रातिपदिकत्वापत्त्या तदुत्तरं स्वादिप्रसङ्ग इति तन्निवारणायेदं नियमसूत्रमित्याह “पूर्वसूत्रेणेति” सि० कौ० । प्रत्ययग्रहणे यस्मात् स विहितस्तदादेस्तदन्तस्य ग्रहणमिति न्यायादेव प्रत्ययान्तत्वलाभात् कृत्तद्धितादीनामपि प्रत्यय- त्वात् पूर्वसूत्रेण संज्ञासिद्धेरिति भावः । पदमिति स्वा- तन्त्र्येण प्रयोगार्हमर्थवदित्यर्थः । अनुकरणस्य शब्दमात्र परतया न प्रातिपदिकत्वमनुकरणस्यानितिपरस्य प्रयोगा- सत्त्वेऽपि इतिपरस्य पृथक् प्रयोगार्हत्वादिति गवित्ययमाहेत्यादौ न प्रसङ्गः” हरिणाप्युक्तम् । अतएव “गवित्याह भू सत्तायामितीदृशम् । न प्रातिपदिकं नापि पदं साधु तु तत् स्मृतम्” । प्रातिपदिकार्थे द्योत्ये प्रथ- मेव । तदर्थश्च नामार्थाः “स्वार्थो द्रव्यञ्च लिङ्गञ्च संख्या कर्मादिरेव च । अमी पञ्चैव नामार्थास्त्रवः कोषाञ्चिद- ग्निमाः” इत्युक्ताः । तत्र अलिङ्गा, नियतलिङ्गाश्च प्राति- पदिकार्थे प्रथमाया उदाहरणम्” सि० कौ० । प्रातिपीय पु० १ नृपभेदे भा० द्रो० १५७ अ० । २ गोत्रप्रवरर्षिभेदे च प्रवराध्यायः । प्रातिपेय पु० नृपभेदे भा० स० ६९ अ० । प्रातिभ त्रि० प्रनिभाऽस्त्यस्य प्राज्ञा० अण् । १ प्रतिभान्विते योगिनां योगविघ्नकारके २ उपसर्गभेदे मार्कण्डेयपु० ४० अ० यथा “प्रातिभः श्रावणो दैवो भ्रमावर्त्तौ तथापरौ । पञ्चैते योगिनां योगविघ्नाय कटुकोदयाः । वेदार्थाः काव्यशास्त्रार्थाः विद्याः शिल्पान्यशेषतः । प्रतिभान्ति यदस्येति प्रातिभः १ स तु योगिनः । शब्दार्थानखिलान् बेत्ति शब्दं गृह्णाति चैव यत् । योजनानां सहस्रेभ्यः श्रावणः २ सोऽभिधीयते । समन्ताद्वीक्षते चासौ स यदा देवतोपमः । उपसर्गन्तमप्याहुर्दैव ३ मुन्मवत्तवद् बुधाः । भ्राम्यते यन्निरालम्बं मनो दोषेण योगिनः । समस्ता-

पृष्ठ ४५२४

चारविभ्रंशाद् भ्रमः ४ स परिकीर्त्तितः । आवर्त्त इव तोयस्य ज्ञानावर्त्तो यदाकुलः । नाशयेच्चित्तमावर्त्त ५ उपसर्गः स उच्यते । एतैर्नाशितयोगास्तु सकला देवयो- नयः । उपसर्गैर्महाघोरैरावर्त्तन्ते पुनःपुनः” । प्रातिभाव्य न० प्रतिभुयो भावः ष्यञ् द्विपदवृद्धिः । (जामिनि) १ प्रतिभूभावे प्रतिभूत्वेन देये २ धने च मनुः ८ । १५ । ५९ दर्शनप्रतिभूशब्दे ३४७५ पृ० दृश्यम् । प्रातिभासिक त्रि० प्रतिभासादागतः ठक् । प्रतिभासाधीन सत्त्ववति मिथ्यारजतादौ वेदान्तमते हि सत्त्वं त्रिविधं पारमार्थिकं व्यवहारिकं प्रातिभासिकं च तत्र ब्रह्मणः सत्त्वं पारमार्थिकं त्रिकालाबाध्यत्वात्, घटादीनां सत्त्वं व्यवहारिकं व्यवहारकालेऽवाध्यत्वात्, शुक्तौ रजतादेः सत्त्वं प्रातिभासिकम् अधिष्ठानज्ञानबाध्यत्वात् प्रतिभास- कालमात्रसत्त्वाच्चेति वेदान्तपरिभाषायां स्थितम् । प्रातिशाख्य त्रि० प्रतिशाखं भवः परिमुखा० ञ्य । प्रति- शाखं भवे व्याकरणभेदे न० । प्रातिश्रुत्क पु० प्रतिश्रुति तत्समये भवः ठञ् । प्रतिश्रवण- वेलायां भवे पुरुषे “यत्र वायं श्रौत्रः प्रातिश्रुत्कः पुरुषः” वृ० उ० । प्रातिस्विक त्रि० प्रतिस्वं भवः ठक् । १ असाधरणधर्मे त्रिका० । २ प्रतिव्यक्तिभवे च । प्रातिहर्त्त्र न० प्रतिहर्तुर्भावः कर्म वा उद्गात्रा० अञ् । प्रतिहर्तृरूपस्य ऋत्विग्मेदस्य कर्मणि १ प्रतिहरणे २ तद्भावे च । प्रातिहारक पु० प्रतिहारक एव स्वार्थे अण् । प्रति- हारकशब्दार्थे अमरः । प्रातिहारिक त्रि० प्रतिहारः प्रयोजनमस्य ठक् । सायाकारके अमरः । प्रातीतिक त्रि० प्रतीत्या निर्वृत्तः ठञ् । प्रातिभासिके पदार्थे प्रातीप प्रतीपस्यायम् अण् । प्रतीपनृपस्यापत्ये शान्तनौ नृपे त्रिका० । प्रातीपिक त्रि० प्रतीपं वर्त्तते ठञ् । प्रतीपं वर्त्तमाने प्रतिकूलाचारिणि । प्रातृद पु० ऋषिभेदे शत० ब्रा० १४ । ८ । १३ । २ प्रात्ययिक त्रि० प्रत्ययाय स्थितः ठक् । प्रतिभूभेदे “दर्शनप्र- तिभूर्यत्र मृतः प्रात्ययिकोऽपि वा याज्ञ० । दर्शनप्रतिभू- शब्दे ३४७८ पृ० दृश्यम् । प्राथमकल्पिक त्रि० प्रथकल्पे भवः ठक् । १ प्रथमारम्भोचिते वेदाध्ययनादौ । प्रथमं कल्पमधीते कल्पान्तत्वात् ठक् । ३ प्रथमकल्परूपशिक्षाग्रन्थाध्यायिनि अमरः । प्राथमिक त्रि० प्रथमे भवः ठञ् । १ प्रथमभवे स्त्रियां ङीप् । प्रथममधीते प्रथम + ठक् । वेदादेः २ प्रथमाध्येतरि च ।

प्रादि पु० उपसर्गसंज्ञार्थं पा० उक्ते शब्दभेदे स च गणः पा० ग० उक्तो यथा “प्र परा अप सम् अनु अव निस् निर् दुस् दुर् वि आङ् नि अधि अपि अति सु उत्(द्) अभि प्रति परि उप” एते प्रादयः । निस् दुस् सान्तौ “निसस्तपतावना सेवने इति (८ । ३ । १२०) सूत्रे निस इति निर्देशात् निष्कृतं दुष्कृतमित्युदाहृत्य “इदुदुपधस्य यो विसर्जनीयः” इति भाष्योक्तेश्च । निरः कुषः इति (७ । २ । ४६) “सुदुरोरधिकरणे” इति च निर्देशात् रान्तावपि मनो० । उदिति दान्तोऽपि “उदोऽनूर्ध्वध्वेष्टायामिति” । “उपसर्गाः क्रियायोगे” पा० “गतिश्च” पा० प्रादयः क्रिया योगे उपसर्गसंज्ञा गतिसंज्ञाश्च स्युः” सि० कौ० । प्रादुराक्षि पु० गोत्रप्रवरर्षिभेदे प्रवराध्यायः । प्रादुर्भाव पु० प्रादुस् + भू--भावे घञ् । आविर्भावे प्रथमप्रकाशे प्रादुस् अव्य० प्र + अद--उसि । प्राकाश्ये ऊर्य्या० अस्य क्रिया- योगे गतिसंज्ञा प्रादुष्कृत्य प्रादुर्भूय । स्वार्थे यत् न दि० लोपः प्रादुष्य प्रादुर्भावे न० उज्ज्वलदत्तः । प्रादेश पु० प्र + दिश--घञ् द्रीर्घः । १ तर्जनीसहितविस्तृताङ्गुद्वे अमरः २ देशमात्रे मेदि० “अङ्गुष्ठस्य प्रदेशिन्या व्यासः प्रादेश उच्यते” इत्युक्ते ३ परिसाणभेदे च देवीपु० । प्रादेशन न० प्र + आ + दिश--ल्युट् । दाने अमरः । प्रादेशिक त्रि० प्रदेशे भवः ठक् । प्रदेशभवे प्रादोष(षि)क त्रि० प्रदोषे भवः वा अण्ठञौ । प्रदोषभवे स्त्रियां ङीप् । प्रादोहनि पु० स्त्री प्रदोहनस्यापत्यम् इञ् । तदपत्ये । ततः यूनि फञ् तौल्व० तस्य न लुक् । प्रादोहनायनि तदीये यून्यपत्ये पुंस्त्री० । प्राधनिक त्रि० प्रधनं संग्रामः प्रयोजनमस्य ठक् । युद्धोपकरणे भाग० ३ । ८ । ३१ । प्राधा स्त्री प्रधैव स्वार्थे ण । दक्षकन्याभेदे काश्यवकलत्रभेदे हरिवं० २२६ अ० । तस्याः अपत्यं ठक् । प्राधेय तदपत्ये पुंस्त्री० तदपत्यानि च देवगन्धर्वादयः भा० आ० ६५ अ० । अग्निपुराणे प्राधेया इत्येव पाठः शब्दकल्पद्रुमे प्रापेय शब्दकल्पनं लिपिकरप्रमादकृतपाठदर्शनात् इति बौध्यम् । प्राधानिक त्रि० प्रधान + स्वार्थे ठक् तस्येदं ठक् वा । १ प्रधानशब्दार्थे २ प्रधानसम्बन्धिनि च “प्राधानिकरहस्यञ्च” इत्यादि देवीमाहात्म्यव्याख्यायां गुप्तवत्यां स्थितम् । प्राधान्य न० प्रधानस्य भावः ष्यञ् । श्रेष्ठत्वे । भावे त्वप्रधा- नत्व न० तल् प्रधानता स्त्री तत्रार्थे । “अप्राधान्यं विधे- र्यत्र प्रतिषेधे प्रधानता” शाब्दिककारिका ।

पृष्ठ ४५२५

प्राध्व त्रि० प्रकृष्टोऽध्वा अच्समा० । १ दूरपथे २ प्रह्वे नम्रे ३ बद्धे च हेमच० ब० व्री० । ४ वहुदूरगामिनि रथादौ च । प्राध्वम् अव्य० प्र + आ + ध्वन--डमि । १ आनुकूल्ये २ बन्धने ३ नम्रतायाञ्च अमरः । प्रान्त पु० प्रकृष्टोऽन्तः । १ शेषसीमायाम् हेमच० । २ ऋपिभेदे पु० । ततः गोत्रापत्ये कृण्वा० फञ् । प्रान्तायन तदपत्ये पुंस्त्री० । प्रान्तदुर्ग न० प्रान्ते दुर्गं नृपाश्रयस्थानभेदः । दुर्गभेदे शब्दार्थक० । प्रान्तर न० प्रकृष्टमन्तरं व्यवधानं यत्र । १ दूरगम्ये पथि । २ वृक्षादिछायाशून्ये पथि ३ वने ४ कोटरे च मेदि० । प्रान्तशून्य पु० प्रान्ते शून्यमस्य । छायादिरहिते पथि शब्दर० प्रापणिक पु० प्र + आ + पण--“प्राङि पणिकषः” उणा० किकन् । पण्यविक्रेतरि उज्ज्वलद० । प्राप्त त्रि० प्र + आप--कर्मणि कर्त्तरि वा क्त । १ लब्धे २ आसादिते ३ भूते अमरः । ४ उपस्थिते च । प्राप्तकाल पु० प्राप्तः कालोऽस्य । करणयोग्ये काले ३ । ३ । १३३ पा० सूत्रे दृश्यम् । प्राप्तपञ्चत्व त्रि० प्राप्तं पञ्चत्वं मरणं येन । मृते अमरः । सरणे देहस्य पञ्चभूतात्मकताप्राप्तेस्तस्य तथात्वम् । प्रेतशब्दे दृश्यम् । प्राप्तभार पु० प्राप्तः भारः तद्वहनकालोऽस्य । भारसहवृषादौ शब्दरत्ना० । प्राप्तरूप त्रि० प्राप्तं रूपं येन । १ मनोहरे २ पण्डिते अमरः । ३ रूपवति च । प्राप्ति स्त्री प्र + आप--भावे क्तिन् । १ उदये २ धनादिवृद्धौ ३ लाभे च अमरः । ४ प्रापणे ५ संहतौ शब्दरत्ना० अणिमाद्यष्टविधैश्वर्य्यमध्ये ६ ऐश्वर्य्यभेदे ऐश्वर्य्यशब्दे दृश्यम् । बार्हद्रथजरासन्ध्यनृपसुताभेदे ७ कंसकलत्रभेदे भा० स० १३ अ० । हरिवं० ९१ अ० “अप्राप्तस्यैव या प्राप्तिः सैव संयोग उच्यते” भामा० उक्ते ८ संयोगस्वरूपे द्रव्यगुणमेदे च । सा० द० उक्ते ९ मुखाङ्गभेदे “युक्तिः प्राप्तिः समाधान- मिति” मुखाङ्गान्युद्दिश्य “संप्रधारणा चार्थानां युक्तिः, प्राप्तिः सुखागमः” लक्षिता । कामस्य भार्य्याभेदे भा० आ० ३६ अ० । नील० ता० उक्ते ८ सहमभेदे । प्राप्तिसम न० गौ० उक्ते जात्युत्तरभेदे “प्राप्य साध्यमप्राप्य वा हेतोः प्राप्त्या विशिष्टत्वात् प्राप्तिसमः” सृ० । “हेतुः प्राप्य वा साध्यं साधयेदप्राप्य वा? । न तावत् प्राप्य । प्राप्त्यामविशिष्टत्वादसाधकः द्वयोर्विद्यमानयोः प्राप्तौ सत्यां किं कस्य साधकं साध्यं वा? । अप्राप्यसाधकं न

भवति । नाप्राप्तः प्रदीपः प्रकाशयतीति । प्राप्त्या प्रत्य- वस्थानं प्राप्तिसमः” वात्स्था० “प्राप्त्या विशेषादनिष्टा पादनेन प्रत्यवस्थानम्” गौ० वृ० ५ । ७ यथा आत्मा स क्रियः क्रियाहेतुगुणवत्त्वादित्यादौ क्रियाहेतुगुणवत्त्वेनैव किमिति क्रियावत्त्वं साध्यते । किमिति क्रियावत्त्वेन तादृशगुणवत्त्वं न? उभयोरविशेषादिति” । प्राप्त्याशा स्त्री ६ त० । १ लाभेच्छायाम् २ प्रारब्धकार्यस्यावस्था- भेदे “अवस्थाः पञ्च कार्यस्य प्रारब्धस्य फलार्थिभिः । आरम्भो यत्न प्रत्याशा नियतापि फलाशया” इत्युद्दिश्य “उपायापायशङ्काभ्यां प्राप्त्याशा प्राप्तिसम्भवा” इति सा० द० लक्षिता । प्राप्य त्रि० प्र + आप--ण्यत् । १ गम्ये २ लभ्ये च ३ व्याकर- णोक्ते “क्रियाकृतविशेषाणां सिद्धिर्यत्र न विद्यते । दर्शनादनुमानाद्वा तत्प्राप्यमिह कथ्यते” इत्युक्ते ४ कर्म- भेदे कर्मन्शब्दे १७३० पृ० दृश्यम् । प्र + आप--ल्यप् । लब्ध्वेत्यर्थे अव्य० । प्राप्यकारिन् त्रि० प्राप्य विषयदेशं गत्वा करोति विषयप्रका- शम् कृ--णिनि । विषयदेशं गत्वा विषयप्रकाशकारके चक्षुरादौ इन्द्रिये । तत्र न्यायमते चक्षुष एव प्राप्य- कारिता नान्यस्य । वेदान्तमते श्रवणस्यापीति भेदः । प्राबोधिक पु० प्रबोधाय हितं ठक् । १ ऊषःकाले शब्दमा० प्रबोधः प्रवोधनं तत्र नियुक्तः तत्प्रयोजनमस्य वा ठञ् । २ मागधे प्रातःस्तुतिपाठकभेदे । प्राभञ्जन न० प्रभञ्जनो देवताऽस्य अण् । स्वातिनक्षत्रे तस्य तद्देवताकत्वात् तथात्वम् । तस्यापत्यम् इञ् । प्राभ- ञ्जनि हनूमति “आयूंषि त्वक्षु निर्भिद्य प्राभञ्जनिरमोच- यत्” भट्टिः । प्राभव न० प्रभोर्भावः अण् । १ प्रभुत्वे २ श्रेष्ठत्वे च । प्राभवत्य न० प्रभवतो भावः ष्यञ् । विभुत्वे मनुः ८ । ४१२ प्राभाकर न० प्रभाकरस्य इदम् तन्मातं येत्ति वा अण् । १ मीमांसकभेदप्रभाकरसम्बन्धिनि २ तन्मतज्ञे च । प्राभृत न० प्र + आ + भृ--कर्मणि क्त । उपढौकनद्रव्ये अमरः । स्वार्थे क । २ प्राभृतक तत्रार्थे हारा० । प्रामधि पु० पौलस्त्ये सप्तर्षिमध्ये ऋषिभेदे हरिवं० ७ अ० । प्रामाणिक त्रि० प्रमाणेन निर्वृत्तः सिद्धः ठञ् । १ प्रत्यक्षादि- प्रसाणसिद्धे २ शास्त्रसिद्धे च स्त्रियां ङीप् । ३ हैतुके ४ मर्य्यादाभिज्ञे ५ शास्त्रज्ञे ६ परिच्छे दके ७ प्रमाणकर्त्तरि च ।

पृष्ठ ४५२६

प्रामाण्य न० प्रमाणस्य भावः । तद्वति तत्प्रकारकत्वरूपे ज्ञानधर्मभेदे तच्च न्यायमते परतोग्राह्यं मोमांसकादिमते स्वतः, स्वमामग्र्या वा ग्राह्यमिति भेदः । प्रमात्वशब्दे दृश्यम् । प्रामाद्य पु० प्रमाद्यत्यनेन प्र + मद बा० करणेण्यत् । १ वासकवृक्षे शब्दच० । भावे ण्यत् । २ प्रमादे न० । प्रामीत्य न० प्र + मी--भावे क्तिन् तत्र साधु ष्यञ् । १ ऋणे त्रिका० पाठान्तरम् । प्रमीतस्य भावः ष्यञ् । २ मरणे न० । प्राय पु० प्र + अय--इण्--वा घञ्--अच् वा । १ मृत्यौ २ अनशनमृत्यौ ३ बाहुल्ये च मेदि० “प्रायेण सामग्र्यविधौ गुणानाम्” कुमारः । ततः प्रकृत्यादि० सर्वविभक्त्य- पवादस्तृतीया प्रायेण गार्ग्यः सि० कौ० । प्रायण न० प्र + अय--भावे ल्युट् । १ देहत्यागेन स्थानान्तरगमने मनुः ९ । ३२३ श्लो० उदा० । २ प्रारम्भे च “सैषा त्रि- वृत्प्रायणा” ताण्ड्य० ब्रा० २ । १५ । ३ “त्रिवृत् ऋग्स्तवकः प्रायणे प्रारम्भे यस्याः” भा० । प्रायणीय त्रि० प्रायणं आरम्भदिनं तत्र विहितः छ । १ प्रारम्भदिने २ गवामयनप्रथमाहादौ च विहिते अतिरात्रे यागभेदे च “प्रायणीयेऽद्य सुत्यामेके” कात्या० श्रौ० १२ । ६ । २६ “प्रायणीयोऽतिरात्र एवाह साध्यः” देवनाथः । ताण्ड्य० ब्रा० ४ । २ । १ । २ भाष्ये द्वितीयाह- स्यैव प्रायणीयसंज्ञा तन्निरुक्तिश्च दर्शिता यथा “प्रायणीयमेतदहर्भवति” मू० । “एतद्वक्ष्यमाणमहः प्रा- यणीयं प्रकर्षेण यान्ति गच्छन्ति स्वर्गमनेनोत व्युत्- पत्तेः । एतत्संज्ञं गवामयनस्य द्वितीयमहरनुष्ठेयं भवति । यद्यपि श्रुत्यन्तरे प्रथमविहितस्थातिरात्रस्थैव प्रायणीय इति संज्ञा प्रसिद्धा तथापि प्रथमोत्तमयोरति- रात्रयोः सर्वत्र साधारणत्वादस्यैवाह्नो गवामयने असाधारणं प्राथम्यमिति कृत्वा एतदादिकं गवायनस्वरूप- मित्यस्मिन् द्वितीयेऽहनि प्रायणीयशब्दोऽत्र प्रयुज्यते । उक्तमहन्नौमनिर्वचनद्वरा प्रशंसति” भा० “प्रायणीयेन वा अह्ना देवाः स्वर्गं लोकं प्रायन् यत् प्रायंस्तत् प्रायणीयस्य प्रायणीयत्वम्” मू० “पुरा देवाः प्रायणीयेन प्रायणीया- ख्येन खल्वह्ना स्वर्गं लोकं प्रायन् प्राप्ताः यद्यस्मात् प्रायन् स्वर्गं प्रागमन् तस्मादस्याह्नः प्रायणीयत्वं प्राय- णीयसाधारणत्वात् प्रायणीयमिति नाम सम्पन्नम्” भा० । तदहः कर्त्तव्यत्वादतिरात्रस्य प्रायणीयसंज्ञेति बोध्यम् ।

प्रायश्चित्त न० पापक्षयमात्रसाधनत्वेन विधिवोधिते कर्म- भेदे यघोक्तं प्रा० वि० तत्राङ्गिराः “पायो नाम तपः पोक्तं चिर्त्तः” निश्चय उच्यते । तपो निश्चयसंयुक्तं प्रायश्चित्तमिति स्मृतम् । निश्चयसंयुक्तं पापक्षयसाधनत्वेन निश्चितमित्यर्थः । तथा हारीतः “प्रयतत्वाद्वापचितमशुभं नाशयतीति प्राय- श्चित्तम्” । एतेन पापक्षयमात्रसाधनं कर्म प्रायश्चित्त- मिति तल्लक्षणम् । मात्रशब्दात् तुलापुरुषाश्वमेधादिव्या- वृत्तिः । तत्र पापविशेषस्यैव कामाकामकृतस्य शक्तिविशेषस्य ततो नाशः मतभेदेन अव्यवहार्य्यशब्दे ४७० । ७१ दर्शितः । “प्रायश्चित्तैरपेत्येनो यदज्ञानं कृतं भवेत् । कामतो व्यवहार्य्यस्तु वचनादिह जायते” याज्ञ० वचनस्य प्रा० वि० व्याख्यानं मतभेदेन दर्शितं यथा “कामत इति अज्ञानकृतपापप्रायश्चित्तेन कामकृतपापाप- गमो न भवति । किन्तु व्यवहार्य्य तामात्रम् । ननु सति पापे कथं व्यवहर्य्यतामात्रम् अत्राह वचनादिति । अयमभिप्रायः अर्द्धप्रायश्चित्तानुष्ठानेनार्द्धपापक्षयात् सम्भा- षणस्पर्शनदर्शनादिलघुव्यवहारो न दुष्टः न तु भोजन- परिणयनव्यवहारोऽपि वचनादेव यथा कुनखित्वादि- सूचितमहापापशेषसद्भावे व्यवहार्य्यतेति । अथ वा अकारप्रश्लेषादुयथोक्तेन प्रायश्चित्तेन कामतोऽषि पापक्षयो भवत्येव किन्त्वव्यवहार्य्यः पापाभावेऽपि वचनात् । अत एव मनुः “बालघ्नांश्च कृतघ्नांश्च विशुद्धानपि धर्मतः । शरणागतहन्तृंश्च स्त्रीहन्तृंश्च न संवसेत्” । याज्ञवल्क्यः “शरणागतबालस्त्रीहिंसकान् संवसेन्न तु । चीर्णव्रतानपि सदा कृतघ्नसहितानिमान् । कृतनिर्णेजनांश्चैव न जुगु- पसेत कर्हिचित्” इति मनुवचनं त्वज्ञानकृतमहापापे बोद्धव्यमिति । भवदेवस्तु सर्वत्र “मृतः शुद्धिमवाप्नुयादिति” दर्शनादत्राव्यवहार्य्यतावचन निन्दार्थनित्याह । जिकनस्तु पापकर्मणा हि द्वयं जन्यते शरीरततमप्रायत्यमात्म- मतञ्च पापं तच्च स्पर्शादौ वैटिककर्मणि चानर्हत्वलक्षणं तेनात्र कामनाकृते केवलशरीरदोषः प्रायश्चित्तेनापनीयते जन्मान्तरकृतदुरितस्येवात्मनः शरीरान्तरस्य व्यवहारा- धिकारित्वम् आत्मगतञ्च पापं भोगादेव क्षीयते” तन्न कामकारकृतेऽप्याहुरेके श्रुतिनिदर्शनात् इति मनुवचनादुक्त- श्रुतिविरोधाच्च” । मिताक्षरामतन्तु अवहार्य्य शब्दे दर्शितम् । प्रायत्तिश्चस्य काम्यत्वं नैमित्तिकत्वं नित्यत्वञ्च यथाह जावालः “काम्यानां सफलार्थञ्च दोषधातार्थमेव च । अतः काम्यं नैमित्तिकञ्च प्रायश्चित्तमिति स्थितिः । चरितव्यमतो नित्यं प्रायश्चित्तं विशुद्धये । निन्द्यैश्च लक्षणैर्युक्ता जाथन्तेऽनिष्क्रतैनसः” । ज्ञानाज्ञानन्नत-

पृष्ठ ४५२७

पापयोः प्रायश्चित्तभेदो यथा अङ्गिराः “अकामतः कृते पापे प्रायश्चित्तं, न कामतः । स्यात्त्वकामकृते यत्तु द्वि- गुणं बुद्धिपूर्वके” । प्रायश्चित्ताकथने दोषो यथा “आर्त्तानां मार्गमाणानां प्रायश्चित्तानि ये द्विजाः । जानन्तो न प्रयच्छन्ति तेऽपि तद्दोषभागिनः । अनर्च्चितै- रनाहुतैरपृष्टैश्चैव संसदि । प्रायश्चित्तं न वक्तव्यं जानद्भिरपि जल्पतः । न्यायतो मार्गमाणस्य क्षत्रियादेः प्रणामिनः । अन्तरा ब्राह्मणं कृत्वा व्रतमेतत् समादिशेत्” हारोतः “यथावयो यथाकालं यथाप्राणञ्च ब्राह्मणे । प्रायश्चित्तं प्रदातव्यं ब्राह्मणैर्धर्मपाठकैः । तस्मात् कृच्छ्रम- थाप्यर्द्धं पादं वापि (पादमेव नातो न्थूनम्) विधानतः । ज्ञात्वा बलाबलं कालं प्रायश्चित्तं प्रकल्पयेत् । अशक्ता- वनुग्रहमाह पराशरः । “दुर्वलेऽनुग्रहः कार्य्यस्तथा वै शिशुवृद्धयोः । अतोऽन्यथा भवेद्दोषस्तस्यान्नानुग्रही भवेत्” । स्नेहादिनानुग्रहे दोषो यथा “स्नेहाद्वा यदि वा लोभात् मोहादज्ञानतोऽपि वा । कुर्वन्त्यनुग्रहं ये तु तत् पापं तेषु गच्छति । शास्त्रीयप्रायश्चित्तमुदाहृत्य पश्चा- दनुग्रहः कार्य्य इत्याहाङ्गिराः “कृत्वा पूर्वमुदाहारं यथोक्तं धर्मवक्तृभिः । पश्चात् कार्य्यानुसारेण शक्त्या कुर्वन्त्यनुग्रहम्” । वृद्धत्वादिभेदात् प्रायश्चित्तं यथा “अशीतिर्यस्य वर्षाणि बालो वाप्यूनषोड़शः । प्रायश्चित्तार्द्ध- मर्हन्ति स्त्रियो रोगिण एव च” । पापनिष्क्रमणोपाया- नाह मनुः “ख्यापनेनानुतापेन तपसाऽध्ययनेन च । पापकृन्मुच्यते पापात्तथा दानेन चापदि” । आपदीत्यनेन अध्ययनतपसोर्दानमनुकल्प इत्युक्तम् । एतद्धिंसाव्यतिरिक्तविषयम् । हिंसायान्तु दानं मुख्यम् । यथा भविष्ये “हिंसात्मकानां सर्वेषां कीर्त्तितानां मनीषिभिः । प्रायश्चित्तकदम्बानां दानं प्रथममुच्यते” । तथा मनुः “दानेन ब्रधनिर्णेकं सर्पादीनामशक्नुवन् । एकैकश- श्चरेत् कृच्छ्रं द्विजः पापापनुत्तये” । समान्यप्रायश्चित्ता- न्याह संवर्त्तः “हिरण्यदानं गोदानं भूमिदानं तथैव च । नाशयन्त्याशु पापानि भहापातकजान्यपि” । यमः “शोषणेन शरीरस्य तपसाऽध्ययनेन च । पापकृन्मुच्यते धावात् दानेन च दमनेच” । मनुः “कृत्वा पापं हि सन्तप्य तस्मात् पापात् प्रमुच्यते । नैतत् कुर्य्यां पुनरिति निवृत्त्या पूयते नरः” । विष्णुपुराणम् “प्रायश्चित्तान्यशे- षाणां कृष्णानुस्मरणं परम्” । यमः “गवाह्निकं देवपूजा वैदभ्यासः सरित्प्लवः । नाशयन्माशु० पापानि महा-

पातकजान्यपि” । गोतमः “हिरण्यं गौर्वासोऽश्वो भूमि- स्तिला घृतमन्नमिति देयानि” । एनान्येवानादेशे विकल्पेन क्रियेरन् एनसि लघुनि लघूनि गुरुणि गुरूणि” । विष्णुपुराणम् “एवं विषयभेदाद्वैव्यवस्थाप्यानि पुत्रक! । प्रायश्चित्तानि सर्वाणि गुरूणि च लथूनि च । अन्यथा हि महावाहो! लघूनामुपदेशतः । गुरूणा- मुपदेशो हि निषप्रयोजनतां व्रजेत्” । महाभारते “यद्यकार्य्यशतं कृत्वा कृतं गङ्गाभिषेचनम् । सर्वं दहति गङ्गाम्भस्तूलराशिमिवानलः” । शुद्धिकारणानि व्रतान्याह विश्वामित्रः “कृच्छ्रचान्द्रायणादीनि शुद्ध्यभ्यु- दयकारणम् । प्रकाशे वा रहस्ये वा संशयेऽनुक्तके स्फुटे । प्राजापत्यं सान्तपनं शिशुकृच्छ्रं पराककः । अतिकृच्छ्रः पर्णकृच्छ्रः सौम्यकृच्छोऽतिकृच्छ्रकः । भहासान्तपनः शुद्ध्यै तप्तकृच्छ्रस्तु पावनः । जलोपवास कृच्छ्रश्च ब्रह्मकूर्चस्तु शोधकः । एते समस्ता व्यस्ता वा प्रत्येकमेकशोऽपि वा । पातकादिषु सर्वेषु पापकेषु प्रय- त्नतः । कार्य्याश्चान्द्रायणैर्युक्ताः केवला वा विशुद्धये । शिशुचान्द्रायणं प्रोक्तं यतिचान्द्रायणं तथा । यवमध्यं तथा प्रोक्तं तथा पिपीलिकाकृति । उपवासस्त्रिरात्रं वा मासं पक्ष तदर्द्धकम् । षडहद्वादशाहादि कार्य्यं शुद्धिफलार्थिना । उपपातकयुक्तानामनादिष्टेषु चैव हि । प्रकाशे च रहस्ये च अभिसन्ध्याद्यपेक्षया । जाति- शक्तिगुणान् दृष्ट्वा सकृदुबुद्धिकृतं तथा । अनुबन्धादिकं दृष्ट्वा सर्वं कार्य्यं यथाक्रमम्” । प्रकाशकृते पापे व्रतानि मुख्यानि रहस्यकृते जपादीनि यथा प्राजापत्या- दीन्यभिधाय मनुः “एतैर्द्विजातयः शोध्या व्रतैरावि- ष्कृतैनसः । अनाविष्कृतपापांस्तु मन्त्रैर्होमैस्तु शोधयेत्” । देवलः “प्रकाश उक्तं यत्किञ्चित् विंशभागो रहस्यके । त्रिंशभागः षष्टिभागः कल्प्यो जात्याद्य- पेक्षया” प्रा० वि० । क्वचिद्विषयभेदे प्रायश्चित्ताभावः यथोक्तं प्रा० त० अथ गोवधाद्यपवादः । पराशरः “धूर्य्येषु वहमानेषु दण्डेनाभिहतस्य च । काष्ठेन लेष्टुना वापि पाषाणेन तु ताड़ितः । मूर्च्छितः पतितश्चैव मृतो वा सद्य एव च । एवं गतानां धूर्य्याणां प्रवक्ष्यामि यथाविधि । उत्थितस्तु पदं गच्छेत् पञ्च सप्त दशाथ वा । ग्रासं वा यदि गृह्णाति तोयं वा पिनति स्वयम् । पूर्वव्याधिविनष्टानां प्रायश्चित्तं न विद्यते” यदि व्याधिप्रयुक्तानां वृषाणां

पृष्ठ ४५२८

हलयोजनमात्रेण स्वल्पतरदण्डाघातेन वा मूर्च्छया पतनं भवति अनन्तरं गमनं ग्रासादौ कृते मरणं भवति तदा गमनग्रासग्रहणतोयपानैस्तदानीन्तनमरणे हेत्वभावं निश्चित्य पूर्वव्याधिविनष्टत्वं ज्ञायते । यदि तु पूर्व- व्याधिरहित एव प्रहारजनितव्याधिना ग्रासादि कृत्वापि म्रियते तदा प्रायश्चित्तमस्त्येव । संवर्त्तः “यन्त्रणे गोचिकित्सायां मूढ़गर्भविमोचने । यत्ने कृते विपत्तिः स्यात् प्रायश्चित्तं न विद्यते । औषधं स्नेहमाहारान् दद्याद् गोब्राह्मणेषु च । प्राणिनां प्राणवृत्त्यर्थं प्राय- श्चित्तं न विद्यते । दाहच्छेदशिराभेदप्रयत्नैरुपकुवताम् । द्विजानां गोहितार्थं वा प्रायश्चित्तं न विद्यते” मूढगर्भः अन्तर्मृतगर्भः मुह वैचित्त्ये इत्थनेन तथार्थत्वात् । याज्ञवल्क्यः “क्रियमाणोपकारे तु मृते विप्रे न पातकम् । विपाके गोवृषाणाञ्च भेषजाग्निक्रियासु च” । विशेषमाहाङ्गिराः “शृङ्गभङ्गेऽस्थिभङ्गे च चर्मनिर्मो- चनेऽपि वा । दशरात्रं चरेत् कृच्छ्रं सुस्था सा यदि गौर्भवेत्” । द्विजानां गवाञ्च हितार्थमित्यर्थः । अत्र प्राणरक्षार्थमाहारादिदानैर्मरणे दोषाभावस्य वाचनिक- त्वात् गललग्नान्न मरणे नात्मघातादि । एवं “गोपालको गवां गोष्ठे धूमं यस्तु न कारयेत् । मक्षिकालीननरके मक्षिकाभिः स भक्ष्यते” इति देवीपुराणानुसारादग्निं प्रज्वाल्य तत्रैव स्थितस्य दैवात्तदग्निना मरणे दोषा- भावः । तत्रास्थितस्य तु अपालननिमित्तगोबधजन्य- दोषः । मिताक्षरायां पराशरः “कूपे स्वाते च धर्मार्थे गृहदाहे च ये मृताः । ग्रामदाहे तथा घोरे प्रायश्चित्तं न विद्यते” इदन्तु बन्धनरहितस्य पशोः कदाचित् दाहादिना मृतविषयम् । इतरत्रापस्तम्बोक्तं “कान्तारेष्वथ वा दुर्गे गृहदाहावटादिषु । यदि तत्र विपत्तिः स्यात् पाद एको विधीयते” । इति ज्ञेयम् । एतदुवचनं यमस्येति भवदेवभट्टः । चिकित्सायां पापाभावो यथावदुपचारे बोध्यः । न पुनः सन्निपाताभिभूतस्योदक- पानादिना । णतएव मनुः “चिकित्सायाञ्च सर्वेषां मिथ्याप्रचरतां दमः” । काश्यपोऽप्यत्र प्रायश्चित्तमाह “दोग्ध्री दमनातिदोहान्नासापाशदामघण्टाभरणयोज- नात् तेलपानौषधविनियोगाद्व्यापन्नानां प्रायश्चित्तं ब्राह्मणेभ्यो विनिवेद्य सशिखवपनं कृत्वा प्राजापत्यकृच्छ्र- माचरेत् । चोर्णान्ते गां दक्षिणां ब्राह्मणाय दद्यात् धेनुं तिलधेनुं वेति” ।

प्रायश्चित्तपूर्वाहकृत्यम् । शङ्खलिखितौ “वाप्य केशन- खान् पूर्वं घृतं प्राश्य बहिनिशि । प्रत्येकं नियतं कालमात्मनो ब्रतमादिशेत् । प्रायश्चित्तमुपासीनो वाग्- यतस्त्रिसवनं स्पृशेत्” । केशधारणेच्छायां द्विगुणव्र- तांदिकमाह हारीतः “राजा वा राजपुत्रो वा ब्रा- ह्मणो वा बहुश्रुतः । केशानां वपनं कृत्वा प्राय- श्चित्तं समाचरेत् । केशानां धारणार्थं तु द्विगुणं व्रतमाचरेत् । द्विगुणे तु व्रते चीर्णे द्विगुणा दक्षिणा भवेत् । विद्वद्विप्रनृपस्त्रीणां नेष्यते केशवापनम् । ऋते महापातकिनो गोहन्तुश्चापकीर्णिनः” । सधवा- स्त्रीणां विशेषमाह भवदेवभट्टधृतं वचनम । “वपनं नैव नारीणां नानुव्रज्या जप्राद्रिकम् । न गोष्ठे शयनं तासां न च दध्याद्गवाजिनम् । सर्वान् केशान् समुद्धृत्य छेदयेदङ्गुलिद्वयम् । सर्वत्रैवं हि नारीणां शिरसो मुण्डनं स्मृतम्” । पापभेदेषु प्रायश्चित्तभेदाः प्रायश्चित्तवि- वेविवेकादौ दृश्याः विस्तरभयान्नोक्ताः । तस्येदं छ । प्रायश्चित्तीय तदाचरणे न० । प्रायश्चित्ति स्त्री प्रायः (अव्ययम्) । तपञ्चश्चित्तिः चित--भावे क्तिन् ६ त० । प्रावश्चित्तशब्दार्थे प्रायश्चित्तिन् त्रि० प्रायश्चित्तं कर्त्तव्यत्वेनास्त्यस्य इनि । प्राय- श्चित्तार्हे स्त्रियां ङीप् । “प्रायश्चित्ती भवेत् पूतस्तत् पापं तेषु गच्छति” प्रा० त० । ठन् प्रायश्चित्तिक तत्रार्थे प्रायस् अव्य० प्र + अय--असि । १ बाहुल्ये २ तपसि ब्रतादौ च “प्रायः प्रयोधरसमुन्नतिरत्र हेतुः” उद्भटः । “प्रायो नाम तपः प्रोक्तम्” स्मृतिः । प्रायाणिक त्रि० प्रयाणाय हितं ठक् । यात्रिकद्रव्ये शङ्ख- चामरादौ प्रायात्रिकादयोऽप्यत्र । प्रायिक त्रि० प्रायेण भवः ठक् । प्रायभवे । प्रायुद्धेषिन् पु० प्रायुधिप्रकृष्टयुद्धार्थं हेषते हेष--णिनि । अश्वे शब्दच० । प्रायोग पु० प्रयुज्यते शकटादौ प्र + युज--कर्मणि घञ् कुत्वम् दीर्घः । शकटादौ नियोगार्हे वृषे ऋ० १० । १०६ । २ भा० । प्रायोगिक त्रि० प्रयोगं नित्यमर्हति छेदा० ठञ् । नित्य- प्रयोगार्हे । प्रायोज्य न० प्र + आ + युज--णिच्--कर्मणि यत् । प्रयोजनीये “प्रायोज्यं न विभज्येत” कात्था० स० । “प्रायोज्यम प्रयोजनार्हं यथा पण्डितस्य पुस्तकादि न तन्मूर्खैर्वि भजयोयमिति” दायभागः । प्रायोपविष्ट त्रि० प्रायाय अनशनमृत्यये उपविदः उप + विश--क्त । अनशनेन मरणायोद्युक्ते भा० आश्व० ८० अ० ।

पृष्ठ ४५२९

प्रायोपवेश पु० प्रायाय अनशनमृत्यये उपवेशः स्थितिः । सङ्कल्पपूर्वकम् सकलकार्यत्यागेन अनशनमरणाथमुद्यमे भा० व० २५० श्लो० । भावे ल्युट् । प्रायोपवेशन तत्रार्थे न० । भा० व० १५१३८ श्लो० । प्रायोपेत त्रि० भीमो भीमसेन वत् प्रायः प्रायोपवेशः तेन उपेतः । प्रायोपवेशनयुते भा० सौ० १६ ज० । प्रारब्ध न० प्र + आ + रभ--आरम्भे क्त प्रकृष्टमारब्धं स्वकार्य्यं जननाय कृतारम्भं येन! १ देहाद्यारम्भके २ अदृष्टभेदे तस्य च भोगेनैवक्षय इति शास्त्रे प्रसिद्धम् । “अवश्यमेव भोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम् । नाभुक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि” शास्त्रेण प्रारब्धकर्मणो भोगं विना नाशाभावस्योक्तेः “ज्ञानानि सर्वकर्माणि भस्मसात् कुरु- तेऽर्जुन!” गीतायां ज्ञानस्य सर्वकर्मनाशकत्वोक्तिः प्रार- अकर्मातिरिक्तविषयेत्याकरे द्रष्टव्यम् । २ कृतारम्भे त्रि० । प्रारब्धि स्त्री प्र + आ + रभ--करणे क्तिच् । १ गजबन्धनदामनि त्रिका० । भावे क्त । २ आरम्भे । प्रारम्भण न०प्र + आ + रभ--ल्युट् मुस् । प्रकर्षेणारम्भे । प्रार- म्भणं प्रयोजनमस्य अनुप्र० छ । प्रारम्भणीय तत्प्रयोजनके त्रि० । प्र + आ + रभ--भावे घञ् सुम् । प्रारम्भप्रकर्षेण आरम्भे पु० प्रारोह त्रि० प्ररोहः शीलमस्य छत्त्रा० ण । प्ररोहणशीले स्त्रियां टाप् । प्रार्ण न० प्रकृष्टमृणं वृद्धिः । १ प्रकृष्टे ऋणे प्रा० ब० । २ तद्युते त्रि० प्रार्थना स्त्री प्र + अर्थ--युच् । १ याच्ञायां २ हिंसायाञ्च । ३ गर्भाङभेदे सा० द० “संग्रहश्चानुमानञ्च प्रार्थना क्षिप्त- रेव च” गर्भाङान्युद्दिश्य “रतिहर्षोत्सबानान्तु प्रार्थनं प्रार्थना भवेत्” इति लक्षिता । ल्युट् । प्रार्थन याचने हिसने च न० । ४ मुद्राभेदे “प्रसृताङ्गलिकौ हस्तौ मिथःश्लिष्टौ च सम्मुखे । कुर्य्यात् स्वहृदये सेयं मुद्रा स्यात् प्रार्थनाभिधा” तन्त्रसा० । प्रार्थनीय त्रि० प्र + अर्थ--कर्मणि अनीयर् । १ याचनीये अर्थयतेर्याचनार्थत्वेन द्विकर्मकत्वात् गौणे कर्मणि अनीयर् । यतोयाच्यते २ तस्मिन् तस्याविवक्षायां मुख्ये याचनाकर्मणि इति बोध्यम् । ३ द्वापयुगे शब्दर० । प्रार्थित त्रि० प्र + अर्थ + क्त । १ याचिते २ अभिहिते मेदि० ३ शत्रुसंयते च त्रिका० ।

प्रालम्ब न० प्रश्वर्षेणालम्यते प्र + आ + लम्ब--अच् । १ ऋजुतया कण्ठात् कम्यपाने माल्यादौ अमरः । २ प्रकर्षेण लम्ब- मानमात्रे त्रि० । संज्ञायां कन् अत इत्त्वम् । प्रालम्बिका स्वर्णादिरचितललन्तिकायां स्वर्णहारभेदे स्त्री अमरः । प्रालेय न० प्रकर्षेण लीयते प्र + आ--ली--यत् । आत्त्वे एत्त्वम्, प्रलयाय हितम् अण् नि० एत्त्वम् वा । हिमे अमरः । प्रालेयांशु पु० प्रालेयमंशौ यस्य । १ चन्द्रे हला० । तन्नामना- मके २ कर्पूरे च । प्रालेयकरादयोऽप्यत्र भयत्र पु० । प्रावट पु० प्र + अव--अट् । यवे जटा० । प्रावण न० प्र + आ + वन संभक्तौ करणे थ । प्रनिरित्यादि णत्वम् । खनित्रे । प्रकर्षेणावन्यते संश्लिष्यते मृदनेन ऋ० ३ । २२ । ४ भाष्ये दृश्यम् । वनं समासे अन्तोदात्ततास्थ प्रावणि स्त्री प्र + अव--अनि । “हिनुमीनानि लोट्” च ८ । ४ । १५ । १६ । हिनुमीनानीति छित्त्वा उज्ज्वलदत्तेन पठित्वा तत्र णत्वमुक्तम् । प्रकृष्टावनौ तस्यायमाशयः “हीनुमीना आनि लोट्” सूत्रद्वये सन्ध्यक्षरेण हिनुमानीति जायते हिनुमीना अनि इत्येषां णत्वम् । योगविभागाच्च आनि लोट् इत्यस्यापीति । प्रावर पु० प्र + आ + वृ--करणे अप् । १ प्राचीरे शब्दरत्ना० । २ देशभेदे भा० भी० १२ अ० । प्रावरण न० प्र + आ + वृ--करणे ल्युट् । १ आच्छादनवस्त्रे २ उत्तरीयवस्त्रे हेमच० । प्रावार पु० प्र + आ + वृ--करणे घञ् । १ उत्तरीयवस्त्रे अमरः भावे घञ् । २ प्रकर्षेण आवरणे पु० । प्रावारकर्ण पु० उलूकभेदे भा० व० १९८ अ० । प्रावारकीट पु० ७ त० । कीटभेदे जटाधरः । प्रावास त्रि० प्रवासे दीयते कार्यं वा व्युष्टा० अण् । १ प्रवासे दीयमाने २ तत्र कार्य्ये च । प्रावासिक त्रि० प्रवासाय प्रभवति सन्तापा० ठञ् । १ प्रवास- साधने । प्रवासे साधु गुड़ा० ठञ् । प्रवासे साधौ च । प्रावृट्काल पु० कर्म० । ६ त० वा । वर्षाकाले प्रावृट्समयादयो- ऽप्यत्र । प्रावृट्कालवहा स्त्री ७ त० । नदीभेदे मार्कण्डेयपु० ६७ अ० । प्रावृडत्यय पु० ६ त० । १ वर्षातिक्रमे वर्षापगमे ब० व० । २ शरत्- काले राजनि० । प्रावृत न० प्र + आ + वृ--कर्मणि क्त । १ प्रकर्षेण आवृते वस्त्रे प्रकर्षेण २ आवृतमात्रे त्रि० । प्रावृति स्त्री प्र + आ + वृ--करणे क्तिन् । प्राचीरे शब्दर० । प्रावृत्तिक पु० प्रवृत्तौ तद्धरणे हितः ठक् । प्रवृत्तिवाहके दूतभेदे हरिवं० १०४ अ० । प्रावृष्(षा) स्त्री प्रवृष्यतेऽत्र प्र + वृष--आधारे क्विप् दीर्घः हलन्तत्वात् वा टाप् । वर्षाकाले स च श्रावणभाद्रात्मकः “नभश्च नभस्यश्च वार्षिकावृतू” यजु० । ऋतुशब्दे १४३३ पृ० अस्य सौरचान्द्रत्वविकल्पश्च दृश्यः ।

पृष्ठ ४५३०

प्रावृषायणी स्त्री प्रावृषा अयनं यस्स्याः गौरा० ङीष् । कपिकच्छ्वाम् (आलकुशी) अमरः । प्रावृषिक पुं स्त्री प्रावृषि कायति शब्दायते कै--क अलुक्स० । १ मयूरे धरणिः । स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । प्रावृषि भवः ठञ् । २ वर्षाकालभवे त्रि० स्त्रीयां ङीप् । प्रावृषिज पु० प्रावृषि जायते जन--ड अलुक् स० । १ झञ्झा- निले त्रिका० । २ वर्षाकालजाते त्रि० “जे विभाषा” वा अलुक् स० । तेन प्रावृडज तत्रार्थे त्रि० । प्रावृषीण त्रि० प्रावृषि भवः बा० ख । वर्षाकालभवे ऋ० ७ । १०३ । ७ भाष्य । प्रावृषेण्य त्रि० प्रावृषि भवः एन्य । १ वर्षाकालजाते २ कदम्बवृक्षे पु० मेदि० । ३ कुठजवृक्षे ४ धाराकदम्बे च पु० राजनि० । ५ कपिकच्छ्वाम् ६ रक्तपुनर्नवायां स्त्री राजनि० । प्रावृषि दीयते कार्यं वा एन्य । ७ वर्षाकाले देये करादौ ८ तत्र कार्ये च त्रि० । ९ प्राचुर्य्ये न० शब्दर० । प्रावृषेय पु० १ देशभेदे भा० भी० ९ अ० । प्रावृषार्यां भवः ढक् । २ वर्षाकालभवे त्रि० स्त्रियां ङीप् । प्रावृष्य पु० प्रावृषि मवः बा० यत् । १ धाराकदम्बे २ कुटजे ३ विकङ्कतवृक्षे च राजनि० । प्रावेशन त्रि० प्रवेशने दीयते कार्यं वा व्युष्टा० अण् । १ प्रवेशने दीयमाने २ तत्रकार्य्ये च । प्रावेशिक त्रि० प्रवेशाय साधुः ठञ् । प्रवेशसाधने स्त्रियां ङीप् । प्राशन न० प्र + अशा--भावे ल्युट् । अन्नादेः प्रकर्षेण भोजने अन्नप्राशनम् । प्राशास्त्र न० प्रशास्तर्भावः कर्म वा उद्गा० अञ् । प्रशास्तु- रृत्विजः कर्मणि १ शस्त्रशंसने २ तद्भावे च । प्राशित त्रि० प्र + अश--भोजन कर्मणि क्त । १ भक्षिते । भावे क्त । २ भक्षणे न० ३ पितृयज्ञे तर्पणे जटा० “प्राशितं पितृतर्पणम्” मनुना तत्रार्थे परिभाषितत्वात् । प्राशित्र न० यज्ञिये यवमात्रं पिप्पलमात्रं वाऽवत्ते ब्रह्मोद्दे- श्यके भागे शिश्नांशभेदे “शिश्नात् प्राशित्रावदानम्” कात्या० १११७ । “मित्रस्य त्वा चक्षुषा प्रतीक्ष इति प्राशित्रं प्रतीक्षते” ३ । २ । १५ “प्राशित्रमवदीयमानमाह्रियमाणं च प्राशित्रं ब्रह्मणो भागः यवमात्रं पिप्पलमात्रं वाऽवत्तः” कर्कः “स यत् प्राशित्रमवद्यति” इत्युपक्रमे । अथास्म महाभागं पर्य्याहरन्ति। ब्रह्मा वै यज्ञस्य दक्षिणत आ-

स्तेऽभिगोप्ता स एतं भागं प्रतिविदान आस्त यत् प्रा- शित्रं तदस्मै पर्य्याहार्षुस्तत्प्राशीदथ यमस्यै ब्रह्मभावं पर्याहरन्ति तेन भागी स यदतऊर्द्ध्वमसंस्थितं यज्ञस्य तदभिगोपायति तस्माद्वा अस्मै ब्रह्मभागं पर्याहरन्ति” शत० ब्रा० १ । ७ । ४ । १८ प्राशित्राहरण प्राशित्रं ह्रियतेऽनेन हृ--करणे ल्युट् । प्राशित्ररूपभागहरणसाधने गोकर्णाकृतिपात्रभेदे शत० ब्रा० १ । ३ । १ । ६ भाष्यम् । प्राशु पु० प्र + अश--भोजने उण् । भक्षणे प्राशवे हितः यत् । प्राशव्य प्रकृष्टभक्षणहिते ऋ० ८ । ३१ । ६ भा० । प्रा० स० । २ प्रकृष्टशीघ्रे निहण्टुः । प्राशृङ्ग त्रि० प्रकृष्टं शृङ्गमस्य वेदे दीर्घः । प्रकृष्टशृङ्गयुक्ते यजु० २४ । ३७ प्राश्निक पु० प्रश्नाय तदुत्तरदानाय साधु ठक् । १ सन्ये त्रिका० २ प्रश्नोत्तरदानाय काधौ त्रि० । प्राश्नीपुत्र पु० यजुर्वेदवंशस्थे ऋषिभेदे शत० ब्रा० १४ । ९ । ४ । ३३ प्राष्टवर्ण पु० प्रकर्षेण अष्टः प्राप्तो वर्णः । पृश्निवर्णे नानावर्णे निरु० १० । ३९ प्रास पु० प्रास्यते प्र + अस--क्षेपे कर्मणि घञ् । कुन्तास्त्रे अमरः । कुन्तशब्दे २००१८ पृ० दृश्यम् । प्रासक पु० प्रास + संज्ञायां कन् । पाशके हेमच० तस्य देवकैः क्षिप्यमाणत्वात् तथात्वम् । स्वार्थे क । २ प्रासास्त्रे पु० । प्रासङ्ग पु० प्र + सनृज--कर्मणि घञ् दीर्घः । दम्यवत्सानां स्कन्धे शिक्षार्थमासज्यमाने युगभेदेअमरः । तं वहति यत् । प्रासङ्ग्य तद्वाहके दम्यवृषे अमरः । प्रासङ्गिक त्रि० प्रसङ्गादागतः ठञ् । प्रसङ्गागते स्त्रियां ङीप् । प्रासाद पु० प्रसीदत्यस्मिन् प्र + सद--आधारे घञ् दीर्घः । देवनृपयोर्गृहे अमरः देवगृहशब्दे ३६७८ पृ० दृश्यम् प्रासादकुक्कुट पुंस्त्री० प्रासादे कुक्कुट इव । पारावते त्रिका० स्त्रियां जातित्वात् ङीष् । प्रासिक पु० प्रासः प्रहरणमस्य ठक् । कुन्तेन योद्धरि अमरः प्रास्तारिक त्रि० प्रस्तारे व्यवहरति ठक् । प्रस्तारे व्यव- हारिणि । प्रास्थानिक त्रि० प्रस्थाने साधु ठञ् । यात्रिके शङ्कदध्यादौ मङ्गलद्रव्ये स्त्रियां ङीप् । प्रास्थिक त्रि० प्रस्थस्य वापः ठञ् । १ प्रस्थमितधान्यवपनाधार क्षेत्रे २ भूमौ स्त्री ङीप् । प्रस्थं सम्भवति (स्वस्मिन् समावेशयति) अवहरति पचति वा ठञ् । प्रस्थमितधान्यादे- स्वस्मिन् ३ समावेशके ४ अवहारके ५ पाचके च त्रि० स्त्रियां ङीप् । प्रस्यः परिमाणमस्य ठञ् । ६ प्रस्थपरिमाणयुक्त

पृष्ठ ४५३१

धान्यराश्यादौ त्रि० प्रस्थेन क्रीतम् ठञ् । ७ प्रस्थेन क्रीते त्रि० स्त्रियां ङीप् । प्रस्थस्य निमित्तं संयोग उत्पातो वा ठञ् । प्रस्थस्य ८ निमित्ते ९ संयोगे १० उत्पाते वा । प्राह पु० प्रकर्षेण आहेति शब्दोऽत्र । नृत्योपदेशे शब्दमा० । प्राह्ण पु० प्रारम्भोऽह्नः प्रा० स० अच् समा० अह्नादेशः णत्वञ्च । त्रिधाविभक्तदिनस्य पूर्वभागे १ पूर्वाह्णे अमरः । प्रकृष्टम- हर्यत्र तिष्ठद्गु० अव्ययी० । २ प्रकृष्टदिनयुते अव्य० । प्राह्णेतन त्रि० प्राणे भवः ट्यु टृट् च निएदन्तत्वम् । पूर्वा- ह्णभवे स्त्रियां ङीप् । प्राह्णेतरा(मा)म् अव्य० अतिशयेन प्राह्णे तरप् तमप् वा आमु चकालेत्यादिना सप्तम्या अलुक् । अत्यन्तप्रातःकाले इत्यर्थे । प्रिथ त्रि० प्रीणाति प्री--तर्पणे क । १ भर्त्तरि पत्यौ अमरः २ भार्य्यायां स्त्री । ३ प्रियके मृगभेदे पु० स्त्री जटा० ४ ऋद्धि- नामोषधौ ५ हृद्ये त्रि० मेदि० । ६ जीवकौषधौ राजनि० । प्रियवद त्रि० प्रियं वदति वद--णच् मुम् । १ प्रियकरवादिनि मथुरबाषिणि । २ स्वेचरे ३ गन्धर्वभेदे पु० शब्दमा० वदेर- न्तःस्थवादित्वात् प्रियम्वदेति मयुक्तशब्दकल्पनं प्रामा- दिकमेव । “भुवि भवेन्नभजरैः प्रियंवदा” वृ० र० उक्ते द्वादशाक्षरपादके ४ छन्दोभेदे स्त्री । ५ शक्लन्तलासहचरी- भेदे स्त्री शकु० दृश्यम् । प्रियक पु० प्रिय + स्वार्थे क संश्नायां कन् वा । १ पीतसा- लके (पियासाल) २ नीपे ३ चित्रमृगे ४ भ्रमरे ५ प्रियङ्गौ ६ कुङ्कुमे मेदि० ७ धाराकदम्ये ८ अस्वनवृक्षे राजनि० । ९ स्कन्दाबुचरभेदे भा० श० ४६ अ० । तस्यापत्यं विदा० अञ् । प्रैयक चित्वमृगापत्वे पुंस्त्री० । प्रियकृत् त्रि० प्रियं करोति क क्विप् तृच् । १ प्रियकारिणि २ विष्णौ पु० “प्रियकृत् प्रोतिवर्द्धनः” विष्णुस० । प्रियङ्कर त्रि० प्रियं करोति कृ--राच् मुम् । १ प्रियकारिणि २ श्वेतकण्टकार्य्यां ३ वृहज्जीवन्त्याम् ४ अश्वगन्धायाञ्च रवी राजनि० गौरा० ङीष् । प्रियङ्करश त्रि० अप्रियं पियं करोत्यनेन कृ--करणे ख्युन् । ग्रप्रियस्य प्रियतासरणसाधने । प्रियङ्गु स्त्री प्रिय + गम--डु नि० मुम् च । १ स्पमामख्याते वृक्षे अमरः प्रियङ्गः शीतला तिक्ता तुवरानिलपित्तहृत् । रक्तादियोमदौर्गन्ध्यस्वेददाहज्वरापहा । गुल्मतृड्- विषमोहध्नी तद्वद्गन्धाप्रयङ्गका । तत्फलं मधुरं रूप्यं {??} संग्राहि

कफपित्तजित्” भावप्र० । “प्रियङ्गकलिकारम्” इति बुधप्रणाममन्त्रः । २ राजिकायां राजनि० ३ पिप्पल्याम् ४ कङ्गौ (काङ्गनी) धान्ये मेदि० ५ कटुक्यां धरणिः । प्रियजन पु० कर्म० । १ हृद्ये जने । २ प्रौढभावानुविज्ञे उज्ज्वलमणिः । प्रियजीव पु० प्रियो जीवो यस्मिन् । श्योनाकवृक्षे राजनि० । प्रियतम पु० अतिशयेन प्रियः तमप् । १ मयूरशिखावृक्षे २ अतिप्रिये त्रि० शब्दच० । प्रियता स्त्री प्रियस्य भावः तल् । १ स्नेहे २ प्रेमणि अमरः । त्व । प्रियत्व तत्रार्थे न० शब्दर० । प्रियतोषण त्रि० प्रियं तोषयति तुष--णिच ल्यु । १ प्रियस- न्तोषकारके “नारीपादौ स्वहस्तेन धारयेत् जघनोपरि । स्तनापीड़करः कामी कामयेत् प्रियतोषणः” रतिमञ्ज- र्य्युक्ते २ रतिबन्धभेदे । प्रियदत्ता स्त्री दीयमानपृथिव्याम् “नामास्याः प्रियदत्तेति गुह्यं देव्याः सनातनम् । दाने वाऽप्यथ वाऽऽदाने नामास्याः प्रथमं प्रियम् । य एतां विदुषे दद्यात् पृथिवीं पृथिवीपतिः । पृथिव्यामेतदिष्टं स राज्ञा राज्यमितो व्रजेत्” भा० अनु० ६२ अ० । प्रियदर्शन पु० प्रियं दर्शनमस्य । १ क्षीरिकावृक्षे २ शुकखगे च जटा० ३ सुदृश्ये त्रि० । प्रियप्रायस् न० प्रियस्य प्रायः बाहुल्यं यत्र । प्रियवाक्ये हेमच० । प्रियप्रेप्सु त्रि० ७ त० । इष्टार्थोद्युक्ते जटा० । प्रियमधु पु० प्रियं मधु मद्यं यस्य । १ बलरामे हेमच० २ मद्यप्रिये त्रि० । प्रियमाल्यानुलेपन त्रि० प्रियं माल्यमनुलेपनं च यस्य । १ माल्यानुलेपनप्रिये २ स्कन्दानुचरभेदे पु० भा० श० ४६ अ० । प्रियमेध पु० १ अजमीढस्य पुत्रभेदे “अजमीढस्य वंशाः स्युः प्रियमेधादयो द्विजाः” भाग० ९ । २१ । १७ श्लो० । २ यज्ञो- पेते ऋषिभेदे ऋ० १ । ४५ । ४ भा० । प्रियम्भविष्णु त्रि० अप्रियः प्रियो भवति भू--कर्त्तरि खिष्णुच् । अप्रिये प्रिये भवितरि । खुकञ् प्रियस्मावुक् तत्रार्थे त्रि० । प्रियरूप त्रि० प्रियं रूपमस्य । १ हृद्यरूपे । तस्यभावः मनोज्ञा० वुञ् । प्रैयरूपक तस्य भावे न० । कर्म० । २ हृद्ये रूपे न० । प्रियवचन त्रि० प्रियं वचनं वैद्यकवचनं वा यस्य । १ प्रियवा- दिनि वैद्यकोक्तवाक्ये भक्तिभति २ रोगिणि राजनि० । कर्म० । ३ हृद्ये वाक्ये न० । प्रियवर्णी स्त्री प्रियो वर्णो यस्याः गौरा० ङीष् । प्रियङ्गौ जटाधरः । प्रियवल्ली स्त्री नित्यकर्म० । १ प्रियङ्गौ राजनि० २ हृद्यायवं लतायाञ्च ।

पृष्ठ ४५३२

प्रियवादिन् त्रि० प्रियं वदति वद--णिनि । प्रियवाक्यभा- षके स्वियां ङीप् “भार्य्या चाप्रियवादिनी” चाणक्यः । प्रियव्रत त्रि० प्रियं व्रतमस्य । १ व्रतप्रिये स्वायम्भुवमनोः २ पुत्रभेदे पु० हरिवं० २ अ० । प्रियश्रवस् पु० प्रियं श्रवः श्रवणं यस्य । परमेश्वरे भाग० १ । ६ । ३३ । प्रियसख पु० कर्म० ६ त० । वा, अच्समा० । १ हृद्ये सख्यौ २ प्रियस्य सख्यौ च । स्त्रियां ङीष् । ३ खदिरे शब्दच० । प्रियसङ्गमन त्रि० प्रिययोः सङ्गमनं यत्र । १ प्रिययोर्मेलन- स्थाने २ कश्यपादित्योर्मेलनस्थाने देशभेदे पु० “यत्रादितिः कश्यपश्च महात्मानौ दृढ़व्रतौ । प्रियसङ्गमनं नाम तं देशं मुनयोऽवदन्” हरिवं० १३४ अ० । प्रियसत्य न० कर्म० । १ तथ्ये अथ च प्रिये सुनृतवाक्ये हेमच० प्रिय सत्यं यस्य । २ सत्यप्रिये त्रि० । प्रियसन्देश पु० प्रियं सन्दिशति सम् + दिश्र--अण् उप० स० । १ चम्पकवृक्षे भावे घञ् ६ त० । २ प्रियसंवादे शब्दच० । प्रियसाल(क) पु० कर्म० स्वार्थे क वा । असनवृक्षे (प्रियासाल) राजनि० । प्रियादि विशेष्यवाचिनि समानाधिकरणस्त्रीलिङ्गशब्दे परे ब० ब्री० पूर्वस्य पुंवद्भावे पर्युदस्ते शब्दगणे व च गणः या० ग० सृ० उक्तो यथा “प्रिया मनोज्ञा कल्याणी सुभगा दुर्भगत् भक्ति सचिवा स्वा स्वसा कान्ता क्षान्ता सभा चपला दुहिता वामना तनया” । सुन्दरी प्रिया यस्य । सुन्दरी प्रिय इत्यादि । प्रियाम्बु पु० प्रियं पितॄणां प्रियमम्बु मूले सिक्तं जलमस्य । १ आम्बवृक्षे राजनि० । २ जकप्रिये त्रि० । प्रियार्ह त्रि० प्रियभर्हति अर्ह--अण् उप० स० । १ प्रियवाक्यादि- योग्ये २ विष्णौ पु० “अभिप्रायः प्रियार्होऽर्हः” विष्णु स० । प्रियाल पु० प्रियाय अलति पर्य्याप्नोति अण्--अच् । प्रिय- साले (पियासाल) २ द्राक्षायां स्त्री राजनि० । भावप्र- पियाल इत्येन पाठः “प्रियालस्तु खरस्कन्धश्चारो बहुलवल्कलः । राजादनस्ताप्रसेष्टः सन्नकर्द्रूर्द्ध्वतष्पटः । चारः पित्तकफास्रघ्नस्तत् फलं सधुरं गुरु । खग्धं सरं मरुत्पित्तदाहज्वरतृषापहम् । पियालमज्जा मधुरो वृष्यः पित्तानिलापहः । हृद्योऽतिदुर्जरः स्निग्धो विष्टम्भी चामवर्द्धनः” भावप्र० । प्रियोदित न० कर्म० । चाटुवाक्ये शब्दरत्ना० । प्री तर्पणे भ्वा० उभ० सक० अनिट् । प्रयति ते अप्तैपीत् अप्रैष्ट पिप्राय पिप्रिये

प्री प्रीतौ कान्तौ (इच्छायाम्) सक० दिवा० आत्म० अनिट् । प्रीयते अपैष्ट पिप्रिये । प्री तर्पणे सक० कान्तौ तृप्तौ अक० क्र्या० उभ० अनिट् । प्री- णाति प्रीणीते अप्रैषीत् अप्रैष्ट पिप्राय पिप्रिये । प्रीतः । णिच्बुक् । प्रीणयति ते । प्री तर्पणे सक० चु० उभ० अनिट् । प्राययति ते अपिप्रयत्--ते । अबापि नुक् प्रीणयतीत्येके । प्रीण त्रि० प्री--णिच् कर्त्तरि अच् । १ प्रीणनकारके करणे अच् । २ नर्मणि मेदि० । पुरणार्थप्रशब्दात् भवार्थे ख । २ पुराणे त्रि० त्रिका० । प्रीणन न० प्री--णिच्--नुक्--ल्युट् । तर्पणे अमरः । प्रीणस पु० प्रीणि--बा० असच् । गण्डके राजनि० । प्रीत त्रि० प्री--कर्त्तरि क्त । हृष्टे अमरः । प्रीति स्त्री प्री--भावे क्तिच् । १ हर्षे २ आनोदे ३ तृप्तौ च । विष्कुम्भादियोगेषु ४ द्वितीययोगे । ५ कामस्य पत्नीभेदे रत्याः सपत्न्याञ्च “वेश्याऽभङ्गवती नाम विभूतिद्वादशी व्रतम् । समाप्य माममासस्य द्वादश्यां लवणाचलम् । निवेदयन्ती गुरुवे शय्याञ्चोपस्करान्विताम् । अलङ्कृत्य हृषीकेशं सौवर्णामरपादपम् । स चानङ्गवतो वेश्या कामदेवस्य साम्प्रतम् । पत्नी, सपत्नी संजाता रन्याः प्रीतिरिति श्रुता” मात्स्ये ८२ अ० । प्रीतिजुष त्रि० प्रीतिं जुषते जुष--क । १ प्रीतिभाजि २ अनिरुद्धपत्न्यामुषायां स्त्री शब्दरत्ना० “विश्वकेतुः प्रीतिजुषा सुतः” त्रिका० तत्पुत्रोक्तौ । प्रीतिद त्रि० प्रीतिं ददाति दा--क । प्रीतिदायके (भाँड़) प्रहासिनि पु० हेमच० । प्रीतिदत्त त्रि० ३ त० । १ प्रीत्या दत्ते २ स्त्रीधनभेदे न० यथाह मिता० कात्यायनः “प्रीत्या दत्तं तु यत्किञ्चित् श्वश्वा वा श्वशुरेण वा । पादवन्दनिकं चैव प्रीतिदत्तं तदुच्यते” । भर्तृप्रीतदत्तस्थावरे तु विशेषः दाय० उक्तो यथा “मत्त्रा प्रीतेन यदृत्तं स्त्रियै तस्मिन् मृते तत् । सा यथा काममश्रीयात् दद्याद्वा स्थावरादृते” । प्रीतिदाय पु० व्रीत्या दायते दा--कर्मणि घञ् । प्रीत्या दत्ते “श्वशुरात् प्रीतिदायं तु प्राप्य सा प्रीतमामसा” भा० आश्व० ८९ अ० । प्रीतिभोज्य पु० प्रीत्या भोग्यम् । प्रीव्यैव भोज्ये कन्नादौ “अस्रानि प्रीतिमोज्यानि श्वापद्भोज्यानि वा पुनः । न च संप्रीयसे राजन् । म चैवापद्गतावयम्” भा० उ० ९० अ० । “संप्रीतिभोज्याज्यन्नानि” इति मुद्रितपुस्तके पाठः । प्रीतिवर्द्धन त्रि० प्रीति वर्द्धयति वृध--णित्--ल्यु । १ सन्तोष- वर्द्धके २ विष्णौ पु० “प्रियकृत् प्रीतिवर्द्धनः” विष्णुस० ।

पृष्ठ ४५३३

प्रु सर्पणे म्बा० आत्म० सक० अनिट् । प्रवते अप्रोष्ट पुप्रुवे । प्रुट मर्दने भ्वा० पर० सक० सेट् । प्रोटति अप्रोटीत् पुप्रोट । अयं धातुपाठे पठितः । प्रुष भस्मीकरणे भ्वा० पर० सक० सेट् । प्रोषति अप्रोषीत् पुप्रोष । उदित् क्त्वा वेट् । प्रुषित्वा पुष्ट्वा प्रुष्टः । प्रुष सेके पूर्त्तौ च सक० स्नेहे अक० क्र्या० पर० सेट् । प्रु- ष्णाति अप्रोषीत् पुष्रोष । प्रुष्ट त्रि० प्रुष--क्त । दग्धे । प्रुष्व प्र० प्रुष--क्वन् । १ ऋतौ २ सूर्य्ये च उज्ज्वल० । ३ जलविन्दौ सि० कौ० । प्रेक्षा स्त्री प्र + ईक्ष--भावे अङ् । १ विषयशुभाशुभपर्य्यालोच- नायां २ वृद्धिपूर्वककर्मकरणे ततः प्रेक्षादि० चतुरर्थ्याम् इनि । प्रेक्षिन् आलोचनानिर्वृत्तादौ । अस्विन्शब्दे परे घोषादि० पूर्वषदमुदात्तम । प्रेक्षागार न० ६ त० । राज्ञां मन्त्रणार्थगृहे हरिवं० ८५ अ० प्रेक्षागृहादयोऽप्यत्र । प्रेक्षादि चतुरर्थ्यामिति प्रत्ययनिमित्ते शब्दगणः स च गणः पा० ग० उक्तो यथा “प्रेक्षा हलकां बन्धुका ध्रुवका क्षिपका न्यग्रोध इक्कट कङ्कट सङ्कट कटकूप धुक पुक पुट मह परिवाप यवास ध्रुवका गर्त्त कूपक हिरण्य” । प्रेक्षावत् त्रि० प्रेक्षा अस्त्यर्थे मतुप् मस्य वः । समीक्ष्यकारिणि । प्रेङ्खण न० प्र + इखि--ल्युट् णत्वम् । १ प्रकर्षेण चलने अष्टा- दशरूपकान्तर्गते २ रूपकभेदे तल्लक्षणं सा० द० उक्तं यथा “गर्भावमर्षरहितं प्रेङ्क्षणं हीननायकम् । असूत्र- धारमेकाङ्कमविष्कम्भ प्रवेशकम् । नियुद्धसम्फोटयुतं सर्व- वृत्तिसमाश्रितम् । नेपथ्ये गीयते नान्दी तथा तत्र प्ररोचना” । प्रेङ्खा स्त्री प्र + इखि बा० आधारे अङ् । १ दोलायाम् अमरः भावे अङ् । २ परिभ्रमणे ३ स्वार्थकगतौ अश्वगतौ इति पाठान्तरम् । ४ गृहभेदे मेदि० ५ नृत्ये च धरणिः । प्रेङ्खित त्रि० प्र + इखि--क्त । कम्पिते अमरः । प्रेङ्खोल दोलने अद० चुरा० उभ० सक० सेट् । प्रोङ्खोलयति ते अपिप्रेङ्खोलत् त । प्रस्योपसर्गत्वमपीच्छन्तीत्यन्ये तेन प्रा- ञ्चिखोलत् त इत्येबरूपम् । प्रेण गतिप्रेरणाश्लेषणेषु भ्वा० पर० सक० सेट् माधवः । प्रे- णति अप्रेणीत् ऋदित् अपिप्रेणत् त । प्रेणि त्रि० प्रेण--इन् । प्रेरके ऋ० १ । ११२ । १० मा० ।

प्रेत त्रि० प्र--इ--क्त । १ मृते अमरः । २ नरकस्थे जीवभेदे ३ प्रिशाक्षभेदे आतिवाहिकदेहोत्तरं ४ जायमानदेहभेद्र- युते और्द्ध्वदेहिकक्रियाऽभावे तद्रूपप्राप्तिकथा पाद्मोत्त० ख० १६ अ० यथा “ततो बहुतिथे काले स राजा पञ्चता- ङ्गतः । वैदिकेन विधानेन न लेभे चौर्द्ध्वदोहकम् । विष्णु- प्रद्वेषमात्रेण युगानां सप्तविंशतिम् । भुक्त्वा च यातनां थामीं निस्तीर्णनरको नृपः । समया गिरिराजन्तु पिशाचोऽभूत्तदा महान्” । तस्य रूपं यथा “देवद्युतिर- धीयानः शुश्राव करुणस्वनम् । सभ्रागत्य ततस्तत्र त” पिशाचं ददर्श सः । विकरालमुखं दीनं पिशङ्गनयनं भृशम् । ऊर्द्ध्वमूर्द्ध्वजकृष्णाङ्गं यमदूतमिवापरम् । चलजिह्वञ्च लम्बोष्ठं दीर्घजङ्घसिराकुलम् । दीर्घाङ्घ्रि- शुष्कतुण्डञ्च गर्त्ताक्षं शुष्कपञ्चरम्” । और्द्ध्वदेहिककरणेऽपि केषाञ्चित् कर्मविशेषेण प्रेतत्वप्रा- प्तिस्तत्रोक्ता यथा “हविर्जुह्वति नाग्नौ ये गोविन्द” वार्चयन्ति ये । लभन्ते नात्मविद्याञ्च सुतीर्थविमुखाश्च ये । सुवर्णं वस्त्रताम्बूलं रत्नमन्नं फलं जलम् । आर्स्तेभ्यो न प्रयच्छन्ति सर्वेषु कृतदारकाः । ब्रह्मस्वञ्च स्त्रीधनानि लोभादेव हरन्ति वे । बलेन छद्मना वापि धूर्त्ताश्च परवञ्चकाः । नास्तिकाः कुहका- श्चौरा ये चान्ये बकवृत्तयः । बालवृद्धातुरस्त्रीषु निर्दयाः सत्यवर्जिताः । अग्निदा गरदा ये च ये चान्ये कूटमाक्षिणः । अगम्यागामिनः सर्वे ये चान्ये ग्राम- याजिनः । व्याधाचरणसम्पन्ना वर्णादिधर्मवर्जिताः । ये चोपदेवदनुजरक्षीयक्षादिसेविनः । सर्वदा मादकद्रव्य- पानमत्ता हरिद्विषः । देवतोद्दिष्टपतितनृपश्राद्धान्नभो- जिनः । असत्कर्मरता नित्यं सर्वपातकपापिनः । पाषण्दधर्माचरणाः पुरोधोवृत्तिजीविनः । पितृमातृ- स्नषापत्यस्वदारत्यागिनश्च ये । ये कदर्य्याश्च लुब्धाश्च नास्तिका धर्मदूषकाः । त्यजन्ति स्वामिनं युद्धे त्यजन्ति शरणागतम् । गवां भूमेश्च हर्त्तारो ये चान्ये रत्न- दूषकाः । महाक्षेत्रेषु सर्वेषु प्रतिग्रहरताश्च ये । पर द्रोहरता ये च तथा ये प्राणिहिंसकाः । परापवा- दिनः पापा देवतागुरुनिन्दकाः । कुप्रतिग्राहिणः सर्वे सम्भवन्ति पुनःपुनः । प्रेतराक्षसपैशाच्यतिर्य्यग्वृक्षकुयो- निषु । न तेषां सुखलेशोऽस्ति इह लोके परत्र च” । पाद्मोत्तरखण्डे १८ अ० । पञ्चप्रेतोपख्यानं तत्रैव यथा “ब्राह्मण उवाच प्रेतानां नाम जातीनां युष्माकं सम्भवः कथम् । किं तत् कारणमुद्दिश्य यूयमीदृशनामसाः” । प्रेता उचुः “अहं स्त्राद् सदा भुक्त्वा दद्यां पर्युषितं

पृष्ठ ४५३४

सदा । एतत्कारणमुद्दिश्य नाम पर्य्युषितं १ मम । सूचिता बहवोऽनेन विप्राद्या ह्यन्नकाङ्क्षिणः । एतत्- कारणमुद्दिश्य सूचीमुख २ मिमं विदुः । शीघ्रं गच्छति विप्रेण याचितः क्षुधितेन वै । पश्चाद्भुङ्क्ते द्विजः शिष्टमेष शीघ्रक ३ उच्यते । गृहोपरि सदा भुङ्क्ते स्वाद् द्विजभयेन हि । द्विजाय कुत्सितं दत्त्वा एष रोहक ४ उच्यते । मौनेनापि स्थिरो नित्यं याचितो विलिखन्महीम् । अस्माकमपि पापिष्ठो लेखको ५ नाम एष वै । मेढ्रेण लेखको याति रोहकः पार्श्वतःशिराः । शीघ्रकः पङ्गुतां प्राप्तः सूची सूचीमुखोऽभवत्” । प्रेताः हारस्तत्रोक्तो यथा “द्विज उवाच “ये जीवा भुवि तिष्ठन्ति सर्वे आहारमूलकाः । युष्माकमपि चाहारं श्रोतु- मिच्छामि तत्त्वतः” प्रेता ऊचुः “शृणु आहारमस्माकं सर्वसत्त्वविगर्हितम् । श्लेष्ममूत्रपुरीषेण योषितान्तु मलेन च । गृहाणि त्यक्तशौचानि प्रेता भुञ्जन्ति तत्र वै । स्त्रीभिर्जग्धानि जीर्णानि संकीर्णापहतानि च । मलेनातिजुगुप्सानि प्रेता भुञ्जन्ति तत्र वै । भयलज्जा- बिहीनानि पतितैः सेवितानि च । अन्योन्यदस्यु युक्तानि प्रेता भुञ्जन्ति तत्र वै । कलहान्वितशोकानि त्यक्तशो- भानि मण्डनैः । सवर्चस्कानि भाण्डानि प्रेता भुञ्जन्ति तत्र वै । बलिमन्त्रविहीनानि द्विजादृष्टानि यानि तु । नियमव्रतहीनानि प्रेता भुञ्जन्ति तत्र वै । गुरवो नैव पूज्यन्ते स्त्रीजितानि मलानि च । सक्रोधान्यपवित्राणि प्रेता भुञ्जन्ति तत्र वै । भुञ्जन्ति भिन्नभाण्डेषु मर्य्यादा- रहितेषु च । अन्योन्योच्छिष्टयुक्तेषु तत्र प्रेतास्तु भुञ्जते । सकेशमाक्षिकोच्छिष्टं पूति पर्युषितं तथा । सक्रो- धञ्च सशोकञ्च तच्च प्रेतेषु भोजनम् । सनग्नं भोजनं यच्च नोत्तरीयं पदासनम् । सोष्णीषं सासुरीकक्षं तच्च प्रेतेषु भोजनम् । अर्द्धग्रासं महाग्रासं सोत्क्षिप्तं पतितं तथा । दुर्भुक्तं गोष्ठिकञ्चैव तच्च प्रेतेषु भोजनम् । सौतिकं गृतकञ्चैव राजसं कलुषीकृतम् । निर्दीपं कृमि- वच्चाग्रे यद्भुक्तं प्रैतिकन्तु तत् । एतत्ते कथित्त सर्वं यत् प्रेतेष्येव भोजनम् । निर्वाणाः प्रेतजात्या बै कृच्छामस्थां द्विजोत्तम” । प्रेतत्वाभावकारणं यथा न षेतो जायते येन येन चैवेह जायते । एतत्सर्वं समासेन प्रकूहि वदतां वर!” ब्राह्मण उवाच “एकरात्रं त्रिरात्रं वा कृच्छ्रं चान्द्रायणादिकम् । व्रतेष्वप्यु षितो यख क ऐतो जायते नरः । मिष्टान्नपानदाताथ सततं

श्रद्धयान्वितः । देवपूजापरो नित्यं न ष्रेतो जायते नरः । त्रिरग्निरेकपञ्चाग्निर्निरग्निर्वाप्युपासकः । सर्वभूतद- यापन्नो न प्रेतो जायते नरः । तुल्यमानापमानश्च तुल्यः काञ्चनलोष्टयोः । तुल्यः शत्रौ च मित्रे च न प्रेतो जायते नरः । देवतातिथिपूजासु गुरुजातिषु नित्यशः । वेदशास्त्ररतो नित्यं न प्रेतो जायते नरः । जितक्रोधो मदैश्वर्य्यतृष्णासङ्गविवर्जितः । क्षमाऽक्रोध सुशीलश्च न प्रेतो जायते नरः । देवतातिथिपूजास्तु पर्वतांश्च नदीस्तथा । पश्येद्देवालयांश्चैव न प्रेतो जायते नरः” । प्रेतत्वकारणं यथा “शूद्रान्नं यो द्विजो भुङ्क्ते यः क्रामति द्विजोत्तमम् । वृत्तिहा द्विजदेवेषु स प्रेतो जायते नरः । मातरं पितरं वृद्धं ज्ञातिं साधुजनं तथा । लोभात् त्यजति यः स्निग्धं स प्रेतो जायते नरः । अयाज्ययाजकश्चैव याज्यञ्च परिवर्जयेत् । शूद्रानुग्रहकर्त्ता च स प्रेतो जायते नरः । कुज्योतिषी कुविद्यस्तु कुजनेषु कुदेशकः । शूद्रसेवाकरो राज्ञां स प्रेतो जायते नरः । सेवनायापद्रुतो यः सेवकस्त्वपरिग्रहः । तावु- भावपि जायेते प्रेतौ कालान्न किंप्रदौ । द्विजानुम- न्त्रितो भुङ्क्ते शूद्रान्नं वा द्विजस्य तु । शूद्रेणैव द्विजः पेतो निरयानुपगच्छति । गीतवाद्यरतो नित्यं मद्यप- स्त्रीबिषेषणात् । द्यूतमांसप्रियो यस्तु स प्रेतो जायते नरः । वृथारेता वृथामांसो वृथावादो वृथामतिः । निन्दको द्विजदेवानां स प्रेतो जायते नरः । वृद्धं बालं गुरुं विप्रं योऽवमन्य भुनक्ति वै । कन्यां ददाति शुल्केन स प्रेतो जायते नरः । न्यासापहर्त्ता मित्रध्रुक परपाकरतस्तथा । विश्रम्भघाती कूटश्च स प्रेतो जायते नरः । निर्दोषान् सुहृदो नारीस्त्यजेत् कालान्न पाति यः । धनमीहेत यस्तेषां संप्रेतो जायते नरः । हस्त्यश्वरथयानानि मृतशय्यासनादि यः । कृष्णाजि- नञ्च गृह्णानि अनापत्सुगतो द्विजः । तथोभयमुखीं कालं सशैलां मेदिनीं द्विजः । कुरुक्षेत्रस्य यद्दानं चाण्डालात् पतितात्तथा । मासिकेऽपि नवश्राद्धे भुञ्जन् प्रेतान्नभुङ्मतः । ब्रह्महा गोबधी स्तेयी सुरापो गुरु- तल्पगः । भूमिकन्यापहर्त्ता यः स प्रेतो जायते नरः । नानासङ्करकृन्नित्यं वर्णसङ्करकृत्तथा । योनिसङ्करकृ- च्चापि स प्रेतो जायते नरः । विक्रीणाति विषं शङ्खं तिलानां लवणस्य तु । गवा कशरिणां मोहात् विक्र- यात् प्रेततां व्रजेत् । कूटमाप्येन तौल्येन क्रयं क्री-

पृष्ठ ४५३५

णाति विक्रयात् । मद्यतक्रपयोदध्नां स प्रेतो जायते नरः । स्त्रीरक्तो मद्यपाने तु मृगयामनुधावति । नित्यनैमित्तिकेऽदाता स प्रेतो जायते नरः” अग्निपु० । मनुष्याणाञ्च दाहादिक्रिययाऽतिवाहिकदेहानन्तरं प्रेत- देहो भवति यथाह विष्णुधर्मोत्तरे “तत्क्षणादेव गृह्णाति शरीरमातिवाहिकम् । षातिवाहिकसंज्ञोऽसौ देहो भवति भार्गव! । केवलं तन्मनुष्याणां नान्येषां प्राणिनां क्वचित् । प्रेतपिण्डै- स्ततो दत्तैर्देहमाप्नोति भार्गव! । भोगदेहमिति प्रोक्तं क्रमादेव न संशयः । प्रेतपिण्डा न दीयन्ते यस्य तस्य विमोक्षणम् । श्माशानिकेभ्यो देवेभ्य आकल्पं नैव विद्यते । तत्रास्य यातना घोराः शीतवातातपोद्भवाः । ततः सपिण्डीकरणे बान्धवैः स कृते नरः । पूर्णे संवत्सरे देहमतोऽन्यं प्रतिपद्यते । ततः स नरके याति स्वर्गे वा स्वेन कर्मणा” शु० त० । ५ प्राप्तपितृलोके “अत ऊर्द्ध्वं संवत्सरे संवत्सरे प्रेतायान्नं दद्यात्” गोभिलः “प्रेतलोकं परित्यज्य आगता ये महालये” ति० त० । प्रेतकर्म्मन् न० ६ त० । १ मृतोद्देशेन कर्त्तव्ये दाहादि सपिण्डनान्तकर्मणि भा० द्रो० ५२ अ० । प्रेतकार्य्यादयोऽप्यत्र । २ प्राप्तपितृलोकोद्देश्यककार्य्ये श्राद्धादौ च “अकृत्वा प्रेतकार्य्याणि प्रेतस्य धनहारकः । वर्णानां यद्बधे प्रोक्तं तद्व्रतं नियतश्चरेत्” दाय० त० वचनम् । प्रेतगृह न० प्रेतस्य मृतस्य गृहमिव । मृतस्य शरीराधारे श्मशाने हेमच० । प्रेतावासादयोऽप्यत्र । प्रेततर्पण न० ६ त० । मृगोद्देशेन् वर्षपर्य्यन्तं प्रेतशब्दोल्ले- खेन कर्त्तव्ये तर्पणविशेषे तद्विधानं शु० ति० यथा मिश्राचार्य्यपृथ्वीधरधृतविष्णुसूत्रम् “अतः सर्वे शवस्पर्शिनो गत्वा पितृपदस्थाने प्रेतपदोहेन द्वितीयान्तं तर्पयेयुः पितृशब्दोच्चारेण पितृहा भवति” । शाता- तपः “प्रेतान्तनामगोत्राभ्यामुत्सृजेदुपतिष्ठताम्” इति प्रेतान्तेति तत्पुरुषः न बहुव्रीहिः सर्वजघन्यत्वात् तेन प्रेतान्तनाम--गोत्रञ्चेति समासः एतद्वचनाच्चितापि- ण्डदाने उपतिष्ठतामिति पितृदयितायामप्युक्तम् । एतेन प्रेतकार्ये समन्धार्थकपदप्रयोगो मैथिलोक्तो हेयः । एतेनामुकगोत्रममुकदेवशर्माणं तर्पयामीति मामगानां प्रयोगः । अत्र प्रेततर्पणे सतिलांस्त्विति विशेषापादानात् सूर्य्यादिवारेऽपि तिलैरेव तर्पणं प्रतीयते । व्यक्तमाह कदमपारिजातधृता स्मृतिः “अयने विषुवे चैव संक्रान्त्यां

ग्रहणेषु च । उपाकर्मणि चोत्सर्गे युगादौ मृतवा- सरे । सूर्य्यशुक्रादिवारे च न दोषस्तिलतर्पणे” । तथा “तीर्थे तिथिविशेषे च कार्य्यं प्रेते च सर्वदा” । तिथिवि- शेषे अमावस्यादशहरादौ । अत्र दक्षिणाङ्गुष्ठसहित- मध्यमादिना वामहस्ते तिलदानं “वामहस्ते तिलान् दत्त्वा जलमध्ये तु तर्पयेत् । मुक्तहस्तन्तु कर्त्तव्यं न मुद्रां तत्र दर्शयेत्” इति विद्याकरधृतवचने वामहस्त इति सप्तम्यन्तश्रवणात् “तिलान् संमिश्रयेज्जले” इति तिलाधिकरणमुपक्रम्याभिधानाच्च । “सव्येन च तिलाः ग्राह्याः” इत्यत्रापि वामहस्ते स्थाप्या इत्यर्थः । सव्येनेति स्थाल्या पचतीतिवदधिकरणे तृतीया “विवक्षातो हि कारकाणि भवन्ती” त्युक्तेः । मुद्रा अङ्गुष्ठतर्जन्यात्मकयोग- रूपा तिलग्रहणायेति शेषः” । प्रेतधूम पु० ६ त० । चिताधूमे मनुः ४ । ६९ । प्रेतनदी स्त्री प्रेतगम्या नदी । यमद्वारस्थे वैतरणीनामके नदीभेदे शब्द च० । प्रेतनिर्हारक पु० प्रेतं निर्हरति गृहात् श्मशानभूमिं निर् + हृ--ण्वुल् । शवहारके “प्रेतनिर्हारकाश्चैव वर्जनीयाः प्रयत्नतः” तस्य अपाङ्क्तेयता मनुनोक्ता । तच्च कुल्लू धनग्रहणपूर्वकहरणपरतया व्याख्यातं यथा “प्रेतनिर्हारको धनग्रहणेन न तु धर्मार्थम् । “एतद्वै परमन्तपो यत् प्रेतमरण्यं हरन्तीति” श्रुत्या विहितत्वात्” प्रेतपक्ष पु० प्रेतानां पितॄणां प्रियः पक्षः शा० त० । गौणा- श्विनकृष्णपक्षे अत्र मृतयोः पित्रोः पार्वणविधिना त्रैपुरुषिकं श्राद्धं करणीयं यथाह श्रा० त० शङ्खः “सपिण्डीकरणादूर्द्ध्वं यत्र यत्र प्रदीयते । तत्र तत्र त्रयं कुर्य्यात् वर्जयित्वा मृताहनि । अमावस्यां क्षयो यस्य प्रेतपक्षेऽथ वा पुनः । सपिण्डीकरणादूर्द्ध्वं तस्योक्तः पार्वणो विधिः” । त्रयं सम्प्रदानानां त्रयं कुर्य्यात् त्रिभ्यो दद्यादित्यर्थः । मृताहपर्युदस्तत्रिदै- वतत्वस्य प्रतिप्रसवमाह अमावस्यामिति प्रेतपक्षोऽत्र पितृपक्षः अश्वयुक्कृष्णपक्ष इति यावत् न तु कृष्ण- पक्षमात्रं कृष्णपक्षसामान्यपरत्वेऽमावास्यापदवैयर्थापत्तेः पितृपक्षं विशेषयति हेमाद्रिमाधवाचार्य्यधृतं नागरखण्डम् “नभो वाऽथ नभस्यो वा मलमासो यदा भवेत् । सप्नमः पितृपक्षः स्यादन्यत्रैव तु पञ्चमः” । अत्र श्रावणभाद्रयोरन्यतरस्य मलमासत्वे आषाढ़ापेक्षया सप्तमपक्षस्य पितृपक्षत्वात् अत्र मृतस्यैव प्रेतपक्षमृतत्वं न तु मलमासभाद्रकृष्णबक्षे मृतस्य । ततश्च तत्र मृतस्य

पृष्ठ ४५३६

वर्षान्तरेऽश्वयुक्कृष्ण क्षेऽपि तच्छ्राद्धकरणे न पार्वणं किन्त्वेकोद्दिष्टमिति । अत्र पार्वणो विधिः पार्वणेतिकर्त- व्यताकैकोद्दिष्टविधिरिति नव्यवर्द्धमानप्रभृतयः । तन्न पूर्यवचनोक्तत्रैपुरषिकस्य मृताहे पर्युदस्तस्य पार्वणोवि- धिरित्यनेन प्रतिप्रसवात् । तस्मात् सदैकोद्दिष्टं त्रैपुरुषिकं न तु षाट्पौरुषिकं “कर्षूसमन्वितं मुक्त्वा तथाद्यं श्राद्ध- षोडशम् । प्रत्याव्दिकञ्च शेषेषु पिण्डाः स्युः षडिति स्थितिः” इति छन्दोगपरिशिष्टवचनेन प्रत्याव्दिकव्यति रेकेण षट्संख्यानियमात् एवममावस्यादिमरणनिमित्तेन प्रातुरपि प्रत्याव्दिकं पार्वणविधिनैव “अपुत्रा ये मृताः केचित् स्त्रियो वा पुरुषाश्च ये । तेषामपि च देयं स्यादेकोद्दिष्टं न पार्वणम्” इति आपस्तम्बवचने अपुत्रा इति विशेषणोपादनात् सपुत्राणां पार्वणाभ्यनु- ज्ञानात् । एतच्च मात्रादित्रितयदैवतं कार्यम् । “मात्रे पितामह्यै प्रपितामह्यै पूर्ववत् व्राह्मणान् भोजयित्वा” इत्यन्वष्टकायां तथादर्शनात् अवसानदिननिमित्तत्वेन पार्वणविधिना छन्दोगैरपि मात्रादित्रिकाणां श्राद्धं कर्त्तव्यम् “न योषिद्भ्यः पृथग् दद्यादवसानदिनादृते” । इति छन्दोगपरिशिष्टवचने विशेषतः प्रतिप्रसवात् । एवं सपिण्डीकरणेऽपि । एतच्च मृताहपार्वणं माता- पित्रोरेव । तथा च हेमाद्रिधृतकात्यायनवचनम् “सपि- ण्डीकरणादूर्द्ध्वं पित्रोरेव हि पार्वणम् । पितृव्यभा- तृमातृणामेकोद्दिष्टं सदैव तु” । मातृपदं सपत्नीमातृ- परम् । सपत्नीमात्रित्यत्र मातृपदस्य राजदन्तादि- त्वात् परनिपातः ततश्च वाक्ये मातृसपत्नीति न प्रयोज्यं किन्तु सपत्नीमातरित्यादिकम् । एवं साग्नि- कौरसक्षेत्रजाभ्यां मृताहे पार्वणं कर्त्तव्यम् “औरसक्षे- त्रजौ पुत्रौ विधिना पार्वणेन तु । प्रत्यव्दमितरे कुर्युरे- कोद्दिष्टं सुता दश” इति जावालवचनस्य “यत्र यत्र प्रदातव्यं सपिण्डीकरणात् परम् । प्रार्वणेन विधानेन देयमग्निमता सदा” इति मत्स्यपुराणवचनस्य चैकवा- क्यत्वात् । उशना च “प्रत्यव्दं दर्शवच्छ्राद्धं साग्निः कुर्वीत वै द्विजः । एकोद्दिष्टं सदा कुर्य्यान्निरग्निः श्राद्धदः सुतः” । अत्र नि० सि० विशेषमाह वृद्धपराशरः “संग्रामे संस्थितानाञ्च प्रेतपक्षे शशिक्षये । तेषां पार्वणमेवोक्तं क्षयाहेऽपि च सत्तमैः” । “चन्द्र क्षयानाशकंयुगेषु यः प्रेतपक्षे मृतवान् सपिण्डः । मपिमिद्धतानामपि चाव्दिकानि भवन्ति तेषानिह पार्ब-

णानि” । तथा “भ्रातुर्ज्येष्ठस्य कुर्वीत ज्येष्ठो भ्रातामु- जस्य च । दैवहीनं तु तत्कुर्य्यादिति धर्मविदब्रवीत्” । दैवहीनमेकोद्दिष्टम् ज्येष्ठो भ्रातानाद्यगर्भजः तथा च तत्रैवशातातपः “अनाद्यगर्भोज्येष्ठोऽपि भ्राता सद्भि- र्निगद्यते । ऋते सपिण्डनात्तस्य नैव पार्वणमाचरेत्” । आद्यगर्भे तु पार्वणमेकोद्दिष्टं वेत्यर्थः । मातुस्तु हेमाद्रौ कात्यायनः “प्रत्यव्दं यो यथा कुर्य्यात् पुत्रः पित्रे सदा द्विजः । तथैव मातुः कर्त्तव्यं पार्वणं चान्यदेव वा” । यत्तु तेनैवोक्तम् “सपिण्डीकरणादूर्ध्वं पित्रोरेव हि पार्वणम् । पितृव्यभ्रातृमातृणामेकोद्दिष्टं सदैव तु” इति तत् सापत्नमातृपरम् । यत्तु वृद्धपराशरः “अपुत्रस्य पितृव्यस्य तत्पुत्रो भ्रातृजो भवेत् । स एवास्य तु कुर्वीत पिण्डदानादिकक्रियाम् । पार्वणं तेन कार्य्यं स्यात् पुत्रवद्भ्रातृजेन तु । पितृस्थाने तु त कृत्वा शेषं पूर्ववदाचरेत्” इति तत्पितृवद्देशाचारवद्व्यवस्थितमिति पृथ्वी चन्द्रः । श्राद्धदीपकलिकायां चतुर्विंशतिंवते तु “पितृव्यभ्रातृसातृणां ज्येष्ठानां पार्वणं भवेत् । एकोद्- दिष्टं कनिष्ठानां दम्पत्योः पार्वणं मिथः । अपुत्रस्य पितृध्यस्य भ्रातुश्चैवाग्रजन्मनः । मातामहस्य तत्पत्न्याः श्राद्धं पार्वणवद्भवेत्” इत्युक्तं तत्पत्न्याः कर्तृत्वेऽपि पार्व- णमेव “सर्वाभावे स्वयं पत्न्याः स्वभ्रातॄणाममन्त्रकम् । सपिण्डीकरणं कुर्युस्ततः पार्वणमेव च” इति लौगाक्षि स्मृतेः । “ततः पत्न्यपि कुर्वीत सापिण्ड्यं पार्वणं तथेति” सुमन्तूक्तेश्चेति निर्णयामृते उक्तम् । अन्ये त्वेतत्पाक्षिक पार्वणपरमाहुः अतएव “भर्तुः श्राद्धं तु या नारी मोहात्पार्वणमाचरेत् । न तेन तृप्यते भर्त्ता कृत्वा तु नरकं व्रजेत्” इति वचनं क्षयाहे पाक्षिकैकोद्दिष्ट प्रशंसार्थं न पार्वणनिषेधार्थमित्युक्तं त्रिस्थलीसेतौ भट्टच- रणैः । स्वभर्तृप्रभृतित्रिभ्य इत्यनेन विरोधाच्च अपुत्राणामृ चाह हेमाद्रावापस्तम्वः “अपुत्रा ये मृताः केचित् स्त्रियो वा पुरुषाश्च गे । तेषामपि च देयं स्यादैकोद्- दिष्टं न पार्वणम् । मित्रबन्धुसपिण्डेभ्यः स्त्रीकुमारीभ्य एव च । दद्याद्वै मासिकं श्राद्धं सांवत्सरमतोऽन्यथा” । पारिजाते तु अन्यथा पार्वणमित्युक्त्वा सर्वत्र पार्वणमि- त्युक्तम् एकोद्दिष्टवाक्यानि तु तीर्थमहालयपराणी- त्युक्तम् । पृथ्वीचन्द्रोदये वृद्धगार्ग्यः “मातुः सहोदरा या च पितुः सहभवा च या । तयोश्च नैव कुर्वीत् पार्वणं पिण्डनादृते” प्रचेताः “सपिण्डीकरणादूर्ध्व-

पृष्ठ ४५३७

मेकोददिष्टं विधीयते । अपुत्राणां च सर्वेषामपत्नीनां तथैव च” । अपत्नीनां ब्रह्मचर्य्यादीनाम् । मार्कण्डेयपु- राणे “प्रतिसंवत्सरं कार्यमेकोद्दिष्टं नरैः स्त्रियाः । मृताहनि यथान्यायं नृणां यद्वदिहोदितम्” । नृणा- मिति दृष्टान्तात् नोविप्रहतपाषण्ड्यादीनां सपिण्ड- नाभायेऽपि सांवत्सरमेकोद्दिष्टं कार्यमेवेति शूलपाणिः । अत्रिवृद्धवसिष्ठौ “सपिण्डीकरणादूर्ध्वं यत्र यत्र प्रदी- यते । भ्रात्रे भगिन्यै पुत्राय स्वामिने मातुलाय च । पितृव्यगुरवे श्राद्धमेकोद्दिष्टं न पार्वणम्” । यत्तु जातूकर्ण्यः “पितृव्यभ्रातृमातॄणामपुत्राणां तथैव च । मातामहस्यासुतस्य श्राद्धादि पितृवद्भवेत्” इति तदाव- श्यकत्वार्थं न तु पार्वणार्थमिति हेमाद्रिः । युक्तन्त्वेवम् “मायः पितरमारभ्य त्रयो मातामहाः स्मृताः । तेषां तु पितृवच्छाद्धं कुर्युर्दुहितृसूनवः” इति पुलस्त्योक्ते- र्मातामहस्य पार्वणमेव तत्साहचर्य्यात् पितृव्यादौ तथा “पितृव्यभ्रातृमातॄणामेकोद्दिष्टं च पार्वणमिति” क्षयाहो- पक्रमे पुलस्त्योक्तेश्च विकल्पः । केचित्त्वापस्तम्बादिवा- क्यानि “व्युत्क्रमाच्च प्रमीतानां नैव कायां सपिण्डता” इत्यस्य पितृव्यादिपरत्वादकृतसपिण्ड न पितृव्यादिपराणी- त्याहुः । माता सपत्नीमाता । एकोद्दिष्टं तु कनिष्टपर- मिति पृथ्वीचन्द्रोदयेऽप्येवम् । विशेषस्मधिकारिनिर्णये पागुक्तः । केवित्पुत्राभावेऽपि पितामहवार्षिकमप्याव- श्यकम् “पुत्राभावे च तत्पुत्रः पत्नी माता तथा पिता । वित्तामानेऽपि सच्छिव्यः कुर्य्यात्तखौर्ध्वदेहिकम्” इति मार्कण्डेयपुराणादित्याहुस्तत्र “पौत्रेणैकादशाहादि कर्त्तव्यं श्राद्धषोड़शमिति” कातीये विशेषोक्तेः । प्रेतपक्षे श्राद्धकालादिनिरूपणम् श्वा० बि० यथा ब्रह्मपुराणे “अश्वयुक्कृष्णपक्षे त श्राद्धं कुर्य्याद् दिने- दिने । त्रिमागहीनं पक्षं बा त्रिभावं स्वर्द्धमेव वा । न सन्ति पितरश्चेति कृत्वा मनसि यो नरः । श्राद्धं न कुरते तत्र तस्य रक्तं पिनन्ति ते । यावच्च कन्यातुलयोः क्रमादास्ते दिवाकरः । तावत् श्रद्धस्य कालः स्या- च्छून्यं प्रेतपुरं तदा” । दिने दिने इति वीप्सा पक्ष श्राद्धार्था तेन पञ्चदश श्राद्धानि दर्शितानि । ननु तिथि- ह्रामादेकस्विन्नेव वक्षे चतुर्दशत्वादह्नां चतुर्दश श्राद्धानि प्राप्नुवन्ति । एवं तिथिवृद्याहर्वृद्धौ षोड़शस्युः । न पञ्च- दशतिथ्यात्मकत्वाच्चान्द्रपक्षस्य दिने दिने पन्नदशतिथि- ष्वित्यर्थः तथा च एकस्मिन् दिने श्रातयोग्यतिथिद्वय-

स्वाभे श्राद्धद्वयम् अहोरात्रवृद्धौ न श्राद्धवृद्धिः । तथा च विष्णुधर्मोत्तरप्रथमकाण्डम् “तिथिनैकेन दिवसश्चान्द्र- मानेन कीर्त्तितः । अहोरात्रेण चैकेन सावनो दिवसः स्मृतः” । त्रिभामहीनं पक्षं वा इति षष्ठ्यादिकल्प उक्तः त्रिभागमित्येकादश्यादिकल्प उक्तः अर्द्धमेवेति त्रयो- दश्यादिकल्पः । न तु अर्द्धमिति पक्षार्द्धमिति व्याख्यानं कल्पतरूक्तं० युक्तम् उत्तरोत्तरलघुकालोपदेशात् सन्नि- धानाच्च त्रिभागार्द्धप्रतीतेः । त्रिभागहीनत्रिभागपदयो- रपि पञ्चम्यादिविवेचनं कल्पतरोर्न युक्तमेव पक्षापेक्षया पञ्चम्यादेस्त्रिभागहीनादिपदार्थत्वानुपपत्तेरमुख्यत्वात् । गोतमोक्तपञ्चम्यादिकल्पस्य सामान्योपक्रमान्नाश्वयुक्पर- त्वम् । अतएव विष्णुधर्मोत्तरप्रथमकाण्डम् “उत्त- रादयनात् श्राद्धे श्रेष्ठं स्याद्दक्षिणायनम् । चातुर्मास्यञ्च तत्रापि प्रसुप्ते केशवे हितम् । प्रौष्ठपद्याः परः पक्ष- स्तत्रापि च विशेमतः । पञ्चम्यूर्ध्वञ्च तत्रापि दशम्यूर्ध्वमतोऽप्यति । मघायुक्ता च तत्रापि शस्ता राजं- स्त्रयोदशी” । पञ्चव्यूर्ध्वदशम्यूर्ध्वमित्यनेन षष्ठ्याद्येकादश्या- दिकल्पावुक्तौ । न सन्वीत्यनेनाकरणे प्रत्यवायदर्शनं नित्यत्वज्ञापनार्थं तत्र च पक्षश्राद्धादिकल्पानां विषम- शिष्टत्वेनेच्छाविकल्पाऽसम्भवादेकादेया तिस्रो देयाः षड्देया इतिवत् फलभूमा कल्पनीयः । एतेषामेव कल्पानां दर्शितत्वादाश्विने कृष्णपक्षे एकस्मिन्नपि दिने श्राद्धं कर्त्तव्यमिति पक्षश्चिन्तनीयः सामान्यमासविहितन्तु स्यादेव । अत्र संशयः प्रौष्ठपद्यूर्ध्वं यः कृष्णपक्षः स पौर्णमास्यन्तमासव्यवस्थयाऽश्वयुक्कृष्णपक्षो भवति स यदा कन्योपक्रमः कन्यासमाप्यश्च तदा तत्र पक्षश्राद्धमविवाद- मेय यदा सिंहोपक्रमः कन्यासमाप्यश्च समस्त एव वा सिंहसमाप्यः तदा कीदृशः शास्त्रार्थः । अत्र स्विकन- प्रभृतयः ब्रह्मपुराणादिवचनैरेवात्र व्यवस्यां द्रष्टव्या- माहुः । यथा ब्रह्मपुराणम् “यावच्च कन्यातुलयोः क्रसादास्ते दिवाकरः । तावत् श्राद्धस्य कालः स्यात् शून्यं प्रेतपुरं तदा” । तथा भविष्यपुराणे “कन्यां गते सवितरि पितृराजानुशासनात् । तावत् प्रेतपुरी शून्या यावद्वृश्चिकदर्शनम् । ततो वृश्चिक आधाते निराशाः पितरो नृप! । पुनः स्वभवनं यान्ति शापं दत्त्वा सुदा- रुणम् । हंसे वर्षासु कन्यास्थे शाकेनापि मृहे वसन् । पञ्चम्या उत्तरे दद्यादुभयोर्वंशयोरृणम् । सूर्ये कन्या- स्थिते श्राद्धं यो न कुर्य्याद्गृहाश्रमी । कुतस्तस्म धनं

पृष्ठ ४५३८

पुत्राः पितृनिःश्वासपीड़नात्” । हंसे सूर्य्ये इति । ऋणमिव ऋणं पितृमातृकुलस्येदमवश्यं परिशोध्यम् इत्यर्थः एवमादिवचनैः कन्यासम्बन्धेनैव श्राद्धप्रतिपादनात् एतस्यापि वचनस्य तदेकवाक्यतया सौराश्विनपरत्वम् । सौरपरत्वे लक्षणा स्यादिति चेन्न पौर्णमास्यन्तेऽपि तथात्वात् । अतः सिंहोपक्रमे कृष्णपक्षे कन्यासम्बन्धिन्येव भागे श्राद्धं स्यात् न सिंहसम्बन्धिनि अत पक्षश्राद्धं तत्र निवर्त्तत एव त्रिभागहीनमित्यादयः पक्षास्तत्र यथासम्भवं योजनीयाः । कन्यासम्बन्धिन्यपरपक्षे श्राद्ध- विधानात् उपक्रमे सिंहसम्बन्धेऽपि पक्षस्य कन्यासम्ब- न्धोऽस्त्येवेति चेन्न एकस्य पक्षावयविनः पञ्चदशतिथ्या- त्मकस्याभावात् अत एव पञ्चदशब्राह्मणसमुदायमध्ये एकस्य पुरुषोत्तमस्पर्शे न सर्वेषां पुण्यभागिता एतन्मूलमे वेदं वचनं “कृत्तिकादिभरण्यन्तं वारा वा रविसप्तकाः । नैते संयोगमात्रेण पुनन्ति सकलां तिथिम्” । एकस्य तिथ्यवयविनोऽभावादित्यर्थः इतरथा तु पूर्वदिने रात्रौ चतुर्थीमौमवारयोगे बुधवारेऽपि भौमयुक्तचतुर्थी विहितस्नानदानाद्यापत्तेः । यदा समस्त एवापरपक्षः सिंहार्के निपतेत् तदा तं पक्षं विहाय कन्यागतापर- पक्ष एव श्राद्धम् । नन्वेवं पञ्चमपक्षविरोधः । तथा कार्ष्णाजिनिः “शक्रध्वजनिपाताङ्को यः स्यात् पक्षस्तु पञ्चमः । स विज्ञेयोऽपरः पक्षः श्राद्धं तत्र विधीयते । पुत्रमायुर्धनं धान्यं भूतिमारोग्यमेव च । प्राप्नोति पञ्चमे दत्त्वा श्राद्धं कामांस्तथा परान् । एतानेव हि हिंसन्ति पञ्चमं यो व्यतिक्रमेत् । तस्मान्नातिक्रमेद् विद्वान् पञ्चमे पैवृकं विधिम्” । तथा जातूकर्ण्यः “आषाढीमवधिं कृत्वा यः स्यात् पक्षस्तु पञ्चमः । तत्र श्राद्धं प्रकुर्वीत कन्यां गच्छतु वा न वा” । जावालः “अगतेऽपि रवौ कन्यां श्राद्धं कुर्वीत यत्नतः । आषाद्याः पञ्चमः पक्षः प्रशस्तः पिवृकर्मणि” । उच्यते एतेषां वचनानां भोजदेवप्रभृतिभि- रलिस्यितत्वेन प्रामाण्याभावात् प्रत्युत पुत्रादिफलसम्ब- न्धावगमात् काम्यं तद्भविष्यति । कन्यागतस्य च निन्यत्वं प्रागेव दर्शितम् । न च काम्याधिकारनित्याधिकारयो- रेकशास्त्रार्थत्वं यावज्जीवाधिकरणविरोधात् । तद्यदि फलार्थितथा कन्यासम्बन्धरहित एव श्राद्धं कृतं तथापि कन्यायामवश्यं कर्त्तव्यम् । वस्तुतस्तु श्राद्धभेदे विधिगौरवापत्तेः कन्यागतश्राय एव फलार्थितया पञ्चम- पक्षाख्यगुणफनविधिः तदा केवलं भ्रमपक्षे श्राद्ध-

मसङ्गतमेव “कन्यां गच्छतु वा नवेति” पञ्चमपक्षस्तुत्यर्थं न तु कन्यासम्बन्धाभावेऽपि श्राद्धविधानपरं प्राप्ते कन्या- गतश्राद्धे गुणफलविधित्वात् तदसङ्गतं ब्रह्मपुराणे “पौर्णमास्यन्तमासेनैव समस्ततिथिकृत्याभिधानात् अश्वयुक् शब्दस्यापि पौर्णमास्यान्तपरत्वात् न सौराश्विनपरत्वम् “आश्वयुज्यां तु कृष्णायां त्रयोदश्यां मघासु च” इति ब्रह्मपुराण एव अश्वयुक्शब्दस्यापि पौर्णमास्यन्तपरत्वावधा- रणाच्च पौर्णमास्यन्ताश्विन एव मघा त्रयोदशी भवति न दर्शान्ते, लक्षणा च सौरेऽप्यविशिष्टा । अतएव न मुख्य- त्वाय दर्शान्तपरतापि क्लप्ततात्पर्य्यानुपपत्त्या लक्षणायां धान्यमस्यधिकरणे दर्शितत्वात् । इदन्तु उच्यते उक्तयुक्तेः पौर्णमास्यान्ताश्विनपरत्वे कन्यानिरपेक्षपञ्चमपक्षे पक्षश्रा- द्धादिकल्पा नित्यतयाऽवगम्यन्ते न कन्याविशिष्टा निरपेक्ष- श्रुतेः अत एव न गुणफलविधिः । अत एव कन्यासम्बन्धा- नुद्भेदेनैव प्रौष्ठपद्यूर्ध्वं पञ्चमपक्षे कृष्णपक्षश्राद्धादिकं दर्श- यति विष्णुधर्मोत्तरप्रथमकाण्डम् “उत्तरादयनात् श्राद्धे श्रेष्ठं स्यात् दक्षिणायनम् । चातुर्मास्यञ्च तत्रापि प्रसुप्ते केशवे हितम् । प्रौष्ठपद्याः परः पक्षस्तत्रापि च विशेषतः । पञ्चम्यूर्द्धञ्च तत्रापि दशम्यूर्ध्वमतोऽप्यति । मघा युक्ता च तत्रापि शस्ता राजंस्त्रयोदशी । तत्राक्षयं भवेत् श्राद्धं मधुना पायसेन तु । सर्वस्वेनावि कर्त्तव्यं श्राद्धमत्र नराधिप! । परान्नभोजी त्वपचः श्राद्धमत्र तु कारयेत्” । यानि च कन्याविषयाणि वचनानि तानि पञ्चमपक्षानपेक्षश्राद्धान्तरविधायकान्येव । कन्या प्रौष्ठपद्यूर्द्ध्वपञ्चमपक्षसमुच्चयेऽपि कन्थागतस्यापि श्राद्धस्य नित्यत्वेनावगम्यमानस्य तन्त्रादेव सिद्धेर्न पृथक्करणम् । यदा न कन्यासमुच्चयस्तदा कन्यायामपि नित्यत्वात् कर्त्त व्यमेव परन्तु पक्षश्राद्धादिकल्पेषु प्राभाणाभावात् सकृत्- कृते कृतः शास्त्रार्थ इति न्यायात् सकृदेव श्राद्धं कर्त्त- व्यम् न अधिमासपाते तत्र श्राद्धं न कर्त्तव्य यथा लघुहारीतः “सपिण्डीकरणादूर्द्ध्वं यत्किञ्चित् श्राद्धिकं भवेत् । इष्टं वाप्यथ वा पूर्त्तं तन्न कुर्य्यान्मलिम्लुचे” । एवमधिमासदोषेणापाटवादिना च तत्र श्राद्धाकरणे तुलायां कर्त्तव्यतामाहं ब्रह्मपुराणे “यावच्च कन्यातुलयोः कमादास्ते दिवाकरः । तावत् श्राद्धस्य कालः स्यात् शून्यं प्रेतपुरं तदा” । अत्र कन्यातुलयोर्दिवाकरावस्थितेः क्रमादेव प्राप्तत्वात् क्रमात् श्राद्धस्य कालः स्वादित्यम्बयः मुख्यकल्पामुकल्पभावेनेत्यर्थः ।

पृष्ठ ४५३९

यस्य या मृततिथिस्तस्य प्रेतपक्षे तत्सजातीयतिथिः पौर्णमासीमृतस्य तु प्रौष्ठपद्येव पार्वणश्राद्धकालः इति हेमाद्रिप्रभृतिव्यवस्थेति पाश्चात्त्यदक्षिणात्यानां तथाचारः । प्रा० वि० तन्मूलव बनानाममूलकत्वमुक्तमतोवङ्गानां न तथाचार इति बोध्यम् । अधिकमपरपक्षशब्दे २३१ पृ० दृश्यम् । प्रेतपटह प्रेतस्य प्रेतत्वसूचकः पटहः । मरणकालवादनीये वाद्यभेदे त्रिका० । प्रेतपति पु० ६ त० । यमराजे प्रेतपर्वत पु० प्रेतोद्धारणार्थः पर्वतः । गयातीर्थस्थे स्वना- मख्याते पर्वते वायुपु० गयाप्र० । प्रेतपिण्ड पु० प्रेताय देयः पिण्डः । पूरकपिण्डे तस्य प्रेतस्य पिण्डरूपदेहविशेषपूरकत्वात् पूरकसंज्ञा यथोक्तं ब्रह्मपु० “शिरस्त्वाद्येन पिण्डेन प्रेतस्य क्रियते सदा । द्वितीयेन तु कर्णाक्षिनासिकास्तु समासतः । गलांसभुजवक्षांसि तृतीयेन तथा क्रमात् । चतुर्थेन तु पिण्डेन नाभि- लिङ्गगुदानि च । जानुजङ्घे तथा पादौ प्रञ्चमेन तु सर्वदा । सर्वमर्माणि षष्ठेन सप्तमेन तु नाड़यः । दन्त- लोमाद्यष्टमेन वीर्य्यं च नवमेन तु । दशमेन तु पूर्णत्वं तृप्तता क्षुद्विपर्य्ययः” । प्रेतपुर पु० ६ त० । यमालये “शून्यं प्रेतपुरं भवेत्” ब्रह्मपु० प्रेतमेध पु० ६ त० । पित्र्युदेश्यके श्राद्धरूपे यज्ञे । प्रेतराक्षसी स्त्री प्रेतस्य भूतभेदस्य राक्षसीव दूरतोऽप- सर्पणकारित्वात् । तुलस्यां रत्नमाला । प्रेतराज पु० ६ त० टच्समा० । यमे तस्य मृतस्य शुभाशुभफ- लविभजनेन शासनात् तथात्वम् । प्रेतलोक पु० ६ त० । यमलोके “प्रेतलोकं परित्यज्य आगता ये महालये” उल्कादानमन्त्रः । प्रेतवन न० प्रेतानां मृतानां वनमिवाधारत्वात् । श्मशाने हेमच० । प्रेतकाननादयोऽप्यत्र । प्रेतवाहित त्रि० ३ त० । भूताविष्टे त्रिका० । प्रेतशिला स्त्री गयातीर्थस्थे प्रेतोद्धारणार्थे गुञ्जपृष्ठपर्वतादिस्थे शिलाभेदेवायुपु० गयाप्र० । गरुडपु० ८५ अ० तन्माहात्म्यादि यथा “येयं प्रेतशिला ख्याता गयायां सा त्रिधा स्थिता । प्रभासे प्रेतकुण्डे च गयासुरशिरस्यपि । धर्मेण धारिता भूत्यै सर्वदेवमयी शिला । प्रेतत्वं ये गता नृणां पित्राद्या बान्धवादयः । तेषामुद्धरणार्थाय यतः प्रेतः शिला ततः । अतोऽत्र मुन्यो भूपा राजपात्रादयः सदा । तन्यां शिकायां श्राद्धादिकर्त्तारो ब्रह्मलोकगाः ।

गयासुरस्य यन्मुण्डं तस्य वृष्ठे शिला यतः । मुण्डपृष्ठो गिरिस्तस्मात् सर्वदेवमयो ह्ययम् । मुण्डपृष्ठस्य पादेषु यतो ब्रह्मसरोमुखाः । अरविन्दवनन्तेषु तेन चैवो- पलक्षितः । अरविन्दगिरिर्नाम क्रौञ्चपादाङ्कितो यतः । तस्माद्गिरिः क्रौञ्चपादः पितॄणां ब्रह्मलोकदः । गदाधरादयो देवा आद्या आदौ व्यवस्थिताः । शिला- रूपेण च व्यक्तास्तस्माद्देवमयी शिला । गयाशिरश्छा- दयित्वा गुरुत्वादास्थिता शिला । स्नात्वा प्रेतशिलादौ तु चरणाम्बुसृतेन च । पिण्डं दद्यादिमैर्मन्त्रैरा- वाह्य च पितॄन् परान्” । प्रेतशुद्धि स्त्री प्रेते सति कालविशेषे शुद्धिः । विप्रादीनां भृतानां मरणनिमित्तकाशौचापगमे शुद्धौ “प्रेतशुद्धिं प्रवक्ष्यामि” मनुनोपक्रम्याशौधरूपतद्विरोधिनो दर्शनेन तदपगमे शुद्धिः प्रतिपादिता । प्रेतशौच न० प्रेते सति शौचम् ६ त० । प्रेते सति तन्निमि- त्ताशौचापगमे १ शौचे २ प्रेतसंस्कारभेदे च तत्प्रकारः गरुड़पु० १०६ अ० उक्तो यथा “प्रेतशौचं प्रवक्ष्यामि तच्छृणुध्वं यतव्रताः! । ऊनद्विवर्षं निखनेन्न कुर्य्यादुदकन्ततः । आश्मशानादनुव्रज्य इतरो ज्ञातिभिर्मृतः । यमसूक्तं तथा जप्यं जपद्भि- र्लौकिकाग्निना । स दग्धव्य उपेतश्चेदाहिताग्न्यावृ- तार्थवत् । सप्तमाद्दशमाद्वापि ज्ञातयो ह्युपयन्त्यपः । अप नः शोशुचदवमनेन पितृदिङ्मुखाः । एवं माता- महाचार्य्यप्रेतानाञ्चोदकक्रियाः । कामोदकाः सखिपुत्रस्वस्रीयश्वशुरर्त्विजः । नामगोत्रेण ह्युदकं सकृत् सिञ्चन्ति वाग्यताः । पाषण्डपतितस्तेभा न कुर्युरुदक- क्रियाम् । न ब्रह्मचारिणो व्रात्या योषितः कामगा- स्तथा । सुरापास्त्वात्मघातिनो नाशौचोदकभाजनाः । अतो न रोदितव्यं हि त्वनित्या जीवसंसृतिः । क्रिया कार्य्या यथाशक्ति ततो गच्छेद् गृहान् प्रति । विदश्य निम्बपत्राणि नियता द्वारि वेश्मनः । आचम्याथाग्निमुदकं गोमयं गौरसर्षपान् । प्रविशेयुः समालभ्य कृत्वाश्मनि पदं शनैः । प्रवेशनादिकं कर्म प्रेतसंस्पर्शिनांमपि । ईक्षतां तत्क्षणाच्छुद्धिः परेषां स्नानसंयमात् । क्रीतलब्धाशना भूमौ स्वपेयुस्ते पृथक् पृथक् । पिण्डयज्ञावृता देयं प्रेतायान्नं दिनत्रयम् । जलमेकाहमाकाशे स्थाप्यं क्षीरञ्च मृण्मये । वैतानोपासनाः कार्य्याः क्रियाश्च श्रुतिषोदिताः” ।

पृष्ठ ४५४०

प्रेतश्राद्ध न० प्रेतोद्देश्यकं श्राद्धम् । प्रेतोद्देश्यके आद्यश्रा- द्धादिसपिण्डीकरणान्तश्राद्धे तस्य गौणकालादि ति० त० उक्तम् यथा “मासेऽन्यस्मिन् तिथौ तस्मिन् तदा दद्या- द्विचक्षणः” । तथा श्रा० त० दर्शितं यथा “षोडशश्राद्धानां यत्पतितं कृष्णैकादश्यां तत्कर्त्तव्यम् । तथा च लघुहारीतः “श्राद्धविघ्ने समुत्पन्ने मृताहा- ऽविदिते तथा । एकादश्यां प्रकुर्वीत कृष्णपक्षे विशेषतः” । विशेषत इत्यमावस्यापेक्षया तस्यामपि विघ्नादौ विधानात् । यथा हेमाद्रिधृतं षट्त्रिंशन्मतम् “मासिके चाव्दिके त्वह्नि संप्राप्ते मृतसूतके । वदन्ति शुद्धौ तत्कार्यं दर्शे चापि विचक्षणैः” । राजमार्त्तण्डे “श्राद्धविघ्ने समुत्पन्ने अन्तरा मृतसूतके । एकादश्यां प्रकुर्वीत कृष्णपक्षे विशे षतः । श्राद्धविघ्ने समुत्पन्ने मृतस्याबिदिते तथा । अमावस्यां प्रकुर्वीत वदन्त्येके मनीषिणः” । अत्र मृतसू- तकोपदानात् ऋष्यशृङ्गवचनेऽशौचपदमेतत्परम् । यत्त्व- न्तरा मृतसूतकेऽप्येकादश्यां श्राद्धविधानं तत् “देये पितृणां श्राद्धे तु अशौचं जायते यदि । तदशौचे व्यतीते तु तेषां श्राद्धं विधीयते । शुचीभूतेन दातव्यं या तिथिः प्रतिपद्यते । सा तिथिस्तस्य कर्त्तव्या नत्वन्या वै कदाचन” इति ऋस्यशृङ्गवचन विरोधात् अशौचान्तदिने मलमासादिरूपविघ्नान्तरेण तदकरणे । अतएव श्राद्धवि- वेके अपाटवाद्यशौचाभ्यामपि पतितमेकोद्दिष्टमेकादश्या- मशौचान्ते च मलमासे न कर्त्तव्यं किन्तु मलमासाव्या- प्रकृष्णैकादश्यामेवेत्युक्तम्” । प्रेति पु० प्रकर्षेण इतिर्गमनं देहेऽस्य । १ अन्ने यजु० १५ । ६ वेददी० । प्र + इ--भावे क्तिन् । २ मरणे स्त्री ऋ० १ । ३३ । ४ भा प्रेतीषणि त्रि० प्राप्तगमने ऋ० ६ । १ । ८ प्रेत्य अव्य० प्र + इ--ल्यप् । १ लोकान्तरे अमरः “प्रेत्य संज्ञा नास्ति” श्रुतिः । २ मृत्वेत्यर्थे प्रकर्षेण देहत्यागेन अन्यदेहं गत्वेन्यर्थे च । प्रेत्यजातिः प्रेत्यभावः । प्रेत्यजाति स्त्री प्रेत्य मृत्वा जातिर्जन्म । मृत्वा जन्मनि । प्रेत्यभाव पु० प्रेत्य मृत्वा भावः । मरणोत्तरं पुनर्जन्मनि । “पुनरुत्पत्तिः प्रेत्यभावः” गौ० सू० १ । १ । १९ “उत्पन्नस्य क्वचित् सत्त्वनिकाये मृत्वा या पुनरुत्पत्तिः स प्रेत्य- भावः । उत्पन्नस्य सम्बद्धस्य सम्बन्धस्तु देहेन्द्रियमनो- बुद्धिवेदनाभिः पुनरुत्पत्तिः पुनर्देहादिभिः सम्बन्धः पुनरित्यभावाभिधानम् यत्र क्वचित् प्राणभृन्निकाये वर्त्तमानः पूर्वोपात्तान् देहादीन् जहाति तत् प्रैति

यत् ततोऽन्यत्र देहादीनन्यानुपादत्ते तद्भवति प्रेत्य- भावो मृत्वा पुनर्जन्म सोऽयं जन्ममरणप्रबन्धाभ्यासोऽ- नादिरपवर्गान्तः प्रेव्यभावो वेदितव्य इति” वात्स्या० । प्रवाहरूपेणानादिसम्बन्धः संसारः प्रेत्यभावः यथोक्तं कणा० सू० उप० वृ० “इच्छाद्वेषपूर्विका धर्माधर्मप्रवृत्तिः” “तत्संयोगो विभागः” सू० “इदानीं धर्माधर्मयोः प्रयोजनं प्रेत्यभावमाह । ताभ्यां धर्माधर्माभ्यां संयोगोजन्म अपूर्वाभिः शरीरेन्द्रियवेदनाभिः सम्बन्धः संयोग इहोच्यते विभागस्तु शरीरमनोविभागो मरणम् तथा चायं जन्ममरणप्रबन्धः संसारः प्रेत्यभावापरनामा धर्माधर्मा- भ्यामित्यर्थः अस्यैव च प्रेत्यभावस्याजरञ्जरीभाव इति वैदिकी संज्ञा” । “जातस्य च ध्रुवोमृत्युध्रुवं जन्म मृतस च” गीतायां च जन्ममरणप्रवाहस्य ध्रुवत्वमुक्तम् । प्रेत्वन् पु० प्र + इ--क्वनिप् । १ इन्द्रे २ वाते मेदि० । प्रेमन् पु० न० प्रियस्य भाव इमनिच् प्रादेशः एकाच्कत्वात् न टिलोपः । १ सौहार्दे २ स्नेहे ३ हर्षे मेदि० (वायौ इन्द्रे) शब्दस्तोमोक्तिः प्रामादिकी । “यद्भावबन्धनं यूनोः स प्रेमा परिकीर्त्तिता” उज्ज्वलमण्युक्ते ४ भावबन्धभेदे पु० प्रेमपातन न० प्रेम्णा स्नेहेन पातनं यस्य । १ नेत्रलने २ तदुपलक्षिते लोचने शब्दच० । प्रेमबन्ध पु० ६ त० । गाढानुरागे । प्रेमभक्ति स्त्री प्रेम्णा भक्तिः । श्रीकृष्णे प्रेम्णा स्नेहेन भक्तौ तल्लक्षणं नारदपञ्चरात्रे उक्तं यथा “अनन्य- ममता बिष्णौ ममता प्रेमसप्लुता । भक्तिरित्युच्यते मीष्मप्रह्लादोद्धवनारदैरिति” । प्रेमभक्तेश्च माहात्म्यं भक्तेर्माहात्म्यतः परम् । सिद्धमेव यतो भक्तेः फलं प्रेमैव निश्चितम्” । तच्चिह्नानि भाग० ७ स्क० उक्तानि यथा “निशम्य कर्माणि गुणानतुल्यान् वीर्य्याणि लीलातनुभिः कृतानि । यदाऽतिहर्षोत्पुलकाश्रुगद्गदं प्रोत्- कण्ठ उद्गायति नृत्यते च । यदा ग्रहग्रस्त इव क्वचिच्च हसति क्रन्दते ध्यायति वन्दते जनः । मुहुः श्वसन् वक्ति हरे! जगत्पते! नारायणेत्यात्ममतिर्गतत्रपः । तदा पुमान् मुक्तसमस्तबन्धनस्तद्भावभावानुशयाकृताकृतिः । निर्द- ग्धवीजानुशयो महीयसा भक्तिप्रयोगेण समेत्यधोक्षजम्” । प्रेमिन् त्रि० प्रेमास्त्यस्य ब्रीह्या० इनि टिलोपः । प्रेमयुते प्रेयस् त्रि० अतिशयेन प्रियः प्रिय + ईयसुन् प्रादेशः एका च्कत्वात् न टिलोपः। प्रियतमे स्त्रियां ङीप् “प्रेयस्यपि प्रोक्तिता” प्रबोधण० । १ पत्यौ पु० २ भार्य्यायां स्त्री हेम० ।

पृष्ठ ४५४१

प्रेरक त्रि० प्र + ईर--ण्वुल् । प्रयोजके प्रवृत्त्यनुकूलव्यापारसाधके । प्रेरण न० प्र + ईर--णिच्--ल्युट् । प्रेषणे निकृष्टस्य भृत्यादेः कार्य्यादौ नियोगे । णिच्--युच् । प्रेरणाप्यत्र स्त्री । प्रेर्त्वन् पु० प्र + ईर--बनिप् तुट् च । १ सागरे २ नद्यां स्त्री ङीप् वनोर च । प्रेर्तृरी उज्ज्वलद० । प्रेष गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् । प्रेषति अप्रेषीत् । ऋदित् चङि न ह्रस्वः । अपिप्रेषत् त । प्रे(प्रै)ष पु० प्र + इष--घञ् वृद्धिः ईष--वा घञ् गुणः । १ प्रेषणे २ पीडने च लटा० । प्रेषण न० प्र + इष--ल्युट् । प्रेरणे नियोगे । णिच्--युच् । प्रेषणाऽप्यत्र स्त्री । प्रेषणेन जीवति वेतना० ठक् । प्रैषणिक तदुपजीविनि त्रि० । प्रेषणं नित्यमर्हति छेदा० ठक् । प्रैषणिक नित्यप्रेषणार्हे त्रि० । प्रेष्ठ त्रि० अतिशयेन प्रियः प्रिय + इष्टन् प्रादेशः एकाच्कत्वात् न टिलोपः । १ प्रियतमे अमरः । स्त्रियां टाप् । सा च २ प्रियतमायां ३ जङ्घायाञ्च शब्दच० । प्रे(प्रै)ष्य त्रि० प्र + इष--कर्मणि ण्यत् वृद्धिः ईष--वा ण्यत् गुणः । १ प्रेरणीये नियोज्ये २ दामे अमरः । भावे यत् । ३ प्रे- रणे न० तत्करोति कृ--ट । प्रेष्यकर नियोगकारके “यन्तुः षुएष्यकराहयः” भा० द्रो० २३ अ० । प्रेहिकटा स्त्री प्रेहि कट इत्युच्यते यस्यां क्रियायाम् मयू० स० । कटसम्बाधनक प्रगमनार्थक्रियानियोगे । प्रेहिकर्दमा स्त्री प्रेहिकर्दम इत्युच्यते यस्यां क्रियायाम् मयु० स० । कर्दमसम्बोधनकप्रगमननियोगे । एवं प्रेहि- द्वितीया प्रेहिबाणिजा एतावपि शब्दौ मयू० समा० । द्वितयवाणिजसम्बोधनकप्रगमननियोगक्रिययोः । प्रैय न० प्रियस्य भावः पृथ्वा० इमनिचोऽभावे अण् । प्रियत्वे स्नेहे प्रैयव्रत त्रि० प्रियव्रतस्येदम् अण् । प्रियव्रतसम्बन्धिनि वैवस्वतमनोः पुत्रभेदे अपत्ये तु इञ् प्रैयव्रति तत्रार्थे पु० प्रैष पु० प्र + इष घञ् वा पररूपाभावः । १ क्लेशे २ मर्दने ३ उन्मादे ४ प्रेरणे च मेदि० । प्रोक्त न० प्र + वच--गौणे कर्मण, तस्याविवक्षायां मुख्ये वा कर्मणि क्त । १ कथिते यं प्रति किञ्चित् वस्तु कथ्यते तस्मिन् २ वचेर्न्मुह्यकर्मणि पदार्थे च । प्रोक्षण्ण न० प्र + उक्ष--भावे ल्युट् । १ यज्ञार्थे पशुहनने अमरः । २ बधे ३ सेचने च मेदि० । ४ उत्तानहस्तेन जलादेः सेचने अभ्युक्षणशब्दे ३१३ पृ० दृश्यम् । प्रो-

क्ष्यतेऽनया करणे ल्युट् ङीप् । ५ प्रोक्षणसाधनेषु अप्सु । स्त्री “असञ्चरे प्रोक्षणीर्निधाय” कात्या० श्रौ० २ । ३४० “याभिरद्भिर्हविषः पुरोडासानाञ्च प्रोक्षणं कृतं ताः प्रोक्षण्यः” कर्कः । उपचारात् ७ तदारपात्र्याञ्च स्त्री । प्रोक्षित त्रि० प्र + उक्ष--कर्मणि क्त । १ सिक्ते २ निहते मेदि० यज्ञार्थं संस्कृते ३ पश्वादौ च “भक्षयेत् प्रोक्षितं मांसम्” इति स्मृतिः “आरण्याः सर्वदैवत्याः प्रोक्षितः सर्वशो मृगाः । अगस्त्येन पुरा राजन्! मृगया येन पूज्यते” ति० त० । प्रोज्जासन न० प्र + उद् + जस--णिच्--ल्युट् । मारणे हेमच० प्रोञ्छन न० प्र + उञ्छ--ल्युट् । मार्जने (ष्ॐछा) । प्रोज्झित त्रि० प्र + उज्झ--कर्मणिक्त । प्रकर्षेण त्यक्ते “धर्मः प्रोज्झितकैतवोऽत्र” भाग० १ । १ । ३ श्लो० “तत्र प्रशब्देन मोक्षाभिसन्धिरपि निरासितः” श्रीधरः । प्रो(प्रौ)ढ त्रि० प्र + वह--क्त वा वृद्धिः । १ वृद्धे अमरः २ प्रग- ल्भे हेमच० ३ निपुणे राजनि० । ४ प्रकर्षेण ऊढे च । स्त्रियां टाप् । सा च ५ नायिकाभेदे नायिकाशब्दे ४०४२ पृ० दृश्यम् । “त्रिंशद्वर्षादूर्ध्वं पञ्च पञ्चाशद्वर्षप- र्यन्तं प्रौढ़ावस्था यथा “आ षोढशात् भवेद्वाला तरुणी त्रिंशता मता । पञ्चपञ्चाशता प्रौढ़ा भवेद्वृद्धा ततःप- रम्” । अस्या वश्यत्वकारणं यथा “अलङ्कारादिभिर्बाला तरुणी रतियोगतः । प्रेमदानादिभिः प्रौढ़ा वृद्धा च दृदताड़नात्” । तस्या रमणे दोषो यथा “बाला तु प्राणदा प्रोक्ता तरुणी प्राणहारिणी । प्रौढ़ा करोति वृद्धत्वं वृद्धा मरणदा भवेद्” रतिम० । चत्वारिंशद्वर्णयुक्ते ६ मन्त्रे “षोडशार्णो युवा प्रौढ़श्चत्वारिंशल्लिपिर्मनुः” तन्त्रसा० । “अर्थवद् ग्रहणेनार्थकस्येति” परिभाषया ऊढेः पृथग्ग्रहणाद्वा क्त वति न वृद्धिः किन्तु यथाह तत्र प्रोढवान् इत्येव । प्रो(प्रौ)ढपाद त्रि० प्रौढ़ः पादो यस्य । आसनारोपितपादा- दिके “आसनारूढ़पादस्तु जानुनीर्जङ्घयोस्तथा । कृताव सक्थिको यस्तु प्रौढ़पादः स उच्यते । स्नानमाचमनं होमं भोजनं देवतर्चनम् । प्रौढ़पादो न कुर्वीत स्वा- ध्यायं पितृतर्पणम्” इति छन्दोगप० । “अनेकवाह्ये दारुशिले भूमिसमे इष्टकाश्च संकीर्णीभूता” इति बौधा- यनवचनात्तथाविधे आरूढ़पादोऽपि न कुर्य्यात्” आ० त० । प्रो(प्रौ)ढि स्त्री प्र + वह--क्तिन् वा वृद्धिः । १ सामर्थ्ये २ सामर्थ्यं हेतुके क्रियासु योग्यताध्यवसाये ३ हठोक्तौ च प्रोढ़िवादः । प्रोण्ट पु० प्र + अठि--गतौ अच् पृषो० । पतद्गृहे हारा० ।

पृष्ठ ४५४२

प्रोत त्रि० प्र + वे--स्यूतौ क्त सम्प्रसारणम् । १ प्रकर्षेण स्यूते २ ग्रथिते वस्त्रे न० जटा० । भावे क्त । ३ सीवने न० । प्रोतोत्सादन न० प्रोतं सद् उत्सादयति उत् + सादि- ल्यु । १ वस्त्रकुट्टिमे ३ छत्रे च त्रिका० । प्रोत्फल पु० प्रकर्षेण उत्फलति प्र + उद्--फल--अच् । सिंहलाङ्गूलाकारपुष्पवति वृक्षभेदे शब्दमाला । प्रोत्फुल्ल त्रि० प्र + उत् + फुल्ल--विकाशे अच् । विकसिते । प्रोत्साहन न० प्रकर्षेण उत्साहनम् । प्रवृत्तस्य कर्त्तव्ये कर्मणि १ प्रकर्षेण यत्नसम्पादने सा० द० उक्ते २ नाट्यालङ्का- रभेदे । प्रोत्साहनञ्च इत्यादिना तान्युद्दिश्य “प्रोत्सा- हनं स्यादुत्साहगिरा कर्मणि योजनम्” इति लक्षि- तम् । यथा “कालरात्रिकरालेयं स्त्रीति किं विचितित् ससि । तज्जगत्त्रितयं त्रातुं तात! ताड़य ताड़काम्” । प्रोथ परिपूर्णतायाम् सामर्थ्ये च भ्वा० उभ० अक० मेट् । प्रो- थति ते अप्रोथीत् अप्रोथिष्ट पुप्रोथ थे । ऋदित् चङि न ह्रस्वः । अपुप्रोथत् त । प्रोथ पु० न० प्रु + थक् । १ प्रस्थिते “वृक्षान्तसुदकान्तञ्च प्रियं प्रोथमनुव्रजेत्” । २ अश्वनासिकायाम् अमरः । ३ कट्यां पु० मेदि० ४ शाटके पु० त्रिका० । ५ स्त्रीगर्भे पु० विश्वः ६ गर्त्ते ७ भीषणे ८ स्फिग्देशे ९ अश्वमुखे च संक्षिप्तसारः १० पथिके त्रि० ११ प्रथिते त्रि० त्रिका० १२ स्थापिते त्रि० सि० कौ० । प्रोथथ पु० प्रोथ--बा० अथ । मुखशब्दे ऋ० १० । ९४ । ६ भा० । प्रोष पु० प्रुष--दाहे भावे थञ् । सन्तापे राजनि० । प्रोषक पु० देशभेदे भा० भी० ९ अ० । प्रोषित त्रि० प्र + वस--क्त इट् । प्रवासं गते विदेशं गते । “आर्त्तार्त्ते मुदिता हृष्टे प्रोषिते मलिना कृशा” काशीख० पतिब्रतालक्षणम् । प्रोषितभर्तृका स्त्री प्रोषितः भर्त्ता यस्या कप् । यस्याः पतिः विदेशं गतस्तस्यां स्त्रियाम् “नानाकार्य्यावशाद् यस्यादूरदेशं गतः पतिः । सा मनोभवदुःखार्त्ता भवेत् प्रोषितभर्तृका” सा० द० । प्रो(प्रौ)ष्ठ पु० प्रकृष्ट सोष्ठाऽस्य वा वृद्धिः । (पुँटि) मत्स्यभेदे रायमुकुटः । स्त्रियां ङीष् । २ देशभेदे भा० भी० ९ अ० । ३ गयि च पुंस्त्री० सि० सौ० । प्रोष्ठपदशब्दे दृश्यम् । प्रो(प्रौ)ष्ठपदा स्त्री प्रो(प्रौ)ष्ठो गौस्तस्येव पदं यस्याः । नक्षत्रविशेषे । तद्युक्ता पौर्णमासी अण् सा यत्र मासे पुनरण् वा न दद्विः । १ चान्द्रभाद्रमासे अमरः । प्रोष्ठ-

पदासु जातः अण् उत्तरपदवृद्धिः । प्रोष्ठपाद तज्जे ३ माणवके । “जे प्रोष्ठपदानाम्” पा० उक्तेः भवादौ नोत्तरपदवृद्धिः प्रौष्ठपद इत्येव । २ अश्विन्यादिषु पञ्चविंशषड्विंशनक्षत्रयोः स्त्री ब० व० पूर्वोत्तरभाद्रपदयोः प्रत्येकं द्वित्वेन चतुष्कत्वात् बहुत्वम् । प्रोष्ठपदाभिर्युक्ता पौर्णमासी अण् । प्रौष्ठपदी चान्द्र- ३ भाद्रपौर्णमास्यां स्त्री ङीप् “प्रौष्ठपद्यामतीतायाम्” । प्रेतशब्दे दृश्यम् । प्रोष्य अव्य० प्र + वस--ल्यप् । विदेशं गत्वेत्यर्थे तस्य पापीयसा सह मयू० समा० प्रोष्यपापीयस् । विदेशं गत्वा पापव- त्तरे त्रि० स्त्रियां ङीप् । “राघवः प्रोष्यपापीयान्” भट्टिः प्रो(प्रौ)ह पु० प्र + वह--क वा वृद्धिः । प्रकृष्टवाहके प्रोहकरटा पु० प्रोह करट इत्युच्यते यस्यां क्रियायाम् मयूर० समा० । करटंसम्बोधनकप्रकृष्टोहार्थनिदेशक्रि- यायाम् । एवं प्रोहकर्दमा इत्यपि तत्र पाठान्तरे कर्द- मसम्प्रदानकोहनिदेशक्रियायाम् । प्रोह्यपदि अव्य० प्रोह्यौ पादौ यत्र प्रहरणे द्विदण्ड्या० स० इच् समा० पद्भावः । प्रकर्षेण द्वाभ्यां पादाभ्यां प्रहरणे प्रौढमनोरमा प्रौढ़ानां प्रगल्भानां मनोरमयति रम० णिच् अच् । भट्टोजिदीक्षितकृतायाम् सिद्धान्तकौमुदी- व्याख्यायाम् । प्रौण त्रि० प्र + ओणृ--अपसारके अच् । १ प्रकर्षेण अपसारके २ निपुणे च धरणिः । प्रौष्ठिक त्रि० प्रोष्ठोऽस्त्यस्य ठन् । प्रकृष्टौष्ठयुते ततः शिवा० अपत्ये अण् प्रौष्ठिक तदपत्ये । प्लक पु० प्र + कै--क रस्य लः । स्त्रीणामधोऽङ्गभेदे ऋ० ८ । ३३ । १९ भाष्यम् । प्लक्ष भक्षणे भ्वा० उभ० सक० सेट् । प्लक्षति ते अप्लक्षीत् अप्ल- क्षिष्ट पप्लक्ष क्षे । प्लक्षः । प्लक्ष पु० प्लक्ष्यते कीटैः प्लक्ष--कर्मणि घञ् । (पाकुड़) १ वृक्षे अमरः । प्रक्ष्लसमीपस्थानात् २ निःसृतायां धरस्वत्यां च भा० व० ८४ अ० । तस्याः प्लक्षप्रस्रवणात् जातणात् तथात्वम् “प्रभवश्च सरस्वत्याः प्लक्षप्रस्रवणं मतम्” भा० श० ५० अ० । ३ प्लक्षद्वीपचिह्निते द्वीपभेदे पु० “प्लक्षो जम्बूप्रमाणो द्वीपः ख्यातिकरो हिरण्मय उत्थितो यत्राग्निरुपास्ते सप्तजिह्वः । तस्याधिपतिः प्रियव्रता- त्मज इध्वजिह्वः स्वं द्वीप्रं सप्त वर्षाणि विभज्य सप्तवर्ष- नामभ्य आत्मजेभ्य आकलथ्य स्वयमात्मयोगेनोपरराम । शिवं यवस सुभद्रं शान्तं क्षेमममृतमभयमिति वर्षा- णि । तेषु गिरयो नद्यश्च सप्तैवामिज्ञाताः मणिकूटो

पृष्ठ ४५४३

वज्रकूटः शतशृङ्ग इन्द्रसेनो ज्योतिष्मान् सुवर्णो हिरण्यष्ठीवो मेघमाल इति सेतुशैलाः । अरुणा नृम्णाऽऽ- ङ्गिरसी सावित्री सुप्रभाता ऋतम्भरा सत्यम्भरेति महानद्यः । यासां जलोपस्पर्शनविधूतंरजस्तमसोहंस- पतङ्गोर्ध्वायनसत्याङ्गसंज्ञाश्चत्वारो वर्णाः सहस्रायुषो विबुधोपमसन्दर्शनप्रजननाः स्वर्गद्वारं त्रय्या विद्यया भगवन्तं त्रयीमयं सूर्य्यमात्मानं यजन्ते” भाग० ५ । २० । “क्षारोदेन यथा द्वीपी जम्बुसंज्ञोऽभिवेष्टितः । संवेष्ट्य- क्षारमुदधिं प्लक्षद्वीपस्तथा स्थितः । जम्बुद्वीपस्य विस्तारः शतसाहस्रसस्मितः । स एव द्विगुणो व्रह्मन्! प्लक्षद्वीपो- ऽप्युदाहृतः । सप्त मेधातिथेः पुत्राः प्लक्षद्वीपेश्वरस्य वै । ज्येष्ठः शान्तभयो नाम शैशिरस्तदनन्तरः । सुखोदय- न्तथानन्दः शिवः क्षेमक एव च । ध्रुवश्च सप्तमस्तेषां प्लक्षद्वीपेश्वरा इमे । पूर्वं शान्तभयं वर्षं शिशिरं सुखदं तथा । आनन्दश्च शिवर्ञ्चैव क्षेमकः ध्रुवएव च । मर्य्यादा कारकास्तेषां तथान्ये वर्षपर्बता । सप्तैव तेषां नामानि शृणुष्व मुनिसत्तम! । गोमेदश्चैव चन्द्रश्च नारदो दुन्दुभिस्तथा । सोमकः सुमनाः शैलो वैभ्राजश्चैव सप्तमः । वर्षाचलेषु रम्येषु सर्वेष्वेतेषु चानघाः । वसन्ति देवग- न्धर्वसहिताः सततं प्रजाः । तेषु पुण्याः जनपदाश्चिराच्च म्रियते जनः । नाधयो व्याधयो वापि सर्वकालसुखं हि तत् । तेषां नद्यश्च सप्तैव वर्षाणान्तु समुद्रगाः । नामतस्ताः प्रवक्ष्यामि श्रुताः पापं हरन्ति याः । अनुतप्ता शिखा चैव विपापा दिविगा क्रमुः । अमृता सुकृता चैव सप्तैतास्तत्र निम्नगाः । एते शैलास्तथा नद्यः प्रधानाः कथितास्तव । क्षुद्रनद्यस्तथा शैलास्तत्र सन्ति सहस्रशः । ताः पिवन्ति सदा हृष्टा नदीर्जनपदास्तु ते । अपसर्पिणी न तेषां वै न चैवोत्सर्पिणी प्रजा । न तत्रास्ति युगावस्था तेषु स्थानेषु सप्तसु । त्रेतायुगसमः कालः सर्वदैव महामुने!” विष्णुपु० । कल्पभेदान्नामभेदः । तदुत्तरं वनस्य णत्वम् प्लक्षवणम् । प्लक्षस्यादूरदेशादि छ नडा० कुकुच् । प्लक्षकीय तत्समीपादौ त्रि० । प्लक्षजाता स्त्री प्लक्षात् तत्समीपस्थप्रस्रवणात् जाता । सरस्वत्यां नद्यां भा० आ० १७० अ० । प्लक्षतीर्थ न० प्लक्षमीपस्थं तीर्थं शाक० त० । तीर्थभेदे हरिवं० २६ अ० । प्लक्षप्रस्रवण न० प्लक्षस्य समीपस्थं प्रस्रवणम् । सरस्वत्युत्- पत्तिस्थाने भा० श० ५० अ० । प्लक्षराज पु० ६ त० । सोमतीर्थस्थिते प्लक्षश्रेष्ठे भा० श० ४४ अ०

प्लक्षादि पु० फले अण्प्रत्ययलुगनिमित्ते शब्दगणे स च गणः पा० ग० उक्तो यथा “प्लक्ष न्यग्रोध अश्वत्थ इङ्गुदी शिग्रु रुरु कक्षतु वृहती” । प्लक्षावतरण न० अवतरत्यस्मात् अव--तॄं--अपादाने ल्युट् प्लक्षः तन्निकटस्थितप्रस्रवणरूपमवतरणम् । सरम्नत्या अवतरणस्थाने प्लक्षप्रस्ववण भा० व० ८९ अ० । प्लति पु० प्लु--बा० डति । ऋषिभेदे ऋ० १० । ८४ । १७ प्लव न० प्लु--अच् । १ कैवर्त्तीमुस्तके २ गन्धतृणे मेदि० । प्लुत्वा ३ गन्तरि त्रि० । भावे अप् । ४ प्लवने (भासा) कर्त्तरि करणे वा अप् । ५ भेके ६ भेलके (भेला) ७ मेषे ८ श्वपचे ९ वानरे १० जलकाके ११ कुलके १२ प्रवणे १३ पर्कटीवृक्षे १४ काररण्डवखगे १५ शब्दे १६ प्रतिगतौ च पु० मेदि० । जातित्वे स्त्रीत्वमपि स्त्रियां ङीष् । १७ प्रेरणे १८ शत्रौ च पु० शब्दरत्ना० । १९ जालभेदे हेमच० २० पलये (पोलो) मत्स्यधारणयन्त्रभेदे त्रिका० । २१ जलकुक्वुटे मिता० २२ जलचरपक्षिगणभेदे यथोक्तं भावप्र० “हंससारसकाचाक्षवकक्रौञ्चसरारिकाः । नान्दीमुखी सकादम्बा बलाकाद्याः प्लवाः स्मृताः । प्लवन्ते सलिले यस्मादेते तस्मात् प्लवाः स्मृताः” । एतेषां मांसगुणाः । “प्लवाः पित्तहराः स्निग्धा मधुरा गुरवो हिमाः । वातश्लेष्मप्रदाश्चापि बलशुक्रकराः सराः” । प्लवक त्रि० प्लु--बा० अक । १ प्लुतगतिकारके २ खग्धारादौ नर्त्तके त्रिका० ३ चण्डाले हला० ४ भेके ६ प्लक्षे राजनि० प्लवग पु० प्लवन् सन् गच्छति गम--ड नि० । १ वानरे २ भेके ३ सूर्य्यसरथौ मेदि० ४ प्लवस्ंज्ञखगे शब्दर० । ५ शिरीष- वृक्षे राजनि० । प्लवगति पु० प्लवेन गतिरस्य । १ भेके शब्दच० । ६ त० । प्लवानां भेकानां गतौ स्त्री । प्लवङ्ग पु० प्लवन् सन् गच्छति गम--ड खच् मुम् नि० । १ वानरे २ मृगे शब्दच० । ३ प्लक्षवृक्षे राजनि० । प्लवङ्गम पु० प्लवन् सन् गच्छति गम--खच् मुम् मि० । १ भेके । ३ वानरे अमरः । प्लवन त्रि० प्लु--ल्यु । १ निम्ने प्रबणे क्रमनिम्नतां गन्तरि “प्रागुदक् प्लवनां भूमिं कारयेत् यत्नतो नरः” ति० त० मत्स्यपु० । भावे ल्युट् । जलोपरि गतौ न० (भाणा) । प्लविक त्रि० प्लवेन तरति ठन् । प्लवेन तारिणि । प्लाक्ष न० प्लक्षस्य समूहः, तस्य विकारस्तस्य फलं वा अण् न लुप् । १ प्लक्षवृक्षफले २ तद्विकारे ३ तत्समुदाये च । प्लायोगि पु० प्रयोगनाम्नः राज्ञः पुत्रः इञ् वेदे रस्य लः । प्रयोगनाम्नः राज्ञः पुत्रे ऋ० ८ । १ । ३३

पृष्ठ ४५४४

प्लावन न० प्लु--णिच्--ल्युट् । (उथ्लान) द्रवद्रव्यस्य समन्ता- द्गत “तापनं घृततैलादेः प्लावनं गोरसस्य च । तन्मात्र- मुद्धृतं कुर्य्यात् कठिनं तु पयोदधि” शु० त० । २ निमज्जनस- म्पादने ३ बहुतरजलसंयोजने च । करणे ल्युट् ङीप् । ४ भूतानां धारणाभेदे स्त्री “स्तम्भनी प्लावनी चैव शोषणी भामनी तथा । म्लोचनी च भवन्त्येताः भूतानां पञ्च धारणाः” काशीस्व० ४४ अ० । प्लावित त्रि० प्लु--णिच्--क्त । जलादिना समन्तात् व्याप्ते माघः १२२६ । प्लाशि स्त्री प्रकर्षेणाश्नाति भुङ्क्तेऽनया प्र + अश--करणेइ वेदे रस्य लः । शिश्नमूलस्थनाड्याम् यजु० २५ । ७ प्लाशुक पु० प्रकर्षेण आशु कायति भवति कै--क वेदे अस्य लः । प्रकर्षेणाशु पच्यमाने व्रीहौ “प्लाशुकानां ब्रीहीणां सविता वै देवानां प्रसविता सवितृप्रसूतः सूय इत्यथ यत् प्लाशुकानां ब्रीहीणां क्षिप्रे मा प्रसुवानिति” शत० व्रा० ५ । ३ । ३ । २ “प्लाशूनां श्रीर्वै गार्हपतं यावत् हृष्टे तदेनमग्निरेव गृहपतिर्गार्हपतमभिपरिणयत्यथ यदा शूनां क्षिप्रे मा परिणयानिति” ३ म० “प्लाशुकानाम् प्रकर्षेण आशु शोघ्रं पच्यमानानां पुनः प्ररूढानां ब्रीही- णाम्” रेफस्य छान्दसो लत्वनिर्देशः । प्रसुवान् प्रसुवन्तु प्रेरयन्तु । प्लाशुकाः पुनःप्ररूढव्रीहय इत्युक्तम् ततोऽप्यधिककाले पक्षत्रये पाच्यमानाः षष्टिका ब्रीहयःआ- शवः तेषामाशुत्वं च त्रिचतुरमासनियतपरिपाकव्रीह्य- पेक्षम्” भा० । प्लाशुचित् अ० शीघ्रे प्राशु इत्यत्र पाठान्तरं निघण्टः । प्लिह गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् । प्लेहति अप्लेहीत् पिप्लेह । प्लि(प्ली)हन् पु० प्लि--कनिन् पृषो० वा दीर्घः । (पिला) १ वामकुक्षिपार्श्वस्थे मांसखण्डे तद्वृद्धिहेतुके २ रोगभेदे च तन्निदानादि भावप्र० उक्तं यथा “विदाह्यभिष्यन्दिरसस्य जन्तोः प्रदुष्टमत्यर्थमसृक्कफश्च । प्लोहाभिवृद्धिं कुरुतः प्रवृद्धौ त प्लीहसंज्ञं गदमामनन्ति । वामे स पार्श्वे परिवृद्धिमेति विशेषतः सीदति चातुरो- ऽत्र । मन्दज्वराग्निः कफपित्तलिङ्गैरुपद्रुतः क्षीण- बलोऽतिपाण्डु” । विदाहि कुलत्थमाषसर्षपशाकादि । अभिषन्दि माहिषं दध्यादि । कफपित्तलिङ्गैरुपद्रुत इत्यर्थः । प्रदुष्टमत्यर्थमसृक्कफश्चेति संप्राप्तिः असृजः पित्तस्य च समानधर्मत्वात् । रक्तजमाह “क्लमो भ्रमो बिदाहश्च वैवश्र्ण्यं गात्रगौरवम् । मोहो रक्तोदरत्वञ्च ज्ञेयं रक्तजलक्षणम्” । पैतिकस्य लक्षणमाह “सज्वरः

सपिपासश्च सदाहो मोहसंयुतः । पीतगात्रो विशे- षेण प्लोहा पैत्तिक उच्यते” । श्लैष्मिकलक्षणमाह “प्लीहा मन्दव्यथास्थूल कठिनो गौरवान्वितः । अरोचकेन संयुक्तः प्लीहा कफज उच्यते” । वातिकमाह “नित्यमानद्धकोष्ठः स्या(न्नित्योदावर्त्तपीडितः । वेदनाभिः परीतश्च प्लीहा वातिक उच्यते” । तमसाध्यमाह “दोषत्रितयरूपोऽन्यः प्लीहाऽसाध्यो भवत्यपि” भावप्र० । तत्रैवान्यत्र तत्स्थानमुक्तं यथा “अथ शरीरावयवविशेषस्थ यकृत्प्लीहस्वरूपमाह “अधो दक्षिणतश्चापि हृदयाद्यकृतः स्थितिः । तत्तु रञ्जकपित्तस्य स्थानं शोणितजं मतम्” प्ली गतौ क्र्या० पर० सक० अनिट् । प्लीनाति अप्लैषीत् । अयं धातुः कविकल्पद्रुमे न दृश्यतं धातुपाठे पाठान्त- रेऽस्ति । प्लीहघ्न पु० प्लीहानं हन्ति हन--क । (रोडा) दाडिमतुल्यकुसुमवति वृक्षभेदे शब्द च० । प्लीहशत्रु पु० ६ त० । प्लीहघ्नवृक्षे अमरः । प्लीहा स्त्री प्लिह--क पृषो० दीर्घः । प्लीहरोगे भरतः । प्लीहारि पु० ६ म० । अश्वत्थवृक्षे शब्दच० । प्लीहोदर न० उदररोगभेदे उदरशब्दे ११४९ पृ० दृश्यम् । प्लु सर्पणे उत्प्लुत्य गतौ च भ्वा० आत्म० सक० अनिट् । प्लवते अप्लोष्ट पुप्लुवे । अयं त्रिमात्रतयोच्चारणे च प्लुतशब्दे सि० कौ० प्लवते इति निर्देशात् । गतौ निघण्टुः । प्लुक्षि पु० प्लुष--दाहे किस । १ वह्नौ उज्वलद० । २ स्नेहे ३ गृहदाहे संक्षिप्तसारः । प्लुत न० प्लु--भावे क्त । १ अश्वगतिभेदे अमरः । २ तिर्य्यग्- गतौ ३ लम्फेन गतौ त्रिमात्रकालेनोक्कार्ये वर्णे पु० “एकमात्रो भवेद् ह्रस्वो द्विमात्रो दीर्घ उच्यते । त्रिमात्रस्तु प्लुतो ज्ञेयो व्यञ्जनं चार्द्धमात्रकम्” प्रचीनकारिका । अस्य ह्रस्वदीर्घाणामिवाकारभेदाभावेन तदुत्तरवर्त्तित्र्यङ्क नैव तथात्वसूचनं न तु लेखनेऽस्याकारविशेषोऽस्ति । प्लुतत्व विधायकानि पा० सूत्राणि सवृत्तिकानि सोदहरणान्यत्र प्रदर्श्यन्ते “वाक्यस्य प्लुत उदात्तः” पा० इत्यधिकृत्य “प्रत्यभिवादेऽशूद्रे” पा० “अशूद्रविषये प्रत्यभिवादे यद्वाक्यं तस्य टेः प्लुतः स्यात् । अभिवादये देवदत्तोऽहम् । भो आयुष्मानेधि देवदत्त! ३ । स्त्रियान्न अभिवादये गार्ग्वहं भो आयुष्मनेधि गार्घि! । नामगोत्रं वा यत्र प्रत्यभिवादवाक्यान्ते प्रयुज्यते तत्रैव प्लुत इष्यते नेह आयुष्मानेधि भोः । राजन्यविशाञ्चेति वाच्यम् । आयुष्मा- नेधि भोः । आयुष्मानेधीन्द्रवर्म ३ आयुष्मानेधीन्द्रपालित २ ।

पृष्ठ ४५४५

सि० कौ० “दूराद्धूते च” पा० । “दूरात् सम्बोधने यद्वा- क्यन्तस्य टेः प्लुतः स्यात् । सक्तून् पिब देवदत्त ३! “है हे प्रयोगे हैहयोः” पा० । एतयोः प्रयोगे दूराद्धूते यद्वा- क्यन्तत्र हैहयोरेव प्लुतः । स्यात् । है ३ राम! राम! है ३ “गुरोरनृतोऽनन्त्यस्याप्येकैकस्य प्राचाम्” पा० दूराद्धूते यद्वाक्यन्तस्य ऋद्भिन्नस्यानन्त्यस्यापि गुरोर्वा प्लुतः स्यात् । दे ३ वदत्त । देवद ३ त्त । देवदत्त ३ । गुरोः किम् । वकारात् परस्य अकारस्य मा भूत् । अनृतः किम् । कृष्ण ३ । एकैक- ग्रहणं पर्य्यायार्थम् । इह प्राचामिति योगो विभज्यते तेन सर्वः प्लुतो विकल्प्यते “अप्लुतवदुपस्थिते” पा० । उपस्थितोऽनार्ष इतिशब्दस्तस्मिन् परे प्लुतोऽप्लु तवद्भ- वति । अप्लुतकार्यं यणादिकङ्करोति । सुश्लोक ३ इति । सुश्लोकेति । वत् किम् अप्लुत इत्युक्ते प्लुत एव निषिध्येत तथा च प्रगृह्याश्रये प्रकृतिभावे प्लुतस्य श्रवणन्न स्यात् । अग्नी ३ इति । “इ २ चाक्रवर्मणस्य” पा० इ ३ प्लुतो- ऽचि परेऽप्लुतवद्वा स्यात् । चिनुहीति चिनु हि ३ इति । चिनु हि ३ इदं चिनुहौदम् । उभयत्र विभा- षेयम् “ओमभ्यादाने” पा० ओशिब्दस्य प्लुतः स्यात् आरम्भे । ओ३म् अग्निमीले पुरोहितम् । अभ्यादाने किम् ओमित्येकाक्षरम् “ये यज्ञकर्मणि” पा० ये ३ यजामहे । यज्ञेति किम् ये यजामहे ३ “प्रणवष्टेः” पा० यज्ञकर्मणि टेरोमित्यादेशः स्यात् । अपां रेतांसि जिन्व- तो३म् । टेः किम् हलन्ते अन्त्यस्य मा भूत् । “याज्यान्तः” पा० ये याज्यान्ता मन्त्रास्तेषामन्त्यस्यटेः प्लु तो यज्ञ- कर्मणि । जिह्वामग्ने! चकृषे हव्यवाह ३ । अन्तः किम् । याज्यानामृचां वाक्यससुदायरूपाणां प्रतिवाक्यं टेर्न स्यात् । सर्वान्तस्य चेष्यते “ब्रूहिप्रेष्यश्रौषड्वौषडा- वाहनामादेः” पा० एषासादेः प्लुतो यज्ञकर्मणि । अग्नयेऽनुब्रू३हि । अग्नये गोमयानि प्रे३ष्य । अस्तु श्रौ ३ षट् । सोमस्याग्ने ब्रूहि वौ ३ षट् । अग्निमा ३ वह “अग्नीत् प्रेषणे परस्य च” पा० अग्नोधः प्रेषणे आदेर्यः प्लुतस्मात् वरस्य च । ओ३ आवह नेह अग्नीदग्नीन् विहर ३ । बर्हिस्तृणीहि ३ । “विभाषा पृष्टप्रतिवचने हेः” पा० प्लुतः । अकार्णीः कटम् अकार्सं हि ३ । अकार्षं हि । पृष्टेति किम् कटं करिष्यति हि ३ । हेः किम् करोमि ननु “निगृह्यानुयोगे च” पा० अत्र यद्वा- क्यन्तस्य टेः प्लुतो वा । अद्यामावास्येत्यात्य ३ । अद्य अमावास्येत्येवंवादिनं युक्त्या स्वमयात प्रच्याव्य एवमनु-

युज्यत । “आम्रेडितम्भर्त्सने” पा० दस्यो दस्यो ३ घातमिष्यामि त्वाम् । आम्रेड़ितग्रहणं द्विरुक्तोपलक्षणम् । चौर ३ चौर । “अङ्गयुक्तन्तिङाकाङ्क्षम्” पा० अङ्गेत्य- नेन युक्तन्तिङन्तं प्लवते । अङ्ग कूज ३ इदानीं ज्ञास्यसि जाल्म! । तिङ किम्? अङ्ग देवदत्त! मिथ्या वदसि ३ । आकाङ्क्षं किम् अङ्ग पच नैतदपरमाकाङ्क्षति । भर्त्- सन इत्येव । अङ्गाधीष्व भक्तन्तव दास्यामि । “विचार्य्यमाणानाम्” पा० वाक्यानां टेः प्लुतः । होतव्यं दीक्षितस्य गृह ३ इ । (वक्ष्यमाणेन एतः स्थाने इः) न होतव्य ३ मिति । होतव्यन्न होतव्यमिति विचार्यते । प्रमाणैर्वस्तुतत्त्वपरोक्षणं विचारः । “पूर्वन्तु भाषा- याम्” पा० विचार्य्यमाणानां पूर्वमेव प्लवते । अहिर्नु ३ रज्जुर्नु । प्रयोगापेक्षत्वं पूर्वत्वम् । इह भाषाग्रह- णात् पूर्वयोगश्छन्दसीति ज्ञायते । “प्रतिश्रवणे च” पा० वाक्यस्य टेः प्लुतोऽभ्युपमे प्रतिज्ञाने श्रवणाभिमुख्ये च! गां मेदेहि भो हन्त ३ ते ददामि ३ । नित्यः शब्दो भवितुमर्हति ३ । देवदत्त! किमात्थ ३ । “अनुदात्तं प्रश्नान्ताभिपूजितयोः” पा० अनुदात्तः प्लुतः स्यात् । दूराद्धूतादिषु सिद्धस्य प्लुतस्यानुदात्तत्वमात्रमनेन विधी- यते । अग्निभूत ३ इ । पट ३ उ । अग्निभूते पटो एतयोः प्रश्नान्ते टेरनुदात्तः प्लुतः । शोभनः खल्वसि २ माणवक ३ । “चिदिति चोपमार्थे प्रयुज्यमाने” पा० वाक्यस्य टेरनुदात्तः प्लुतः । अग्निचिद्भाया३त् । अग्निचिदिव भायात् उपमार्थे किम् कथञ्चिदाह । प्रयुज्यमाने किम् अग्निर्माणयको भायात् “उपरिस्विदासीति च” पा० टेः प्लुतोऽनुदात्तः स्यात् । उपरिस्विदासी३त् । अधः स्विदादी ३ दित्यत्र तु विचार्य्यमाणानामित्युदात्तः प्लुतः । “स्वरितमाम्रेड़ितेऽसूयासम्मतिकोपकुत्सनेषु” पा० स्वरितः प्लुतः स्यादाम्रेड़िते परेऽसूयादौ गम्ये । असूयायाम् अभिरूपक ३ अभिरूपक रिक्तन्त आभिरूप्यम् । सम्मतौ । अभिरूपक ३ अभिरूपक शोभनोऽसि । कोप । अविनीतक ३ अविनीतक इदानीं ज्ञास्यसि काल्म! । कुत्सने । शाक्तीक ३ शाक्तीक रिक्ता ते शक्तिः । “क्षि- याशीःप्रैषेषु तिङाकाङ्क्षम्” पा० आकाङ्क्षस्य तिङन्तस्य टेः स्वरितः प्लुतः स्यात् आचारभेदे आशिषि प्रैषेषु गम्यमानेषु । स्वयं ह रथेन याति ३ उपाध्यः यं पदातिं गमयति । प्रार्थनायाम् । पुर्त्रांश्च लप्सीष्ट ३ धनञ्च तात । व्यापारणे । कटं कुरु ३ ग्रामं गच्छ । आकाङ्क किम्

पृष्ठ ४५४६

दीर्घायुरसि अग्नीदग्नीन्विहर । “अनन्त्यस्यापि प्रश्ना- ख्यानयोः” पा० अनन्त्यस्यान्त्यस्यापि पदस्य टेः स्वरितः प्लुत एतयोः । प्रश्ने । अगम३ः पूर्वा३न् ग्रामा३न् । सर्वपदानामयम् । आख्याने अगम३म् पूर्वा३न् ग्रा- मा३न् । “प्लुतावैचैदुतौ” पा० यत्र दूराद्धूतादिषु प्लुतो विहितस्तत्रैव ऐचः प्लुतप्रसङ्गे तदवयवाविदुतौ प्लवेते । ऐ ४ तिकायन! । औ ४ पग्व । चतुर्मात्रावत्र ऐचौ सम्पद्यते । “एचोऽप्रगृह्यस्यादूराद्धूते पूर्वस्या- दुत्तरस्येदुतौ” पा० अप्रगृह्यस्य एचोऽदूराद्धूते प्लुत- विषये पूर्वस्यार्द्धस्याकारः प्लुतः स्यादुत्तरस्य त्वर्द्धस्य इदुतौ स्तः । प्रश्नान्ताभिपूजितविचार्य्यमाणप्रत्यभिवाद याज्यान्तेष्वेव । प्रश्नान्ते । अगम २ पूर्वा३न् ग्रामा३न् अग्निभूत३ इ । अभिपूजिते । भद्रं करोषि पट३ उ । विचार्य्यमाणे । होतव्यन्दीक्षितस्य गृह३ इ । प्रत्यभि- वादे । आयुष्मानेधि अग्निभूत३ इ । याज्यान्ते । स्तो- मैर्विधेमाग्नय३ इ । परिगणनं किम् विष्णुभूते३ धातयिष्यामि त्वाम् । अदूराद्धूत इति न वक्तव्यम् । पदान्तग्रहणन्तु कर्त्तव्यम् । इह मा भूत् भद्रं करोषि गौ३ रिति । अप्रगृह्यस्य किम् शोभने माले३ । “आमन्त्रिते छन्दसि प्लुतविकारोऽयं वक्तव्यः । अग्न३ इ पत्नीव” सि० कौ० प्लुति स्त्री प्लु--भावे क्तिन् । प्लवने उत्प्लुत्यगमने । प्लुतिश्च शशादीनामिव गतिः (छयलापि) समन्तात् जलादेर्गतिश्च । त्रिमात्रतयोच्चारणे च । प्लुष दाहे भ्वा० पर० सक० सेट् । प्लोषति अप्लोषीत् । पुप्लोष उदित् क्त्वा वेट् । प्लुषित्वा प्लुष्ट्वा । प्लुष दाहे दिवा० पर० सक० सेट् । प्लुष्यति ऌदित् अप्लुषत् ।

प्लुष सेके पूर्त्तौ च सक० स्नेहे अक० क्र्या० पर० सेट् । प्लुष्णाति अप्लोषीत् पुप्लोष । प्लुषि पु० प्लुष--बा० कि । वकतुल्यतुण्डयुक्ते १ खगभेदे यजु० २४ । २९ वेददीपः । २ दाहके सर्पभेदे ऋ० १ । ९१ । १ भा० । ३ अल्पपरिमाणपुत्तिकादेहे शत० ब्रा० १४ । ४ । १ । २४ भाष्ये दृश्यम् । प्लुष्ट त्रि० प्लुष--क्त । दग्धे अमरः । “द्रोण्यस्त्रविप्लुष्टमिदं मदङ्गम्” भाग० प्लुस दाहे विभागे च दिवा० पर० सक० सेट् । प्लुस्यति इरित् अप्लुसत् अप्लोसीत् पुप्लोस । प्लेङ्ख पु० प्र + उङ्ग--घञ् वेदे तस्य लः । प्रेङ्खणे प्रकृष्टकम्पने तैत्ति० ७ । ५ । ८ । ५ प्लेव सेवने भ्वा० आत्म० सक० सेट् । प्लेवते अप्लेविष्ट । पिप्लेवे ऋदित् च ङ न ह्रस्वः । प्लोत न० प्र + वे--क्त संप्र० रस्य लः । सुश्रुतोक्ते शस्त्रकर्मोपक- रणभेदे “अतोऽन्यतमं कर्म चिकीर्षता वैद्येन पूर्वमेवोप- कल्पयितव्यानि तद्यथा यन्त्रशस्त्रक्षाराग्निशलाका शृङ्गजलौकालाबूजाम्बबोष्ठपिचुप्लोतसूत्रपत्रपट्टमधुघृतव- सापयस्तैलतर्पणकषायालेपनकल्कव्यजनशीतोष्णोदकाक- टाहादीनि” । प्लोष पु० प्लु ष--भावे घञ् । दाहे अमरः । भावे ल्युट् । प्लोषण दाहे न० प्सा भक्षणे अदा० पर० सक० अनिट् । प्साति अप्सासीत् । पप्सौ । गतौ निघण्टुः । प्सा स्त्री प्सा--भावे अङ् । भक्षणे त्रिका० । प्सात त्रि० प्सा--कर्मणि क्त । भक्षिते अमरः । प्सान न० प्सा--भावे ल्युट् । भोजने हेमच० । प्सु पु० प्सा--वा कु । रूपे निघण्ठुः । प्सुर त्रि० प्सु + बा० अस्त्यर्थे र । रूपवति ऋ० १० । २६ । ३ भाष्ये इति श्रीतारानाथतर्कवाचस्पतिभट्टाचार्य्यसंकलिते वाचस्पत्ये पकारादिशब्दार्थसङ्कलनम् । पकारादिषु शब्देषु केचित् शब्दा न सङ्कांलता केषाञ्चिच्चार्थभेदा भ्रमान्नोक्तास्ते इतःपरं परिशिष्टे प्रदर्श्यन्ते ।

पृष्ठ ४५४७

परिशिष्टम् ४२२५ पृष्ठस्थपद्मशब्दपरिशिष्टम् “अष्टकासु भवेत् पद्म तत्र दत्तं तथाऽक्षयम्” हेमा० श्रा० जातूकर्ण्योक्ते १५ अष्टकाश्राद्धे । ४२२५ पृष्ठस्थ पद्मकशब्दपरिशिष्टम् “यदा विष्टिर्व्यतीपातो भानुवारस्तथैव च । पद्मकं नाम तत्प्रोक्तमयनाच्च चतुर्गुणम्” हेमा० श्रा० शङ्खोक्ते श्राद्ध- ५ कालभेदे न० । ४३१४ पृ० पारावतशब्दस्य परिशिष्टम् सर्वार्थचिन्तामण्युक्ते क्षेत्रहोरादृक्काणादिदशवर्गमध्ये येषु केषु चित् षट्सु शुभांशेषु । प्रसङ्गात् क्षेत्रादिदशवर्ग- निरूपणेन तत्र द्वित्रादिवर्गे एकैकस्य योये नव विशेष- संज्ञाः तत्फलञ्च तत्रोक्तं प्रदर्श्यते तत क्षेत्रशब्दे क्षेत्रपतय उक्ताः दृक्काणाद्यधीश्वराः सर्वार्थ० उक्ता यथा “राशिं त्रिधाकृत्य दृक्काणमाहुस्तदीश १ पुत्रेश २ शुभाधि- नाथाः ९ । युजीन्दुसूर्य्यौ भवने रवीन्दू नाथौ त्वयुग्मे भवनस्य चार्द्धे । चरेऽंशकानामधिपात्तदंशा राशौ स्थिरे तन्नवमेश्वराद्यः । द्विदेहभे तत्सुतराशिनाथाद्वदन्ति शास्त्रार्थविदो महान्तः । तत् क्षेत्रपा द्वादशभागनाथा लग्नस्य वर्गाधिपतिस्तदीशात् । त्रिशांशपा भौमशनीज्य सौम्यशुक्रा भवन्त्योजगृहे समे तु । विलोमतः पञ्चश- राष्टसप्तबाणाः क्रमादूचुरनेकशास्त्रैः । सप्तांशपास्त्वोज- गृहे तदीशाद्युग्मे गृहे सप्तमराशिपात्तु । दशांशपा- नामधिपास्तदीशादोजे समे तन्नवमेश्वराद्याः । अओजे १५ कलानामधिपास्तदीशाश्चतुर्मुखो (अंश) विष्णु ४५ हरौ दिनेशः ५० । युग्मे क्रमाद्व्यत्ययमेव राशौ षष्ठ्यंश ३० काना- मधिपास्त्वयुग्भे । घोरांशको १ राक्षस २ देवभागौ ३ कुबेर ४ रक्षोगण ५ किन्नरांशाः ६ । भ्रष्टः ७ कुलघ्नो ८ गरला ९ ग्नि संज्ञौ १० मायांशकः ११ प्रेतपुरीशभागः १२ । अपां पति१३ र्देवगणेशभागः १४ काला १५ ऽहिभागा १६ वमृतांशु १७ चन्द्रौ १८ । मृद्वंशकः १९ कोमल २० पद्मभागौ २१ ल क्ष्मोश २२ वागीश २३ दिगम्बरांशाः २४ । देवाद्रभागौ २५ २६ । कलिनाशभागः २७ क्षितोरश्वांशः २८ कमलाकरांशः २९ । क्रमेण मन्दात्मज ३० मृत्यु ३१ काल ३२ दावाग्निधोराऽ ३४ मय ३५ कण्टकांश्च ३६ । सुधामृतांशुः ३८ परिपूर्णचन्द्र ३९ विषप्रदग्धो ४० कलिनाश ४१ मुख्यौ ४२ । वंशक्षयोत्पातककालरूपाः ४३ । ४४ । ४५ सौम्य ४६ श्च मृद्वंश ४७ सुशीतलांशू ४८ । दंष्ट्रा ४९ कराले ५० न्दुमुख ५१ प्रवीणाः

५२ कालाग्नि ५३ दण्डायुध ५४ निर्मलांशाः ५५ । शुभाशु- भांशा ५६ । ५७ वतिशीतलांशः ५८ सुधापयोधिभ्रमणेन्द- रेखाः ५९ । ६० । ज्ञेयाः क्रमाद्व्यत्ययमेव युग्मे शुभान्वि- तांशो यदि शोभनाप्तिः । क्रूराः षष्ठ्यंश (३०) गाः सर्वे नाशयन्ति खचारिणः । परिपूर्णवलैर्युक्ता स्वोच्चमूलत्रि- कोणगाः । स्वर्क्षकेन्द्रोत्तमांशस्था मित्रक्षेत्रत्रिकोणगाः । सप्तवर्गोद्भवाः स्वांशाः स्वाधिमित्रांशकान्विताः । वर्गास्तु ये दश प्रोक्ताः पूर्वाचार्यैर्महर्षिभिः । भवन्ति वर्गसंयोगे पारिजातादिसंज्ञकाः १० दुःस्थारिनीचमूढस्था ग्नहा बलविवर्जिताः । मरणाविस्थगाश्चेत्तु पारिजातादिनाश- काः” । अयं पक्षो नादरणीयः । मुख्यपक्षतु स्वत्र्यंशे स्वनवांशके स्वभवन इति ग्राह्याः । “उत्तमं १ तु त्रिवर्गेक्यं चतुर्वर्गन्तु गोपुरम्२ । वर्गपञ्चकसंयोगे सिंहासन ३ मिहो- च्यते । वर्गद्वयं पारिजातः ४ षण्णां पारावतांशकः ५ । सप्तमं देवलोकः ६ स्यादष्टमं च तथा भवेत् । ऐरावतं ९ तु नवमं फलं तेषां पृथक् पृथक् । दशवर्गस्य संयोगे विदुर्वेशेषिकां- शकान् १० । ऐरावते सार्वभौमः सर्वैश्वर्य्यसमन्वितः । देवलोके ६ महादानकर्त्ता राजा क्षितीश्वरः । पारावते ५” मातुलिकः सर्वशास्त्रविशारदः । सिंहासने ३ भयेद्भूमिपतिः सर्वैः स्तुतो महान् । गोपुरे२ धनवान्नित्यं सर्बविद्याविशा- रदः । उत्तमे १ सकला सम्पत् पारिजाते ४ धनान्वितः । स्वांशे १० यशस्वी मतिमान् सर्वसौख्यसमन्वितः” । ४३२८ पृ० पिण्डशब्दपरिशिष्टम् । तत्र संहतश्च एकीकृतः यथा “षण्मनूर्नां तु संपिण्ड्य कालं तत्सन्धिमिः सह” सू० सि० व्याख्याने “संपिण्ड्य एकीकृत्य रङ्गनाथः । संपिण्डं मिश्रितं पिलितं कृत्वेत्यर्थः । तथा च अहर्गणानयने प्रथममव्दानां दृन्दमेकत्र कार्य- मिति बोध्यम् । केरलशब्दे २२४१ पृ० पश्नमगोरमान- र्शिते “वर्गवर्णप्रमाणञ्च सस्वरं ताड़ितं निथः । पिण्ड- संज्ञा भवेत् तस्य यथाभागैस्तु कल्पना” इत्युक्ते २१ पदार्थे च । १३३४ पृ० पितृपक्षशब्दपरिशिष्टम् गौणाश्विनकृष्णपक्षे ४ प्रेतपक्षे तच्छब्दे दृश्यम् । ४३३६ पृष्ठख्यपित्तलशब्दपरिशिष्टम् । सुश्रुतोक्ते योगिरोगभेदे स्त्री स्वीणां ५ योगिरोगा विंश- तिविधा उदावर्त्तशब्दे ११६३ पृ० सुश्रुतोक्ता दर्शिताः। तेषां लक्षणान्यत्रोच्यन्ते “सफेमिलमुदावर्त्ता रजःकृच्छ्रेण मुच्चति । बन्ध्यां नष्टार्त्तवां विद्याद्विप्लुतां२नित्यवेदनाम् । परिप्लुतायां ४ भवति ग्राम्यधर्मे रुजा भृशम् । वातला ५

पृष्ठ ४५४८

कर्कशत्वक्वा शूलनिस्तोदपीडिता । चतसृष्वपि चाद्यासु भवन्त्यनिलवेदनाः । सदाहं प्रकिरत्यस्रं यस्याः सा लोहितक्षरा ६ । सवातमुद्गिरेद्वीजं बामिनी ७ रजसा युतम् । प्रसंसिनी ८ स्पन्दते तु क्षोभिता दुःप्रसूश्च या । स्थितं स्थितं हन्ति गर्भं पुत्रव्नी ९ रक्तसंस्रवात् । अत्यर्थं पित्तला १० योनिर्दाहपाकज्वरान्विता । चतसृष्वपि चाद्यासु पित्तलि- ङ्गोच्छ्रयो भवेत् । अत्यानन्दा ११ न सन्तोषं ग्राम्यधर्मेण गच्छति कर्णिन्यां १२ कर्णिका योनौ श्लेष्मासृग्भ्यान्तु जायते । मैथुनाचराणात् पूर्वा १३ पुरुषादतिरिच्यते । बहुशश्चातिचरणादन्या १४ वीजं न विन्दति । श्लेष्मला १५ पिच्छिला योनिः कण्डूयुक्तातिशीतला । चतसृस्वपि चाद्यासु श्लेष्मलिङ्गोच्छ्रितिर्भवेत् । अनार्त्तवस्तना षण्डी १६ खरस्पर्शा च मैथुने । अतिकायगृहीतायास्तरुण्याः फलिनी १७ भवेत् । विवृता महती १८ योनिः सृचीवक्त्रा १९ ऽतिसंवृता । सर्वलिङ्गसमुत्थाना सर्वदोषप्रकोपजा २० । चतसृष्वपि चाद्यासु सर्वलिङ्गोच्छ्रितिर्भवेत्” । ४३३९ पृ० पिष्टपचनशब्दात् परत्र परिशिष्टम् पिष्टपशु पु० पिष्ठमयः पशुः । यज्ञे पशुस्थाने पिष्टमये पशौ तथा हि पिष्टपशुमीमांसायाम् अनिष्टसाधनस्यापि हिंसाया वैदिकमन्त्रद्वारा संस्कारविशेषे जनिते इष्टसा- धनत्वं यथा विषादेरनिष्टसाधनस्यापि वैद्यकोक्तसंस्कारभेदे कृते इष्टसाधनत्वम् । एवञ्च वैद्यकोक्तविषसंस्कारस्य किञ्चिदङ्गवैगुण्ये यथा नेष्टसाधनत्वमेवं वैदिकप्रयोगे मन्त्रा- दीनां यथोक्तस्वरादिवैगुण्येऽपि न हिंसाया इष्टसाधन- त्वम् । विशेषतः सांख्यमते हिंसाया इष्टसाधनत्वेऽपि अनिष्टान्तरसाधनत्वमुररीकृतम् । तथा च वेदोच्चारणादौ सामर्थ्यहीनानामिदानीन्तनानां सुतरां पशुयागादौ पिष्ट- पशुनैव यागो विधेयः न तु साक्षात् पशुनेति व्यवस्था- पितम् । मनुनापि “कुर्य्यात् घृतपशुं सङ्गे कुर्य्यात् पिष्टपशुं तथा इत्यनेन कामनारूपासत्तौ पिष्टपशोरेव विधानमु- क्तम् । एतन्न्यायानुसारेणैव भा० आश्व० ९१ अ० “आलम्भसमये तस्मिन् गृहीतेषु पशुष्वथ । सहर्षयो महाराज! बभूवुः कृपयान्विताः । ततो दीनान् पशून् दृष्ट्वा ऋषयस्ते तपोधनाः । ऊचुः शुक्रं समागम्य नायं यज्ञविधिः शुभः । अपरिज्ञानमेनतत्ते महान्तं धर्ममिच्छतः । न हि यज्ञे पशुगणा विधिदृष्टः पुरन्दर! । धर्मोपधा- तकस्त्वेष समारम्भस्तव प्रभो! । नायं धर्मकृतो यज्ञो न हिसा धमे उच्यये । आगमेनैव ते यज्ञं कुर्वन्तु यदि

चेच्छसि । विधिदृष्टेन यज्ञेन धर्मस्ते सुमहान् भवेत् । यज वीजैः सहस्राक्ष! त्रिवर्षपरमोषितैः । एष धर्म्मो महान् शक्र! महागुणफलोदयः” । ४३९२ पृष्ठस्थपुष्यस्नानशब्दात् परत्र परिशिष्टम् । पुष्यानुग न० चक्रदत्तोक्ते चूर्णभेदे “अम्बष्ठकीमोचरसो समङ्गापद्मकेशरान् । वाह्लीकातिविषामुस्तं विल्वं लोध्रं सगैरिकम् । कट्फलं मरिचं शुण्ठीं मृद्वीकां रक्तचन्दनम् । कष्ट्वङ्गवत्सकालान्तधातकीमधुकार्जुनम् । पुष्येणीद्धृत्य तुल्यानि श्लञ्जचूर्णानि कारयेत् । तानि क्षौद्रेण संयुज्य पाययेत् तण्डुलाम्बुना । असृग्दरा- तिसारेषु रक्तं यच्चोपवेश्यते । दोषागन्तुकृता ये च बालानां तांश्च नाशयेत् । योनिदोषं रजोदोषं श्वेतं नीलं सपीतकम् । स्त्रीणां श्यावारुणं यच्च तत् प्रसह्य निवर्त्तयेत् । चूर्णं पुष्यानुगं नाम हितमात्रेयपूजितम्”। ४४२७ पृ० प्रकृतिशब्दस्य परिशिष्टम् राज्ञां पुरोहितादिषु २१ दशसु सुमन्त्रादिषु २२ अष्टासु च यथोक्तं शुक्रनीतिशास्त्रपरिशिष्टे “पुरोधाश्च प्रतिनिधिः प्रधानः सचिवस्तथा । मन्त्री च प्राड्विवाकश्च पण्डितश्च सुमन्त्रकः । अमात्यो दूत इत्येता राज्ञः प्रकृतयो दश । दशमांशाधिकाः पूर्वा दूतान्ताः क्रमशः स्मृताः । अष्टप्रकृतिभिर्युक्तो नृपः कैश्चित् स्मृतः सदा । सुमन्त्रः पण्डितो मन्त्री प्रधानः सचिव- स्तथा । अमात्यः प्राड्विवाकश्च तथा प्रतिनिधिः स्मृतः । एताभृतिसमास्त्वष्टौ राज्ञः प्रकृतयः सदा” । एतेषां लक्षणानि तत्रैवोक्तानि दृश्यानि विस्तरभयान्नोक्तानि । ४४३१ पृष्ठस्थप्रगन्धशब्दात् पूर्वत्र परिशिष्टम् प्रगदिन् त्रि० प्रगदति बा० शीलार्थे इनि । प्रकर्षेण कथनशीले स्त्रियां ङीप् ततः प्रगद्या० चतुरर्थ्यां ञ्य । प्रा- गाद्य तददूरदेशादौ त्रि० । प्रगद्यादि पु० चतुरर्थ्यां ञ्यपत्ययनिमित्ते शब्दगणे स च गणः पा० ग० उक्तो यथा “पगदिन् मगदिन् मगदिन् कविल खण्ठित गदित चूड़ार मड़ार मन्दार कोविदार” ४४९९ पृष्ठस्थप्रसाधनशब्दस्य परिशिष्टम् प्रसाधनीकरणप्रकारश्च युक्तिकल्पतरावुक्तो यथा “प्रसाधनी दिङ्नवनागसप्तसंख्याभिरुक्ताङ्गुलिभिः क्रमेण । चतुर्विधानां पृथिवीपतीनां सम्पत्तिसौभाग्य- यशःसमृद्विदा । काष्ठजा घातुजा चैवा शृङ्गजा च यथाक्रममु । जाङ्गलानूपसामान्यदेशजानां महीभुजाम् ।

पृष्ठ ४५४९

छत्रदण्डवदुन्नेयः काष्ठजाया विनिश्चयः । कनकं रजतं ताम्रं पित्तलं सीसकं तथा । लौहं सर्वञ्च सर्वार्द्धमादि- त्यादिदशाभुवाम् । राज्ञामेवोपयुज्येत कालकीर्त्ति- प्रसाधनी । मृगाणां महिषाणाञ्च शृङ्गजाता प्रसा- धनी । गजदन्तसमद्भूता राज्ञामेवोपयुज्यते । अत्रापि रत्नविन्यासो ज्ञेयश्चामरदण्डवत्” ४५०४ पृष्ठस्थप्राकृतशब्दस्य परिशिष्टम् प्राकृतभाषा च अष्टादशभाषामध्ये भाषाभेदः । ताश्चा ष्टादश सा० द० उक्ता यथा “पुरुषाणामनीचानां संस्कृता १ स्यात् कृतात्मनाम् । शौरसेनी २ प्रयोक्तव्या तादृशीनाञ्च योषिताम् । आसामेव तु गाथासु महाराष्ट्रीं ३ प्रयोजयेत् । अत्रोक्ता मागधी ४ भाषा राजान्ताः- पुरचारिणाम् । चेटानां राजपुत्राणां श्रेष्ठिनां चार्द्र- मागधी ५ । प्राच्या ६ विदूषकादीनां धूर्त्तानां स्यादवन्ति का ७ । योधनागरिकादीनां दाक्षिणात्या ८ हि दीव्य- ताम् । शकाराणां शकादीनां शाकारीं ९ सम्प्रयोजयेत् ।

बाह्लीकषाषा १० दिव्यानां द्राविड़ी ११ द्रविडादिषु । आभीरेषु तथाऽऽभीरी १२ चाण्डाली १२ पुक्कसादिषु । आभीरी शावरी १४ चापि काष्ठपत्रोपजीविषु । तथैवा- ङ्गारकारादौ पैशाची १५ स्यात् पिशाचवाक् । चेटीनाम- प्यनीचानामपि स्यात् शौरमेनिका १६ । बालानां षण्ड कानाञ्च नीचग्रहविचारिणाम् । उन्मत्तानामातुराणां सैव स्यात् संस्कृता क्वचित् । ऐश्वर्य्येण प्रमत्तस्य दारिद्र्यो- पस्कृतस्य च । भिक्षुबन्धरादीनां प्राकृतां १७ सम्प्रयोज- येत् । संस्कृतं सम्प्रयोक्तव्यं लिङ्गिनीषुत्तमासु च । देवीमन्त्रिसुतावेश्यास्वपि कैश्चित्तथोदितम् । यद्देशं नीच० पात्रन्तु तद्देशं तस्य भाषितम् १८ । कार्य्यतश्चोत्तमा- दीनां कार्य्यो भाषाविपर्य्ययः । योषिन्महीपालवेश्या कितवाप्सरसां तथा । वैदग्ध्याथं प्रदातव्यं संस्कृतं च्यन्तरान्तरा” । तत्तद्भाषालक्षणानि भाषार्णवे दृश्यानि । ४५२२ पृष्ठस्थ प्रातर्शब्दस्य परिशिष्टं “प्रहरोऽप्यर्द्धसंयुक्तः प्रातरित्यभिधीयते” नि० सि० गार्म्योक्ते वृद्धिश्राद्धाङ्गे ३ सार्द्धप्रहरात्मके काले ।