वाचस्पत्यम्/र

पृष्ठ ४७८४

र र रकारः व्यञ्जनवर्णभेदः स्पर्शवर्णोष्मवर्णयोर्मध्यस्थत्वात् अन्त- स्थवर्णः । अस्योच्चारणस्थानं मूर्द्ध्वा । जिह्वाग्रेण मूर्द्ध्व- स्थानस्येषत्स्पर्शेनोच्चारणादस्य आम्यन्तरप्रयत्न ईषत्- स्पृष्टम् । बाह्यप्रयत्नाश्च संवारनादघोषा अल्पप्राणश्च । वर्णाभिधाने अस्य वाचकशब्दा उक्ता यथा “रो रक्तः क्रोधिनी रेफः पावकस्तैजसो मतः । प्रकाशी दर्शनो दीपा रततृष्णा परं बली । भुजङ्गेशो मतिः सूर्य्यो धातू रक्तप्रकाशकः । व्यापको रेवती दानं दक्षांसो वह्निमण्डलम् । उग्रवेगा स्थूलदण्डो वेदकर्णोपलाम्बरा । प्रकृतिः सुगलो ब्रह्मशब्दश्च गायको घनः । श्रीकण्ठ ऊष्मा हृदयं मुण्डी त्रिपुरसुन्दरी । सविन्दुर्योनिजो ज्वाला श्रीशैलो विश्वतोमुखी” । अस्य व्येयरूपं यथा “रेफञ्च चञ्चलापाङ्गि! कुण्डलीद्वयसंयुतम् । रुक्त- विद्युल्लताकारं पञ्चदेवात्मकं सदा । पञ्चप्राणमयं वर्ण त्रिविन्दुसहितं सदा” कामधेनुत० । “अस्याधिष्ठातृ- देवतारूपं यथा “ललज्जिह्वां महारौद्रीं रक्तास्यां रक्त- लोचनाम् । रक्तवर्णामष्टभुजां रक्तपुष्पोपशोभिताम् । रक्तमाल्याम्बरधरां रक्तालङ्कारभूषिताम् । महामोक्ष- प्रदां नित्यामष्टसिद्धिप्रदायिकाम् । एवं ध्यात्वा ब्रह्म- रूपां तन्मन्त्रं दशधा जपेत्” । मातृकान्थासेऽस्य दक्षांसे न्यास्यता । काव्यादौ प्रयोगे “रस्तु दाहम्” वृ० र० टीकोक्तेः दाहः फलम् । पु० रा--ड । १ वह्नौ २ उग्रे मेदि० । ३ कामानले च शब्दर० । ४ छन्दःशास्त्रप्रसिद्धे लघुमध्ये आद्यन्तगुरुयुते रगणे काव्यादौ तस्य प्रथमप्रयोगे मरणं फलम् अस्य देवताऽग्निः । रंह गतौ अद० चु० उभ० सक० सेट् । रंहयति ते अररंहत् त । रंहस् न० रंह--असुन् । वेगे अमरः । रक स्वादे प्राप्तौ च चु० उभ० सक० सेट् । राकयति--ते अरीरकत् त रक्त न० रन्ज--करणे क्त । १ कुङ्कुमे २ ताम्रे ३ प्राचीनामलके मेदि० । ४ सिन्दूरे ५ हिङ्गुले ६ पद्मके राजनि० । ७ शरीरस्थे रसपाकजन्ये मांसहेतौ रुधिराख्ये धातुभेदे अमरः । ८ कुसुम्भे ९ हिज्जले १० रोहितवर्णे च पु० ११ तद्वति त्रि० अमरः । १२ परागे कर्त्तरि क्त । १३ अनुरक्ते मेदि० १४ क्रीड़ारते च गरणिः । कर्मणि क्त । १५ नील्यादिभीरञ्जिते त्रि० । करणे क्त । १६ मञ्जिष्ठायां १७ लाक्षायां १९ गुञ्जायाञ्च स्त्री राजनि० टाप् । भावे क्त । २० रागे न० । धातुभेदरक्तस्वरूपादिकं भावप्र० उक्तं यथा “यदा रसो यकृद्याति तत्र रञ्जकपित्ततः । रागं पाकं श संप्राप्य स भवेद्रक्तसंज्ञकः । रक्तं सर्वशरीरस्थं जीवस्याधारमुत्तमम् । स्निग्धं गुरु चसं स्वादु विदग्धं पित्तवद्भवेत्” । जीवस्याधारनुत्तममिति, यत आह । “जीवो वसति सर्वस्मिन्देहे तत्र विशेषतः । वीर्य्ये रक्ते मले यस्मिन् क्षीणे याति क्षयं क्षणादिति” । वीर्य्ये रक्ते मले च शरीरारम्भके वाग्भटोक्तपरिमाणमिते शुद्धे जीवो वसति न तु दुष्टे प्रवृद्धे रक्तस्रावणोप- देशस्य वैयर्थ्यप्रसङ्गात् । पित्तवद्भवेत् अम्लवद्भवेदित्यर्थः । अथ रक्तस्य स्थानमाह “यकृत् प्लीहा च रक्तस्य मुख्य- स्थानन्तयोः स्थितम् । अन्यत्र संस्थितवतां रक्तानां पोषकं भवेत्” । असृक्करशब्दे ५५९ पृ० दृश्यम् ।

रक्तक पु० रक्तं रुधिरमिव कायति कै--क इवार्थे कन् वा । १ अम्लानवृक्षे २ बन्ध्कवृक्षे मेदि० । ३ रक्तशोभाञ्जने ४ रक्तैरण्डे च राजनि० । ५ रुधिरे ६ रक्तवस्त्रे च न० । ७ अनुरागिणि मेदि० ९ विनोदिनि च त्रि० । रक्तकन्द पु० रक्तवर्णः कन्दोऽस्य । १ विद्रुमे प्रवाले हेमच० २ रक्तालौ ३ रक्तपलाण्डौ च राजनि० । रक्तकमल न० रक्तं कमलमिव । रक्तवर्णोत्पले राजनि० । पृषो० । रक्तकम्बलमप्यत्र न० । रक्तकरवीर पु० कर्म० । रक्तवर्णपुष्पककरवीरवृक्षे राजनि० स्वार्थे क तत्रार्थे । रक्तकाञ्चन पु० कर्म० । रक्तवर्णपुष्पककाञ्चनवृक्षे शब्दच० । रक्तकाण्डा स्त्री रक्तः काण्डोऽस्याः । रक्तपुनर्नवायाम् राजनि० । रक्तकुमुद न० कर्म० । १ रक्तवर्णपुष्पककैरवे जटा० । २ रक्तकैरवरक्तकोकनदे अप्यत्र न० जटा० । रक्तकुसुम पु० रक्तानि कुसुमान्यस्य । पारिभद्रे (पालदा- मादार) राजनि० । रक्तकेसर पु० रक्ताः केसरा अस्य । १ पारिभद्रे राजनि० । २ पुन्नागवृक्षे च रत्नमा० । रक्तखदिर पु० सारतो रक्तवर्णः खदिरः । रक्तवर्णसारके खदिरवृक्षे राजनि० । रक्तगन्धक न० रक्तेन गन्धकभिव । वोले (गन्धरस) राजनि० रक्तघ्न पु० रक्तं हन्ति हन--टक् । २ रोहितकवृक्षे जटा० । २ दूर्वायां स्त्री शब्दच० । रक्तचन्दन न० कर्म० । स्वनामख्याते चन्दनभेदे अमरः । “रक्तं (चन्दनम्) पीतं गुरु स्वादु छर्दितृष्णास्रपित्त- नुत् । पित्तनेत्रहितं वृष्यं ज्वरव्रणविषापहम्” भावप्र० रक्तचित्रक न० कर्म० । (लालचिता) क्षपभेदे राजनि० । रक्तचूर्ण न० कर्म० । १ सिन्दूरे हारा० २ रक्तवर्णचूर्णमात्रे च रक्तझिण्टी स्त्री कर्म० । (नालझाटि) पुष्पधानकवृक्षभेदे अमरः । रक्ततुण्ड पु० रक्तं तुण्डमस्य । १ शुकपक्षिणि राजनि० । २ रक्तमुखके त्रि० कप् । रक्ततुण्डक मूनागे राजनि० । रक्ततृणा स्त्री रक्तं तृणं यस्याः । गोमूत्रिकायाम् राजनि० रक्तत्रिवृत्(ता) स्त्री कर्म० । (नालतेओडि) वृक्षभेदे राजनि० रक्तदन्तिका स्त्री रक्ता दन्ता अस्याः कप् अत इत्त्वम् । दाडिमीस्थे दुर्गाशक्तिभेदे “मक्षयन्त्याश्च तानुग्रान् वैव्रचित्तान् महासुरान् । रक्ता दन्ता भविष्यन्तीति” उपक्रमे” ततो मां देवताः सर्वे मर्त्यलोके च मानवाः । स्तुवन्तो व्याहरिष्यन्ति सततं दक्तदन्तिकाम्” देवीमा० । इति तन्नामनिरुक्तिः । रक्तदला स्त्री रक्तानि दलान्यस्याः । नालिकायाम् (नालते) राजनि० । रक्तदृश् पु० रक्ता दृक् नेत्रमस्य । कषोते । रक्तनेत्रादयोऽप्यत्र

पृष्ठ ४७८५

रक्तधातु पु० कर्म० । गैरिके त्रिका० । २ ताम्रे च राजनि० देहस्थे रुधिररूपे रसधातुजाते मांसधातुहेतौ ३ धातु- मेदे च असृक्करशब्दे ५५९ पृ० दृश्यम् । रक्तनाल पु० रक्तो नालोऽस्य । जीवशाके राजनि० । रक्तप पुंस्त्री० रक्तं पबति पा--क । १ राक्षसे मेदि० । स्त्रियां ङीष् । २ रक्तपानकर्त्तरि त्रि० । ३ जलौकायां ४ डाकिन्याञ्च स्त्री मेदि० टाप् । रक्तपत्त्रिका स्त्री रक्तानि पत्त्राण्यस्याः कप् अत इत्त्वम् । १ नाकुल्यां २ रक्तपुनर्नवायाञ्च राजनि० । रक्तपल्लव पु० ६ व० । १ अशीकवृक्षे राजनि० । कर्म० । २ रक्त- वर्णपल्लवे अस्त्री० । रक्तपाकी स्त्री रक्तः पाकः फलं यस्याः ङीप् । वृहत्याम् राजनि० । रक्तपाद पु० ६ त० । १ शुकपक्षिणि हेमच० । २ कज्जालौ लतायां ३ हंसपद्याङ्क स्त्री राजनि० ङीष् पद्भावश्च । रक्तपायिनी स्त्री रक्तं पातुं शीकमस्याः पा + णिनि ङीप् । जलौकायाम् (ज्ॐक) राजनि० । रक्तपारद न० कर्म० । हिङ्गुले हारा० । तत्रार्थे पु० जटा० । रक्तपित्त न० रोगभेदे । तल्लक्षणादिकं भावप्र० उक्तं यथा “घर्मव्यायामशोकाध्वव्यवायैरतिसेवितैः । तीक्ष्णोष्ण- क्षारलवणैरम्लैः कदुभिरेव च । पित्तं विदग्धं स्वगुणै- र्विदहत्याशु शोणितम्” । तीक्ष्णं मरिचादि । उष्ण- मग्नितापादि । क्षारोयवक्षारादिः । विदग्धं स्वगुणैः स्वकारणैः गुणैस्तीक्ष्णादिभिः । गुणैरिति बहुत्वेन तीक्ष्ण म्ललवणकटूष्णघर्म्मादयो गृह्यन्ते विदहति दूषयति । अथ रक्तपित्तस्य सामान्यं लक्षणमाह “ततः प्रवर्त्तते रक्तमूर्द्धञ्चाधो द्विधाऽपि वा” । अत्र रक्त- मित्युपलक्षणम् । तेन संसृष्टं पित्तञ्च । अतएव रक्तञ्च पित्तञ्च रक्तपित्तमिति द्वन्द्व इति सुश्रुतः । रक्तञ्च तत् पित्तं चेति रक्तपित्तं रागप्राप्तं पित्तं रक्तमित्युच्यते रक्तं पित्तं कर्मधारयश्च इति चरकः । उभयत्रापि न दोषः कारणत्रयात् । कारणत्रयमाह “संयोगात् दूषणात् तत्तु सामान्यात् गन्धवर्णयोः । रक्तञ्च पित्तमाख्यातं रक्त- पित्तं मणीषिभिः” । मार्गानाह “ऊर्ध्वं नासाक्षिकर्णास्यै- र्मेढ्रयोनिगुदैरधः । कुप्रितं रोमकूपैश्च समस्तैस्तत्- प्रवर्त्तते” । कुपितं पित्तम् । पूर्वरूपमाह “सदनं शीतकामित्वं कण्ठधूमायनं वमिः । लोहगन्धिश्च निश्वासो भवत्यस्मिन् भविष्यति” । “विशिष्टरूपमाह “सान्द्रं सपाण्डु सस्नेहं पिलिकं च कफान्वितम्” । वातिकमाह “श्या-

वारुणं सफेतञ्च तनु रूक्षञ्च वातिकम्” । पैत्तिकमाह “रक्तपित्तं कषायाभं कृष्णं गोमूत्रसन्निभम् । मेचकाङ्गारधूमाभमञ्जनाभञ्च पैत्तिकम्” । मेचकम् चिक्वणं कृष्णवर्णम् । अञ्जनं स्रोतोञ्जनं तदाभम् । संसर्गविशेषेण मार्गमेदमाह” “संसृष्टं लिङ्गसंसर्गाद्त्रिलिङ्गं सान्नि- पातिकम् । ऊर्ध्वगं कफसंसृष्टमधोगं मारुतानुगम् । द्विमार्गं कफबाताम्यामुभाभ्यां तत् प्रवर्त्तते” । उपद्रवानाह “दौर्बल्यं श्वासकासज्वरवमथुमदाः पाण्डुतादाहमूर्च्छा भुक्ते घोरोविदाहस्त्वधृतिरपि सदा हृद्यतुल्या च पीड़ा । तृष्णा कोष्ठस्य भेदः शिरसि च तपनं पूयनिष्ठी- वनञ्च द्वेषो भक्तेऽविपाको विकृतिरपि भवेद्रक्तपितोप- सर्गाः” । विकृतिः मांसप्रक्षालनाभतादिः । साध्या- दिकमाह “एकदोषानुगं साध्यं द्विदोषात् याप्यमुच्यते । “यत्त्रिदोषमसाध्यं स्यान्मन्दाग्नेरतिवेगवत् । ऊर्द्ध्वं साध्यमधो याप्यमसाध्यं युगपद्गतम् । व्याधिभिः क्षीण- देहस्य वृद्धस्याऽनश्रतस्तु यत्” । अथ साध्यमाह “एकमार्गं बलवतो नातिवेगं नवोत्थितम् । रक्तपित्तं सुखे काले साध्यं स्यान्निरुपद्रवम्” । सुखे काले हिमशिशिरयोः । असाध्यमाह” “मांसप्रक्षालनाभं क्कथित- मिव च यत्कर्द्दमाम्भीनिभं वा मेदःपूयास्रकल्पं यकृदिव यदि वा पक्वजम्बूफलाभम् । यत् कृष्णं यच्च नीलं भृशमपि कुखपं यत्र चोक्ता विकारास्तद्वर्ज्यं रक्तपित्तं सुरपतिधनुषा यच्च तुल्यं विभाति” । उक्ता विकारा दौर्बल्यादयः । सुरपतिधनुषा तुल्यं नानावर्णम् । “येन चोपहतो रक्तं रक्तपित्तेन मानवः । पश्येद्भृशं वियच्चापि तदसाध्यमसंशयम्” । येन रक्तपित्तेनोपहतः मनुष्यः दृश्यं घटप्रटादिकं रक्तं पश्यति स नश्यति वियच्चापि अदृश्यमपीत्यर्थः । अथारिष्टमाह । “लोहितं छर्द्दयेद्यस्तु बहुशो लोहितेक्षणः । लोहितोद्गारदर्शी च म्रियते रक्तपैत्तिकः” । लोहितोद्गारदर्शी व्याधि- महिम्नोद्गारमपि लोहितं पश्यतीत्यर्थः” । रक्तपुष्प न० कर्म० । १ रक्ते कुसुमे रक्तं पुष्पमस्य । २ करवीरे जटा० ३ रौहितकवृक्षे ४ रक्तकाञ्चनवृक्षे ५ दाड़िमवृक्षे ६ रक्त- वकवृक्षे रत्नमा० ७ बन्धूकवृक्षे ८ पुन्नागवृक्षे च राजनि० ९ शाल्मलीवृक्षे स्त्री जटा० टाप् । रक्तपुष्पक पलाशवृक्षे रोहितकवृक्षे च जटा० । पर्पटे शाल्मलिवृक्षे च राजनि० रक्तपुष्पिका स्त्री रक्तानि पुष्पाणि यस्याः कप् अत इत्त्वम् । १ लज्जालुलतायाम् शब्दच० २ रक्तपुन- र्नवायाम् ३ भूमिपाटलौ च राजनिघण्टुः ।

पृष्ठ ४७८६

रक्तपुष्पी स्त्री रक्तानि पुष्पाण्यस्याः ङीप् । १ पाटलिवृक्षे (पारुल) २ जवायाम् ३ आवर्त्तकीलतायाम् ४ नागदम- न्याम् ५ करुणीवृक्षे ६ उष्ट्रकाण्ड्यां च राजनि० । रक्तपूरक न० रक्तं रुधिरं पूरयति सेवनात् पूर--ण्वुल् । वृक्षाम्ले राजनि० । रक्तप्रमव पु० रक्तवर्णः प्रसवः पुष्पमस्य । १ करवीरे ३ रक्ता म्लाने च राजनि० । रक्तफल पु० रक्तानि फलान्यस्य । १ वटवृक्षे जटा० । २ विम्बि- कायां (तेलाकुचा) स्त्री अमरः टाप् । रक्तबालुक न० कर्म० । सिन्दूरे हारा० रक्तबालुकाप्यत्र स्त्री रक्तमञ्जर पु० रक्तवर्णा मञ्जरी अस्त्यस्य अच् । निचुल- वृक्षे त्रिका० । रक्तमूला स्त्री ६ त० । लज्जालुलतायाम् । कप् । देवसर्षपे पु० राजनि० । रक्तमेह पु० कर्म० । प्रमेहरोगभेदे “विस्रमुष्णं सलवणं रक्ताभं रक्तमेहतः” भावप्र० । रक्तमोक्षण न० ६ त० । रुधिरस्रावणे । “वेदनोपशमार्थाय तथाऽपाकशमाय च । अचिरोत् पतिते शोथे शोणितस्रावणञ्चरेत्” । चरेत् कुर्य्यात् । “एकतस्तु क्रियाः सर्वा रक्तमोक्षणमेकतः । रक्तं हि वेदनामूलं तच्चेन्नास्ति नचापि रुक् । विवर्णे कठिने श्यावे व्रणे चात्यन्तवेदने । सविशेषे विशेषेण जलौकोभिः पदैरपि” । शोणितस्रावणञ्चरेदित्यनेनान्वयः” भावप्र० रक्तयष्टि स्त्री रक्तवर्णा यष्टिरस्याः । मञ्जिष्ठायाम् जटा० । कप् । रक्तयष्टिका तत्रैव । रक्तरणु पु० रक्ता रेणवोऽस्य । १ पलाशकलिकायाम् २ सिन्दूरे च मेदि० ३ पुन्नागे राजनि० । रक्तलशुन न० कर्म० । (लालरशुन) मूलभेद राजनि० । रक्तला स्त्री रक्तं रुधिरं हेतुत्वेनास्त्यस्याः लच् तत् लाति सेवनात् ला--क वा । काकतुण्ड्याम् राजनि० । रक्तवटी स्त्री रक्तवर्णा वटीव । मसूरिकायाम् त्रिक्वा० । रक्तवर्ग पु० रक्ताना वर्मः समुदायः । दाड़िमकिंशुकलाक्षा- बन्धूकहरिद्राद्वयजवाकुसुम्भपुष्पमञ्जिष्ठालक्तकरूपे समूहे राजनि० । रक्तवर्ण पु० रक्तो वर्णाऽस्य । १ इन्द्रगोपकीटभेदे राजनि० । कर्म० । २ रोहितरूपे पु० ३ तद्वति त्रि० । रक्तवर्द्धन पु० रक्तं रुधिरं वर्द्धयति भोजनात् वृधणिच्--ल्यु । वर्त्ताकौ शब्दच० । रक्तवर्षाभू पु० वर्षायां भवति भू--क्विप् कर्म० । रक्तपुनर्नवायाम् राजनि० ।

रक्त(बी)वीज पु० रक्तवर्णानि वी(बी)जान्यस्य । १ दाड़िमे राजनि० रक्तं रुधिरमेव वी(बी)जमुत्पत्तिः कारणं यस्य । “रक्तविन्दुर्यदा भूमौ पतत्यस्य शरीरतः । समुत्पतति मेदिन्यास्तत्प्रमाणस्तदाऽसुरः” देवीमा० उक्ते असुरभेदे रक्तवृन्ता स्त्री रक्तं वृन्तं यस्याः । शेफालिकायाम् शब्दच० रक्तवृष्टि स्त्री ६ त० । दैवकृतोपद्रवभेदे रुधिरवर्षणे “कृत्यचिन्तामणौ “रक्ते शस्त्रोद्योगो मांसास्थिवसादि- भिर्मरकः । धान्यहिरण्यत्वक्फलकुसुमाद्ये वर्षिते भयं विद्यात्” ज्यो० त० । रक्तशालि पु० कर्म० । (लालधान) धान्यभेदे भावप्र० । धान्यशब्दे ३८७६ पृ० दृश्यम् । रक्तशिग्र पु० कर्म० । (लालसजना) वृक्षभेदे राजनि० । रक्तशीर्षक पु० रक्तं शौर्षास्य कप् । १ सरलद्रुमे रत्नमा० । २ रक्तमस्तकके त्रि० । रक्तशृङ्गिक न० रक्तं शृङ्गमिवास्त्यस्य ठन् । विषभेदे राजनि० रक्तसन्ध्यक न० रक्ता सन्ध्येब कन् । रक्तवर्णे कह्लारे अमरः रक्तसरोरुह न० कर्म० । रक्तपद्मे अमरः । रक्तसर्षप पु० कर्म० । (राइसर्षा) राजिकायाम् राजनि० । रक्तसहा स्त्री रक्तं सहते सह--अच् । रक्ताम्लाने राजनि० रक्तसार न० रक्तः सारोऽस्य । १ रक्तचन्दने २ अम्लवेतसे पु० राजनि० । रक्तसौगन्धिक न० कर्म० । (नालसुदि) रक्तवर्णकह्लारे जटा० रक्ताकार पु० रक्तवर्ण आकारो मूर्त्तिर्यस्य । १ प्रबाले राजनि० २ रक्तमूर्त्तिके त्रि० । रक्ताक्ष पु० रक्ते अक्षिणी यस्य षच्समा० । १ पारावते २ महिषे ३ चकोरे राजनि० ४ रक्तनेत्रवति क्रूरे जने च त्रि० ५ सारसे च मेदि० । स्त्रियां जातौ सर्वत्र ङीष् । रक्ताङ्ग न० रक्तमङ्गं यस्य यस्माद्वा । १ कुङ्कुमे २ मङ्गलग्रहे ३ कम्पिल्ले (डहरकरमचा) च पु० ४ प्रबाले पुंन० मेदि० । ५ जीवन्त्याम् ६ मञ्जिष्ठायाञ्च स्त्री भावप्र० ङीप् । रक्ताति(ती)सार पु० रक्तमिश्रितोऽति(ती)सारः । वैद्यक- प्रसिद्धे रोगभेदे । “पित्तकृत्तु यदात्यर्थं द्रव्यमश्नाति पैत्तिके । तद्दोषाज्जायते शीघ्रं रक्तातीसार उल्वणः” भावप्र० । अति(ती)सारशब्दे १०६ पृ० दृश्यम् । रक्ताधार पु० ६ त० । देहावरके चर्मणि राजनि० । रक्तापह न० रक्तं रुधिरमपहन्ति अप + हन--ड । गन्धरसे वोले राजनि० । रक्तापामार्ग पु० कर्म० । (लाल आपाङ) क्षुपभेदे राजनि० रक्ताम्र पु० नित्यक० । कोषाम्रे राजनि० ।

पृष्ठ ४७८७

रक्ताम्लान पु० कर्म० । रक्तमहासहालतायाम् राजनि० । रक्तार्बुद पु० रोगविशेषे । तल्लक्षणं भावप्र० उक्तं यथा “दोषप्रदुष्टा रुधिरं सिराश्च संङ्कोच्य संपीद्ध्य ततस्त्व- पाकम् । सस्रावमुन्नह्यति मांसपिण्डं मांसाङ्कुरै- रावृतमाशुवृद्धिम् । स्रवत्यजस्रं रुधिरं प्रदुष्टमसाध्य मेतद्रुधिरात्मकन्तु । रक्तक्षयोपद्रवपीडितत्वात् पाण्डु- र्भवेदर्बुदपीड़ितश्चं । दोषोऽत्र पित्तं, रुधिरं सिराश्च सङ्कोच्य संपीड्य संहतीकृत्य मांसासृजोः सर्वेष्वर्बुदेषु दुष्यत्वं, रक्तजे तु विशेषतो रक्तदुष्टिः एवं मांसार्बुदे विशेषतो मांसदुष्टिर्बोद्धव्या । ततो मांसपिण्डमुन्नह्यति उद्गतं करोति । अपाकं ईषत्पाकं यथा स्यादेव- मिति क्रियाविशेषणम् । ईषत्पाकश्चैकदेशपाकेन । रक्तक्षयोपद्रवपीड़ितत्वात् रक्तक्षयोपद्रवाः सुश्रुतेनोक्ताः । तैः पीड़ितत्वात् अर्बुदपीड़ितः” । शाततपीयकर्मविपाके “रक्तार्बुदविसर्पाद्या उपपापोद्भवा गदाः” इत्युक्तम् । रक्तार्शस् न० अर्शरोगभेदे । तल्लक्षणं भावप्र० उक्तं यथा “रक्तोल्वणा गुदे कीलाः पित्ताकृतिसमन्विताः । वटप्ररोहसदृशा गुञ्जाविद्रुमसन्निभाः । तेऽत्यर्थं दुष्टमुष्णञ्च गाढविड्भिः प्रपीड़िताः । स्रवन्वि सहसा रक्तं तस्य चातिप्रवृत्तितः । भेकाभः पीड्यते दु खैः शोणि- तक्षरसम्भवैः । हीनवर्णवलोत्साहो हतौजाः कलुषै- न्द्रियः । विट् श्यावं कठिनं रूक्षमधोवायुर्न वर्त्तते । तनु चारुणवर्णञ्च फेनिलञ्चासृगर्शसम् । कठ्यूरुगुद- शूलञ्च दौर्बल्यं यदि वाऽधिकम् । तत्रानुबन्धो वातस्य हेतुर्यदि च रूक्षणम् । शिथिलं श्वेतपीतञ्च विट् स्निग्धं गुरु शीतलम् । यद्यर्शसां घनञ्चासृक् तत्तु सत् पाण्डु पिच्छिलम् । गुदं सपिच्छं स्तिमितं गुरु स्निग्धञ्च कारणम् । श्लेष्मानुबन्धो विज्ञेयस्तत्र रक्तार्शसां बुधैः । गुदे कीला अर्शांसि पित्ताकृतिसदृशाः । दुःखै- रोगैः त्वक्पारुष्याम्बुशीतप्रार्थनादिभिः । कलुषेन्द्रियः व्याकुलसर्वेन्द्रियः । रक्तजस्यापि वातोल्वणस्य लक्षण- माह । तत्र रक्तार्शसि अनुबन्धः उल्वणत्वम् । रूक्षणं रूक्षयतीति रूक्षणं रूक्षं द्रव्यम् । पित्तोल्वणस्य लक्षणम् “रक्तोल्वणा गुदे कीलाः पित्ताकृतिसमन्विताः” इत्यादि- नैवोक्तम् रक्तपित्तयोः समानलिङ्गत्वात् । कफोल्वणस्य लक्षणमाह । सपिच्छं पिच्छिलार्द्रं स्तिमितमार्द्र- चर्मावगुण्ठितमिव” । रक्तालु पु० कर्म० । (शकरकन्द) आलुभेदे राजनि० ।

रक्तिका स्त्री रक्तेव कन् अत इत्त्वम् । १ गुञ्जायां २ राजि- कायां राजनि० ३ परिमाणभेदे रत्तिकापरिमाणे च । रक्तेक्षु पु० कर्म० । (काजला) इक्षुभेदे राजनि० । रक्तैरण्ड पु० कर्म० । (लालभेरण्डा) वृक्षभेदे राजनि० । रक्तोत्पल न० कर्म० । कोकनदे लोहितवर्णे पद्मे अमरः । रक्तोत्पलमिव पुष्पमस्त्यस्य अच् । २ शाल्मलिवृक्षे (शिमुन) पु० राजनि० । रक्तमुत्पलमिव । ३ नैरिके न० हारा० रक्तोत्पलाभ पु० रक्तोत्पलस्य कोकनदस्येवाभा यस्य । १ रक्त- रूपे जटा० २ तद्वति त्रि० । रक्ष पालने भ्वा० पर० सक० सेट् । रक्षति अरक्षीत् ररक्ष । ञीत् रक्षितो वर्त्तते । रक्षःसभ न० रक्षसां राक्षसानां सभा क्लीवत्वम् । राक्षससमूहे अमरः । रक्षक त्रि० रक्ष--ण्वुल् । रक्षाकर्त्तरि स्त्रियां टाप् अत इत्त्वम् रक्षणि(णी) स्त्री रक्ष--अनि वा ङीप् । त्रायमाणालता- याम् राजनि० । रक्षस् न० रक्ष्यते हविरस्मात् रक्ष--अपादानेऽसुन् । राक्षसे अमरः । रक्षा स्त्री रक्ष--भावे अ टाप् । १ रक्षणे २ तदर्थे रक्षसूत्रे च “रक्ष०! मा चल मा चल” रक्षाबन्धमन्त्रः । रक्षति रक्ष अच् टाप् । ३ जतुनि मेदि० । ४ भस्मनि च स्त्री शब्दर० । ५ रक्षके त्रि० । रक्षापत्त्र पु० रक्षार्थं पत्त्रमस्य । मूर्जपत्त्रवृक्षे राजनि० । रक्षित त्रि० रक्ष्यतेऽत्र रक्ष--क्त । १ भाण्डे । २ वैद्यभेदे पु० । रक्षिवर्ग पु० रक्षिणां वर्गः । रक्षकसैन्यादिगणे (प्रहरिगण) रक्षोघ्न न० रक्षो हन्ति हन--टक् । १ काञ्जिके हेमच० । २ हिङ्गुनि राजनि० । तदुगन्धस्य घ्राणसम्बन्धाद्धि रक्षसामपसरणम् । ३ भल्लातकवृक्षे पु० त्रिका० । ४ श्वेतसर्षपे पु० रत्नमा० । ऋग्वेदप्रसिद्धे “कृष्णष्व- पाज” इत्यादिके ऋ० ४ । ४ । १० । ५ सूक्तभेदे न० । ६ वचायां स्त्री । ७ राक्षसशातकभात्रे त्रि० ङीप् । रक्षोहन् पु० रक्षो हन्ति हन + क्विप् । १ गुग्गुलौ राजनि० तद्गन्धघ्राणाद्धि रक्षसामपसरणम् । २ श्वेतसर्षपे पु० । ३ राक्षसहन्तरि त्रि० । “रक्षहणं बलगहनम्” यजु० ५ । २३ रक्ष्ण पु० रक्ष--नङ् । त्राणे अमरः । रख सर्पणे भ्वा० पर० सक० सेट् इदित् । रङ्कति अरङ्खीत् रङ्ख्यते । रख सर्पणे भ्वा० पर० शक० सेट् । रखति अरखीत् अरास्वीत् । रग शङ्कायाम् भ्वा० प० सक० सेट् । रगति एदित् अरगीत् घटा० रगयति । रग गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् इदित् । रङ्गति अरङ्गीत् ।

पृष्ठ ४७८८

रग स्वादे आप्तौ च चु० उभ० सक० सेट् । रागयति अरीरगत् त । रघ दीप्तौ चु० उभ० सक० सेट् इदित् । रङ्घयति ते अररङ्घत् त । रघ गतौ भ्वा० आ० सक० सेट् इदित् । रङ्घते अरङ्घिष्ट । रघु पु० लघ--उ लस्य रत्वम् । सूर्य्यवंश्ये दिलीपसूनौ १ नृपतिभेदे रघोरपत्यमण् बहुषु लुक् । रघुवंश्येषु अजप्रभृतिषु २ क्षत्त्रियेषु ब० ब० । तान् अधिकृत्य कृतो ग्रन्थः अण् आख्यायिकायां तस्य लुक् । कालिदासप्रणीते जनविंशतिसर्गात्मके महाकाव्यभेदे पु० । रघुनन्दन पु० रघून् नन्दयति नन्द--णिच् ल्यु । दशरथस्य ज्येष्ठपुत्रे १ श्रीरामे त्रिका० २ भरतादौ च । रघुनाथ पु० रधूणां नाथः रक्षकत्वात् श्रेष्ठत्वाद्वा । श्रीरामे शब्दर० । रघुपत्यादयोऽप्यत्र । रघुवंश पु० ६ त० । रघुकुले । तमधिकृत्य कृतो ग्रन्थः आख्यायिकायां तस्य लुक् । कालिदासप्रणीते ऊनविंशतिसर्गात्मके महाकाव्यभेदे पु० । रघुवंशतिलक पु० रघुवंशे तिलक इव । दशरथनृपस्य ज्येष्ठपुत्रे श्रीरामे । रघुवर पु० रघुषु वरः श्रेष्ठः । श्रीरामे । रघूद्वह पु० रघुषु उद्वहः रक्षादिभारधारकः उद + वह--अच् । दशरथनृपस्य ज्येष्ठपुत्रे श्रीरामे शब्दर० । रङ्क त्रि० रकि--अच् । ३ कृपणे २ मन्दे च मेदि० । रङ्कु पु० रकि--उ । १ मृगविशेषे अमरः । २ शवलपृष्ठे मृगे राजनि० रङ्ग पुंन० रगि--अच् । १ धातुभेदे (राङ) राजनि० । रन्ज--भावे घञ् । २ रागे । आधारे घञ् । ३ रणभूमौ ५ नाट्यस्थाने च अमरः । करणे घञ् । ४ नृत्ये मेदि० । ६ टङ्कणे (सोहागा) ७ खादिरसारे च राजनि० । रङ्गधातोः शो “धनप्रकारो भावप्र० उक्तो यथा “र(व)ङ्गनागौ प्रतप्तौ च गलितौ तौ निषेचयेत् । त्रिधा त्रिधा विशुद्धिः स्याद्रवि दुग्धेऽपि च त्रिधा” । तैलतक्रकाञ्जिकगोमूत्रकुलत्थक्वाथेषु प्रत्येकं त्रिधा त्रिधा । अथ रङ्गस्य मारणविधिः । “मृत्पात्रे द्राविते र(व)ङ्गे चिञ्चाश्वत्थत्वचोरजः । क्षिप्त्वा र(व)ङ्गचतुर्थांशमयोदर्व्या प्रचालयेत्” । चिञ्चा(अमिली) रजश्चूर्णम् । अयोदर्वी (करछुली) । “ततोद्वियाममात्रेण र(व)ङ्गं भस्म प्रजायते । अथ भस्मसमं तालं क्षिप्त्वाम्लेन विवर्द्धयेत् । ततो गजपुटे पक्त्वा पुनरम्लेन मर्दयेत् । तालेन दशमांशेन याममेकं ततः पुटेत् । एवं दशपुटैः पक्वं र(व)ङ्गं भवति मारितम् । एवं मारितस्य र(व)ङ्ग- स्य गुणाः । “रङ्गं लघु सरं रूक्षं कुष्ठमेहकफक्रमीन् ।

निहन्ति पाण्डुं सश्वासं नेत्रमीषत्तुपित्तलम् । सिंहोगजौघन्तु यथा निहन्ति तथैव र(व)ङ्गोऽखिल हेमवर्गम् । देहस्य सौख्यं प्रबलेन्द्रियत्वं नरस्य पुष्टिं विदधाति नूनम्” । तस्याशुद्धस्य दोषमाह “रङ्गोविधत्ते खलुशुद्धिहीनस्तथा ह्यपक्वश्च किलासगुल्मौ । कुष्ठानि- शूलं किल वातशोथं पाण्डुं प्रमेहञ्च भगन्दरञ्च । विषोपमं रक्तविकारवृन्दं क्षमञ्च कृच्छ्राणि कफज्वरञ्च । मेहाश्मरीविद्रधिमुख्यरोगान्नागोपि कुर्य्यात् कथितान् विकारान्” तद्भेदो यथा । “श्वेतं मृदु लघु स्वच्छं स्निग्धमुष्णसहं हिमम् । सूत्रपत्त्रकरं कान्तं त्रपु श्रेष्ठमुदाहृतम् । क्षुरकं मिश्रकञ्चापि द्विबिधं र(व)ङ्ग- मुच्यते । उत्तमं क्षुरकं तत्र मिश्रकं त्वहितं मतम्” । राजनि० । रङ्गज न० रङ्गात् रङ्गधातोर्जायते जन--ड । सिन्दूरे रत्नमा रङ्गजीवक पु० रङ्गेण रञ्जनेन जीवति जीव--ण्वुल् । (रङ्गरेज) १ शिल्पिभेदे चित्रकरे शब्दर० । २ नाट्यजीविनि च रङ्गद पु० रङ्गं रञ्जनं रागं ददाति दा--क । १ टङ्कणे २ खदिरसारे च ३ स्फट्यां स्त्री राजनि० । रङ्गदायक पु० रङ्गं ददाति दा--ण्वुल् । १ कङ्गुष्ठे (काङ्गनी) २ धान्यभेदे राजनि० । रङ्गपत्त्री स्त्री रङ्गाय पत्त्रमस्याः ङीप् । नीलीवृक्षे राजनि० तत्पत्त्ररसादिना हि नीलरागसम्भवः । रङ्गपुष्पी स्त्री रङ्गं पुष्प्यति पुष्प अण् गौरा० ङीष् । नीलीवृक्षे राजनि० । रङ्गभूमि स्त्री रज्यतेऽत्र रन्ज--आधारे घञ् कर्म० । १ नाट्यभूमौ शब्दर० । “रङ्गभमिं समासाद्य” इति सा० ६ प० । २ मल्लभूमौ च । रङ्गमातृ स्त्री रङ्गस्य रागस्य मातेवोत्पादिका । १ लाक्षायाम् २ कुट्टिन्याञ्च मेदि० । सा हि नायकयोर्वार्त्ताहरणादिद्वारा रागं वर्द्धयति । रङ्गलासिनी स्त्री रङ्गं रागं लासयत्युद्भासयति वृन्तरसेन लस--णिच्--णिनि । शेफालिकायाम् शब्दच० । रङ्ग(बी)वीज न० रङ्गं वी(बी)जमुत्पत्तिसाधनं यस्य । रजते शब्दर० । कृत्रिमरूप्यस्य पारदयोगात् रङ्गजम् रजतशब्दे दृश्यम् । रङ्गशाला स्त्री ६ त० । (नाचघर) नाट्यगृहे शब्दर० । रङ्गाजीव पु० रङ्गं रञ्जनं नाट्यस्थानं वा आजीवति आ + जीव--अण् । (रङ्रेज) १ शिल्पिभेदे चित्रकरे अमरः । २ नटे च हेमच० ।

पृष्ठ ४७८९

रङ्गारि पु० रङ्गस्यारिरिव जारकत्वात् । करवीरे रत्नमा० । तद्रससंबन्धाद्धि रङ्गस्य जीर्णता वैद्यकप्रसिद्धा । रङ्गावतारक पु० रङ्गे नाट्यस्थानेऽवतरति वेशान्तरपरि- ग्रहेण अव + तॄ--ण्वुल् । १ नटे शैलूषे जटा० । णिनि । उक्तार्थे हेमच० । तदन्नभोजननिषेधो मनुनोक्तो यथा “कर्मारस्य निषादस्य रङ्गावतारकस्य च । सुवर्णकर्त्तु- र्वेणस्य शस्त्रविक्रयिणस्तथा । त एतेऽन्ये त्वभोज्यान्नाः क्रमशः परिकीर्त्तिताः । तेषान्त्रगस्थिरोमाणि वदन्त्यन्नं मनीषिणः । भुक्त्वातोऽन्यतमस्यान्नममत्या क्षपणं त्र्यहम् । मत्या भुक्त्वा चरेत् कृच्छ्रं रेतोविण्मूत्रमेव च” । रङ्गिणी स्त्री रङ्गमिव शुम्राणि मूलानि सन्त्यस्याः इनि । १ शतमूल्याम् जटा० । २ कैवर्त्तिमुस्तके च राजनि० । ३ रङ्गयुक्ते त्रि० । रङ्घस् न० रघि--असुन् । वेगे अमरे पाठान्तरम् । रच रचनायां अद० चु० उभ० सक० सेट् । रचयति ते अररचत् त । रचना स्त्री रच--युच् । रचने १ पुष्पपत्त्रादेर्विन्यासे अमरः । भावे ल्युट् । तत्रैवार्थे न० । रज न० रन्ज--क । १ स्त्रीकुसुमे शब्दर० । २ परागे ३ रेणौ ४ गुणभेदे च पु० जान्ते शब्दच० । रजक पुंस्त्री० रजति रन्ज--ण्वुल् नलोपः । वस्त्रादेः रागकारके जातिभेदे (धोपा) अमरः । स च तीवरकन्यायां धीवराज्जातः ब्रह्मवै० । स्त्रियां ङीष् । सा च कुलनायिका “रजकी नापिताङ्गना” तन्त्रम् । रजत रन्ज--अतच् नलोपः । १ रूप्ये अमरः । २ गजे ३ दन्ते ४ रुधिरे ५ हारे ६ शैले ७ स्वर्णे ८ धवले च हेमच० । ९ शुक्लगुणवति त्रि० । रूप्यधातोरुत्पत्त्यादि भावप्र० उक्तं यथा “त्रिपुरस्य बधार्थाय निर्न्निमिषैर्विलोचनैः । निरीक्षया- मास शिवः क्रोधेन परिपूरितः । अग्निस्तत्कालमप- तत्तस्यैकस्माद्विलोचनात् । ततोरुद्रः समभवद्वैश्वानर इव ज्वलन् । द्वितीयादपतन्नेत्रादश्रुविन्दुस्तु वामकात् । तस्माद्रजतमुत्पन्नमुक्तकर्मसु योजयेत् । कृत्रिमञ्च भवेत्तद्धि वङ्गादिरसयोगतः । रूप्यन्तु रजतं तारञ्चन्द्रकान्ति सितप्रभम् । गुरु स्निग्धं मृदु श्वेतं दाहे छेदे घनं क्षमम् । वर्णाढ्यं चन्द्रवत् स्वच्छं रूप्यं नवगुणं शुभम् । कठिनं कृत्रिमं रूक्षं रक्तं पीतदलं लघु । दाहच्छेदघनैर्नष्टं कप्यं दुष्टं प्रकीर्त्तितम् । तारं शरीरस्य करोति तापं शतं घनं यच्छति शुक्रनाशम् । वीर्य्यं बलं हन्ति

तनोश्च पुष्टिं महागदान् शोषयति ह्यशुद्धम्” । स्थानान्तरे तत्रैव तस्य शोधनविधिः “पत्तलीकृतपत्त्राणि तारस्याग्नौ प्रतापवेत् । निषिञ्चेत्तप्ततप्तानि तैले तक्रे च काञ्जिके । गोमूत्रे च कुलत्थानां कषायेच त्रिधा त्रिधा । एवं रजतपत्त्राणां विशुद्धिः सम्प्रजायते” । अथाशुद्धस्य रूप्यस्य दोषमाह “रूप्य त्वशुद्धं प्रकरोति तापं विबन्धकं वीर्य्यबलक्षयञ्च । देहस्य पुष्टिं हरते तनोति रोषांस्ततः शोधनमस्य कुर्य्यात्” । अथ रूप्यमारणविधिः “भागैकं तालकं मद्यं याममम्लेन केनचित् । तेन भागत्रयं तारपत्त्राणि परिलेपयेत् । धृत्वा मूषाः पुटे रुद्ध्वा पुटेत् त्रिंशद्वनोपलैः । समुद्धृत्य पुनस्तालं दत्त्वा रुद्ध्वा पुटे पचेत् । एवं चतुर्द्दशपुटैस्तारम्भस्म प्रजायते” । अथान्य प्रकारः “स्नुहीक्षीरेण संपिष्टं माक्षिकं तेन लेपयेत् । तालकस्य प्रकारेण तारपत्त्रस्य बुद्धिमान् । पुटेच्चतुर्द्दश पुटैस्तारम्भस्म प्रजायते” । एवं मारितस्य रूप्यस्य गुणः “रौप्यं शीतं कषायञ्च स्वादु पाकरसं सरम् । वयसः स्थापनं स्निग्धं लेखनं वातपित्तजित् । प्रमेहादिक- रोगांश्च नाशयत्यचिराद् ध्रुवम् ।” रजताचल पु० रजतकल्पितोऽचलः । दानार्थं कल्पिते रजतमये पर्वते मत्स्यपु० ७७ अ० तद्विधिर्दृश्यः । रजतमिव शुभ्रोऽचलः । २ कैलासपर्वते रजतगिर्य्यादयोऽप्यत्र पु० रजन न० रन्ज--क्युन् । १ रागे सि० कौ० । २ कुसुम्भे ३ हरिद्रायां ४ रात्रौ च स्त्री उज्ज्वलः गौरा० ङीष् । रजनि(नी) स्त्री रज्यतेऽत्रं रन्ज--कनि वा ङीप् । १ रात्रौ २ हरिद्रायां ३ जतुकायाञ्च अमरः । रजनीकर पु० रजनीं करोति कृ--ट रजन्यां करः किरणोऽस्य वा । १ चन्द्रे शब्दर० २ कर्पूरे च । रजनीगन्धा स्त्री रजन्यां गन्धो यस्याः । स्वनामख्याते पुष्पप्रधाने वृक्षे । रजनीचर पुंस्त्री० रजन्यां चरति चर--ट । १ राक्षसे शब्दर० स्त्रियां ङीष् । २ चौरे २ यामिकभेदे च । रजनीजल न० रजन्या जलमिव । नीहारे हारा० । रजनीपुष्प पु० रजन्या हरिद्राया इव पुष्पमस्य । (पूति- करमचा) करञ्जभेदे राजनि० । रजनीमुख न० ६ त० । प्रदोषे सूर्य्यास्तकालात् चतुर्दण्डा- त्मके मुहूर्त्तात्मके वा काले अमरः । प्रदोषशब्दे दृश्यम् । रजनीहासा स्त्री रजन्यां हासो विभाशो यस्याः । शेफा- विकायाम् शब्दर० ।

पृष्ठ ४७९०

रजस् न० रन्ज असुन् नलोपः । १ कुसुम्भे अमरः । २ पुष्परेणौ ३ परागे ४ धूलौ मेदि० साङ्ख्योक्ते चलनादियुते ५ प्रकृति गुणभेदे च “सत्त्वं लघु प्रकाशकमिष्टमुपष्टम्भकं चलञ्च” रजः” सा० का० । “सत्त्वतमसी स्वयमक्रियतया स्वस्व- कार्य्यप्रवृत्तिं प्रत्यवसीदन्ती रजसोपष्टभ्येते अवसादात् प्रच्याव्य स्वकार्य्ये ते उत्साहं प्रयत्नं कार्य्येते तदिद- मुक्तमुपष्टम्भकं रज इति । कस्मादित्यत उक्तं चलमिति । तदनेन रजसः प्रवृत्त्यर्थत्वं दर्शितम्” त० कौ० । ६ पृथिव्यां स्त्री ङीप् निघण्टुः । रजस्वल त्रि० रजोऽस्त्यस्य बलच् । १ रजोयुक्ते २ महिषे पुंस्त्री० मेदि० स्त्रियां ङीष् । आर्त्तववत्यां स्त्रियां स्त्री टाप् अमरः । रजोरस न० रजस इव रसोऽनुभवोऽस्य । अन्धकारे त्रि० । रजोवल न० रज इव वलति । वल--अच् । अन्धकारे त्रिका० रज्जु स्त्री सृज--उ नि० । १ बन्धनसाधने दामनि अमरः (दडि) २ वेण्याञ्च मेदि० । रञ्जक न० रञ्जयति रन्ज--णिच्--ल्युल् । १ हिङ्गुले राजनि० २ प्रीतिकारके त्रि० । ३ काम्पिल्लवृक्षे पु० (डहरकरमचा) राजनि० । रञ्जन न० रज्यतेऽनेन रन्ज--करणे ल्युट् । १ रक्तचन्दने २ हिङ्गुले ३ मुञ्जतृणे राजनि० ४ मञ्चिष्ठायां ५ नील्यां ६ गुण्डरोचनिकायां (कमलागुड़ि) स्त्री मेदि० ङीप् । ६ शेफालिकायां शब्दच० । ७ हरिद्रायां ८ पर्पट्याञ्च स्त्री राजनि० ङीप् । भावे ल्युट् । ९ रागे । णिच् कर्त्तरिल्यु । १० रागजनके त्रि० । संज्ञायां कन् । ११ कट फले पु० राजनि० रट भाषणे भ्वा० पर० सक० सेट् । रटति अराटीत् अरटीत् रेटतुः “माघे मासि रटन्त्यापः” मल० त० । रटन्ती स्त्री रट--बा० झश् ङीप् । “माघे मास्यसिते पक्षे रटन्त्याख्या चतुर्द्दशी । तस्यां प्रदोषसमये पूजयेत् मुण्डः मालिनीम्” इत्युक्तायां माघकृष्णचतुर्दश्याम् । रठ भाषणे भ्वा० पर० सक० सेट् । रठति अराणीत् अरठीत् रेठतुः । रण गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् । रणति अराणीत् अरणीत् रेणतुः । घटादि० । रणयति । रण रवे भ्वा० पर० अक० सेट् । रणति अराणीत् अरणीत् रेणतुः । रण पुंन० अर्द्धर्च्चा० रण० “वशिरण्योः” वार्त्ति० अप् । १ युद्धे अमरः । भावे अप् । २ शब्दे ३ कणे पु० मेदि० ४ गतौ च पु० शब्दर० । रणरणक पु० रणः शब्दस्तत्प्रकारः प्रकारे द्वित्वम् ततः संज्ञायां कन् । १ उद्वेगे हेमच० २ अतिशये च ।

रणसङ्कुल न० रणमेव सङ्कुलम् । तुमुलयुद्धे अमरः । रण्ड पु० रम--ड तस्य नेत्त्वम् । १ धूर्त्ते २ विफले अर्द्धाङ्गवि- शिष्टतया ३ छिन्नावयवे त्रि० संक्षिप्तसारः । ४ मूषिकपर्ण्टां स्त्री अमरः । ५ विधवायाञ्च स्त्री । स्वार्थे क । अफलवृ० क्षादौ शब्दच० । रण्डाश्रमिन् पु० रण्डः विफलः प्रजाहीनत्वात् आश्रमः अस्त्यस्य इनि । “चत्वारिंशद्वत्सराणां साष्टानाञ्च परे यदि । स्त्रिया वियुज्यते कश्चित् स तु रण्डाश्रमी मतः” इत्युक्तवयसि स्त्रीवियुक्ते पुरुषे । रत न० रम--भावे क्त । १ रमणे स्त्रीपुंसयोः सङ्गमे मैथुने अमरः । २ गुह्ये च मेदि० । कर्त्तरि क्त । ३ अनुरक्ते त्रि० । रतक्रिया स्त्री रतये रतिरूपो वा क्रिया व्यापारः । स्त्री- पुंससङ्गमसाध्ये मैथुने । रतगुरु पु० ७ त० । वत्यौ त्रिका० । रति स्त्री रम--क्तिन् । १ रागे २ गुह्ये ३ रमणे ४ तदधिष्ठात्र्यां कामदेवपत्न्यां च मेदि० । रतिपति पु० ६ त० । कन्दर्पे अमरः । रतिकान्तादयोऽप्यत्र । रतिप्रिय पु० ६ त० । १ कामदेवे शब्दर० । ६ ब० । २ रमणप्रिये त्रि० रतिबन्ध पु० रतौ बन्धः । रतिमञ्जर्य्युक्ते षोड़शप्रकारे रमणबन्धभेदे “न भवन्ति यदा नार्य्यस्तुष्टा वाद्यरतेन ताः । नानाविधैस्तदा बन्धै रन्तव्या काभिभिः स्त्रियः । पद्मासनो १ नागपाशो २ लतावेष्टो ३ ऽर्द्धसंपुटम् ४ । कुलिशं ५ सुन्दर ६ श्चैव तथा केशर ७ एव च । हिल्लोलो ८ नरसिंहो ९ ऽपि विपरीत १० स्तथाऽपरः । ११ क्षुब्धो वै धेनुक १० श्चैवमुत्कण्ठ १३ स्तु ततः परम् । सिंहासनो १४ रतिनागो १५ विद्याधर १६ स्तु षोड़शः” रतिमञ्जरी । तत्तल्लक्षणं तत्र दृश्यम् । रतिमन्दिर न० ६ त० । १ रतिगृहे २ स्त्रीणामसाधारणचिह्ने च जटा० । रतिरमण पु० रतिं रमयति रम--णिच्--ल्यु । कामदेवे । रतिलक्ष न० रतेर्लक्षं पदम् । मथुने हारा० । रतिसत्वरा स्त्री रतिं सत्वरयति सत्वरा + करोत्यर्थे णिच्- अण् । (पिड़िङ्ग) शाके शब्दच० । रत्न न० रमतेऽत्र रम--न तान्तादेशः । १ माणिक्यादिप्रस्तरे अमरः । २ स्वस्वजातिषु श्रेष्ठे मेदि० ३ माणिक्ये ४ हीरके च राजनि० । तद्भेदादिकं वृ० स० ८० अ० उक्तं यथा “रत्येन शुभेन शुभं भवति नृपाणामनिष्टमशुभेन । यस्मादतः परीक्ष्यं दैवं रत्नाश्रितं तज्ज्ञैः । द्विपहय- बनितादीनां स्वगुणविशेषेण रत्नशब्दोऽस्ति । इह तू-

पृष्ठ ४७९१

पुलरत्नानामधिकारो वज्रपूर्वाणाम । रत्नानि बलाद्दै- त्याद् दधीचितोऽन्ये वदन्ति जातानि । केचिद्भुवः स्वभावाद् वैचित्र्यं प्राहुरुपलानाम् । वज्रेन्द्रनील- मरकतकर्केतनपद्मरागरुधिराख्याः । वैदूर्य्यपुलकवि- मलकरराजमणिस्फटिकशशिकान्ताः । सौगन्धिकगोमेद- कशङ्खमहानीलपुष्परागाख्याः । ब्रह्ममणिज्योतीरसशस्य- कमुक्ता प्रवालानि” । रत्नकन्दल पु० रत्नेषु कन्दल इव रक्तत्वात् । प्रबाले शब्दर० । रत्नकूट पु० रत्नमयः कूटः शृङ्गमस्य । पर्वतभेदे शब्दर० । रत्नगर्भ पु० रत्नयुक्तं गर्भं मध्यं यस्य शा० त० । १ समुद्रे राजनि० २ कुवेरे च त्रिका० । ३ पृथिव्यां स्त्री हेमच० ४ सत्पुत्रायां नार्य्याञ्च स्त्री । रत्नद्वीप पुंन० । रत्नमयो द्वीपः । तन्त्रोक्ते सुधासमुद्रमध्य- स्थिततया ध्येये रत्नमयेऽन्तरीपे । रत्नधेनु स्त्री रत्नकल्पिता धेनुः । महादानार्थं कल्पितायां रत्ननिर्मितायां धेन्वाम् । मत्स्यपु० २८७ अ० दृश्यम् । रत्नपारायण न० रत्नानां पारायणं साकल्येन स्थानम् । सर्वरत्नाधारे “रत्नपारायणं नाम्ना लङ्का” भट्टिः । रत्नमुख्य न० रत्नेषु मुख्यम् । हीरके अमरः । रत्नवती स्त्री रत्नानि सन्त्यस्याः मतुप् मस्य वः । १ पृथिव्याम् शब्दर० । २ रत्नयुक्ते त्रि० । रत्नसानु पु० रत्नानि सानावस्य । सुमेरुपवत अमरः । रत्नसू स्त्री रत्नानि सूते सू--क्विप् । पृथिव्याम् हेमच० । रत्नाकर पु० ६ त० । १ समुद्रे अमरः । रत्नोत्पत्तिस्थाने २ मणिखनौ च । रत्नाचल पु० रत्ननिर्मितः अचलः । दानार्थं कल्पिते रत्ननि- र्मिते पर्वते धान्यशैलशब्दे ३८८१ पृ० दृश्यम् । रत्नाभरण न० रत्नघटितमाभरणम् शाक० त० । (जड़ाओ) भूषणभेदे । रत्नावली स्त्री ६ त० । १ रत्नसमूहे तद्घटितहारे ३ वत्स- राजपत्नीभेदे च रत्नावलीमधिकृत्य कृतः ग्रन्थोऽण् आख्यायिकायां तस्य लुक् । श्रीहर्षकृते चतुरङ्कात्मके ४ नाटिकाभेदे । रत्नि पुंस्त्री० ऋ--कत्निच् । बद्धमुष्टिहस्तपरिमाणे अमरः । स्त्रीत्वे वा ङीप् । रथ पु० रम्यतेऽनेन अत्र वा रम--क्थन् । १ स्वनामख्याते यानभेदे अमरः । २ देहे च “आत्मानं रथिनं बिद्धि शरीरं रथमेव च” इति गीता । अत्र रूपकमित्यन्ये ३ पादे ४ वेतसवृक्षे विश्वः ५ तिनिसवृक्षे राजनि० । वानरूपरथभेदादिकं हेमच० उक्तं यथा

“युद्धार्थे चक्रवद्याने शताङ्गः स्यन्दनो रथः । संकी- ड़ार्थः पुष्यरथो देवार्थस्तु, मरुद्रथः । योग्योरथो वैनयिकोऽध्वरथः परिघातिकः । कर्णीरथः प्रवहणं डयनं रथगर्भकः । अनस्तु शकटोऽथ स्याद्गन्त्री कम्बलि वाह्यकम् । अथ काम्बलवास्त्राद्यास्तैस्तैः परिवृते रथे । स पाण्डुकम्बली यः स्यात् संवीतः पाण्डु- कम्बलैः । स तु द्वैपो वैयाघ्रश्च वृतो यो द्वीपिचर्मणा । ज्योतिर्विदाभरणे तत्करणर्क्षादि उक्तं यथा “लोल- मैत्रलघुजिष्णुकभेषु स्यन्दनाखिलविधानमथाहुः । सेनसद्द्युषु बलाम्बुतपःस्थैः साधुराशिमति साधुभिरङ्गे । रथचक्रभागमाह “उष्णवृष्णिकरकर्णयुगाक्षाद्देयमृक्षवलयं वलयस्य । सव्यभागनिचितभ्रममग्रादादिमध्यमनसो नवभागम् । अग्रभे भवति सङ्कलिरन्तः कूवरोडुनि जयोऽथ रथाङ्गे । सन्धिभेऽर्थहृतिरन्तरसन्धौ भीति- रिष्टमनसो ननु गर्भे । अथ रथकृत्यमुहूर्त्त “पुष्ये पुनर्वसुज्येष्ठानुराधारेवतीद्वये । श्रवणादित्रिभे हस्त- त्रितये रोहिणीमृगे । सार्के सौम्यदिने सौम्यबिलग्ने रथकर्म सत्” । रथकड्या स्त्री रथानां समूहः रथ + कड्यच् । रथसमूहे अमरः रथक(का)र पु० रथं करोति कृ--अच्--अण् वा । १ रथनिर्माणकारके (सूत्रधार) २ वर्णसङ्करभेदे करण्यां माहिष्याज्जाते पुंस्त्री० । रथकुटुम्बिन् पु० रथस्य कुटुम्बीव चालकत्वात् । सारथौ अमरः । रथगर्भक पु० रथस्य गर्भमिव इवार्थे कन् । १ कर्णीरथे २ स्कन्धबाह्ययाने (पालकी) हेमच० । रथगुप्ति स्त्री रथस्य गुप्तिः शस्त्रवारणार्थं रक्षा उपचारात् तत्स्थानम् । रथस्य शस्त्रवारणार्थे गुप्तस्थाने अमरः । रथचरण पु० रथस्य चरण इव गतिहेतुत्वात् । १ रथचक्रे तन्नामनामके २ चक्रवाकविहगे पुंस्त्री० शब्दर० स्त्रियां ङीष् । रथपादादयोऽप्यत्र । रथद्रु पु० रथनिर्माणाय द्रुः रथनामको वा द्रुः । तिनिशवृक्षे अमरः । रथन्तर त्रि० रथेन तरति तॄ--खच् मुम् च । १ रथनेतरि । “अभित्वा शूर” इत्यस्यामृचि गीते २ सामभेदे न० । “स्वरादिविशेषानुपूर्वीमात्रस्वरूपे ऋगक्षरव्यतिरिक्तं यत् गानम् तद्रथन्तरम्” सामार्चिकभाष्यम् । “वामदेव्यं वृहत् साम ज्येष्ठसाम रथन्तरम्” इत्युपक्रमे “पश्चिमे द्वार- पालौ तु पठेतां सामगाविति” वि० पा० । रथयात्रा स्त्री रथेन यात्रा । आषाढ़शुक्लद्वितीयायां जग- न्नाथस्य रथेन २ यात्रायां २ तत्र कर्त्तव्ये उत्सवभेदे च ।

पृष्ठ ४७९२

रथाङ्ग न० अङ्ग्यते गम्यतेऽनेन अगि करणे घञ् ६ त० । १ चक्रे । रथाङ्गशब्दः वाचकत्वेनास्त्यस्य अच् । २ चक्र- वाके पुंस्त्री० अमरः स्त्रियां ङीष् । रथाङ्गपाणि पु० रथाङ्गं चक्रं सुदर्शनं पाणौ यस्य । चक्र- धरे विष्णौ हला० । रथाभ्र पु० रथ इवाभ्रियतेऽसौ आ + भृ--मूल० क । वेतसवृक्षे शब्दर० । रथाभ्रपुष्प पु० अभ्रमिव पुष्पमस्य रथनामकोऽभ्रपुष्पः कर्म० । वेतसवृक्षे भरतः । रथारोहिन् पु० रथमारोहति आ + रुह णिनि । १ रथिनि २ रथेन युद्धकारके च हेमच० । रथिक पु० रथो युद्धसाधनत्वेनास्त्यस्य ठन् । १ रथिनि २ तिनिशवृक्षे च राजनि० । इर । रथिर । इन । रथिन । इनि । रथिन् एतेऽप्यत्र । रथोपस्थ न० रथस्य उपस्थ इव । रथमध्ये । “रथोपस्थ उपाविशत्” गीता । रथ्य पुंस्त्री० रथं वहति यत् । १ रथवाहके घोटके अमरः स्त्रियां ङीष् । रथस्येद यत् । २ रथसम्बन्धिनि चक्रादौ त्रि० हेमच० । द्राह्यायणः “यद्रथ्यं स्याद्वायोरिति चर्मण्यं प्रतिगृह्णीयात्” “रथ्यं रथसम्बन्धि चर्मण्यं लोहहिरण्यादिनिर्मितम्” ताण्ड्य० ब्रा० १ । ७ । २ भा० । रथस्य तद्गमनस्य योग्या शरणिः । ३ प्रशस्तपथे अभ्यन्तरमार्गे स्त्री अमरः । रथानां समूहः यत् । ४ रथसमूहे च स्त्री अमरः १५ आवर्त्तन्यां स्त्री मेदि० । ६ मार्गमात्रे ७ चत्वरे च स्त्री हेमच० । रद उत्खाते भ्वा० प० सक० सेट् । रदति अरादीत् अरदीत् रेदतुः । रद पु० रदति उत्खनति रद--अच् । १ दन्ते । भावे बा० अप् । २ उत्खनने मेदि० । रदच्छद पु० द्वि० व० । रदान् छादयति छद--णिच्--घ ह्रस्वः । ओष्ठयोः हारा० । रदनादिच्छदादयोऽप्यत्र । रदन पु० रद--करणे ल्यु । १ दन्ते अमरः । भावे ल्युट् । २ विदारणे । रध हिंसने पाके च दि० पर० सक० । रध्यति ऌदित् अरन्धत् ऊदित् वेट् रधिता रद्धा । रन्ज रागे (वर्णान्तराधाने) सक० आसक्तौ अक० भ्वा० उभ० अनिट् । रजति ते अराङ्क्षीत् अरङ्क्त । घटा० रञ्जयति मृगरमणे तु रजयति । रन्ज रागे आसक्तौ दिवा० उभ० सक० अनिट् । रज्यति रज्यते अराङ्क्षीत् अरङ्क्त । घटा० रञ्जयति रजयति । रन्तिदेव पु० रम--संज्ञायां तिक् कर्म० । १ विष्णौ मेदि० । २ चन्द्र- वंश्ये नृपभेदे ३ कुक्कुरे च पुंस्त्री० शब्दर० स्त्रियां ङीष् ।

रन्तु पु० रम--आधारे तुन् । १ बर्त्मनि २ नद्याञ्च मेदि० । रन्धन न० रध--पाके ल्युट् नुमागमः । “पाके मुरहर! रन्धनसमये” इत्युद्भटः । “रन्धनाय स्थाली” सि० कौ० । रन्ध्र न० रम--क्विप् धृ--मूल० क कर्म० । १ छिद्रे २ दूषणे मेदि० ज्योतिषोक्ते ३ लग्नतोऽष्टमस्थाने च । रन्ध्रकण्ट पु० रन्ध्रे रन्ध्रे कण्टः कण्टकोऽस्य । जालबर्बुरकवृक्षे राजनि० । रन्ध्रबभ्रु पु० रन्ध्रे गर्त्ते बभ्रुरिव । उन्दुरौ त्रिका० । रन्ध्रवंश पु० रन्ध्रबहुलो वंशः शाक० त० । (तलतावाँश) वंशभेदे । “वंशौ त्वम्लौ कषायौ च किञ्चित्तिक्तौ च शीतलौ । मूत्रकृच्छ्रप्रमेहार्शःपित्तदाहास्रनाशनौ । विशेषात् रन्ध्र- वंशस्तु दीपनोऽजीर्णनाशकः । रुचिकृत् पाचनो हृद्यः शूलघ्नो गुल्मनाशनः” राजनि० । रप व्यक्तवाक्ये भ्वा० प० सक० सेट् । रपति अरापीत् अरपीत् रराप रेपतुः । रफ गतौ हिंसे च भ्वा० प० सक० सेट् । रफति । अरफीत्- अराफीत् । इदिदप्ययम् । रम्फति अरम्फीत् रम्फ्यते । रब गतौ सक० प० शब्दे अक० आ० भ्वा० सेट् इदित् । रम्बति ते अरम्बीत् अरम्बिष्ट । रभ औत्सुक्ये भ्वा० आ० अक० अनिट् । रभते अरब्ध रेभे आ + आरम्भे सक० । अलिट्यजादौ आर्द्धधातुके मुम् । आरम्भः आरम्भणम् । लिटि तु आरेभे । रभ शब्दे भ्वा० आ० अक० सेट् इदित् । रम्भते अरम्भिष्ट । रभस पु० रभ--असच् । १ वेगे २ हर्षे मेदि० ३ औत्सुक्ये ४ पौर्वापर्य्याविचारे च अमरः । अर्श आद्यच् । ५ वेगादि- युक्ते त्रि० ६ कोषकारकभेदे पु० । ७ महति त्रि० निघ० । रम क्रीडायां भ्वा० आ० अक० अनिट् । रमते विरमति उपरमति अरंस्त उपारंसीत् । क्त्वा वेट् । णिचि रमयति । ज्वला० ण रमः रामः । रम पु० रम--अच् । १ कान्ते २ अशोकवृक्षे ३ कामदेवे च मेदि रमठ न० रम--अटन् । हिङ्गुनि स्वार्थे अण् । अत्रैव न० अमरः रमठध्वनि पु० रमठ इतिशब्देन ध्वन्यते ध्वन--इन् । हिङ्गुनि शब्दच० । रमण पु० रमयति--रम--णिच् ल्यु । १ कामदेवे २ पत्यौ । “रमण! त्वामनुयामि यद्यपि” कुमा० । ३ गर्दभे पुंस्त्री० हेमच० स्त्रियां ङीष् । ४ वृषणे शब्दच० ५ महारिष्टे (निम) राजनि० । जम्बुद्वीपान्तर्गते ६ रम्यकनाम्नि वर्षे च । रम--भावे ल्युट् । ७ सुरते न० । करणे ल्युट् । ८ पटोलमूले न० मेदि० । ९ जघने न० हेमच० । रम्यते- ऽनया ल्युट् ङीप् । १० नार्य्याम् ११ उत्तसनार्य्याम् स्त्री मेदि० । १२ बालाख्यवृक्षे च स्त्री शब्दचन्द्रिकाकोषः ।

पृष्ठ ४७९३

रमणीय त्रि० रम्यतेऽत्र रम--आधारे--अनीयर् । सुन्दरे । ततो भावे वुण् । रामणीयक तद्भावे न० । रमति पु० रम--अतिच् । १ नायके २ स्वर्गे मेदि० । ३ कामे शब्दर० ४ काले ५ कामदेवे सि० कौ० । रमल न० ज्यौतिःशास्त्रभेदे यत्र पाशकक्षेपणेन लग्ननिर्णय- द्वारा प्रश्नादिफलप्रतिपादनम् । रमा स्त्री रमयति रम--अच् । १ लक्ष्म्याम् मेदि० २ कल्कि- भार्य्यायां कल्किपु० । ३ शोभायां राजनि० । रमापति पु० ६ त० । नारायणे रमानाथतत्कान्तादयोऽप्यत्र रमाप्रिय न० ६ त० । १ पद्मे शब्दच० । २ विष्णौ पु० । रम्भ पु० रभि--अच् मुम् । १ रेणौ २ असुरभेदे च मेदि० । स च महिषासुरजनकः कालिकापु० । ४ कदल्याम् ५ अप्सरोभेदे स्त्री मेदि० ६ वेश्यायां धरणिः । ७ गवां ध्वनौ हेमच० । ८ गौर्य्याञ्च स्त्री शब्दर० । ९ उत्तरस्यां दिशि निघण्टुः । रम्भातृतीया स्त्री रम्भा गौरी ६ त० १ मार्गशीर्षशुक्लतृतीयायाम् उपचारात् तत्र कर्त्तव्ये गौरीपूजाङ्गके २ व्रतभेदे च । रम्य त्रि० रम्यतेऽत्र यत् । १ सुन्दरे मेदि० २ बलकरे जटा० । ३ चम्पके पु० मेदि० ४ वकवृक्षे पु० शब्दच० । ५ पटोलमूले न० मेदि० । संज्ञायां कन् । ६ प्रधानधातौ शुक्रे न० जटा० । जम्बुद्वीपस्थेषु नवसु वर्षेषु मध्ये “दक्षिणेन सुमे- रोस्तु श्वेतस्य चोत्तरेण च वायव्यं रम्यकं नाम” इत्युक्ते ७ वर्षभेदे । रम्यपुष्प पु० रम्याणि पुष्पाण्यस्य । शाल्मलीवृक्षे राजनि० । रम्या स्त्री रम्यतेऽत्र यत् । १ स्थलपद्मिन्याम् राजनि० । २ रात्रौ च मेदि० । रय गतौ भ्वा० आ० सक० सेट् । रयते अरयिष्ट । अरयिढ्वम् अरयिध्वम् । रय पु० रय--अच् । १ वेगे अमरः । २ प्रवाहे च । रयि न० रय--इन् । १ जले २ धने च निघण्टुः । रराट न० ललाट + पृषो० । ललाटे “विष्णोरराटममि” यजु० ५ । २१ रल्लक पु० रम--क्विप् मलोपे तुक् ला--क कर्म० । १ मृगभेदे मुकुटः । २ कम्बले अमरः ३ नेमलोम्नि च भूभूतिः । रव गतौ भ्वा० आ० सक० सेट् इदित् । रण्वते अरण्विष्ट । रव पु० रु--ध्वनौ अप् । शब्दे अमरः । रवण पुंस्त्री० रु--युच् । १ कोकिले सि० कौ० ३ उष्ट्रे च हेमच० स्त्रियां ङीष् । ३ कांस्ये न० हेमच० । ४ शब्दकारके ५ तीक्ष्णे ६ चञ्चले ७ भण्डले च त्रि० शब्दर० । रवि पु० अव--इन् रुट्च् । १ सूर्य्ये शब्दर० । २ अर्कवृक्षे च “अचिरात्तु प्रकाशेन अवनात् स रविः स्मृतः” मत्स्यपु० तन्नामनिरुक्तिः । ३ द्वादशसंख्यायाम् ।

रविज पु० रवेर्जायते जन--ड । १ शनौ २ सावर्णिमनौ ३ वैवस्वते मनौ ४ सुग्रीवे वानरे ५ यमे च ६ यमुनायां स्त्री रवितनयादयोऽप्यत्र । रविनाथ न० रविर्नाथः प्रकाशकत्वात् यस्य । १ पद्मे २ बन्धूके च शब्दच० । रविनेत्र पु० रविर्नेत्रं यस्य । विष्णौ रविलोचनादयोऽप्यत्र । “चक्षुः सूर्य्यो अजायत” पुरुषसू० उक्तेस्तस्य तथात्वम् । रविप्रिय न० ६ त० । १ रक्तकमले २ ताम्रे च ३ करवीरे पु० राजनि० ४ आदित्यपत्त्रे ५ जलचरे पु० शब्दच० । रविरत्न न० रवेः प्रियं रत्नम् शा० त० । माणिक्ये राजनि० । रविलौह न० रवेः प्रियं लौहं धातुः । ताम्रे राजनि० । रश स्वने सौ० पर० अक० सेट् । रशति अराशीत् अरशीत् रशना स्त्री अश--युच् रशादेशः । १ काञ्च्याम् २ जिह्वायाञ्च शब्दर० । ३ दामनि च “इमामगृभ्नन् रशनामृतस्य” श्रुतिः तत्रार्थे दन्त्यमध्य एवेत्यन्ये । रश्मि पु० अश--मि धातोरुट् रश--मि वा । १ किरणे २ अश्वादि दामनि ३ पद्मे न० मेदि० । रवेः रश्मिमेदादिकार्य्यं मत्स्यपु० १०३ अ० उक्तं यथा “तेजोभिः सर्वलोकेभ्यो ह्यादत्ते रश्मिभिर्जलम् । समुद्राद्वायुसंयोगाद् वहन्त्यापो गभस्तयः । ततस्तु पयसां काले परिवर्त्तन् दिवाकरः । नियच्छत्यपो मेघेभ्यः शुक्लाशुक्लैस्तु रश्मिभिः” । कूर्मपु० ४ अ० विस्तरेणोक्तं यथा “एवमेष महादेवो देवदेवः पितामहः । करोति नियतं कालं कालात्मा ह्येश्वरी तनुः । तस्य ये रश्मयो विप्राः सर्वलोकप्रदीपकाः । तषां श्रेष्ठाः पुनः सप्त- रश्मयो ग्रहयोनयः । सुषुम्णोहरिकेशश्च विश्वकर्मा तथैव च । विश्वव्यचाः पुनश्चान्यः सम्पद्दसुरतः प्ररः । अर्वाग्वसुरिति ख्यातः स्वराडन्यः प्रकीर्त्तितः । सुषुम्णः सूर्य्यरश्मिस्तु पुष्णाति शिशिरद्युसिम् । तिर्य्यगूर्द्ध्वप्रचा- रोऽसौ सुषुम्णःः परिगीयते । हरिकेशस्तु यः प्रोक्तो रश्मिर्नक्षत्रपोषकः । विश्वकर्मा तथा रश्मिर्बुधं पुष्णाति सर्वदा । विश्वव्यचास्तु यो रश्मिः शुक्रं पुष्णांति नित्यदा । सम्पद्वसुरिति ख्यातं स पुष्णाति च लोहितम् । वृहस्पतिं प्रपुष्णाति रश्मिरर्वाग्वसुः प्रभोः । शनैश्चरं प्रपुष्णाति सप्तसश्च स्वराट् तथा । एवं सूर्य्यप्रभावेन सर्वा नक्षत्रतारकाः । वर्द्धन्ते वर्द्धिता

पृष्ठ ४७९४

नित्यं नित्यमाप्यायवन्ति च । दिव्यानां पार्थिवानाञ्च नैशानाञ्चैव सर्वशः । आदानान्नित्यमादित्यस्तेजसा तमसां प्रभुः । आदत्ते स तु नाड़ीनां सहस्रेण समन्ततः । नादेयांश्चैव सामुद्रान् कूपांश्चैव सहस्रकम् । स्थावरान् जङ्गर्माश्चैव यच्च कुल्यादिकं पयः । तस्य रश्मिसहस्रन्तु शीतवर्षोष्णनिस्रवम् । तासां चतुः- शतं नाद्ध्यो वर्षन्ते चित्रमूर्त्तयः । छन्दनाश्चैव वाह्याश्च कोतनाभृकणास्तथा । अमृता नामतः सर्वा रश्मयो वृष्टि- सर्जनाः । हिमोद्वहाश्च तामस्यो रश्मयस्त्रिशतं पुनः । वश्यो मेष्यश्च पैष्यश्च ह्रादिन्यो हिमसर्जनाः । चन्द्रास्ता नामतः सर्वाः पीताभाः स्युर्गभस्तयः । शुक्राश्च ककुभश्चैव गावो विश्वभृतस्तथा । शुक्रास्ता नामतः सर्वास्त्रिविधा धर्मसर्जनाः । समं विभर्त्ति ताभिः स मनुष्यपितृ- देवताः । मनुष्यानौषधेनेह स्वधया च पितॄनपि । अमृतेन सुरान् सर्वान् त्विषा त्रीस्तर्पयत्यसौ । वसन्ते ग्रीष्मके चैव शतैः सन्तर्पति त्रिभिः । शरद्यपि च वर्षासु चतुर्भिः स प्रवर्षति । हेमन्ते शिशिरे चैव हिममुत्- सृजति त्रिभिः । वरुणो १ माथमासे तु सूर्य्यः पूषा २ तु फाल्गुने । चैत्रे ३ मासि भवेदीशो धाता ४ वैशास्यतापनः । ज्यैष्ठमासे भवेदिन्द्र ५ आषाढ़े सविता ६ रविः । विव ७ स्वान् श्रावणे मासि प्रौष्ठपद्यां भगः ८ स्मृतः । पर्जन्यो ९ऽश्वयुजि त्वष्टा १० कार्त्तिके मासि भास्करः । मार्गशीर्षे भवेन्मित्रः ११ पौषे विष्णुः सनातनः । पञ्चरश्मिसहस्राणि वरुणस्यार्ककर्मणि । षड्भिः सहस्रैः पूषा तु देवेशः सप्त- भिस्तथा । धाता ष्टभिः सहस्रैस्तु नवभिस्तु शतक्रतुः । विवस्वान् दशभिः पाति पात्येकादशभिर्भगः । सप्तभि- स्तपते मित्रस्त्वष्टा चैवाष्टभिस्तपेत् । अर्य्यमा दशभिः वाति पर्जन्यो नवभिस्तपेत् । षड्भीरश्मिसहस्रैस्तु विष्णुस्तपति विश्वधृक् । वसन्ते कपिलः सूर्य्यो ग्रीष्मे काञ्चनसंप्रभः । श्वेतो वर्षासु वर्णेन पाण्डरः शरदि प्रभुः । हेमन्ते ताम्रवर्णः स्यात् शिशिरे लोहितो रविः । ओषधीषु बलं धत्ते स्वधामपि पितृष्वथ । सूर्य्योऽमरत्वममृतत्रयं त्रिषु नियच्छति । अन्ये चाष्टौ ग्रहाः ज्ञेयाः सूर्य्येणाधिष्ठिता द्विजाः! । चन्द्रमाः सोमपुत्रश्च शुक्रश्चैव वृहस्पतिः । भौमो भानुसुतो राहुः केतुमानपि चाष्टमः । सर्वे ध्रुवे निबद्धा ये ग्रहास्ते वातरश्मिभिः । भ्राम्यमाणा यथायोगं भ्रम- न्त्यनुदिवाकरम्” ।

रस स्वने भ्वा० प० अक० सेट् । रसति अरासीत् अरसीत् । ररास रेसतुः । रस आस्वादे अ० चु० उ० सक० सेट् । रसयति ते अररसत् त रस पु० रस्यते रस--अच् । आस्वाद्ये रसनेन्द्रियग्राह्ये १ मधुर्य्यादिगुणभेदे २ देहस्थे भुक्तान्नादेः प्रथमपरिणामे ३ सारे च “ओषधीनां रसः” इति ताण्ड्यब्रा० “रसः सारः” भा० । ४ धातुभेदे पारदे ५ माधुर्य्या दरसवति गुड़ादौ त्रि० ६ पुष्पस्य मधुनि ७ अलङ्कारोक्ते विभावानुभावसञ्चारि- काभावव्यङ्ग्ये रत्यादिस्थायिभावके शृङ्गारादौ । ८ विषे ९ वीर्य्ये १० रागे ११ द्रवे अमरः १२ जले च १३ गन्धरसे पुंन० मेदि० १४ अन्ने च निघण्टुः । पारदशब्दे ४३११ पृष्ठादौ रसशोधनादि दृश्यम् । देहस्थधातुहेतुरसस्वरूपादि भावप्र० उक्तं यथा “यत्पाथो रसधातुर्यस्ततोऽभवदपां रसः । सद्रवं सकलं देहं रसतीति रसः स्मृतः ।” अथ रसस्य स्वरूपमाह “सम्यक् पक्वस्य भुक्तस्य सारो निगदितो रसः । स तु द्रवः सितः शीतः स्वादुः स्निग्धश्चलो भवेत् । सारो यथा गुड़मधूकपुष्पबकुलत्वग्वदरीमूलादिभवः सारो मदिरा । अथ रसस्य स्थानमाह “सर्वदेह चरस्यासि रसस्य हृदयं स्थलम् । समानसरुता पूर्वं यदयं हृदये धृतः ।” अथ रसस्य कर्माण्याह “आरुह्य धननीर्गत्वा धातून् सर्वानयं रसः । पुष्णाति तदनु स्वीयैर्व्याप्नोति च तनुं गुणैः ।” गुणैः शीतस्निग्ध- पोषकत्वगुणैः शीतस्निग्धपोषकत्वैः “मन्दवह्निविदग्धस्तु कटुर्वाम्लो भवेद्रसः । स कुर्य्याद्बहुलान् रोगान् विषकृत्यं करोत्यपि ।” असृक्करशब्दे दृश्यम् । अलङ्कारशास्त्रोक्तो रसो नवविधः । “शृङ्गारहास्यकरुण रौद्रवीरभयानकाः । बीभत्सोऽद्भुत इत्यष्टौ रसा शान्तस्तथा मतः ।” सा० द० तल्लक्षणं तत्रैव यथा “विभावेनानुभावेन व्यक्तः सञ्चारिणा तथा । रसतामेति रत्यादिः स्थायी भावः सचेतसाम्” । “विभावादयो वक्ष्यन्ते । सात्त्विकाश्चानुभावरूपत्वात् न पृथगुक्ताः । व्यक्तो दध्यादिन्यायेन रूपान्तरपरिणतः व्यक्तीकृत एव रसो न तु दीपेन घट इव पूर्वसिद्धो व्यज्यते । तदुक्तं लोचनकारैः “रसाः प्रतीयन्त इति त्वोदनं पचती- तिवद्यवहार इति” । अत्र च रव्यादिपदोपादानादेव प्राप्ने स्थायित्वे पुनः स्थायिपदोपानं रत्यादीनामपि रसान्तरेष्वस्थायित्वप्रतिपादनार्थम् । ततश्च हासक्रोधादयः

पृष्ठ ४७९५

शृङ्गारवीरादौ ष्यभिचारिण एव । तदुक्तम् “रसावस्थः परं भावः स्थायितां प्रतिपद्यते” इति । अस्य स्वरूप- कथनगर्भ आस्वादप्रकारः कथ्यते । “सत्त्वोद्रेकादखण्ड- स्वप्रकाशानन्दचिन्मयः । वेद्यान्तरस्पर्शशून्यो ब्रह्मास्वाद- सहोदरः । लोकोत्तरचमत्कारप्राणः कैश्चित् प्रमातृभिः । स्वाकारवदभिन्नत्वेनायमास्वाद्यते रसः । रजस्तमोभ्या- मस्पृष्टं मनः सत्त्वमिहोच्यते” इत्युक्तप्रकारो बाह्यमेयविमुखतापादकः कश्चनान्तरो धर्मः सत्त्वं तस्यो- द्रेक० रजस्तमसी अभिभूयाविर्भावः । अच च हेतुस्तथा- विधालौकिकक्राव्यार्थपरिशीलनम् । अखण्ड इत्येक एवायं विमावादिरत्यादिप्रकाशसुखचमत्कारात्मकः । अत्र हेतुं वक्ष्यामः । स्वप्रकाशत्वाद्यपि वक्ष्यमाणरीत्या । चिन्मय इति स्वरूपार्थे मयट् । चमत्कारश्चित्तविस्तार- रूपो विस्मयापरपर्य्यायः । तत्प्राणत्वञ्चास्मद्बृद्धप्रपिता- महसहृदयगोष्ठीगरिष्ठकविपण्डितमुख्यश्रीमन्नायणपादै- रुक्तं । तदाह धर्मदत्तः स्वग्रन्थे “रसे सारश्चमत्कारः सर्वत्राप्यनुभूयते । तच्चमत्कार- सारत्वे सर्वत्राप्यद्भुतो रसः । तस्मादद्भुतमेवाह कृती नारायणो रसमिति” । “कैश्चिदिति प्राक्तनपुण्यशाखिभिः तदुक्तं “पुण्यवन्तः प्रमिण्वन्ति योगिवद्रससन्ततिमिति” यद्यपि “स्वादः काव्यार्थसम्भेदादात्मानन्दसमुद्भवः” इत्युक्तदिशा रसस्यास्वादानतिरिक्तत्वमुक्तं तथापि “रसः स्वाद्यते” इति काल्पनिकं भेदमुररीकृत्य कर्मकर्त्तरि वा प्रयोगः । तदुक्तम् “रस्यमानतामात्रसारत्वात् प्रकाश- परीरादनन्य एव हि रसः” इति । एवमन्यत्राप्येवं- विधस्थलेषूपचारेण प्रयोगा ज्ञेयाः । नन्वेतावता रसस्याज्ञेयत्वमुक्तं भवतीति व्यञ्जनायाश्च ज्ञानविशेष- त्वाद् द्वयोरैक्यमापतिज् ततश्च “स्वज्ञानेनान्यधीहेतुः सिद्धेऽर्थे व्यञ्जको मतः । यथा दीपोऽन्यथाभावे को विशेषोऽस्य कारकात्” इत्युक्तदिशा षटप्रदीपवद् व्यङ्ग्यव्यञ्जकाः पार्थक्यमेवेति कथं रसस्य व्यङ्ग्यतेति चेत् सत्यमुक्तम् अत एवाहुः “विलक्षण एवायं गतिज्ञाप्तभेदेभ्यः स्वादनाख्यः कस्तिद्व्यापारः । अत एव हि रसनास्वादनचमत्करणादयो विलक्षणा एव व्यपदेशा इति अभिधादिविलक्षणव्यापारतायाः प्रसाधन- ग्रहिलैराताभी रसादीनां व्यङ्ग्यत्वमुक्तं भवतीति । ननु तर्हि करुणादीनां रसानां दुःखमयत्वाद्रसत्वं न स्यादि- न्युच्यते” “करुणादावपि रसे जायते यत् परं ञ्चुखम् ।

सचेतसामनुभवः प्रमाणं तत्र केवलम्” । आदिशब्दाद् वीभत्सभयानकादयः । तथाप्यसहृदयानां मुखमुद्रणाय पक्षान्तरमुच्यते । “किञ्च तेषु यदा दुःखं न कोऽपि स्यात्तदुन्मुखः” । न हि कश्चित् सचेता आत्मनो दुःखाय प्रवर्त्तते करुणादिषु च सकलस्यापि साभि- निवेशप्रवृत्तिदर्शनात् । अनुपपत्त्यन्तरमाह । “तथा रामायणादीनां भविता दुःखहेतुता” । “करुणरसस्य दुःखहेतुत्वात् करुणरसप्रधानरामायणादिप्रबन्धानामपि दुःखहेतुत्वप्रसङ्गः स्यात् । ननु कथं दुःखकारणेभ्यः सुखोत्पत्तिरित्याह “हेतुत्वं शोकहर्षादेर्गतेभ्यो लोकसंश्रयात् । शोकहर्षादयो लोके जायन्तां नाम लौकिकाः । अलौकिकविभावत्वं प्राप्तेभ्यः काव्यसंश्रयात् । सुखं संजायते तेभ्यः सर्वेभ्योऽपीति का क्षतिः” । ये खलु रामवनवासादयो लोके दुखकारणानि इत्यु- च्यन्ते त एव हि काव्यनाट्यसमर्पिता अलौकिकविभा- वनव्यापारवत्तया कारणशब्दवाच्यत्वं विहायालौकिक- विभावशब्दवाच्यत्वं भजन्ते । तेभ्यश्च सुरते दन्तघाता- दिभ्य इव सुखमेव जायते । अतश्च लौकिकशोकहर्षा- दिकारणेभ्यो लौकिकशोकहर्षादयो जायन्ते इति लोक एव प्रतिनियमः । काव्ये पुनः सर्वेभ्योऽपि विमावादिभ्यः सुखमेव जायते इति नियमान्न कश्चिद्- दोषः । कथं तर्हि हरिश्चन्द्रादिचरितस्य काव्यनाट्य- येरपि दर्शनश्रुवणाभ्यामश्रुपातादयो जायन्त इत्युच्यते । “अश्रुपातादयस्तद्वद्द्रुतत्वाच्चेतसो मताः” । तर्हि कथं काव्यतः सर्वेषामीदृशी रसाभिव्यक्तिर्न जायत इत्याह “न जायते तदास्वादो विना रत्यादिवासनाम्” । वासना चेदानीन्तनी प्राक्तनी च रसास्वादहेतुः । तत्र यदि आद्या न स्याच्छ्रोत्रियजरन्मीमांसकादीनामपि सा स्यात् । यदि द्वितीया न स्याद् यद्रागिणामपि केषा- ञ्चिद्रसोद्बोधो न दृश्यते तन्न स्यात् । उक्तञ्च धर्मदत्तेन “सवासनानां सभ्यानां रसस्यास्वादनं भवेत् । निर्वा- सनास्तु रङ्गान्तःकाष्ठकुड्याश्मसन्निभाः” इति । ननु कथं रामादिरत्याद्युद्बोधकारणैः सीतादिभिः सामाजिक- रत्याद्युद्बोध इत्युच्यते “व्यापारोऽस्ति विभावादेर्नाम्ना साधारणीकृतिः । तत्प्रभावेन यस्यासन् पाथोधिप्लव- नादयः । समाता तदभेदेन स्वात्मानं प्रतिपद्यते” । “ननु कथं मनुष्यमात्रस्य समुद्रलङ्गनादावुत्साहोद्बोध इत्यु- च्यते “सत्माहादिसमुद्बोधः साधारण्यामिमागतः ।

पृष्ठ ४७९६

नॄणामपि समुद्रादिलङ्घनादौ न दुष्यति” । रत्यादयोऽपि साधारण्येन प्रतीयन्त इत्याह साधारण्येन रत्या- दिरपि तद्वत् प्रतीयते” । रत्यादेरपि ह्यात्मगतत्वेन प्रतीतौ सभ्यानां व्रीड़ातङ्कादिर्भवेत् परगतत्वेन त्वरस्य- तापातः विभावादयोऽपि प्रथमतः साधारण्येन प्रतीयन्ते इत्याह “परस्य न परस्येति ममेति न ममेति च । तदास्वादे विभावादेः परिच्छेदो न विद्यते” । ननु तथापि कथमेवमलौकिकत्वमेतेषां विभावादीनामित्युच्यते “विभावनादिव्यापारमलौकिकमुपेयुषाम् । अलौकिकत्व- मेतेषां भूषणं न तु दूषणम्” । आदिशब्दादनुभावन- सञ्चारणे । तत्र विमावनं रत्यादेर्विशेषेणास्वादाङ्कुरण- योग्यतानयनम् । अनुभावनमेवम्भूतस्य रत्यादेः समनन्तरमेव रसादिरूपतया भावनम् । सञ्चारणं तथाभूतस्यै- तस्य सम्यक्चारणम् । विभावादीनां यथासङ्क्यं कारण कार्य्यसहकारित्वे कथं त्रयाणामपि रसीद्बोधे कारणत्व- मित्युच्यते “कारणं कार्य्यसञ्चारिरूपा अपि हि लोकतः । रसोद्बोधे विभावाद्याः कारणान्येव ते मताः” । ननु तर्हि कथं रसास्वादे तेषामेकः प्रतिभास इत्युच्यते “प्रतीयमानः प्रथमं प्रत्येकं हेतुरुच्यते । ततः संवलितः सर्वो विभावादिः सचेतसाम् । प्रपानकरसन्यायाच्चर्व्य- माणोरसो भवेत्” । यथा खण्डमरिचादीनां सम्मेलनादपूर्व इव कश्चिदास्वादः प्रपानकरसे संजायते विभावादिसम्मे- लनादिहापि तथेत्यर्थः । ननु यदि विभावानुभावव्यभि- चारिभिर्मिलितैरेव रसस्तत् कथं एकस्य द्वयोर्वा सद्भावेऽपि स स्यादित्युच्यते “सद्भावश्चेद्विभावादेर्द्वयोरकस्य वा भवेत् । झटित्यन्यसमाक्षेपे तदा दोषो न विद्यते” । अन्यसमाक्षेपश्च प्रकरणादिवशात् । यथा “दोर्घाक्षं शरदिन्दुकान्ति वदनं बाहू नतावंसयोः सङ्खिप्तं निवि- डोन्नतस्ततमुरः पार्श्वे प्रमृष्टे इव । मध्यः पाणिमिनो नितम्बि जघनं पादावुदग्राङ्गुली छन्दो नर्त्तयितुर्यथैव मनसः सृष्टं तथास्या वपुः” । “अत्र मालबिकामभि- लष्यतोऽग्निमित्रस्य मालविकारूपविभावमात्रवर्णने सञ्चा- रिणामौत्सुक्यादीनामनुभावानाञ्च नयनविस्फार दीना- मौचित्यादेवाक्षेपः । एवमन्याक्षेपेऽप्यूह्यम् । “अनुकार्य्यगतो रसः” इति वदतः प्रत्याह “पारिमित्याल्लौकिकत्वात् सान्तरायतया तथा । अनुकार्य्यस्य रत्यादेरुद्बोधो न रसो भवेत्” । सीतादिदर्शनादिजो रामादिरत्याद्युद्- बोधो हि परिमितो लौकिको, नाट्यकाव्यदर्शनादेः

सान्तरायश्च । तस्मात् कथं रसरूपतामियात् । रसस्यै- तद्धर्मत्रितयविलक्षणधर्मकत्वात् । अनुकर्तृगतत्वञ्चास्य नि रस्यति “शिक्षाभ्यासादिमात्रेण राघवादेः स्वरूपतम् । दर्शयन् नर्त्तको नैव रसस्यास्वादको भवेत्” । किञ्च काव्यार्थाभावने नायमपि सभ्यपदास्पदम् । यदि पुनर्नटोऽपि काव्यार्थभावनया रामादिरूपतामात्मनो दशयेत् तदा सोऽपि सभ्यमध्य एव गण्यते” । द्रव्यगतमधुरादिरसकारणादिकं सुश्रुते उक्तं यथा “अथातो रसविशेषविज्ञानीयमध्यायं व्याख्यास्यामः । आकाशपवनदहनतोयभूमिषु यथासङ्ख्यमेकोतर- परिवृद्धाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः । तस्मादाप्यो रसः परस्परससर्गात् परस्परानुग्रहात् परस्परानुप्रवेशाच्च सर्वेषु सर्वेषां सान्निध्यमस्त्थुत्कर्षापककर्षात्तु ग्रहणम् । स खल्वाप्योरसः शेषभूतसंसर्गाद्विभक्तः षोढ़ा विभज्यते । तद्यथा मधुरोऽम्ला लवणः कटुकस्तिक्तः कषाय इति । ते च भूयःपरस्परसंसर्गात् त्रिषष्टिधा भिद्यन्ते । तत्र भूम्यम्बुगुणबाहुल्यान्मधुरः १ । भूम्यग्नि- गुणबाहुल्यादम्लः २ । तोयाग्निगुणबाहुल्याल्लवणः ३ वाय्व- ग्निगुणबाहुल्यात् कटुकः ४ । वाय्वाकाशगुणबाहुल्या- त्तिक्तः ५ । पृथिव्यनिलगुणबाहुल्यात् कषायः ६ इति । तत्र मधुराम्ललवणा वातघ्नाः । मधुरतिक्तकषायाः पित्तघ्नाः । कटुतिक्तकषायाः श्लेष्मघ्नाः तत्र वायुरात्मनैवात्मा पित्त- माग्नेयं श्लेष्मा सौम्य इति । त एव रसाः स्वयोनि- वर्द्धना अन्ययोनिप्रशमनाश्च” । रसकर्पूर न० रसेन कर्पूरमिव । (रसकपुर) कर्पूररसे तत्पाकादिगुणा भावप्र० उक्ताः कर्पूररसशब्दे १७४३ पृ० दृश्याः । रसकेसर न० रसेन केसरमिव नागकेसरसुगन्धित्वात् । कर्पूरे हारा० । रसगन्ध पुंन० रसे गन्धोऽस्य । १ वोले गन्धरसे त्रिका० । कप् तत्रार्थे शब्दच० २ गन्धके च राजनि० । रसगर्भ न० रसो गर्भे यस्य । पित्तलधातुद्रवजे १ रसाञ्जने अमरः । २ हिङ्गुले च राजनि० । रसघ्न पु० रसं पारदं हन्ति हन--ठक् । टङ्कणे (सोहागा) राजनि० । रसज न० रसात् भुक्तान्नसारात् प्रथमधातोर्जायते जन--ड । १ रुधिरे शब्दच० असृक्करशब्दे दृश्यम् । रसात् इक्षु- प्रभृतेः द्रवात् जायते जन--ड । २ गुड़े पु० राजनि० । ३ मद्यकीटे च पु० हेमच० । २ रसभवादयोऽप्यत्र । रसज्ञा स्त्री रसं जानाति अनया ज्ञा--करणे घञर्थे क । १ जिह्वायाम् रसज्ञानसाधने जिह्वास्वानस्थेन्द्रिये अमरः ज्ञा--क । रसज्ञातरि त्रि० ।

पृष्ठ ४७९७

रसज्येष्ठ पु० रसेषु ज्येष्ठः श्रेष्ठः । १ मधुररसे हेमच० २ शृङ्गाररसे च । रसतेजस् न० रसस्य भुक्तान्नसारस्य तेजः सारः । रुधिरे हेमच० । रसदालिका स्त्री रसार्थं दल्यते दल--कर्मणि घञ् गौरा० ङीष् स्वार्थे क ह्रस्वः । पुण्ड्रेक्षौ (पुडि आख) राजनि० । रसधातु पु० रसाख्यो द्रवरूपो वा धातुः । पारदे राजनि० रसधेनु स्त्री दानार्थं कल्पितायाम् इक्षुरसनिर्मितायां धेनौ धेनुशब्दे ३९०९ पृ० दृश्यम् । रसन न० रस--ल्युट् । १ खादे २ ध्वनौ च करणे ल्युट् । जिह्वायां च मेदि० “पित्तेन दूने रसने सितपि” नैषधम् । रसना स्त्री रस्यतेऽनया रस--करणे ल्युट् अंजा० टाप् । १ जिह्वायाम् अमरः । २ रास्नायां मेदि० । ३ काञ्च्यां हेमच० । ३ रज्जौ च । रसनेत्रिका स्त्री रसो नेत्रमिव अस्त्यस्याः ठन् । मनःशिलायाम् हेमच० । रसपाकज पु० रसपाकेन जायते जन--ड । १ गुड़े राजनि० २ रुधिरधातौ च असृक्करशब्दे दृश्यम् । रसफल पु० रसो जलं फले यस्याः । नारिकेसवृक्षे शब्दर० । रसमाणिक्य न० रसेन पारदेन माणिक्यमिव तत् पाकज- त्वात् । स्वनामख्याते पदार्थे । रसराज पु० रसेषु रसो वा राजेव श्रेष्ठत्वात् रसः द्रव इव राजते वा । १ पारदे रसनाथादयोऽप्यत्र । २ रसाञ्जने च राजनि० । रसवती स्त्री रस आस्वाद्यद्रव्यमन्नादि अस्त्यस्याम् मतुप मस्य वः ङीप् । पाकस्थाने अमरः । रसशोधन न० रसं पारदं द्रवीभूतं द्रव्यं स्वर्णादि वा शाधकति शुध--णिच्--ल्यु । १ टङ्कणे (सोहागा) हेमच० ६ त० । २ पारदशोधने च । रसस्थान न० रसस्य पारदस्य स्थानम् । हिङ्गुले शब्दच० । रससिन्दूर न० रसजातं सिन्दूरम् । पारदजाते सिन्दूरभेदे तत्पाकविधिः भावप्र० उक्तो यथा “शुद्धसूतस्य गृह्णीयाद् भिषग्भागचतुष्टयम् । शुद्ध- गन्धस्य भागैकं तावत् कृत्रिमगन्धकम् । अथ वा पारदा- स्यार्द्वं शुद्धगन्धकमेव हि । तयोः कज्जलिकां कुर्णाद्दिन- मेकं विमदयेत् । मृत्तिकां वाससा सार्द्धं कुट्टयेदति० यत्नतः । तथा वारत्रयं सम्यक् काचकूपीं प्रलेपयेत् । नृत्तिनां शोपयित्वा तु कूप्यां कज्जलिकां क्षिपेत् ।

तां कूपीं वालुकायन्त्रे स्थापयित्वा रसं पचेत् । अग्निं निरन्तरं दद्याद् यावद्दिनचतुष्टयम् । गृह्वीयादूर्ध्व- संलग्नं सिन्दूरसदृशं रसम्” । रसा स्त्री पाकजः रसो माधुर्य्यादिरूपोऽस्त्यस्याः अच् । पृथिव्याम् अमरः । रसाग्रज न० रसस्य पित्तलधातुद्रवस्याग्रात् जायते जन--ड । रसाञ्जने राजनि० । रसाञ्जन न० रसजातं पित्तलधातुजमञ्जनम् । खनामख्याते “रीत्यान्तु ध्मायमानायां तत्किट्टन्तु रसाञ्जनम् । तदभावे तु कर्त्तव्यं दर्वीक्वाथसमुद्भवम्” इत्युक्ते १ पदार्थे राजनि० तद्विधिश्च भावप्र० उक्तो यथा “दार्वीक्वाथसमं क्षीरं पादं पक्त्वा यथा घनम् । तदा रसाञ्जनाख्यं तन्नेत्रयोः परमं हितम् । रसाञ्जनं कटु श्लेष्मविषनेत्रविकारनुत् । उष्णं रसायनं तिक्तं छेदनं व्रणदोषहृत्” । रसाढ्य पु० रसेन मधुररसेनाद्यः । १ आम्रातके राजनि० । २ रसवति त्रि० । रसातल न० रसायास्तलम् । पातालभेदे सप्तमे भूमेरधोभागे अमरः । रसाधिक पु० रसाय द्रवाय स्वर्णादिद्रावणाय अधिकः आदीयमानत्वात् । १ टङ्कणे रसेनाधिका । २ काको- डुम्बरिकायां स्त्री राजनि० । ३ रसेनाधिके त्रि० । रसान्तर न० अन्यो रसः मयूर० नि० । प्रकृतरसादन्यस्मिन् रसे रसाभास पु० रस इव आभासते आ + भास--अच् । “अनौ- चित्यप्रवृत्तत्वे आभासो रसभावयोः” सा० द० उक्ते पश्वादिपरनायकादिगतशृङ्गारादौ रसे । “अनौचित्यञ्चाब्र रसानां भरतादिप्रणीतलक्षणानां सामग्रीरहितत्वे सत्येकदेशयोगित्योपलक्षणपरं बोध्यं तनु बालव्युत्पत्तये एकदेशतो दर्श्यते । “उपनायकसंख्यायां मुनिगुरुपत्रीगतायाञ्च । बहुनायकविषयायां रतो तथाऽनुभयनिष्ठायाम् । प्रतिनायकनिष्ठत्वे तद्वदधम- पात्रतिर्य्यगादिगते । शृङ्गारेऽनौचित्यं रौद्रे गुर्वादिगत- कोपे शान्ते च हीननिष्ठे गुर्वाद्यालम्बने हास्ये । ब्रह्मबधाद्युत्साहेऽधमपात्रगते तथा वीरे । उत्तमपात्र- गतत्वे भयानके ज्ञेयमेवमन्यत्र” । रसाम्ल न० रसेनाम्लम् । १ वृक्षाम्ले राजनि० । २ चुक्रे च भावप्र० (चुकपामङ्ग) रसायन न० रसस्यायनभिव । १ तक्रे हेमच० २ कट्याम् राजनि० ३ विषभेदे वैद्यकप्रसिद्धे ४ औषधमेदे च ५ गरुडे ६ विडङ्गे च पु० मेदि० । ६ त० । ७ रसस्थाने च । औषधभेदलक्षणदि भावप्र० उक्तं यथा

पृष्ठ ४७९८

“यज्जराव्याधिविध्वंसि वयसऽस्तम्भकन्तथा । चाक्षुष्यं वृंहणं वृष्यं भेषजं तद्रसायनम्” । रसायनस्य फलमाह “दीर्घमायुः स्मृतीर्मेधामारोम्यं तरुणं वयः । देहेन्द्रियबलं कान्तिं नरो विन्देद्रसायनात्” । तद् विधिमाह “पूर्वे वयसि मध्ये वा मनुष्यस्य रसाय- यनम् । प्रयुञ्जीत भिषक् प्राज्ञः स्निग्धशुद्धतनोः सदा । नाविशुद्धशरीरसस्य र्युक्तो रसायनो विधिः । न भाति वाससि श्लिष्टे रङ्गुयोग इवाहितः” । “शीतोदकं पयः क्षौद्रं घृतमेकैकशो द्विशः । त्रिशः समस्तमथ वा प्राक् पीतं स्थापयेद्वयः । मण्डूक- पर्ण्याः स्वरसः प्रभाते प्रयोज्य यष्टीमधुकस्य चूर्णम् । रसो गुड़ूच्यास्तु समूलपुष्पः कल्कः प्रयोज्यः खलु शङ्खपुष्प्याः । आयुःप्रदान्यामयनाशनानि बलाग्निवर्ण- स्मरवर्द्धनानि । मेध्यानि चैतानि रसायनानि मेध्या विशेषेण च शङ्खपुष्पी” । मध्वूकपर्णी ब्राह्मी । (वरमी) इति लोके, तदलाभे मञ्जिष्ठापि ग्राह्या तस्या अपि रसायनत्वात् । “माक्षिकेण तुगाक्षीर्य्या पिप्पल्या लवणेन च । त्रिफला सितया वापि युक्ता सिद्ध” रसायनम् । सिन्धूत्थं शर्करा शुण्ठी कणासधुगुड़ैः क्रमात् । वर्षादिष्वभया प्राश्या रसायनगुणैषिणा । पुनर्नवस्यार्द्धपलं नवस्य पिष्टं पिबेद् यः पयसार्द्धमासम् । मासत्रयं तत्त्रिगुणं समां वा जीर्णोऽपि भूयः स पुनर्नवः स्यात् । ये मासमेकं स्वरसं पिवन्ति दिने दिने भृङ्ग- रजः समुत्थम् । क्षीराशिनस्ते वलवीर्य्ययुक्ताः ससाशतं जीवनमाप्नुवन्ति । शतावरी मुण्डितिका गुडूची सहस्तिकर्णा सह तालमूली । एतानि कृत्वा समभागयुक्ता- न्याय्येन किं वा मधुनाऽवलिह्यात् । जरारुजामृत्यु- नियुक्तदेही भवेन्नरो वीर्य्यवलादियुक्तः । विभाति देवप्रतिमः स नित्यं प्रभामयो भूरिविवृद्धबुद्धिः । पीताश्व- गन्धा पयसार्द्धमासं घृतेन तैलेन सुखाम्बुना वा । वीर्य्यस्य पुष्टिं वपुषो विधत्ते वालस्य शस्यस्य यथाम्बुवृष्टिः । अयःपलं गुग्गुलुरत्र योज्यः पलत्रयं व्योषपलानि पञ्च । पलानि चाष्टौ त्रिफलारजश्च कर्षं लिहन यात्यमरत्वमेव । न केवलं दीर्घमिहा युरश्नुते रसायनं योविविधं विषेवते । गतिं स देवर्षि निषेवितां शुभां प्रपद्यते ब्रह्म तथैव चाक्षयम्” । रसायनफला स्त्री रसायनमौषधविशेष इव फलं व्याधि- घातकत्वात् यस्याः । हरितक्याम् त्रिका० ।

रसायनश्रेष्ठ पु० रसायनेषु औषधभेदेषु श्रेष्ठः । पारदे राजान० । रसायनी स्त्री रसायनं रसस्थानमस्त्यस्या अच गौ० ङीष् । १ गुडूच्याम् २ काकमाच्यां ३ महाकरञ्जे ४ गोरक्षदुग्धा- याम् ५ मांसच्छदायाञ्च राजनि० । रसाल न० रसमालाति आ + ला--क ६ त० । १ सिह्लके २ गन्धरसे मेदि० । ३ शिखरिण्याम (पेयभेदे) तत्पाक- विधिः कृतान्नशब्दे २१८४ पृ० भावप्र० उक्तो दृश्यः । ४ रसनायां ५ दूर्वायां ६ विदार्य्यां ७ द्राक्षायाञ्च स्त्री मेदि० । ८ आम्रे “रसालः सालः समदृश्यताऽमुना” नैषधम् । ९ इक्षौ अमरः । १० पनसे शब्दर० । ११ गोधूमे १२ पुण्ड्रकेक्षौ च पु० राजनि० । रसालिहा स्त्री रसां भूमिं लेटि स्पृशतिंलिह--क (चाकु- लिया) क्षुपभेदे शब्दच० । रसाली स्त्री रसमालाति आ + ला--क गौरा० ङीष् । (पुडि आख) इक्षभेदे राजनि० रसाश्वासा स्त्री रसां भूमिमाश्वासयति दलैः आ + श्वस--णिच अण् । पलाशीलतायाम् राजनि० । रसास्वादिन् पु० रसं पुष्परसमास्वदते आ + स्वद--णिनि १ भ्रमरे शब्दमा० । २ मधुरशृङ्गारादिरसास्वादके त्रि स्त्रियां ङीप् । रसिक पुंस्त्री० रसं वेत्ति अनुभवति ठन् । १ सारसपक्षिणि राजनि० २ अश्वे ३ गजे सारस्वतः । स्त्रियां जातित्वा ङीष् । ४ रसज्ञे त्रि० । रसोऽस्त्यस्य ठन् । ५ रसवति च त्रि मेदि० । ६ रसालायाम् ७ इक्षुरसे च स्त्री मेदि० ८ काञ्च्य ९ रसनायां स्त्री विश्वः । रसित न० चु० रस--भावे क्त । १ मेघादिशब्दे २ विहगादिशब्दे च अमरः । कर्त्तरि क्त । ३ शब्दवति कर्मणि--क्त ४ आस्वादिते च त्रि० । रसुन पु० रस--उनन् । लशुने शब्दच० । ओनन् रसोन तत्रैव स्वार्थे क । तत्रार्थे । रसेन्द्र पु० रस इन्द्र इव । पारदे राजनि० । रसेश्वर पु० रसः पारद ईश्वर इव तद्देहरसजातत्वात् । १ ईश्वरतुल्ये रसे । तत्त्वज्ञानार्थं देहस्थैर्य्यसम्पादनद्वारा मुक्तिहेतुत्वमस्य माहेश्वरभेदाः प्रतिपेदिरे तन्मतञ्च सर्व- दर्शनसंग्रहे प्रदर्शितं यथा “अपरे माहेश्वराः परमेश्वरतादात्म्यबादिनोऽपि पिण्ड- स्थैर्य्ये सर्वामिमता जीवन्मक्तिः सेत्स्यतीत्यास्थाय पिण्ड- स्थैर्य्योपाय पारदादिपदवेदनीयं रसमेव सङ्गिरन्ते रसस्य पारदत्वं संसारपरपारप्रापणहेतुत्वेन तदुक्तम्

पृष्ठ ४७९९

इतःपरः ग्रन्थः पारदशब्दे ४३१३ पृष्ठे प्रदर्शितः । “प्रकारान्तरेणापि जीवन्मुक्तौ नेयं वाचोयुक्ति- र्युक्तिमतीति चेन्न षट्स्वपि दर्शनेषु देहपातानन्तरं मुक्तेरुक्ततया तत्र विश्वासानुपपत्त्या निर्विचिकित्स- प्रवृत्तेरनुपपत्तैः । तदप्युक्तं तत्रैव “षड्दर्शनेऽपि मुक्तिस्त दीर्शता पिण्डपातने । करामलकवत्सापि प्रत्यक्षा नोपलभ्यते । तस्मात्तं रक्षयेत्पिण्डं रसैश्चैव रसायनैरिति” । गोविन्दभगवत् पादाचर्य्यैरपि “इति धनशरीरभोगान्मत्वाऽनित्यान् सदैव यतनीयम् । मुक्तौ सा च ज्ञानात् तच्चाभ्यासात् स च स्थिरे देहे” इत्युक्तम् । ननु विनश्वरतया वृश्यमानस्य देहस्य कथं नित्यत्वमवसीयते इति चेन्मैवं मंस्थाः, षाट्कौशिकस्य शरीरस्यानित्यत्वेऽपि रसाभ्रकपदाभिलप्यहरगौरीसृष्टिजातस्य नित्यत्वोपपत्तेः तथाच रसहृदये “ये चात्यक्तशरीरा हरगौरीसूष्टि- जान्तरं प्राप्ताः । वन्द्यास्ते रससिद्धा मन्त्रगणः किङ्करो येषामिति” । तस्माज्जीवन्मुक्तिं समीहमानेन योगिना प्रथमं दिव्यतनुर्विधेया । हरगौरीसृष्टिसंयोगजनितत्वञ्च रसस्य हरजत्वेनाभ्रकस्य गोरीसम्भवत्वेन तत्तदात्म- कत्वमुक्तम् “अभ्रकस्तव वीजन्तु मम वीजन्तु पारदः । अनयोर्मेलनं देवि! मृत्युदारिद्र्यनाशनमिति” । अत्यल्प- मिदमुच्यते देवदैत्यमुनिमानवादिषु बहवो रससामर्थ्याद्दिव्यं देहमाश्रित्य जीवन्मुक्तिमाश्रिताः श्रूयन्ते रसेश्वरसि- द्धान्ते “देवाः केचिस्महेशाद्या दैत्याः काव्यपुरःसराः । मुनयो बालखिल्याद्या नृपाः सोमेश्वरादयः । गोविन्द- भगवत्पादाचार्य्यो गोविन्दनामकः । चर्वटिः कपिलो व्याडिः कापालिः कन्दलायनः । एतेऽन्ये बहवः सिद्धा जीवन्मुक्ताश्चरन्ति हि । तनुं रसमयीमाप्य तदात्मक कथाचणाः” इति । अयमेवास्यार्थः परमेश्वरेण परमेश्वरीं प्रति प्रपञ्चितःऽ । इतःपरो ग्रन्थः पारदशब्दे ४३१३ पृ० दर्शितः । तत्प्रपञ्चस्तु गोविन्दभगवत्पादाचार्य्यसर्वज्ञरामेश्वरभट्टा- रकप्रभृतिमिः प्राचीनैराचार्य्यैर्निरूपित इति ग्रन्थ- भूयस्त्वभयादुदास्यते । न च रसशास्त्रं धातुवादार्थ- मेवेति मन्तव्यं देहबन्धद्वारा मुक्तेरेव परमपयोजनत्वात् तदुक्तं रसार्णवे “लोहवन्धस्त्वया देव! यद्दत्तं परमी- शितः! । तं देहबन्धमाचक्ष्व येन स्यात् खेचरी गतिः । यथा लोहे तथा देहे कर्त्तव्यः सूतकः सता । समानं कुरुते देवि! प्रत्ययं देहलोहयोः । पूर्वं लोहे परी-

क्षेत पश्चाद्देहे प्रयोजयेत्” इति । ननु सच्चिदानन्दात्मक- परतत्त्वस्फुरणादेव मुक्तिसिद्धौ किमनेन दिव्यदेहसम्पा- दनप्रयासेनेति चेत्तदेतदवार्त्तं वार्त्तशरीरालाभे तद्वा- र्त्ताया अयोगात् । तदुक्तं रसहृदये “गलितानल्पवि- कल्पः सर्वाध्वविवर्जितश्चिदानन्दः । स्फुरितोऽप्यस्फुरित- तनोः करोति किं जन्तुवर्गस्येति । यं जरया जर्जरितं कासश्वासादिदुःखविशदञ्च । योग्यं तं न समाधौ प्रतिहतबुद्धीन्द्रियप्रसरम् । बालः षोड़शवर्षो विषय- रसाखादलम्पटः परतः । यातविवेको वृद्धो मर्त्यः कथमाप्नुयान्मुक्तिमिति” । ननु जीवत्वं नाम संसारित्वं तद्विपरीतत्वं मुक्तत्वं तथाच परस्परविरुद्धयोः कथमेकायतनत्वमुपपन्नं स्यादिति चेत्तदनुपपन्नं विकल्पानुप- पत्तेः मुक्तिस्तावत् सर्वतीर्थकरसम्मता सा किं ज्ञेयपदे निविशते न वा चरमे शशविषाणकल्पा स्यात् प्रथमे न जीवनं वर्जनीयमजीवतो ज्ञातृत्वानुपपत्तेः । तदुक्तं रसेश्वरसिद्धान्ते “रसाङ्कमेयमार्गोक्ते जीवमोक्षोऽस्त्यधो- मनाः । प्रमाणान्तरवादेषु युक्तिभेदावलम्बिषु । ज्ञान- ज्ञेयमिदं विद्धि सर्वतन्त्रेषु सम्मतम् । नाजीवन् ज्ञा- स्यति ज्ञेयं यदतोऽस्त्येव जीवनम्” इति । न चेदमदृष्ट- चरमिति मन्तव्यं विष्णुत्वामिमतानुसारिभिः नृपञ्चास्य- शरीरस्य नित्यत्वोपपादनात् । तदुक्तम् साकारसिद्धौ “सच्चिन्नित्यनिजाचिन्त्यपूर्णानन्दैकविग्रहम् । नृपञ्चास्य- महं वन्दे श्रीविष्णुस्वामिसम्मतम्” इति । नन्वेतत् सावयवं रूपवदवभासमानं नृकण्ठीरवाङ्गं सदिति न सङ्गच्छत इत्यादिनाक्षेपपुरःसरं सनकादिप्रत्यक्षेण “सहस्र- शीर्षा पुरुषः” इत्यादिश्रुत्या “तमद्भुतं बालकमम्बुजेक्षणं चतुर्भुजं शङ्खगदाद्यदायुधम्” इत्यादिपुराणलक्षणेन प्रमाणत्रयेण सिद्धं नृपञ्चाननाङ्गं कथमसत् स्यादिति । सदादीनि विशेषणानि गर्भश्रीकान्तमिश्रैः विष्णुस्वामि- चरणपरिणतान्तःकरणैः प्रतिपादितानि । तस्मादस्म- दिष्टदेहनित्यत्वमत्यन्तादृष्टं न भवतीति पुरुषार्थकामुकैः पुरुषैरेष्टव्यम् । अत एवोक्तम् “आयतनं विद्यानां- मूलं धर्मार्थकाममोक्षाणाम् । श्रेयः परं किमन्य- च्छरीरमजरामरं विहायैकमिति” । अजरामरीकरण- समर्थश्च रसेन्द्र एव तदाह “एकोऽसौ रसराजः शरीर- मजरामरं कुरुते” इति । किं वर्ण्यते रसस्य माहात्म्यं यस्य दर्शनस्पर्शनादिनापि महत् फलं भवति । तदुक्तं रसार्णवे “दर्शनात् स्पर्शनात्तस्य भक्षणात् स्मरणादपि । पूजना-

पृष्ठ ४८००

द्रसदानाच्च दृश्यते षड्विधं फलम् । केदारादीनि लिङ्गानि पृथिव्यां यानि कानिचित् । तानि दृष्ट्वा तु यत्पुण्यं तत् पुण्यं रसदर्शनादित्यादिना” । अन्यत्रापि “काश्यादिसर्वलिङ्गेभ्यो रसलिङ्गार्चनं शिवम् । प्राप्यते येन तल्लिङ्गं भोगारोग्यामृताजरम्” इति । रसनि० न्दायाः प्रत्यवायोऽपि दर्शितः “प्रमादाद्रसनिन्दायाः श्रुतावेनं स्मरेत् सुधीः । द्राक् त्यजेन्निन्दकं नित्यं निन्दया पूरिताशुभम्” इति । तस्मादस्मदुक्तया रीत्या दिव्यं देहं सम्पाद्य योगाभ्यासवशात् परतत्त्वे दृष्टे पुरुषार्थप्राप्तिर्भवति । तदा “भ्रूयुगमध्यगतं यत् शिखि- विद्युत्सूर्य्यवज्जगद्भासि । केषाञ्चित् पुण्यदृशामुन्मीलति चिन्मयं ज्योतिः । परमानन्दैकरसं परमं ज्योतिः- स्वभावमविकल्पम् । विगलितसकलक्लेशं ज्ञेयं शान्तं स्वसंवेद्यम् । तस्मिन्नाधाय मनः स्फुरदखिलं चिन्मयं जगत् पश्यन् । उत्सन्नकर्मबन्धो ब्रह्मत्वमिहैव चाप्नो- तीति” । श्रुतिश्च “रसो वै सः रसं ह्येवायं लब्ध्वानन्दी भवतीति” । तदित्थं भवे नान्योदुःखभरतरणोपायो रस एवेति सिद्धम् । तथाच रसस्य परब्रह्मणा साम्यमिति प्रतिपादकः श्लोकः “यः स्यात् प्रावरणाविमोचनधियां साध्यः प्रकृत्या पुनः सम्पन्नो सहते न दीव्यति परं वैश्वानरे जाग्रति । जातो यद्यपरं न वेदयति च स्वस्मात् स्वयं द्योतते यो ब्रह्मैव स दैन्यसंसृतिभयात् पायादसौ पारदः” इति । रसोत्तम पु० रस उत्तमो यस्य । मुद्गे राजनि० । रसोद्भव न० रसः पारद उद्भवत्यस्मात् उद् + भू--अच् उद्भवो यस्य । १ हिङ्गुले राजनि० । ५ त० । २ रसजाते त्रि० । रसोपल न० रसः पारद इव उपलीयते शुभ्रत्वात् उप + ली--ड । मौक्तिके त्रिका० । रस्न न० रस न । द्रव्ये उज्ज्वलद० । रस्य न० रसाद्भुक्तान्नपरिणामादागतः यत् । १ रुधिरे शब्दच० रस्वते आस्वाद्यते रस--यत् । २ आस्वाद्ये त्रि० । रस्याः, “स्निग्धाः स्थिरा हृद्याः” गीता । ३ पाठायां ४ रास्ना- याञ्च स्त्री राजनि० । रह गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् इदित् । रंहति अरंहीत् “तदन्तरप्रतिपत्तौ रंहति संपरिष्वक्तः” शारीरकसूत्रम् रह त्यागे भ्वा० प० सक० सेट् । रहति अरहीत् । रह त्यागे अद० चु० उभ० सक० सेट् । रहयति ते अररहत्--त

रहस न० रह--असुन् । १ निर्जने अमरः । २ गोप्ये ३ याथार्थ्ये ४ रमणे च मेदि० । ५ निर्जने अव्य० अमरः । रमन्तेऽस्मिन् रम--असुन् मस्य रः । ६ विश्वासयोग्यदेशे उज्ज्वलद० । रहस्य त्रि० रहसि भवः यत् । १ गोप्ये “रहस्यमस्याः स महदिति” नैषधम् । २ निर्जनभवे च ३ पाठायां ४ रास्नायाञ्च स्त्री राजनि० टाप् ५ नदीभेदे स्त्री मेदि० । रहित त्रि० रह--त्यागे कर्मणि क्त । वर्जिते । रा दाने ग्रहणे च अदा० पर० सक० अनिट् । राति अरासीत् । रा स्त्री रा--सम्प० भावे क्विप् । १ विभ्रमे २ दाने एकाक्षर- कोषः । कर्मणि क्विप् । ३ काञ्चने शब्दर० । राका स्त्री रा--क तस्य नेत्त्वम् । १ प्रतिपद्युक्तायां पूर्ण- मास्यां सम्पूर्णेन्दुतिथौ २ नदीभेदे ३ नवजातरजस्कायां मार्य्यां ४ कच्छुरोगे च मेदि० । ५ आङ्किरसः कन्याभेदे कुहूशब्दे २१६२ पृ० दृश्यम् । राक्षस पु० रक्ष एव स्वार्थे अण् । “क्वचित् स्वार्थिका अपि प्रत्ययाः प्रकृतितो लिङ्गवचनान्यतिवर्त्तन्ते” इति भाष्योक्तेः पुंस्त्वम् । स्वनामख्याते निकषात्मजे १ जातिभेदे अमरः जातौ ङीष् । २ राक्षसजातिस्त्रियाम् स्त्री । रक्षस इदम् अण् । ३ राक्षससम्बन्धिनि त्रि० स्त्रियां ङीप् । “राक्षसी रात्रिरन्यत्र” ति० त० । ४ दंष्ट्रायां हेमच० ५ चण्डिकायां ६ चौरनामगन्धद्रव्ये च स्त्री मेदि० ङीप् । राक्षसेन्द्र पु० राक्षस इन्द्र इव श्रेष्ठत्वात् । विश्वश्रवसः ज्येष्ठ पुत्रे निकषात्मजे रावणे त्रिका० । राक्षा स्त्री लक्ष्यतेऽनया रक्ष--कर्मणि--घञ् पृषो० वृद्धिः लस्य रश्च । लाक्षायाम् अमरः । राख शोषणे भूषणे निवारणे च सक० सामर्थ्ये अक० भ्वा० पर० सेट् । राखति अराखीत् । ऋदित् चङि न ह्रस्वः । राग पु० रन्ज--भावे घञ् नि० नलोपकुत्वे । १ रञ्जने २ शुक्लादिवर्णे ३ प्रीतौ ४ अनुरामे ५ नृपे ६ मालवादिना- मभिः प्रसिद्धे निषादादिस्वरयोनिके खरभेदे मेदि० ७ चन्द्रे ८ सूर्य्ये च शब्दर० । करणे घञ् । ९ लोहितवर्णे १० तद्विशिष्टलाक्षादौ च “तेन रक्तं रागात्” पा० अनुरागलक्षणम् उज्ज्वलमणिनोक्तं यथा “सुखमप्यधिकं चित्ते सुखत्वेनैव रज्यते । यतस्तु प्रणयोत्कर्षात् स राग इति कम्यते” । स्वरभेदनिरुक्तिर्यथा “यैस्तु चेतांसि रज्यन्ते जगत्त्रितयवर्त्तिनाम् । ते रागा इति कथ्यन्ते मुनिभिर्भरतादिभिः” तेषां भेदाः संगीतदा० मतसभेदे नाना तत्र प्रसिद्धा षड भेदा यथा

पृष्ठ ४८०१

“आदौ मालवरागेन्द्रस्ततो मल्लारसंज्ञितः । श्रीरोगश्च ततः पश्चात् वसन्तस्तदन्तरम् । हिन्दोलश्चाथ कर्णाट एते रागाः षड़े च तु” सङ्गीतदा० । भरतमते तु “भैरवः कौशिकश्चैव हिन्दोलो दीपकस्तथा । श्रीरागो मेघरागश्च रागाः षड़िति कीर्त्तिताः” । रागचूर्ण पु० रागस्य रतेश्चूर्ण इव । १ कामे । रागाय चूर्ण्यते- ऽसौ चूर्ण--घञ् । २ खदिरे च मेदि० । ३ लाक्षायां राजनि० ४ रागयुक्तचूर्णे पु० (फाग) शब्दच० । रागदालि पु० दल्यतेऽसौ दल--णिच्--इन् पृषो० वृद्धिः रागेण रक्ततया युक्तो दालिर्वा । मसूरे राजनि० । रागपुष्प पु० रागयुक्तं रक्तवर्णं पुष्पमस्य । १ बन्धूके २ रक्ता- म्लाने च ३ जवायां स्त्री राजनि० ङीप् । रागप्रसव पु० रागयुक्तो रक्तवर्णः प्रसवोऽस्य । १ बन्धूके २ रक्ताम्लाने च राजनि० । रागयुज् पु० रागेण रक्तवर्णेन युज्यते युज--कर्मणि क्विप् । १ माणिक्ये राजनि० २ रक्तवर्णयुक्ते त्रि० । रागसूत्र न० रागयुक्तं सूत्रम् । पट्टसूत्रे २ तुलासूत्रे च मेदि० । रागाङ्गी स्त्री रागयुक्तमङ्गं यस्याः ङीप् । मञ्जिष्ठायाम् राजनि० ३ त० । रागाद्याप्यत्र स्त्री । रागिणी स्त्री रागोऽस्त्यस्या इनि । १ गीत्यङ्गे स्वरभेदे रागपत्न्यां सङ्गीतदा० । २ विदग्धनार्य्यां जटा० । ३ मेनकाकन्यायां रागवति ४ अनुरक्ते ५ कामुके त्रि० विश्वः रन्ज--धिणुन् । ६ रतियुक्ते च त्रि० । ६ तृणधान्यभेदे मेदि० । एकैकरागे षट् रागिण्य इति षट्सु रागेषु रागिणीभेदाश्च षट्त्रिंशत् यथा “षट्त्रिंशद्रागिणीभेदाः क्रमशः कथिता मया । धामसी १ मालसी २ चैव रामकीरी ३ च सिम्बुड़ा ४ । आशावरी ५ भैरवी ६ च मालवस्य (१) प्रिया इमाः । वेलावली १ पुरवी २ च कानडा ३ माधवी ४ तथा । कोडा ५ केदा- रिका ६ चापि मल्लार (२) दयिता इमाः । गान्धारी १ सुभगा २ चैव गौरी ३ कौमारिका ४ तथा । वेलोयारी ५ च वैरागी ६ श्रीरागस्य (३) प्रिया इमाः । तुडी १ च पञ्चमी २ चैव ललिता ३ पटमञ्जरी ४ । गुर्जरी ५ च विभाषा ६ च वसन्तस्य (४) प्रिया इमाः । मायूरी १ दीपिका २ चैव देशकारी ३ च पाहिडी ४ । वराडी ५ मोरहाटी ६ च हिल्लोलस्य (५) प्रिया इमाः । नाटिका चाथ भूपाली २ रामकेली ३ गडा ४ तथा । कामोदा ५ चाथ कल्याणी ६ कर्णाठस्य (६) प्रिया इमाः” । सङ्गीतदा० । तद्गानकालभेदाः तत्पुत्रादयश्च तत्रैव दृश्याः ।

राघ शक्तौ भ्वा० आ० अक० सेट् । राघते अराघिष्ट । ऋदित् चङि न ह्रस्वः । राघव पु० रवोर्गोत्रापत्यम् अण् । १ रघोर्वंश्ये २ तत् प्रधाने श्रीरामे च ३ महामत्स्यभेदे ४ समुद्रे च मेदि० । राङ्कव न० रङ्कोरयं विकारो वा तल्लोमजातत्वात् अण् । मृगविशेषलोमजाते वस्त्रभेदे अमरः । राज दीप्तौ भ्वा० उभ० अक० सेट् । राजति ते--अराजीत् अराजिष्ट फणादि० रेजतुः रराजतुः । ऋदित् चङि न ह्रस्वः । राजक न० राज्ञां समूहः कन् । १ नृपसमुदाये अमरः । राजैव क । २ नृपे पु० । राज--ण्वुल् । ३ दीप्तिमति त्रि० । राजकदम्ब पु० कदम्बानां राजा राजद० परनि० । कदम्बभेदे जटा० । राजकल्प पु० ईषदसमाप्तो राजा राजन् + कल्पप् । राजतुल्ये । राजकर्कटी स्त्री राजते राज--अच् कर्म्म० । चीनाकर्कट्याम् राजनि० । राजकशेरु पु० कशेरूणाम् राजा राजद० । भद्रमुस्तायाम् राजनि० । राजकीय त्रि० राज्ञ इदम् छ कुक् च । राजसम्बन्धिकार्य्यादौ । राजकुमार पु० राज्ञः कुमारः । अप्राप्तवयस्के युवराज कार्य्यानारूढ़े राजपुत्रे । राजकुष्माण्ड पु० राज्ञः कुष्माण्ड इव प्रियत्वात् । वार्त्ताक्याम् जटा० राजकोषातकी स्त्री राजप्रिया कोषातकी । (घियाझिङ्गा) लताभेदे मदनविनोदः । राजक्षवक पु० क्षवत्यनेन क्षु अप् राजते राज--अच् कर्म० स्वार्थे क । राजसर्षपे (राइसर्षा) राजनि० । राजखर्जूरी स्त्री राजप्रिया खर्जूरी । खर्जूरीभेदे (पिण्ड- खेजुर) राजनि० । राजगिरि पु० राजाश्रमो गिरिः । १ मगधस्थे पर्वतभेदे २ शाकभेदे राजनि० । राजघ त्रि० राजानं हन्ति हन--क नि० । १ राजहन्तरि, २ तीक्ष्णे च जटा० “रराज नीरजनया स राजघः” नैष० राजजम्बू स्त्री राज्ञः जम्बूरिव । १ पिण्डखर्जूरे मेदि० राजते अच् कर्म० । २ महाजम्ब्वाम् राजनि० । राजज(य)क्ष्मन् पु० राज्ञः चन्द्रस्य क्षयकारको ज(य)क्ष्मा । रोगभेदे यक्ष्मन्शब्दे दृश्यम् “राज(य)क्ष्मेव रोगाणाम्” माघः । राजतरु पु० तरूर्णा राजा राजद० परनि० । १ कर्णिकारवृक्षे २ आरग्वधे च राजनि० ।

पृष्ठ ४८०२

राजताल पु० राज्ञस्ताल इव प्रियः । १ गुवाकवृक्षे शब्दर० । स्त्रीत्वमपि तत्र ङीप् । “राजतालीवनध्वनिः” रघुः । राजदन्त पु० दन्तातां राजा परनि० । ऊर्द्ध्वपङ्क्तिस्थे मध्यवर्त्तिदन्तद्वये हेमच० । राजदेशीय पु० ईषदसाप्तो राजा राजन् + देशीयर् । राजतुल्ये राजकल्पे । राजधुस्तूरक पु० धुस्तूराणां राजा राज० पर० स्वार्थे क । वृहद्धस्तूरे राजधस्तूरकोऽप्यत्र पु० राजनि० । राजधर्म्म पु० राज्ञो धर्म्मः । राज्ञामवश्यकर्त्तव्ये प्रजापा- लनादौ कर्मणि । तमधिकृत्य कृतो ग्रन्थः अण् । भारत- शान्तिपर्वान्तर्गते व्यासप्रणीते ग्रन्थभेदे । राजधर्माश्च तत्र मानवे ७ अ० च उक्ता दृश्याः । राजधानी स्त्री राजा धीयतेऽस्यां धा--आधारे ल्युट् ङीप् । राजावासे महानगर्य्याम् शब्दर० । राजधान्य न० धान्येषु राजा राज० पर० । (श्यामा) श्यामाकधान्ये राजनि० । राजन् पु० राज--कनिन् रञ्जयति रन्ज--कनिन् नि० वा । १ नृपे, “राजा प्रकृतिरञ्जनात्” रघुः । २ चन्द्रे, ३ प्रभौ, ४ क्षत्रिये, ५ यक्षे ६ इन्द्रे, च मेदि० । उत्तरस्थपदः पूर्व- पदस्थश्च सममिव्याहृतपदार्थश्रेष्ठवाचकः । यथा राजमाषः मुनिराज इत्यादि । ७ पृथुनृपे च । “पित्रा न रञ्जि- तास्तस्य प्रजास्तेनानुरञ्जिताः । अनुरागात्ततस्तस्य नाम राजेत्यभाषत” विष्णुपु० । राजनीति स्त्री राज्ञां नीतिः । १ राजज्ञेये सामाढ्युपाये, २ उपचारात् तत्प्रतिपादके--शास्त्रे च । सा च कामन्दकीयनीतिशास्त्रादौ दृश्या । राजन्य पु० राज्ञोऽयम् यत्, जातौ नलोपः । राज--अन्य वा । १ क्षत्रिये अमरः । २ राजपुत्रे ३ अग्नौ, उणादिको० ५ क्षीरिकावृक्षे चजटा० । राजन्यक न० राजन्यानां क्षत्रियाणां समूहः कन् । क्षत्रियसमूहे अमरः । राजन्वत् त्रि० प्रशस्तो राजाऽस्त्यस्य प्राशस्त्ये मतुष् मस्य वः न नलोपः । सुन्दरराजयुते देशे अमरः अन्यत्र राजवद् इत्येव । राजपटोल पु० राजप्रियः पटोलः । १ पटोले रत्नमा० । २ मधुरपटोल्यां राजनि० । राजपट्ट पु० राज्ञः पट्ट इव । मणिभेदे त्रिका० । राजपथ पु० पथां राजा राजगमनयोग्यो वा पन्थाः अच्समा० । “धनूंपि दश विस्तारे श्रीमान् राजपथः स्मृतः । नृवाजिरथनागानामसंवाधः सुसञ्चरः” इत्युक्ते राजमार्गे देवीपु० । राजपलाण्डु पु० पलाण्डूगां राजा श्रेष्ठत्वात् राजद० । रक्तवर्णपलाण्डौ राजनि० ।

राजपीलु पु० राजप्रियः पीलुः । महापीलुवृक्षे राजनि० । राजपुत्र पु० राज्ञश्चन्द्रस्य, नृपस्य वा पुत्रः । १ बुधग्रहे शब्दर० २ नृपकुमारे ३ वर्णसङ्करभेदे (रजपुत) “वैश्यादम्बष्ठकन्यायां राजपुत्रस्य सम्भवः” इति पराशरः । ४ महाराजचूत- वृक्षे राजनि० । राजपुत्री स्त्री राज्ञश्चन्द्रस्य पुत्रीव । १ कटुतुम्ब्याम् २ रेणु- कायां ३ नृपरीतौ, ४ जातौ ५ छुछुन्दर्य्यां च । ५ मालत्याञ्च राजनि० । ६ त० । ६ नृपकन्यायाम् । संज्ञायां कन् । ७ सराटिखगे जटा० । राजपुष्प पु० राजा चन्द्र इव शुभ्रत्वात् पुष्पमस्य । नागके- सरवृक्षे शब्दच० । २ करुणीवृक्षे स्त्री राजनि० ङीप् । राजफणिज्झक पु० राज अच् कर्म० । नामरङ्गवृक्षे शब्दमा० राजफल न० राजप्रियं फलमस्य । १ पटोले त्रिका० । २ राजप्रियं फलमस्याः । २ जम्ब्वाम् स्त्री राजनि० टाप् । राजबदर न० राज्ञो वदरमिव प्रियत्वात् । १ रक्तामलके २ लवणे च मेदि० बदराणां राजा राजद० प० । ३ उत्तमकोलौ पु० राजनि० । राजबला स्त्री राज--अच् राजं बलं यस्याः ५ व० । (गन्धभादाल) लताभेदे अमरः । राजभद्रक पु० राज्ञो भद्रं यस्मात् कप् । १ कुष्ठे (कुड़) २ निम्बे च राजनि० ३ पारिभद्रवृक्षे धातुपा० । राजभूय न० राज्ञो भावः राजन् + भू--क्यप् । राज्ञोऽसाधा- रणधर्मे राजत्वे । राजभोग्य न० राज्ञा भोक्तु योग्यम् भुज--ण्यत् कुत्वम् । १ जातीकोषे २ पियालवृक्षे पु० शब्दच० । ३ नृपतेर्मोग्यवस्त- मात्रे त्रि० । राजमार्ग पु० राजयोग्यः मार्गः । १ राजपथे राजनि० । राजमाष पु० माषेषु कलायेषु राजा श्रेष्ठत्वात् राजद० पर० । १ माषभेदे हेमच० । (वरवटी) २ व्रीहिभेदे राजनि० । राजमुद्ग पु० मुद्गेषु राजा राज० प० नि० । (मुगानि) मुद्गमेदे । राजरङ्ग न० राजयोग्यं रङ्गम् । रजते शब्दर० । राजराज पु० राज्ञामपि राजां प्रभूतधनत्वात् टच् समा० । १ कुवेरे, अमरः । २ सार्वभौमनृपे, ३ चन्द्रे च मेदि० । राजर्षि पु० राजा ऋषिरिव श्रेष्ठत्वात् संयतत्वाच्च । ३ राजश्रेष्ठे, २ यतात्मनि नृपे च । राजवंश्य त्रि० राजवंशे भवः यत् । १ राजवंशोद्भवे । २ जातिभेदे पुंस्त्री० । राजवर्त्मन् न० राजयोग्यं वर्त्म । १ राजशब्दोक्तलक्तणे राजपथे हेमच० । ६ त० । राज्ञः २ कर्त्तव्यकर्म्मणि च । राजवल्लभ पु० ६ त० । १ प्रियाते २ राजवदरे ३ राजाखे राजनि० द्रव्यगुणप्रतिपादके तभ्रामविद्वत्कृते ४ ग्रन्थभेदे च । ५ राज्ञः प्रिये त्रि० ।

पृष्ठ ४८०३

राजवल्ली स्त्री राजते राज--अच राजा वल्ली कर्म० । (उच्छा) लताभेदे रत्नमा० । राजवत् त्रि० राजा राजमातं विद्यतऽस्यमतुप प्तस्य वः । राजमात्रवति देशे अमरः । राजवीजिन् त्रि० राजा वीजी कारणं यस्य । राजवंश्ये । राजवृक्ष पु० वृक्षाणां राजा राजद० परनि० । १ आरग्बधे (सोन्दाल) अमरः । राजप्रियो वृक्षस्तत्फलवीजजातलड्- डुकस्य राजप्रियत्वात् । २ प्रियाले मेदि० । ३ लङ्कास्थायिवृक्षे (लङ्कासिज) शब्दच० । राजशण पु० राज--अच् राजः शणः कर्म० । पट्टे (पाट) शब्दमा० । राजशाक पु० शाकानां राजा राज० परनि० । वास्तूकशाके राजनि० । राजशृङ्ग न० राज्ञां शृङ्गमिव ऊर्ध्वस्यितत्वात् । राजचिह्नच्छत्रे त्रिका० । राजस त्रि० रजसा निर्मितः अण् । रजसोगुणात् जाते १ कर्मेन्द्रियादौ “येनास्मिन् कर्मणा लोके ख्यातिमाप्नोति पुष्कलाम् । न च शोचत्यसम्पत्तौ तद्विज्ञेयन्तु राजसम्” इत्युक्ते ख्यात्यै क्रियमाणे २ कर्मणि च । रजाप्रधान तयास्त्यस्य अण् । ३ रजःप्रधाने । सर्वेषां वस्तूनां त्रिगु- णात्मफत्वेऽपि “भूयस्त्वात्तद्व्यपदेशः” इत्युक्तेः क्वचित् तत्प्रधानत्वेन व्यपदेशः । ४ दूर्वायां स्त्री ङीप् शब्दमा० । राजसभ न० राज्ञां नृपाणां सभा । नृपसमाजे अमरः । राजसर्षप पु० सर्षपाणां राजा श्रेष्ठत्वात् राजद० । (राइ- सर्षा) १ सर्षपभेदे हेमच० । “तेऽष्टौ लिक्षा तु तास्तिस्रो राजसर्षप उच्यते” उक्ते २ रिमाणभेदे च विश्वः । राजसारस पुंस्त्री राज्ञा सारस इव । मयूरे शब्दमा० स्त्रियां ङीष् । राजसूय पु० राज्ञा सूयते सू--कर्मणि क्यप् । राजमात्रकर्त्तव्ये यज्ञभेदे शब्दच० । “रांजा राजसूयेन यजेत” श्रुतिः । राजस्व न० राज्ञे देयं स्वं कररूपम् धनम् । १ राजदेये करे ६ त० । २ राजधने च । राजस्वर्ण पु० स्वर्णानां धुस्तूराणां राजा० राजद० परनि० वृहद्धूस्तूरे राजनि० । राजहंस पुंस्त्री० हंसानां राजा श्रेष्ठत्वात्राजद० पर० । रक्त- वर्णचञ्चुचरणयुक्ते श्वेतपक्षके हंसभेदे अमरः । २ कलहंसे च मेदि० । उभयार्थे स्त्रियां ङीष् । राजा हंस इव सारग्रहणात् । ३ नृपश्रेष्ठे । राजहर्षण न० राज्ञः नृपान् हर्षयति हृप--णिच्--ल्यु । तगरपुष्पे राजनि० । राजातन पु० राजार्थमातनोति फलवीजम् आ + तन--अच् । (चीरञ्जीति) ख्यातवीजहेतुफलके पियाले शब्दमा० ।

राजादन पु० राज्ञा अद्यते तत्फलवीजजातलड्डुकः अदकर्मणि ल्युट् । १ पियालवृक्षे अमरः । यस्य फलवीजं (चिरञ्जि) तेन हि लड्डुक कृत्वा राज्ञा भुज्यते । २ क्षी- रिकायां (क्षीरुइ) २ किंशुके च मेदि० । ४ क्षीरिण्यां स्त्री ङीप् सरता । राजान्न न० अन्नानां राजा राजद० । १ आन्ध्रदेशजधान्यभेदे राजनि० । ६ त० । २ नृपस्वामिकान्ने च राजाम्र पु० आम्राणां राजा श्रेष्ठत्वात् राजद० १ आम्रभेदे “राजाम्रं तुवरं स्वादु विशदं शीतलं गुरु । ग्राहि रूक्षं विबन्धाध्मवातकृत् कफषित्तनुत्” भावप्र० । राजाम्ल पु० अम्लानां राजा श्रेष्ठत्वात् राजद० । अम्लवेतमे राजनि० । राजार्क पु० अर्काणां राजा श्रेष्ठत्वात् राजद० । श्वेतार्क- वृक्षे (सादा आकन्द) राजनि० । राजार्ह न० राजानमर्हति अर्ह--अण् । १ अगुरुचन्दने २ राजयोग्ये त्रि० राजनि० ३ जम्ब्वां स्त्री मेदि० । राजालाबू स्त्री राजते राजा अलावूः कर्म० । मिष्टालाब्वाम् मदनवि० । राजावर्त्त पु० राजानमावर्त्तयति अनुकूलयति आ--वृत-- णिचण् । १ उपरत्नभेदे राजनि० । २ विराटदेशीय- हीरके हेमच० । राजाहि पु० नित्यक० । द्विमुखसर्पे शब्दर० । राजि(जी) स्त्री राज--इन् वा ङीप् । १ श्रेण्याम् पङ्क्तौ २ रेखायां च मेदि० । खार्थे क । रेखायाम् । राजते राज--ण्वुल् । राजिका राजसर्षपे स्त्री मेदि० । राजिकाफल पु० राजिकाया इव फलमम्य । श्वेतसर्षपे राजनि० । राजि(जी)फला स्त्री राजिभूतानि श्रेणिभूतानि फलानि यस्याः । १ चीनाकर्कट्याम् राजनि० २ पटोले पु० राजनि० राजिल पुंस्त्री० राज--इलच् । डुण्डुभसर्पे (ढीड़ासाप) अमरः स्त्रियां ङीष् । राजीव न० राजी दवराजी अस्त्यस्य व । १ पद्मे अमरः । “राजीचराजीवशकोलेति” माघः । २ हरिणभेदे ३ मत्स्य- भेदे च पुंस्त्री० मेदि० “राजीवसिंहतुण्डांश्च” मनुः । ४ गजे त्रिका० ५ सारसपक्षिणि च पुंस्त्री० अमरः सर्वत्र जातौ स्त्रियां ङीष् । राजेन्द्र पु० राजा इन्द्र इव श्रेष्ठत्वात् । “चतुर्योजनपर्य्यन्त- मधिकारी नृपो भवेत् । यो राजा तच्छतगुणः स एव मण्डलेश्वरः । तस्माद्दशगुणो राजा राजेन्द्रः” इत्युक्ता- धिकारवति भूपतिभेदे व्रह्मवै० ज० ख० ८६ अ० ।

पृष्ठ ४८०४

राज्ञी स्त्री राज्ञः पत्नी ङीप् स्वयं वा राजते राज--कमिन् ङीप् वा । (राणी) १ राजपत्न्याम् २ खयं राजकर्मकर्त्र्याञ्च ३ सूर्य्यपत्न्यं मेदि० ४ कांस्ये हेमच० । राज्य न० राज्ञो भावः कर्म वा राजन् + यत् नलोपः । १ राजकर्मणि २ राजभावे च ३ जनपदे शब्दर० । “लक्षाधिपत्यं राज्यं स्यात् सामाज्यं दशलक्षके । शतलक्षे महेशानि! महासामाज्यमुच्यते” वरदातन्त्रोक्ते ४ लक्षग्रामाधिपत्ये च । राज्यधरा स्त्री ६ त० अच्समा० । राज्यभारे राजकर्त्तव्य प्रजापालनादौ । राज्याङ्ग न० ६ त० । खाम्यमात्यसुहृत्कोषराष्ट्रदुर्गबलप्रकृति- रूपेषु अष्टसु राज्यस्योपायेषु । “परस्यैवोपकारीदं सप्ताङ्गं राज्यमुच्यते । अमात्यराष्ट्रे दुर्गाणि कोषो दण्डश्च पञ्चमः । एताः प्रकृतयस्तद्वत् विजिगीषोरुदा- हृताः । एताः पञ्च तथा मित्रं सप्तम पृथिवीपतिः । सप्तप्रकृतिकं राज्यमित्युवाच वृहस्मतिः । पौरश्रेणी तदङ्ग च ब्रुवते शब्दवेदिनः” शब्दर० । राटि पु० रट--दण् । (शराल) १ विहगे अमरः । २ युद्धे स्त्री हेमच० वा ङीप् । पृषो० टस्य डत्वम् । राडिरप्युक्तार्थे राढ़ पु० रह--घञ् पषो० ढत्वम् । देशभेदे (राड़) स्त्रार्थे क तत्रैव । राढ़ा स्त्री रह--घञ् पृषो० ढत्वम् । पुरीभेदे “गौडं राष्ट्रम- नुत्तमं निरुपमा तत्रापि राढा पुरीति” प्रबोधचन्द्रोदयः । राढ़ीय त्रि० राढो निवासोऽस्य “वृद्धाच्छः” पा० छ । राढदेशोद्भवे । रात्रि(त्री) स्त्री रा--त्रिप वा ङीप् । १ रजन्यां नृणां स्वस्वदेशापेक्ष वा सूर्व्वमण्ड अदर्शनयोग्ये काले २ हरिद्रायाञ्च अमरः । “मासेन च मनुव्याणां पितॄणां तदहर्निशम् । कृष्णपक्षे दिनं प्रोक्तं शुक्ले रात्रिः पकीर्त्तिताः” उक्ते पितॄणां ३ शुक्लपक्षरूपे काले “उत्त- रायणे दिनं प्रोक्तं रात्रिः स्यात् दक्षिणायने” इत्थुक्ते देवानां दक्षिणायनरूपे ४ काले च । रात्रिकर पु० रात्रिं करोति कृ--अच् रात्रौ करः किरणो- ऽस्य वा । १ चन्द्रे हेमच० २ कर्पू च । रात्रि(ञ्च)चर पुंस्त्री० रात्रौ चरति चर--ट खच् मुम् वा । राक्षसे अमरः । १ लज्जातिस्त्रियां ङीष् । २ निशा- चारिणि त्रि० टान्तस्य स्त्रियां ङीप् । रात्रिजागर पुंस्त्री० रात्रौ जागर्त्ति । १ कुक्कुरे हेमच० स्त्रियां ङीप् २ निशाजागरणकर्त्तरि । ७ त० । ३ रात्रौ जागरणे पु० ।

रात्रिजागरद पु० रात्रौ जागरं ददाति दा--क । मशके कीटभेदे राजनि० । रात्रिपुष्प न० रात्रौ पुष्प्यति पुष्प--अच् ७ त० । उत्पले राजनि० । रात्रिमाणि पु० रात्रौ मणिरिव दीप्तिमत्त्वात् । १ चन्द्रे हारा० । २ कर्पूरे च । रात्रिवासस् न० रात्रेर्वास इवाच्छादकम् । १ अन्धकारे शब्दमा० रात्रौ परिधेयं वासः शाक० । २ रात्रौ परिधेये वस्त्रे च । रात्रिविगम पु० ६ त० । १ रजन्यवसाने तदुपलक्षिते २ प्रभातकाले च शब्दमाला । रात्रिविश्लेषगामिन् पु० रात्रौ विश्लेषं विच्छेदं गच्छति गम--णिनि । चक्रवाके राजनि० तत् स्त्रियां स्त्री ङीप् । रात्रिवेद पुंस्त्री० रात्रिं रात्रिशेषं वेदयति रनेण विद--णिच् अण् । कुक्कुटे शब्दच० स्त्रियां ङीष् । रात्रिसत्त्र न० रात्रिषु त्रयोदशादिदिनेषु विहितं सत्त्रम् । त्रयोदशाहादिषु विहिते यागभेदे तत्र घार्थवादिकं फलं प्रतिष्ठादिकम् न विश्वजिन्न्यायात् स्वर्गफलमिति जै० ४ । ३ । १७ । १८ सूत्रे समर्थितम् । “यद्यपि राक्तिशब्देन अथैष ज्योतिरथैष गौरित्यादिवाक्येन विहितानि सौत्राखिकर्मा- ण्युच्यन्ते द्वादशाहादूर्ध्वभाविनस्त्रयोदशरात्रचतुर्दशरा- त्रादयश्च सत्त्रविशेषाः रात्रिसत्त्रपदवाच्यास्त्रयोदशसंख्यका रात्रयो यस्मिन् सत्त्रविशेषे स त्रयोदशरात्र इति व्युत्- पत्तेः तथापि बहुवचनान्तरात्रिशब्देन रात्रिसत्त्रमुच्यते “एता विंशतिं रात्रीः इति श्रवखात्” त० बो० । “फलमात्रेयो निर्देशादश्रुतौ ह्यनुमानं स्यात्” जै० मू० । निर्देशादर्थवादेन फलस्य निर्देशात् फलमर्थवादोक्तम् आत्रेय आह अश्रुतौ यत्रार्थवादादिषु फलाश्रुतिस्त- त्रानुमानं स्वर्गफलकल्पनम्” वृ० “निर्देशात्तु प्रतिष्ठैव फलत्वेन विलप्यते” तथा च पतिष्ठाकाम आयुषा यजेत प्रतिष्ठाकामो ज्योतिषा यजेत” इत्यादिश्रुतिपदघटिता एव विधयः कल्प्यन्ते लाघवात् न तु स्वर्गकामादिपदघटिताः तत्त्ववो० । रात्रिसत्त्रन्यायोऽपि आर्थवादिकफलात्वयार्थः । रात्रिहास पु० रात्रेर्हास इव शुभ्रत्वात् । श्वेतोत्पले शब्दच० रात्र्यन्ध त्रि० रात्राबन्धः दृष्टिक्षययुक्त । १ निशादृष्टिशून्ये णाकादौ । २ रात्रौ रोगकृतदृष्टिशून्ये (रातकाणा) च । राद्ध त्रि० राध--कर्त्तरि कर्मणि वा क्त । १ सिद्धे २ पक्वे च हेम० राद्धान्त पु० राद्धः लिद्धः अन्तो निर्णयो यस्मात् ५ ब० । संशयविषये वादिदर्शितपक्षनिराकरणपूर्वकयथार्थपक्षप्रयि- पादके २ वाक्ये अमरः ।

पृष्ठ ४८०५

राध सिद्धौ अक० निष्पादने पाके च सक० स्वादि० दिवा० च पर० अनिट् । राध्नोति राध्यति अरात्सीत् अराद्ध रेधतुः रराधतुः । शुभाशुभालोचने च । तद्योगे शुभा- शुभस्वामिनः सम्प्रदानता । “गर्गो राध्यति रामाय” वोपदेवः । अप + दोषकरणे “यन्मह्यमपराध्यति” मघः । राध पु० राधा विशाखा तत्समीपस्था अनुराधा च तद्युक्ता पौर्णमासी अण् ङीप् राधो सा यत्र मासे पुनरण् । १ चान्द्रे वैशास्वे मासि । तादृशे २ पक्षे ३ गुरुवर्षे च कार्त्तिकशब्दे दृश्यम् । ४ तत्पूर्णिमायां स्त्री ङीप् । राधन न० राध--ल्युट् । १ साधने २ प्राप्तौ मेदि० । ३ तोषे च हेम० । राध--णिच्--युच् । पूजने स्त्री टाप् । राधस् न० राध--असुन् । अन्ने निघण्टुः । राधा स्त्री राध--अच् । १ विशाखानक्षत्रे रिरंसया रमणी- देहत्वेनाविर्भूते गोलोकस्थे परमेश्वरार्द्धाङ्गस्वरूपे २ शक्ति- भेदे तत्रैव श्रीदामशापात् वृन्दावने जातायां वृपभानु- सुतायां ३ प्रधानगोपिकायाम् ४ कर्णस्य पालयित्र्यां मातरि च । ५ वैशाखपौर्णमास्यां स्त्री ङीप् । राधाकान्त पु० राधायाः कान्तः । श्रीकृष्णे राधावल्लभादयोऽप्यत्र राधातनय पु० राधायास्तनयः । कर्णे स हि कन्यावस्थायां सूर्य्यात् कुन्तीगर्भजानस्तया च त्यक्तः राधया सूतपत्न्या पालित इति भारतप्रसिद्धम् । राधेय पु० राधाया अपत्यम् पुत्त्रत्वेन परिग्रहणेन तत्पालितत्वात् ढक् । कर्णे राम पु० रम--कर्त्तरि घञ् ण वा । १ परशुरामे २ दशरथ- ज्येष्ठपुत्रे श्रीरामे ३ बलरामे च “भार्गवो राघवो गोपस्त्रयो रामाः पकीर्त्तिता” वह्निपु० । रामशब्द- निरुक्तिः “रापब्दा विश्ववचनो मश्चापीश्वरवाचकः । “विश्वानाधीश्वरो यो हि तेन रामः प्रकोर्त्तित” ब्रह्मव० ज० ख० ११० अ० । ४ मनोहरे ५ सिते ६ असिते च त्रि० मेदि० । ७ वास्तूकशाके ८ कुष्ठे (कुड़) न० मेदि० ९ तमालपत्रे न० राजनि० । रामकर्पूरक पु० रामं मनोहरं कर्पूरमिव कन् । सौगन्धिके स्वनामख्याते तृणभेदे शब्दर० । रामगिरि पु० रामाश्रितः गिरिः । चित्रकूटपर्वते स हि रामेण वनवासगमनकाले प्रथममाश्रितः । रामचन्द्र पु० रामश्चन्द्र इवाह्लादकत्वात् । दशरथज्येष्ठपुत्रे श्रीरामे शब्दर० । रामच्छर्दनक पु० राममभिरामं छर्दयति छृद--णिच्--ण्वुल् । मदनवृक्षे (मयनागाछ) भावप्र० । रामजनगी स्त्री ६ त० । १ वसुदेवपत्न्यां रोहिण्यां २ जल दग्निपत्न्यां रेणुकायां ३ दशरथपत्न्यां कौशल्यायाञ्च ।

रामठ न० रमठ + स्वार्थे अण् । १ हिङ्गुनि अमरः । तत्तुल्यगन्धके २ अङ्कोटकवृक्षे रत्नमा० । नाडीहिङ्गनि स्त्री राजनि० ङीप् रामण न० रमयति रम--णिच् ल्यु पृषो० वृद्धिः । १ गिरि- निम्बे २ तिन्दुके च (तेँद) राजनि० । रामणीयक न० रमणीयस्य भावः रमणीयमेव वा योपधत्वात् वुञ् । १ रमणीयत्वे “मणिहारावलिरामणी- यकम्” नैष० २ रमणीवे च । रामतरुणी स्त्री रामा अभिरामा तरुणोव । (सेओती) १ पुष्पवृक्षे राजनि० ६ त० । २ सीतायां ३ रेवत्याञ्च । रामदूत पु० रामस्य दूतः वार्त्ताहरः । हनूमति स हि रामवार्त्तां लङ्कातः सीताया आजहार । रामदूती स्त्री रामा अभिरामा दूतीव गन्धद्वारा प्रचारात् । तुलसीभेदे (रामतुलसी) शब्दच० । रामनवमी स्त्री रामस्य जन्माधारो नवमी । चैत्तशुक्ल- नवम्याम् । “चैत्रे मासि नवम्यान्तु जातो रामः खयं हरिः” अगस्त्यसंहिता । “प्राप्ते श्रीरामनवमीदिने मर्त्यो विमूढ़वीः । उपोषणं न कुरुते कुम्भीपाकेन पच्यते” ति० त० । रामपूग पु० रामः अमिरामः पूगः । गुवाकभेदे त्रिका० । रामबाण पु० रसभेदे भावप्र० । “पारदामृतलवङ्गगन्धक मागयुग्ममरिचेन मिश्रितम् । तत्र जातिफलमर्द्धभागिकं तिन्तिलीफलरसेन मर्द्दितम् । वह्निमान्द्यदशवक्त्रनाशनो रामबाण इति विश्रुतो रसः । संग्रहग्रहणिकुम्भकर्णकमामवातखरदूषणं जयेत् । दीयते तु स्वबलानुमानतः सद्य एव जठराग्निदीपन । रोचकः कफकुलान्तकारकः श्वासकासवमिजन्तुनाशनः” भावप्र० । रामभद्र पु० राम एव भद्रः मङ्गलदायकत्वात् । श्रीरामे “रामेति रामचन्द्रेति रामभद्रेति वा स्मरन्निति” पद्मपु० । रामलवण न० कर्म० । शाम्भरिलवणे रत्नमा० । रामवल्लभ न० रामस्य वल्लभं प्रियम् । १ भूर्जपत्रे राजनि० तद्धि रामेण वनवासाश्रमे पियतया धृतम् । २ तत्प्रिये त्रि० । रामशर पु० कर्म० । शरवृक्षभेदे राजनि० स हि काण्डद्वारा वाणहेतुत्वात् मनोहरः । रामसख पु० ६ त० टच् । सुग्रीवे वानरराजे शब्दच० । रामा स्त्री रमतेऽनया रम--करणे घञ् । १ गीतादिकलाभि- ज्ञायां नार्य्यां २ नारीमात्रे भावप्र० ३ नद्याम् ४ हिङ्गुनि मेदि० ५ हिङ्गुले पु० ६ श्वेतकण्टकार्य्या ७ गृहकन्यायां ८ अशोके ९ गोरोचनायां १० बालायां ११ गैरिके च स्त्री शब्दच० ।

पृष्ठ ४८०६

रामायण न० । रामस्यायनं चरितमधिकृत्य कृतो ग्रन्थोऽण् । रामचरितप्रतिपादके वाल्मीकिकृते महाकाव्यभेदे तच्च सप्तकाण्डात्मकम् ब्रह्मलोके कोटिश्लोकात्मकं मनुष लोके च चतुर्विंशतिसाहस्रं पञ्चशतसर्गयुतम् । तत्प्रतिपाद्यविषयाश्च गह० पु० १४८ अ० उक्त यथा “मनोरिक्ष्वाकुवंश्योऽभूत् वंशे राजा रघुः स्मृतः रघो रजस्ततो जातो राजा दशरथो वली । तस्य पुत्रास्तु चत्वारो महाबलपराक्रमाः । कोशल्याया- मभूद्रामा भरतः केकयीसुतः। सुतौ लक्ष्मणशत्रुघ्नौ सुमित्रायां बभूवतुः । रामो क्तः पितुर्मातुर्विश्वामित्रा- दवाप्तवान् । अस्त्रग्रामं यतो यक्षीं ताड़कां प्रजथान ह । विश्वामित्रस्य यज्ञे तु सुबाहुं न्यबधीद्बली । जनंकस्य क्रतुं गत्वा उपयेमेऽथ जानकीम् । उर्म्मिलां लक्ष्मणो वीरो भरतो माण्डवीं सुताम् । शत्रुघ्नो वै कीर्त्तिमतीं कुशध्वजसुते च ते । पित्रादिभिरयोध्यायां गत्वा रामादयः स्थिताः । थुधाजितं मातुलञ्च शत्रुघ्न- भरतौ गतौ । गतयोर्नृपवर्य्येण राज्यं दातुं समुद्य- तम् । रामाय ज्येष्ठपुत्राय कैकेय्या प्रार्थितं तदा । चतुर्दश समावासो वने रामस्य वाञ्छितः । रामः पितृ- हितार्थन्तु लक्ष्मणेन च सीतया । राज्यं च तृणवत् त्यक्त्वा शृङ्गवेरपर गतः । रथं त्यक्त्वा प्रयागञ्च चित्र- कूटं गिरिं गतः । रामस्य तु वियोगेन राजा स्वर्गं समाश्रितः । संस्कृत्य भरतश्चागात् रामं मातृगणान्वितः । अयोध्यान्तु समागत्य राज्यं कुरु महामते! । स नैच्छत् पादुके दत्त्वा राज्याय मरताय तु । विसर्ज्जितोऽथ भरतो रामराज्यमपालयत् । नन्दिग्रामे स्थितो भक्तो ह्ययोध्यां नाविशद् व्रती । रामोऽपि चित्रकूटाच्च अत्रे- राश्रममाययौ । नत्वा सुतीक्ष्णं चागस्त्यं दण्डकारण्य- मागतः । तत्र सुर्पनखा नाम राक्षसी सहसागता । निकृत्य कर्णौ नासे च रामेणाथ पराहिता । तत्प्रेरितः खरश्चागाद्दूषणस्त्रिशिरास्तथा । चतुर्द्दशसहस्रेण रक्ष- सान्तुःबलेम च । रामोऽपि प्रेषयामास बाणैर्यमपुरञ्च तान् । राक्षस्या प्रेरितोऽभ्यागात् रावणो हरणाय हि । मृगरूपं स मारीचं लत्वाग्रेऽथ त्रिदण्डधृक् । सीतया प्रेरितो रामो मारीचं प्रजथान ह । म्रिय- माणः स च प्राह हा सीते! लक्ष्मणेतिं च । सीतोक्तो सक्ष्मणोऽथागाद्रामश्चाशु ददर्श तम् । उवा च राक्षसी

माया नूनं सीता हृतेति सा । रावणोऽन्तरमासाद्य अङ्के नादाय जानकीम् । जटायुषं विनिर्जित्य ययौ लङ्कां ततो बली । अशोकवृक्षच्छायायां रक्षितां तामधारयत् । आगत्य रामः शून्याञ्च पर्णशालां ददर्श ह । शोकं कृत्वाथ जानक्या मार्गणं कृतवान् प्रमुः । जटायुषञ्च संस्कृत्य तदुक्तो दक्षिणां दिशम् । गत्वा सख्यं ततश्चक्रे सुग्रीपेण च राचवः । सप्ततालान् विनिर्मिद्य किष्कि- न्ध्याया हरीश्वरा । सुग्रीवं कृतवान राम ऋष्यमूके स्वयं स्थितः सुग्रीवः प्रेषयामास वानरान् पर्वतोप- मान् । सीताया मार्गणं कर्त्तुं पूर्वादौ सुमहाबलान् । प्रतीचीमुत्तरां प्राचीं दिशं गत्वा समागताः । दक्षिणान्तु दिशं ये च मार्गयन्तोऽथ जानकीम् । वनानि पर्वतान् द्वीपान् नदीनां पुलिनानि च । जानकीं ते ह्यपश्यन्तो मरणे कृतनिश्चयाः । सम्पातिवचनात् ज्ञात्वा हनूमान् कपिकुञ्जरः । शतयोजनविस्तीर्ण पुप्लुवे मकरालयम् अपश्यज्जानकीं तत्र अशोकवनिकास्थिताम् । भर्त्सितां राक्षसीभिश्च रावणेन च रक्षसा । भव भार्य्येति वदता चिन्तयन्तीञ्च राघवम् । अङ्गुलीयं कपिर्दत्त्वा सीतां कौशल्यमब्रवीत् । रामस्य तस्य दूतोऽहं शोकं मा कुरु मैथिलि! । अभिज्ञानञ्च मे देहि येन रासः स्मरिष्यति । तत् श्रुत्वा प्रददौ सीता वेणीरत्नं हनूमते । यथा रामो नयेत् शीघ्रं तथा वाच्यं त्वया गते । तथेत्युक्त्वा तु हनुमान् वनं दिव्यं बभञ्ज तत् । हत्वाक्षं राक्षसांञ्चा न्यान् बन्धनं स्वयमागतः स्वर्वैरिन्द्रजितो बाणैदृष्ट्वा रावणमव्रीत् । रामदूतोऽस्मि हनुमान् देहि रामाय मैथिलीम् । एतत् श्रुत्वा प्रकुपितो दीपयामास पुच्छकम् । कपिर्ज्वलितलाङ्गूलो लङ्कां देहे महाबलः । दग्ध्वा लङ्कां समायात रामपार्श्वं स वानरः । जाब्वा फलं मधुवने दृष्टा सीतेत्यवेदयत् । मणिरत्नञ्च रामाय रामो लङ्कां ययौ पुरीम् । ससुग्रीवः सहनुमानङ्गदाद्यैः सलक्ष्मणः । विभीषणोऽपि संप्राप्तः शरणं राघवं प्रति । लङ्कैश्वर्य्येष्वभ्यषिञ्चद्रामस्तं रावणानुजम् । रामो नलेन सेतुञ्च कृत्वाब्धौ चोच्छ्रितायतम् । सुवेलावस्थितश्चैव पुरीं लङ्कां ददर्श ह । अथ ते वानरा वीरा नीलाङ्गदनला दयः । धूम्रधूम्राक्षधूम्रेन्द्राजाम्बवत्प्रमुखास्तदा । मैन्द- द्विविदमुख्यास्ते पुरीं लङ्कां बभञ्जिरे । राक्षसांश्च महाकायान् कालाञ्जनचयोपमान् । रामः सलक्ष्मणो हत्वा सकपिः सर्वराक्षसान् । विद्युज्जिह्वञ्च धूम्राक्षं देवा-

पृष्ठ ४८०७

न्तकनरान्तकौ । महोदरमहापार्श्वावतिकायं महाबलम् । कुम्भं निकुम्भं मत्तञ्च मकराक्षं ह्यकम्पनम् । प्रहस्तं वीरमुन्मत्तं कुम्भकर्णं महाबलम् । रावणं ब्रह्मणश्छित्त्वा ह्यस्त्राद्यै राघवो वली । निकृत्य बाहुपक्त्राणि रावणन्तु व्यपातयत् । सीतां शुद्धां गृहीत्वाथ विमाने पुष्पके स्थितः । सवानरः समायातो ह्ययोध्यां प्रवरां पुरीम् । तत्र राज्यं चकाराथ पुत्रवत् पालयन् प्रजाः । दशाश्वमेधानाहृत्य गयाशिरसि पातनम् । पिण्डानां विधि- वत् कृत्वा दत्त्वा दानानि राघवः । पुत्रौ कुशलवौ सृष्ट्वा तौ च राज्येऽभ्यषेचयत् । एकादशसहस्राणि रामो राज्यमकारयत् । शत्रुघ्नो लवणं हत्वा शैलूषं भरतः स्थितः । अगस्त्यादिमुनीनाञ्च समुत्पत्तिञ्च रक्षसाम् । स्वर्गं गतो जनैः सार्द्धमयोध्यस्थैः कृतान्तकः” । अन्य- दपि व्यासप्रणीते पद्मपु० अध्यात्मरामायणं वाल्मीकि- कृतमद्भुतरामायणं चास्ति । रामालिङ्गनकाम पु० रामाणाम् स्त्रीणामालिङ्गनस्य कामोऽत्र । रक्ताम्लाने राजनि० । रामोपाख्यान न० ६ त० । १ रामस्योपाख्याने । तदधिकृत्य कृतो ग्रन्थः अण् । २ भारतवनपर्वान्तर्गते तदुपाख्यानप्रति- पादकेऽवान्तरपर्वणि च । राम्भ पु० रम्भो वेणुस्तस्य विकारोऽण् । व्रतभेदे धार्य्ये वंशभवे दण्डभेदे । राल पु० रा--अलच् । सालवृक्षनिर्य्यासे (धुना) भावप्र० । “रालो हिमो गुरुस्तिक्तः कषायो ग्राहको हरेत् । दोपास्रस्वेदवीसर्पज्वरव्रणविपादिकाः । ग्रहमग्नाग्नि- दग्धांश्च शूलातीसारनाशनः” भावप्र० । रालकार्य्य पु० रालः कार्य्यो यस्य । सालवृक्षे राजनि० । राव पु० रु--घञ् । शब्दे हारा० । रावण पु० रवणस्यापत्यम् शिवा० अण् रावयति शत्रून् णिच्--ल्यु वा । लङ्काधिपतौ विश्वश्रवसः पुत्रे राक्षसे । रावणगङ्गा स्त्री रावणनिर्म्मिता गङ्गा नदी । सिंहल- देशस्थे नदीभेदे गरुड़पु० ७ अ० । रावणारि पु० ६ त० । श्रीरामे जटा० रावणान्तकादयोऽप्यत्र । रावणि पु० रावणस्यापत्यम् इञ् । मेघनादाख्ये रावणज्येष्ठ- पुत्रे हेमच० । राश शब्दे भ्वा० आ० अक० सेट् । राशते अराशिष्ट ऋदित् चङि न ह्रस्वः । राशि पु० अश्नुते व्याप्नोति अश्--इन् धातोरुडागमश्च । धान्यादीनां १ पुञ्जे अमरः । ज्योतिश्चक्रस्य द्वादर्शाशे २ मेसादौ “दृश्ये राशिप्रसिद्धये” इति लीलावतीप्रसिद्धे ३ व्यक्ताव्यक्तगणभेदे यथा त्रैराशिकपञ्चराशिकादिशब्दे ।

राशिचक्र न० राशिथटितं चक्रं वृत्तम् । मेषादिद्वादश- राशियुक्ते गोलाकारे वायुवशेन पूर्वतः पश्चात् अनिशं बंभ्रम्यमाणे ज्योतिर्मये “सप्तविंशतिभिर्ज्योतिश्चक्रं स्ति- मितवायुगम्” इत्युक्ते ज्योतिश्चक्रे खगोलशब्दे दृश्यम् मन्त्रशुद्ध्यङ्गराशिचक्रे तच्च चक्रशब्दे २८० पृष्ठे दृश्यम् । राशिभोग पु० राशीनां स्वस्वगत्या ग्रहैर्भोगः भुज--घञ् कुत्वम् । रव्यादीनां स्वस्वगत्यनुसारेण राशिषु गतिभेदे । खगोलशब्दे दृश्यम् । राशी(शि)कृत पु० अराशिः राशिः कृतः राशि + अभूतद्भावे च्वि तदर्थे समासो वा । (ढेरी) पुञ्जीकृते एकत्रस्थीकृते । राष्ट्र न० राज--ष्ट्रन् । जनपदे “गौड़ं राष्ट्रमनुत्तमम्” इति प्रबोधचन्द्रोदयः । २ उपद्रवे अमरः । राष्ट्रिका स्त्री राज--ष्ट्रन् षित्त्वात् ङीष् स्वार्थे क । कण्ठ- कारिकायाम् अमरः । राष्ट्रिय पु० राष्ट्रे भवः घ । नाट्योक्ता १ राजश्याले । छ राष्ट्रीय तत्रार्थे । उभावपि २ राष्ट्रभवे त्रि० । रास शब्दे भ्वा० आ० अक० सेट् । रासते अरासिश्च ऋदित् चङि न ह्रस्वः । राममः । अयं तालव्यान्त इत्यन्ये । रास पु० रस--घञ् रास--घञ् वा । १ शब्दे, २ ध्वनौ शृङ्ख- लाबन्धवत् द्वयोर्द्वयोर्मध्यस्थित्या ३ क्रीड़ाभेदे, ४ कोला- हले च मेदि० । रासक न० दृश्यकाव्यभेदे “नाट्ये रासकमेकाङ्कं बहुताललय- स्थिति । उदात्तनायकं तद्वत् पीठमद्दोपनायकम् । हास्योऽङ्ग्यत्र सशृङ्गारो नारी वासकसज्जिका । मुखनिवर्हणे सन्धी लास्याङ्गानि दशापि च । केचित् प्रति- मुखं सन्धिमिह नेच्छन्ति केवलम्” सा० द० । रासभ पुंस्त्री० रास--अभच् । गर्द्दभे अमरः स्त्रियां ङीष् । रासभवन्दिनी स्त्री रासभस्य वन्दिनीव । मलिकायाम् शब्दच० । रासमण्डल न० रासार्थं शृङ्खलावन्धवत् द्वयोर्द्वयोमध्य- स्थित्या क्रीड़ाभेदार्थं मण्डलं मण्डलाकारेण भ्रमणं यत्र । १ गोलोकस्थे रासक्रीड़ाधारस्थाने । तत्रत्य मण्डलप्रमाणञ्च ब्रह्मवै० जन्मख० ८४ अ० । श्रीकृष्णस्य तदुत्सवाङ्गे २ मण्डपभेदे च । रासयात्रा स्त्री ६ त० । कार्त्तिकपौर्णमास्यां भगवदुत्सवभेदे ब्रह्मवै० प्र० २५ अ० । भगवद्रासश्च भा० १० स्क० २८ अ आदौ दृश्यः ।

पृष्ठ ४८०८

रासेवास पु० ६ त० अलुक् स० । १ गोष्ठ्यां, २ रासे, ३ शृङ्गारे ४ रससिद्धौ, ५ रसावासे, ६ षष्ठीजागरे च मेदि० । ७ उत्सवे शब्दच० ८ परिहासे जटा० । रासेश्वरी स्त्री ६ त० । राधिकायाम् । रास्ना स्त्री रस--णन् । १ स्वनामख्यातायां लतायाम् (काँटा आमरुल) । तत्पर्य्यायगुणा भावप्र० उक्ता यथा “रास्ना युक्तरसा रस्या सुवहा रसना रसा । एलापर्णी च सुरसा सुस्निग्धा श्रेयसी तथा । रास्नाऽऽमपाचनी तिक्ता गुरूणा कफवातजित् । शोथश्वाससमीरास्नवातशूलोदरा- पहा । कासज्वरविषाशीतिबातिकामयसिध्महृत्” भावप्र० । ३ नाकुल्यां भावप्र० तत्पर्य्यायगुणा उक्ता यथा “नाकुली सुरसा रास्ना सुगन्धा गन्धनाकुली । नकुलेष्टा भुजङ्गाक्षी सर्पाक्षी विषनाशिनी । नाकुली तुवरा तिक्ता कुटुकोष्णा विनाशयेत् । भोगिलूतावृश्चिकाखुविषज्वर- क्रमिव्रणान्” । राहु पु० रह--उण् । १ त्यक्तरि, ज्योतिश्चक्रस्थे सूर्य्य- किरणसम्पर्काभावेन जायमानपृथिवीच्छायारूपे ३ तमसि तदधिष्ठातरि ४ ग्रहभेदे, ५ सिंहिकासुते दानवे च । तमःशब्दे दृश्यम् । राहुच्छत्त्र न० राहोग्रेहस्य छत्त्रमिव । आर्द्रके राजनि० । राहुदर्शन न० राहोर्दर्शनं यत्र । चन्द्रसूर्य्ययोरुपरागरूपे १ ग्रहणे “स्नानं दानं तपः श्राद्धमनन्तं राहुदर्शने” इति ति० त० । तेन उपरोक्ते एव चन्द्रेसूर्य्ये च तस्य दृश्यता नान्थदा तस्य छायारूपत्वात् । राहुमूर्द्धभिद् पु० राहोः सिंहिकासुतस्य मूर्द्ध्वानं भिनत्ति मिद--क्विप् । विष्णौ । अमृतपानकाले देवपङ्क्तौ देवरू- पेण स्थित्वाऽमृत पिबन्तं दृष्ट्वा विष्णुस्तस्य शिरश्चिच्छे- देति भाग० ८ । ९ अ० । राहुरत्न न० राहोः प्रियं रत्नम् । गोमेदमणौ राजनि० । राहुस्पर्श पु० राहोः स्पर्शा स्वाधिष्ठितभूच्छायाद्वारा यत्र । चन्द्रसूर्य्ययोः उपरागरूपे ग्रहणे हलायुधः । राहूच्छिष्ट पु० ६ त० । लशुने त्रिका० । राहूत्सृष्ट पु० ६ त० । लशुने हारा० । रि गतौ तु० पर सक० अनिट् । रियति अरैषीत् रिराय । रिक्त न० रिच--क्त । १ शुन्ये २ वने मेदि० । ३ निरर्थके च त्रि० शब्दर० । स्वार्थे क । तत्रैव त्रि० । रिक्तभाण्ड न० रिक्त भाण्डम् । तैलातिशून्ये भाण्डे । रिक्तहस्त त्रि० रिक्तो धनादिशून्यो हस्तो यस्य । १ निर्द्धने, भूरिदानादिना २ व्ययितधने च ।

रिक्ता स्त्री रिच--क्त । उभयपक्षयोश्चतुर्थीनवमीचतुर्दशीतिथिषु ज्यो० त० । रिक्थ न० रिच--थक् । १ धने अमरः । २ मिताक्षराद्यु क्ते अप्रातबन्धे दाये च “स्वामी रिक्थक्रयसंविभागेत्यादि” गौतमस्मृतिः । रिक्थग्राहिन् त्रि० रिक्थंदायं गृह्णाति । ग्रह--णिनि । दायहारिणि पुत्रादौ । अण् । रिक्थग्राहोऽप्यत्र । रिक्थिन् त्रि० रिक्थं ग्राह्यत्वेनास्त्यश्य इनि । दायहा- रिणि दायादे “उभयोरप्यसौ रिक्थी” इति मनुः । रिख सर्पणे भ्वा० पर० अक० सेट् इदित् । रिङ्खति अरिङ्खीत् । अनिदिदप्ययमित्येके रेखति अरेखीत् । रिग गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् इदित् । रिङ्गति अरिङ्गीत् । रिङ्गण न रिगि--ल्युट् । स्खलने । रिखि ल्युट् । रिङ्खणमप्यत्र रिच सम्पर्के वियोगे च वा चु० उभ० पक्षे भ्वा० पर० सक० सेट् । रेचयति ते रेचति । अरोरिचत् त अरेचीत् । रिच विरेके (अतिशय पुरीषोत्सर्गे) रुघा० उम० सक० अनिट् । रिणक्ति रिङ्क्ते इरित् अरिचत् अरैक्षीत् अरिक्त । अति + अतिक्रम्य स्थिते आधिक्येन स्थितौ अक० । अतिरेकः वि + अति भेदे तदसत्त्वे तदसत्त्वरूपे पदार्थे च व्यतिरेकः । रिज भर्जने भ्वा० आ० सक० सेट् । रेजते अरेजिष्ट । रिपु पु० रप--उन् पृषो० । १ शत्रौ अमरः । २ चोरनामगन्धद्रव्ये राजनि० । ज्योतिषोक्ते लग्नापेक्षया ३ षष्ठस्थाने च । देहिस्थेषु षट्सु ४ कामक्रोधादिषु । “कामः क्रोधश्च मोहश्च मात्सर्य्यं मदलोभकौ । देहिस्था रिपवश्चेति” पुरा० रिपुघातिनी स्त्री रिपुं हन्ति हन--णिनि । (कुँचुइ) लताभेदे शब्दच० । २ शत्रुधातके त्रि० । रिपुञ्जय त्रि० रिपुञ्जयति जि--खच् मुम् । १ शत्रूजयिनि, २ नृपभेदे पु० । रिन्फ बधे तु० प० सक० सेट् । रिम्फति अरिम्फीत् रिम्फत रिप्फ पु० रिन्फ--अच् पृषो० । लग्नापेक्षया द्वादशे ख्याने ज्यो० रिफ कुत्सने सौ० पर० सक० सेट् । रेफति अरेफीत् । रिफ सिंसायां निन्दायां बोधने च सक० श्लाचायाम् अक० तु० पर० सेट् । रिफति अरेफीत् । रिब गत्यां भ्वा० पर० सक० सेट् इदित् । रिम्बति अरिम्बीत् । रिभ रवे भ्वा० पर० सक० सेट् । रेभति अरेभीत् । रिव गतौ भ्वा० पर० सक० सेट् इदित् । रिण्वति अरिण्वीत् । रिश हिसायां तु० पर० सक० अनिट् । रिशति अरिक्षत् । रिश्य(व्य) स्त्री रिश्य(ष्य)ते रिश(ष)क्यप् । मृगभेदे त्रिका० स्त्रियां योपधत्वात् टाप् । षध्यस्तत्रार्थे शब्दर० ।

पृष्ठ ४८०९

रिष बधे भ्रा० पर० सक० सेट् । रेषति अरेषीत् । रिरेष । रिष्ट न० रिग--क्त । १ मङ्गले २ अशुभे ३ पापे च अमरः । भावे क्त । ४ नाशे, ५ अशुभादिमति त्रि० । उपचारात् । ६ खङ्गे, ७ रक्तशिग्रौ च पु० मेदि० । स्वार्थे क । तेषु । रिष्टि स्त्री० रिष--रिश--वा क्तिन् । १ अशुभे, २ शस्त्रभेदे खङ्गे पु० मेदि० । क्तिच् । ३ रन्धे पु० । सा च वृ० जा० दृश्याः रिह बधे भ्वा० पर० सक० सेट् । रेहति अरेहीत् । री क्षरणे दि० आ० अक० अनिट् । रीयते अरेष्ट ओदित् निष्ठातस्य नः । रीणः । री गतौ बधे च सक० रवे अक० क्य्रा० प्वा० अनिट् । रिणाति अरैषीत् । रीठा स्त्री री--ठक् ठस्य नेत्त्वम् । रीठाकरञ्जे “रीठाकरञ्ज- स्तिक्तोष्णः कटुगन्धश्च वातहृत् । कण्डूतिकुष्ठविष- हृत् कफविस्फोटनाशनः राजनि० । रीठाकंरञ्ज पु० कर्म० । स्वनामख्याते वृक्षे राजनि० । रीढा स्त्री रिह--क्त नि० इडभावः । अवज्ञायाम् कमरः । रीण त्रि० रीक्त । क्षरिते स्रुते अमरः । रीति स्त्री री क्तिच् । १ पित्तले । क्तिन् । २ प्रस्नाये, ३ क्षरणे अमरः ४ लौहकिट्टे, मेदि० । ५ दग्धस्वर्णादिमले रमा० । ६ सीभायां, ७ गतौ, ८ स्वभावे, हेमच० । अलङ्कारोक्ते ९ गौड्यादिरचनामेदे च “गौडीपाञ्चालवैदर्भ्यो रीतयः परिकीर्त्तिताः” सा० द० । रीतिक न० रीत्या पित्तलेन कायति कै--क । पुष्पाञ्जने राजनि० तत्रार्थे स्त्री शब्दर० रीतिपुष्प न० रीतो पुष्पमिव । कुसुमाञ्जने अमरः । रीव ग्रहणे, संवरणे च भ्वा० उभ० सक० सेट् । रीवति ते अरीवीत् अरीविष्ट । ऋदित् चङि न ह्रस्वः । रु ध्वनौ अदा० पर० अक० वेट् । रौति--रवीयि अरावीत्--अरौ- वीत् । लिटि नित्वेट् रुरुरिव । रु बधे गतौ च भ्वा० आ० सक० अनिट् । रवते अराष्ट । रुरुविषे । रुक्प्रतिक्रिया स्त्री रुजः प्रतिक्रिया प्रतिकारः प्रति + कृ--भावे श ६ त० । चिकित्सायाम् अमरः । रुक्म न० रुच् मन् नि० कुत्वम् । १ काञ्चने, २ धस्तूरेः अमरः ३ लौहे, मेदि० ४ नागकेसरे च राजनि० । रुक्मकारक पु० रक्मं तन्निमित्तभूषणं करीति कृ० ण्वुल् । स्वर्णकारे अमरः । रुक्मिन् त्रि० रुक्मं विद्यतेऽस्य इनि । १ स्वर्णवुक्ते २ भीष्मक- राजज्येवपुत्रे पु० राजभेदे भाग० १० । ५२ । १ रुक्मि- राजकन्यायां श्रीकृष्णपत्न्यां स्त्री ङीप् । रुक्ष त्रि० रुह--क्स । १ अचिक्कणे २ निःस्नेहे ३ कठोरे च अमरः

रुग्ण त्रि० रुज--क्त । १ रोगान्विते राजनि० ३ भुग्ने च अमरः रुच प्रीतौ प्रकाशे च भ्वा० आ० अक० सेट् । रोचते लुङि उ० अरुचत् अरोष्टिष्ट । एतद्योगे प्रीयमाणस्य सम्प्र- दानता “नारदाय रोचते कलहः” सि० कौ० । रुचक न० रुच--क्वुन् । १ सर्जिकाक्षारे, माङ्गल्ये २ द्रव्ये, ३ अश्वभूषणे, ४ माल्ये ५ सौवचले, ६ उत्कटे त्रि० मेदि० ७ आस्वाद्यरसे, शब्दच० ८ रोचनायाम्, ९ विड़ङ्गे न० हेमच० १० लवणे न० हारा० । ११ वीजपूरे, १२ दन्ते, १३ निष्के पु० १४ कपोते च पुंस्त्री० मेदि० स्त्रियां ङीष् । १५ स्वर्णपात्रभेदे च । रुच्(चा) स्त्री रुच सम्प० क्विप् वा टप् । १ दींप्तौ, २ शोसायां, ३ प्रकाशे, ४ शारिकाखगवाचि च शब्दर० । रुचि(ची) स्त्री रुच--कि वा ङीप् । १ अनुरागे २ आसङ्गे ३ स्पृहायाम् ४ अभिलाषे ५ किरणे अमर । ६ शोभायां मेदि० ७ बुभुक्षायां हेमच० । ८ गोरोचनायां च राजनि० । ९ प्रजापतिभेदे पु० मार्क० पु० । १० आलिङ्गतभेदे कामशास्त्रम् । रुचिर त्रि० रुचिं राति ददाति रा--क । १ मनोहरे सुन्दरे १ मधुरे च अमरः । २ मूलके ३ कुङ्कुमे ४ लवङ्गे च न० ५ गोरोचनायां स्त्री राजनि० । रुचिराञ्जन पु० अज्यतेऽनेन अन्ज--करणे ल्युट् रुचिरः शोभायुक्तोऽञ्जनः । शोभाञ्जने (शजिना) राजनि० । रुच्य त्रि० रुचये हितः यत् । १ सुन्दरे २ रुचिकरे च अमरः । २ सौवर्चले न० राजनि० । ३ पत्यौ पु० हेमच० । ४ कतकवृक्षे ५ शालिधान्ये च पु० राजनि० । रुच्यकन्दं पु० रुच्यः रुचिकरः कन्दो मूलमस्य । शूरणे (ओल) राजनि० । रुज भञ्जने तु० प० सक० अनिट् । रुजति अरौक्षीत् ओदित् निष्ठातस्य नः । रुग्णः । रुज हिंसायां चु० उभ० सक० सेट् । रोजयति ते अरूरुजत् त रोगकर्तृकस्वास्य योगे कर्मणि षष्ठी । रुजयति चौरस्यरोगः रुज्(जा) स्त्री रुज--सम्प० क्विप् वा टाप् रुज--अङ् वा । १ रोगे २ भङ्गे मेदि० रुज--क । ३ मेष्यां हेमच० । ४ कुष्ठे च (कुड़) राजनि० । एतद्योगे कर्मषष्ठ्या न समासः । रुजाकर न० रुजां रोगं करोति ह्य--अच् । १ कर्मरङ्गफले (कामराङ्गा) शब्दच० २ रोगकारके त्रि० । ३ व्याधौ पु० हेमच० । रुट चौर्व्ये भ्वा० पर० सक० सेट् इदित् । रुण्टति अरुण्टीत् । रुट रोधे सक० दीप्तौ अक० चु० उभ० सेट् । रोटयति ते अरूरुटत् त ।

पृष्ठ ४८१०

रुट दीप्तौ अक० प्रतिघाते सक० च भ्वा० आ० सेट् । रोटत ऌदित् लुङि उभ० अरुटत् अरोटिष्ट रुरुटे । रुठ उपवाते भ्वा० पर० सक० सेट् । रोठति अरोठीत् । रुठ प्रतीधाते भ्वा० आ० सक० सेट् । रोठते ऌदित् लुङि उभ० अरुठत् अरोठिष्ट रुरुठे । रुठ गतौ चौर्य्ये सक० मन्दीभावे खञ्जीभावे च अक० भ्वा० पर० सेट् इदित् । रुण्ठति अरुण्ठीत् । रुण्ड पु० रुटि--अच् पृषो० ठस्य डः । १ मूर्द्धशून्यदेहे कबन्धे जटा० । रुत न० रु--क्त । रवे पशुपक्षिप्रभृतीनां शब्दे अमरः । रुद रोदने अश्रुविमोचने अदा० पर० अक० सेट् रुदा० सार्व- धातुके हलादौ इट् रोदिति इरित् अरुदत् अरोदीत् । रुदादि पु० सार्वधातुके हलादौ इड़्निमित्ते शब्दगणे स च गणः “रोदितिः स्वपितिश्चैव श्वसितिः प्राणितिस्तथा । जक्षितिश्चैवं विज्ञेयो रुदादिः पञ्चको गणः” । रुदन्ति(न्ती)का स्त्री रुद--झश् गौरा० ङीष् । संज्ञायां कन् वा । क्षुद्रक्षुपभेदे राजनि० “चणपत्रसमं पत्रं क्षुपश्चैव तथाकृतिः । शैशिरे जलविन्दूनां स्रवन्तीति रुदन्तिका । रुदन्ती वह्निकृद्वृष्या पित्तघ्नो च रसायना” राजव० । रुदित न० रुद--भावे क्त । १ क्रन्दने अमरः । कर्त्तरि क्त । २ कृतरोदने त्रि० । रुद्ध त्रि० रुध--क्त । आवरणादिना वेष्टिते श्रमरः २ कृतगतिरोधे च । रुद्र पु० रोदिति रुद--रक् । १ शिवमूर्त्तिभेदे “सोऽरोदीत् यदरोदीत् तत् रुद्रस्य रुद्रत्वम्” श्रुत्युक्ते २ वह्नौ च । “अजैक- पादर्हिर्बुध्नो विरूपाक्षः सुरेश्वरः । जयन्तो बहुरूपश्च त्र्यस्वकोऽप्यराजितः । वैवस्वतश्च सावित्रो हरो रुद्रा इति स्मृताः” ३ इत्युक्तेषु एकादशपु शिवमूर्त्तिभेदेषु व० व० यजु० १६ अ० उक्तेषु “नमस्ते! रुद्र मन्यवे” इत्यादिषु ४ रुद्र- गणषु च । ५ एकादशसंख्यायाम् ६ आर्द्रानक्षत्रे च । रुद्रचण्डी स्त्री रुद्रयामलोक्ते देवीमाहात्मप्रतिपापकग्रन्थे रुद्रज पु० रुद्रात् जायते जन--ड । १ शिववीर्य्यजाते पारदे राजनि० २ कार्त्तिकादौ च । रुद्रजटा स्त्री रुद्रस्य जटेव पिङ्गत्वात् जटिलत्वाच्च । १ स्वनामख्याते लताभेदे राजनि० “कटूरुद्रजटा श्वासकास हृद्रोगनाशिनी । भूतरक्षोनाशिनी च” रुद्रलताप्यत्र । रुद्रपत्नी स्त्री ६ त० । १ दुर्गायाम् २ अतस्याञ्च (मसिना) रत्नमा० । रुद्रप्रिया स्त्री ६ त० १ हरीतक्याम् २ दुर्गायाञ्च शब्दर० । रुद्रविंशति स्त्री रुद्रस्वामिका विंशतिः । प्रभवादिष षष्टिवत्- सरेषु अन्तिमेषु विशतिवर्षेषु । प्रभवादिशब्दे ४४७३ पृ० दृश्यम् ।

रुद्रसावर्णि पु० चतुर्दशसु मनुषु द्वादशे मनौ मार्क० पु० । रुद्राक्रीड़ न० रुद्रस्याक्रीडा यत्र । श्मशाने त्रिका० । रुद्राक्ष पु० रुद्रस्याक्षि कारणत्वेनास्त्यस्य अच् । खनामख्याते वृक्षे तन्माहात्मादि नि० सि० उक्तं यथा लैङ्गे “विना भस्मत्रिपुण्ड्रेण विना रुद्राक्ष- मालया । पूजितोऽपि सहादेवो न स्यात्तस्य फलप्रदः । तस्मान्मृदापि कर्त्तव्य ललाटे वै त्रिपुण्ड्रकम्” रुद्राक्ष- विशेषाः शिवरहस्ये “एकवक्त्रः, शिवः माक्षाद् ब्रह्म- हत्यां व्यपोहति । अबध्यत्वं प्रतिस्रोतो वह्निस्तम्भं करोति च । द्विवक्त्रो २ हरगौरी स्याद्गोवधाद्यघनाश- कृत् । त्रिवक्त्रो ३ ह्यग्निजन्माथ पापराशिं प्रणाशयेत् । चतुर्वक्त्रः ४ स्वयं व्रह्मा नरहत्यां व्यपोहति । पञ्चवक्त्र ५ स्तु कालाग्निरगम्याभक्ष्यपापनुत् । षड्वक्त्र ६ स्तु गुहो ज्ञेयो भ्रूणहत्यादि नाशयेत् । सप्तवक्त्र ७ स्त्वनन्तः स्यात् स्वर्ण- स्तेयादिपापहृत् । विनायकोऽष्टवक्त्रः ८ स्यात् सर्वानृत- विनाशकृत् । भैरवो नववक्त्र ९ स्तु शिवसायुज्यकारकः । दशवक्त्रः १० स्मृतो विष्णुर्भूतप्रेतमयापहः । एकादशमुखो ११ रुद्रो नानायज्ञफलप्रदः । द्वादशास्य १६ स्तथादित्यः सर्वरोगनिवर्हणः । त्रयोदशमुखः १३ कामः सर्वकाम फलप्रदः । चतुर्दशास्यः १ श्रीकण्ठो वंशोद्धारकरःपरः” इति । तथा “विना मन्त्रेण यो धत्ते रुद्राक्षं भुवि मानवः । स याति नरकान् घोरान् यावदिन्द्राश्चतु- र्दश । पञ्चामृतं पञ्चगव्यं स्नानकाले प्रयोजयेत् । रुद्राक्षस्य प्रतिष्ठायां मन्त्रं पञ्चाक्षरं तथा । त्रियम्ब- कादिमन्त्रं च तथा तत्र प्रयोजयेत्” तथा “अष्टोत्तरशतं धार्य्यं चतुःपञ्चाशदेव वा । सप्तविंशतिमाला वा ततो हीनाधमा स्मृता” । प्रजापतिः “मोक्षार्थी पञ्चविंशत्या धनार्थी त्रि शता जपेत् । पुष्ट्यर्थी पञ्चत्रिंशत्या पञ्च- दश्याभिचारके । सप्तविंशतिरुद्राक्षमालया देहसं- स्थया । यत् करोति नरः पुण्य सर्वं कोटिगुणं भवेत् । यो ददाति द्विजेम्यश्च रुद्राक्षं भुवि सन्मुखम् । तस्य प्रोतो भवेद्रुद्रः स्वपदं च प्रयच्छति” । पदार्थादर्शे वोपदेवः “रुद्राक्षान् कण्ठदेशे दशन ३२ परिमितान् मस्तके विंशती द्वे ४० षट् षट् कर्णप्रदेशे करयुगुलधृता द्वादशद्वादशैव । बाह्वोरिन्दोः १६ कलाभिर्नयनयुगधृतयगं ह्येवमेकं शिखायां वक्षस्यष्टाधिकं यः कलयति शतकं सः स्वयं नीलकण्ठः” ।

पृष्ठ ४८११

रुद्राणी स्त्री रुद्रस्य पत्नी रुद्र + ङीष् आनुक् च । शिवपत्न्याम् दुर्गायाम् अमरः । रुद्रारि पु० रुद्रः अरिर्यस्य । कामदेवे । रुद्रावास पु० ६ त० । १ केलासे २ काश्याम् काशीख० ३ श्मशाने च रुध कामे दि० आ० सक० अनिट प्रायेणानुपूर्वः । अनुरुध्यते अन्वरुद्ध । रुध आवरणे रु० उभ० द्वि० अनिट् । रुणद्धि रुन्धे इरित् अरुधत् अरौत्सीत् रुधिर न० रुध--किरच् । शरीरस्थे रसपाकजन्ये १ धातुभेदे २ कुङ्कुमे अमरः । ३ मङ्गलग्रहे ४ रक्तवर्णे च पु० मेदि० ५ तद्वर्णवति त्रि० । ६ मणिभेदे न० । तदुद्भवादि यथा “हुतभुग्रूपमादाय दानवस्य यथेप्सितम् । नर्मदायां निचिक्षेप किञ्चिद्धीनादि भूतले । तत्रेन्द्रगोपकलितं शुकरक्तवर्णं संस्थानतः प्रकरपीलुसमानमात्रम् । नाना- प्रकारविहितं रुधिराख्यरत्नमुद्धृत्य तस्य खलु सर्वसमा- नगेव । मध्यन्दुपाण्डरमतीव विशुद्धवर्णं तच्चेन्द्रनील- सदृशं पटलं तले स्यात् । सैश्वर्य्यभृत्यजनन कथितं तदेव पक्वञ्च तत् किल भवेत् सुरवज्रवर्णम्” गरु० पु० ७८ अ० । रुप आकुलीकरणे दि० पर सक० सेट् । रुप्यति इरित् अरुपत् अरोपीत् । रुमण्वत् पु० लवण + अस्त्यर्थे मतुप् मख वः आसिन्दीवा- नित्यादिना नि० । लवणाकरे पर्वतभेदे सि० कौ० । रुमा स्त्री रु--मक् । १ सुग्रीववानरभार्य्यायाम् २ लवणस्माने देशभेदे च मेदि० रुरु पु० रु--क्रु । मृगभेदे अमरः । रुवु पु० रु--कु १ एरण्डवृक्षे रत्नमा० स्वार्थे क । रक्तैरण्डे पु० राजनि० रु--उकक् । रुवुकोऽप्यत्र । रुश हिंसायां तु० पर० सक० अनिट् । रुशति अरुक्षत् । रुष बधे भ्वा० पर० सक० सट् । रोषति अरोषीत् । रुष क्रोधे दि० पर० अक० सेट् । रुष्यति इरित् चरुषत् अरोषीत् रुष क्रोधे चु० उभ० अक० सेट् । रोषयति ते अरूरुषत् त । रुष(षा) स्त्री रुष--सम्प० क्विप् वा टाप् । क्रोधे हेमच० । रुषित त्रि० रुष--क्त वा इट् । क्रोधयुक्ते इडभावपक्षे रुष्टोऽप्यत्र रुह उद्भवे भ्वा० पर० अक० अनिट । रोहति अरुक्षत् । ज्वलारोहः रुहः । रुह त्रि० रुह--क । १ जाते २ दूर्वायां स्त्री अमरः उत्तर- पदस्थः तत्प्रादूर्भूते त्रि० यथा भूरुहः वारिरुहम् । रूक्ष पारूष्ये कठोरतायाम् निःस्नेहे च अद० चु० उभ० अक० सेट् । रूक्षयति ते अरुरूक्षत् त ।

रूक्ष त्रि० रूक्ष--अच् । १ अचिक्कणे २ स्नेहशून्थे च ३ वृक्ष पु० हेमच० । ४ दत्वीवृक्षे स्त्री राजनि० । रूक्षगन्ध पु० रूक्षो गन्धो यस्य । गुग्गुलौ राजनि० । रूक्षदर्भ पु० । नित्यकर्म० । हरिदर्मे कुशमेदे राजनि० । रूक्षपत्त्र पु० रूक्ष पत्त्रमस्य । शाखोटवृक्षे राजनि० । रूक्षप्रिय पु० रूक्षं प्रीणाति प्री--क । ऋषभौषधे राजनि० । रूढ़ त्रि० रुह--क्त । १ जाते, २ प्रसिद्धे च मेदि० । रूढ़िर- स्यास्ति अच् । प्रकृतिप्रत्ययार्थमनपेक्ष्य समुदायशक्त्यार्थ- बोधके ३ शब्दे । यथा घटः गौरित्यादि । शबश० प्र० रूढ़ि स्त्री रुह--क्तिन् । १ जन्मनि, २ प्रसिद्धौ, प्रकृतिप्रत्ययार्थ- मनपेक्ष्य शब्देन समुदायशक्त्यार्थस्य ३ बोधने ४ शब्द- शक्तिभेदे च “शब्दात्मिका सती रूढ़िर्भवेद्योगापहा- रिणी । कल्पनीया तु लभते नाकानं योगबाधतः” कुमारभट्टः । लब्धात्मिका कॢप्ता शक्तिर्योगबाधिका, कल्प- नीया तु योगबाध्या” इत्यर्थः । रूप रूपान्वितकरणे चुरा० उभ० सक० सेट् । रूपयति ते अरुरूपत् त । नि + प्रमाणोपन्यासेन स्वरूपादिकथने । रूप न० रूप--क भावे अच् वा । १ स्वभाव, २ सौन्दर्य्ये, ३ पशौ, ४ नाम्नि, ५ शब्दे, ६ ग्रन्थावृत्तौ, ७ दृश्यकाव्ये नाटकादौ ८ श्लोके ९ आकारे च मेदि० । शब्दधातूनां विभक्तियोगेन १० निष्पन्नशब्दे, ११ शुक्लादिवर्णे च १२ तद्गति त्रि० । उत्तरपदस्थः सदृशार्थे त्रि० यथा पित्ररूपस्तनय मातृ- रूपा कन्या । १३ एकसंख्यान्विते न० “रूपं भजेत् स्यात् परिपूर्त्तिकालः” लीलावती । “एकाव्यक्तं शोधयेदन्य- पक्षात् रूपाण्यन्यस्येतरस्माच्च पक्षादिति” वौजगणितोक्ते १४ अव्यक्तराशिसहचरितव्यक्तसंख्यान्विते च । आकारव- र्णरूपरूपस्य षोडश भेदाः तत्र परिमाणकृता रूपाकारस्य ह्रस्वदीर्घथतुरस्ववृत्तेति पञ्च भेदाः । वर्णस्य ग्रक्लकृष्ण नीलारुणरक्तषीतेति पञ्च भेदाः स्पर्शकृता आकारभेदाः कठिनचिक्कणश्लक्ष्णपिङ्गलमृदुदारणेति पञ्च भदाः इति षोडशविधा भा० शा० उक्ताः । वैशेविकनये “चक्षु- र्ग्राह्यं तवेद्रूपं द्रव्यादेरुपलम्भकम् । चक्षुषः महकारि स्यात् शुक्लादिकमनेकधा” भाषा० । तच्च उद्भूतानुद्भूत- भेदेन द्विविधम् “उद्भूतरूपं नयनस्य गोचरः” भागोक्तेः उद्भूतरूपस्यैव प्रत्यक्षविषयता न परमाणुगतानुद्भूतस्य । तच्च पृथिव्यप्तेजसां गुणः “रूपद्रवत्वप्रत्यक्षयोगि स्यात् प्रथमं त्रिकम” भाषा० उक्तेः । सौन्दर्य्यरूपलक्षणमुज्ज्वल- मणिनोक्तं यथा “अङ्गान्धभूषितान्थेव केनचित् भूषणा- दिना । येन भूषितवद्भान्ति तदूपमिति कथ्यते” ।

पृष्ठ ४८१२

रूपक न० रूपयत्यत्र रूपिण्वुल् । १ अभिनयप्रदर्शके दृश्यकाव्यप्रभेदे, “रूपारोपात्तु रूपकम्” तद्दृश्यं काव्यं नटैरामादिस्वरूपारोपात् रूपकमित्युच्यते” सा० द० । तच्च दशविधम् “नाटकमथप्रकरणं भाणव्यायोगसमव- कारडिमाः । ईहामृगाङ्कवीथ्यः प्रसहनमिति रूपकाणि दश सा० द० । दशरूपकग्रन्थेऽस्य विवृतिः । रूपमस्त्यस्य कन् । २ मूर्त्ते त्रि० मेदि० रूप + स्वार्थे क । ३ शुक्लादि वर्णे, ४ आकारे च ५ अर्थालङ्कारभेदे, सा० द० श्रलङ्कार- शब्दे ४०२ पृ० दृश्यम् । ६ गुञ्जात्रयपरिमाणे “सञ्चाली प्रोच्यते गुञ्जा तास्तिस्रो रूपकं भवेत्” युक्तिक० । रूपतन्मात्र न० सांख्यमतादिप्रसिद्धे तेजःपदार्थारम्भवे सूक्ष्मभूतभेदे तन्मात्रशब्दे ३२२९ पृ० दृश्यः । रूपधारिन् त्रि० रूपं धारयति धारि णिनि । १ रूपवति, २ सौन्दर्य्यान्विते, ३ वेशान्तरग्राहिणि नटे च । रूपवत् त्रि० रूप + मतुप् मस्य वः । १ शुभ्रादिरूपविशिष्टे, २ सौन्दर्य्ययुक्ते ३ आकारविशिष्टे च । रूपाजीवा स्त्री रूपं सौन्दर्य्यमाजीवो जीविका यस्याः । वेश्यायाम् अमरः । रूपिका स्त्री रूपमस्त्यस्य ठन् । श्वेतार्कवृक्षे रत्नमा० । रूप्य न० रूपाय आहन्यते स्वर्णादि यत् । अलङ्कारादिनि- र्म्माणाय आहन्थमाने १ स्वर्णे २ रजते च अमरः । स्वार्थे यत् । ३ रजतमात्रे रजतशब्दे ४७८९ पृ० दृश्यम् । ४ सुन्दरे त्रि० मेदि० । रूप्याध्यक्ष पु० रूप्येषु अध्यक्षः । कोषाध्यक्षे अमरः । रूष धूल्यादिना मिश्रीकरणे अद० चु० उभ० अक० सेट् । रूषयति ते अरुरूषत् त । रूषक पु० रूष--ण्वुल् । १ वासके वृक्षे जटा० । २ मिश्रीकारके त्रि० । रूषित त्रि० रूष--क्त । १ धूल्यादिभिर्मिश्रिते, २ अचिक्कणी- कृते च अमरः । रे अव्य० रा--के । नीचादेः सम्बोधने हेमच० । रेक शङ्कायां भ्वा० आ० स० सेट् । रेकते अरेकिष्ट । ऋदित् चङि न ह्रस्वः । रेक पु० रिच--घञ् । १ विरेचने । रेक--अच् । २ शङ्कायां, ३ नीचे मेदि० ४ भेके पुंस्त्री० जटा० । स्त्रियां ङीष् । रेक--मावे अ । ५ सन्देहे स्त्री हेमच० टाप् । रेकणस् न० रिच--असुन् थिच्च तेन कुत्वं सट् । स्वर्णे सि० कौ०

रेखा स्त्री लिख--अच् लस्यरः । १ अल्पे, २ छले, ३ आभोगे, विन्दुपुञ्जकृते दण्डाकारे ४ चिह्नमेदे (दाड़ि) (कसा) विश्वः । ५ सुमेरुलङ्कयोर्मध्यस्थसूत्रगस्थलभेदे च । रेखागणित न० रेखायाः गणितं प्रमाणस्वरूपादि यत्र । जगन्नाथपण्डितकृते गणितग्रन्थभेदे क्षेत्रशब्दे तत्परि- भाषादिकं २३८९ पृ० उक्तम् । रेखापुर न० भुवो मध्यसूत्रस्थः पुरम् । “राक्षसालयदेवौकः शैलयोर्मध्यसूत्रगाः । रोहितकमवन्ती च तथा सन्निहितं सरः” सू० सि० उक्ते पुरे । “राक्षसालयं लङ्का देवानां गृहरूपः पर्वतो मेरुरनयोर्मध्ये ऋजुसूत्रं तत्र स्थिता देशा रेखाख्याः लङ्कादक्षिणसूत्रस्थास्त्वनुपयुक्तास्तत्र मनुष्यागोचरत्वादिति नोक्ताः । ज्ञानार्थमुदाहरति । रोहीतकमिति । यथा रोहीतकं नमरमवन्त्युज्जयिनी- सन्निहितं सरः कुरुक्षेत्रम् । चकारस्तथेत्यव्ययपरः । तथान्यानि परस्परं सन्निहिततया ज्ञेयानि” रङ्ग० । रेचक न० रेचयति रिच--णिच्--ण्वुल् । १ कङ्गुष्ठे राजनि० २ यबक्षारे, पु० त्रिका० । ३ जयपाले, ४ तिलकवृक्षे पु० राजनि० । ५ पुरीषनिःसारके त्रि० । क्रीड़ार्थजलनिः- सारयन्त्रे न० (पिचकिरी) राजनि० । ५ कोष्ठ्यस्य वायो- र्निःसारके व्यापारभेदे कुम्भकशब्दे २११४ पृ० दृश्यम् । रेचन न० रिच्--ल्युट् । १ मलभेदनेन तन्निःसारणे । २ कोष्ठात् वायोर्नासिकया निःसारणे च । रेचनक पु० रिच्यतेऽनेन ल्युट् संज्ञायां कन् । १ काम्पिल्ल० वृक्षे । कनभावे वा ङीप् । रेचनी तत्रार्थे शब्दर० । २ दन्तीवृक्षे ३ कालाञ्जन्यां राजनि० । ४ श्वेतत्रिवृतायाम् स्त्री मेदि० टाप् । ५ काम्पिल्लवृक्षे स्त्री शब्दर० । रेची स्त्री रेचयति अच् गौ० ङीष् । १ काम्पिल्लवृक्षे २ अङ्कोठे च राजनि० । रेज दीप्तौ भ्वा० आत्म० अक० सेट् । रेजते अरेजिष्ट । ऋदित् चङि न ह्रस्वः । रेजते स्त्री रज + अते । उत्तरस्यां दिशि निघण्टुः । रेट याचने वाचि च द्वि० भ्वा० उभ० सेट् । रेटति ते अरेटीत् अरेटिष्ट । ऋदित् चङि न ह्मस्वः । रेणु पुंस्त्री० री--नु । १ परागे २ धूलौ च अमरः । ३ रेणुकायां स्त्री ४ पर्पटे पु० । ५ पांशौ च राजनि० । रेणुका स्त्री रेणुना कायति कै--क । मरिचाकृतौ १ सुगन्धि- द्रव्ये अमरः “रेणुका कटुका षाके तिक्तानुष्णा लघुः कटुः । पित्तला दीपनी मेध्या पाचनी गर्भपातिनी । बलासवातवैलव्य तृट्कण्डू विषदाहनुत् पावप्र० । २ जमदग्निपत्न्यां ३ परशराममातरि च ।

पृष्ठ ४८१३

रेणुकासुत पु० ६ त० । परशुरामे रेणुकात्मजादयोऽप्यत्र । रेणुरूषित स्त्री रेणुभिः रूषितः । १ गर्द्दमे त्रिका० स्त्रियां ङीष् । २ धूलिधूसरे त्रि० । रेणुसार पु० रेणुरिव सारोऽस्य । १ कर्पूरे त्रिका० । कप् । तत्रैवार्थे । रेतजा स्त्री रेत इव जायते जन--ड पृषो० । वालुकायां भावप्र० । रेतस न० री--असुन् तुट् च । पुंसी रक्तादिपरिपाकजन्थे देहस्थे मज्जहेतुके चरमधातौ १ शुक्रे शिववीर्य्ये २ पारदे च मेदि० । रेत्र न० री--त्र । १ रेतसि २ पीयूषे ३ पटवासे ४ सूत्रके च मेदि० । रेप शब्दे अक० गतौ सक० भ्वा० आत्म० सेट् । रेपते अरेपिष्ट ऋदित् चङि न ह्रस्वः । रेप त्रि० रेप--अच । १ निन्दिते २ क्रूरे ३ कृपणे च मेदि० । रेफ पु० र + इफ । १ रकारात्मके वर्णे । रिफ--अच् । २ कुत्सिते त्रि० अमरः । रेफस् त्रि० रेप--असुन् पस्य फः । १ क्रूरे २ अधमे, ३ दुष्टे ४ कृपणे च शब्दर० । रेब(व) गतौ सक० प्लुतौ अक० भ्वा० आ० सेट् । रेब(व)ते अरेबि(वि)ष्ट । ऋदित् चङि न ह्रस्वः । रेभ शब्दे भ्वा० आत्म० अक० सेट् । रेभते अरेभिष्ट । ऋदित् चङि न ह्रस्वः । रेवत पु० रेव--अतच् । १ जम्बीरे जटा० २ आरग्वधे शब्दचि० ३ बलरामश्वशुरे राजभेदे हरिवं० । रेवती स्त्री रेवतस्यापत्यमण् रेवत्यादीति निर्देशात न वृद्धिः । १ रवतराजकन्यायां बलदेवपत्न्याम् । रेव--अतच् गौ० ङीष् । आश्वन्यवधितः सप्तविंशतिसंख्याते २ नक्षत्रे, ३ तत्संख्यायां, ४ मातृकाभेदे मेदि० । ५ स्त्रीगव्याम अजयपा० ६ नदीभेदे, ७ दुर्गायाञ्च देवीपु० । ८ रेवतीपदघटिताया मृचि च एतस्यैव रेवतीषु वारवन्तीयम्” श्रुतिः । ९ पञ्चममनुपत्न्याम् । रेवतीभव पु० ७ त० । शनैश्चरे हेमच० । भगदैवतशब्दे ४६३१ पृ० दृश्यम् । रेवतीरमण पु० रेवतीं रमयति रम--णिच् ल्यु । वलरामे । ६ त० । रेवतीशादयोऽप्यत्र । रेवत्यादि पु० अपत्यार्थे ठक्प्रत्ययनिमित्ते शब्दगणे । पा० ग० सूत्रे दृश्यम् । रेवन्त पु० रेव--झच् । १ गुह्यकाधिपतौ २ सूर्य्यपुत्रभेदे च वह्निपु० । रेवा स्त्री रेव--अच् । १ नर्मदाख्यनद्याम् अमरः । २ कामपत्न्यां ३ नीलीवृक्षे च मेदि० ४ दुर्गायां देवीपु० । रेष ह्रेषायां (घोटकशब्दे) भ्वा० आत्म० अक० सेट् । रेषते अरेषिष्ट । ऋदित् चङि न ह्रस्वः । रै शब्दे भ्वा० पर० अक० अनिट् । रायति अरासात् ।

रै पु० रा--डै । १ धने २ स्वर्णे अमरः । ३ शब्दे शब्दर० अस्य हलादौ सुपि आत्त्वम् राभ्यामित्यादि । रैत्य त्रि० रीतेः पित्तलस्य विकारः रीति + ण्यत् । पित्तलमय पात्रादौ । रैवत पु० रेवत्या नद्या अदूरो देशः अञ् । द्वारिकासमी- पस्थे १ पर्वतभेदे २ स्वर्णालुवृक्षे, ३ शिये मेदि० । ४ दैत्यभेदे धरणिः । रेवर्त्या भवः अण् । ५ चतुर्दशसु मनुषु पञ्चमे मनुभेदे । श्चरे च । रैवतक पु० रैवतएव स्वार्थे क । १ रैवतपर्वते हेमच० २ पारेवतवृक्षे न० राजनि० । रोक न० रु--कन् तस्य नेत्त्वम् । १ छिद्रे अमरः “तन्मे रोकं च शोकञ्चेति” ति० त० । २ नौकायाम् ३ चले त्रि० मेदि० रुच--घञ् नि० कुत्वम् । क्रयकाले मूल्यदानेन क्रयात्मके ४ क्रयभेदे ५ दीप्तौ च पु० मेदि० । रोग पु० रुज--घञ् । १ धातुवैषम्यजाते व्याधौ राजनि० २ कुष्ठौषधे च (कुड़) मेदि० । रोगघ्न न० रोगं हन्ति हन--टक् । १ औषधे, २ वैद्यकशास्त्रे च ३ रोगनाशके त्रि० । रोगराज पु० ६ त० टच् समा० । राजयक्ष्मव्याधौ राजनि० । रोगलक्षण न० रोगो लक्ष्यते ज्ञायतेऽनेन लक्ष--करणे ल्युट् । रोगानुमापके धातुवैषम्यहेतुके चिह्नभेदे निदाने राजनि “रोगस्तु दोषवैषम्यं दोषसाम्यमरोगता । रोगा दुःखस्य दातारो ज्वरप्रभृतयो हि ते । ते च स्वाभाविकाःकेक्षि- त्केचिदागन्तवः स्मृताः । मानसाः केचिदाख्याताः कथि ताः केऽपि कायिकाः । तत्र स्वाभाविकाः शरीरस्वभा वादेव जाताः क्षुत्पिपासासुषुप्त्यादिजरामृत्युप्रभृ तयः अथ वा स्वस्वभावादुत्पत्तेर्जाता स्वाभाविकाः सहजा इति यावत् । ते च जन्मान्धत्वादयः । आगन्त वोऽभिघातादिजनिताः । अथ वा जन्मोत्तरभाविनः कामक्रोधलोभमोहभयाभिमानदैन्यपैशुन्यशोकविषादेर्ष्या- सूयामात्सर्य्यप्रभृतयः । अथ वा उन्मादापस्मार मूर्च्छाभ्रममोहतमःसंन्यासप्रभृतयः । कायिकाः पाण्डु- रोगप्रभृतयः “कर्म्मजाः काथिताः केचिद्दोषजाः सन्ति चापरे । कर्म्मदोषोद्भवाश्चान्ये व्याधयस्त्रिविध स्मृताः” । तत्र कर्म्मजा व्याधयः यत्प्राक्तनन्दुष्कम प्रबलङ्केवलंभोगनाश्यम् प्रायश्चिचनाश्यं वा ततं जाताः नतु दुष्ट वातादिदौषेण जनितास्तथा । “यथा- शास्त्रन्तु निर्णीतो यथाव्याधि चिकित्सितः । न शा याति यो व्याधिः स ज्ञेयः कर्म्मजो बुधैः” । दोषजाः । मिथ्याहारविहारप्रकुपितवातपित्तकफजाः । ननु मिथ्या- हारविहारिणामपि प्राक्तनमुकृतेन नैरुज्य दृश्यत

पृष्ठ ४८१४

एव । ततो दोषजेष्वपि प्राक्तनं दुष्कर्मैव कारणम् तत् कथं दोषजा इत्युच्यते । दोषजेष्वपि वस्तुतः आदि कारणं दुष्कर्म वर्त्तत एव किन्तु तत्र मिथ्याहारविहार दूषिता दोषा हेतवो दृश्यन्त इति दोषजा इत्युच्यन्ते इति समाधिः । कर्मदोषोद्भवाः “स्वल्पदोषा गरीयांसो- ऽधर्मास्ते कमदोषजाः” । अत्र कारणं दुष्कर्म प्रबलं यतो दोषाल्पत्वेऽपि व्याधेर्गरीयस्त्वन्तत्कर्मक्षयादेव क्षीणं भवति । दोषाः स्वल्पा अपि निदानत्वेनोक्ता दृश्यन्त एवेति दोषाणां कारणता मन्यन्त इति । “कर्मक्षयात् कर्मकृता दोषजाः स्वस्वभेषजैः । कर्मदोषोद्भवा यान्ति कर्मदोषक्षये क्षयम्” । दोषजाः स्वस्वभेषजैरिति दोषजष्यादिकारणं दुष्कर्म तद्भेषजाथं द्रव्यक्षयादिजनित दुःखभोगेन कटुतिक्तकषायाद्यहृद्यभक्षणादिजनित- दुःखभोगेन च क्षयं यान्ति । शेषा दुष्टा हेतवो दोषास्ते स्वस्वभंषजैः क्षयं यान्तीत्यर्थंः । “साध्या याप्या असाध्याश्च व्याधयस्त्रिविधाः स्मृताः । सुखसाध्यः कष्टसाध्यो द्विविधः साध्य उच्यते” । याप्यलक्षणमाह “यापनीयन्तु वृत्तायां सद्यो यश्च विनश्यति । प्राप्तः- क्रिया धारयति सुखिनं याय्यमातुरम् । प्रषतिष्यदिवा- गार स्तम्भो यत्नेन योजितः । साध्या याप्यत्वमायान्ति याप्याश्चासाध्यतान्तथा । घ्नन्ति प्राणानसाध्यास्तु नराणा मक्रियावताम्” । अक्रियावतां चिकित्सारहितानाम् । अथोपद्रवस्य लक्षणम् । “रोगारम्भकदोषस्य प्रकोपादुप- जातते । बोऽन्यो विकारः स बुधैरुपद्रव इहोदितः” । रोगशिला स्त्री रोगाय तन्निवृत्तये शिला । मनःशिलायाम् राजनि० । रोगह न० रोगं हन्ति हन--ड । १ औषधे शब्दच० । हन--क्विप् रोगहन् । रोगहन्तरि वैद्यादौ त्रि० । रोगहर त्रि० रोगं हरति हृ--अच् । आधिनाशके द्रव्यादौ तच्च सुश्रुतादौ दृश्यम् । रोगहारिन् पु० रोगं हरति हृ--णिनि । १ चिकित्सके वैद्ये अमरः । २ रोगनाशके त्रि० । रोगितरु पु० रोगिप्रियस्तरुः शाक० । अशोकवृक्षे राजनि० । रोगिन् त्रि० रोग + अस्त्यर्थे इमि रुज--घिनुण् वा । १ व्याधियुक्ते राजनि० स्त्रियां ङीप् । रोचक त्रि० १ रुचिकारके । २ क्षुधायां हेमच० । ३ कदल्यां शब्द० ४ राजपलाण्डौ ५ अवदंशे (चाटनि) च राजनि० ६ ग्रन्थि र्णभेदे विश्वः ।

रोचन पु० रुच--ल्यु रोचयति वा ल्यु । १ कूटशाल्मलिवृक्षे २ श्वेतशोभाञ्जते, ३ पलाण्डौ ४ दाड़िमे च राजनि० ५ करञ्जे, ६ अङ्कोठे, ७ आरग्बधे च मेदि० ८ उत्तमायां नार्य्यां ९ रक्तकह्लारे स्त्री मेदि० टाप् । ११ रुचिकारवे त्रि० । रोचनक पु० रोचनाय रुचिजननाय कायति कै--क । जम्बीरे राजनि० । रोचनफल पु० रोचनं रुचिकरं फलमस्य । १ वीजपूरके जम्बीरभेदे २ चिर्भट्यां स्त्री राजनि० रोचनी स्त्री रोचयतीति कर्त्तरि ल्युट् गौरा० ङीष् । १ मनःशिलायाम् हेमच० २ गोरोचनायां ३ आमलक्याम, राजनि० ४ श्वेतत्रिवृति, ५ गन्धद्रव्यभेदे च (गुडारोचना) अमरः । रोचमान पु० रुच--शानन् । १ अश्वग्रीवास्थरोमावर्त्ते त्रिका० । २ रुचियुक्ते त्रि० । रोचिष्णु त्रि० रुच--इष्णुच् । १ दीप्तिशीले २ रुचिशीले च । रोचिस् न० रुच--इसुन् । प्रभायाम् अमरः । रोची स्त्रौ रोचयति रुच्--णिच्--अच् गारा० ङीष् । हिलमोचिक्वायाम् शब्दर० । रोटिका स्त्री रुट--ण्वुल् । गोधूमादिचूर्णनिर्मिते पिष्टकभेदे (रुटी) भावप्र० कृतान्नशब्दे २१८१ पृ० दृशाम् । रोड अनादरे भ्वा० पर० सक० सेट् । रोडति अरोडीत् ऋदित् चङि न ह्रस्वः । रोदन न० रुद--ल्युट् । १ क्रन्दने २ अश्रुणि मेदि० । करणे ल्युट् ङीप् । ३ दुरालभायाम् अमरः । संज्ञायां कन् अत इत्त्वम् । रोदनिका ४ यवासायाम् अमरः । रोदस् न० रुद--असुन् । १ स्वर्गे २ भूमौ च अमरः । गौरा० ङीष् रोदसीत्यप्यत्र । २ द्यावाभूम्योः स्त्री द्वि० व० अमरः । ३ पृथिव्या निघण्टुः । रोध पु० रुध--घञ् । १ रोधने २ आवरणे च ३ नदीतीरे भरतः । रोधन त्रि० रुणद्धि रुध--ल्यु । १ रोधकर्त्तरि । भावे ल्युट् । २ प्रतिबन्धे न० । रोधस् न० सध--असुन् । गद्यादिकूले अमर । रोधवक्रा स्त्री रोधेन तीरेण वक्रा । नद्यां निघण्टुः । रोधोवक्राऽप्यत्र त्रिका० । रोध्र न० रुध--रन् । १ पापे २ अपराधे ३ लोध्रवृक्षे पु० मेदि० । रोध्रपुष्प पु० रोध्रस्य लोध्रस्येव पुष्पमस्य । मधूकवृक्षे (मौल) राजनि० । रोध्रपुष्पिणी स्त्री रोध्र इव पुष्प्यति पुष्य विकाशे णिनि । धातकीदृक्षे (धाइफुल) राजनि० । रोप पु० रुह--णिच्--हस्य पः कर्मणि अच् । १ वाणे अमरः भावे अच् । २ रोपणे वान्यादेर्जननाय ३ अङ्कुरारोपणे च मेदि० ४ छिद्रे न० हमच० ।

पृष्ठ ४८१५

रोपण न० रुह--णिच्--हस्य पः ल्युट् । १ जनने २ अञ्जन- भेदे रुप--ल्युट् । ३ विमोहने ४ अन्यथाभूतस्य वस्तुनी- ऽन्यथा ज्ञाने । अञ्जनभेदप्रकारादि भावप्र० उक्त यथा “शिलायां रसकं पिद्वा सम्यक् संप्लाव्य वारिणा । मृह्णी- यात्तज्जलं सर्वं त्यजेच्चूर्णमधोगतम् । शुष्कञ्च तज्जलं सर्वं पर्पटीसन्निभं भवेत् । विचूर्ण्य भावयेत् सम्यक् त्रिवेलं त्रिफलारसैः । कर्पूरस्य रसं तत्र दशमांसेन निक्षिपेत् । अञ्जयेन्नयने तेन नेत्राखिलगदच्छिदः” । रोपणीवर्त्ति स्त्री नेत्राञ्जनवटीभेदे मावप्र० तत्प्रकार उक्तो यथा “अशीतिस्तिलपुष्पाणि षष्टिः पिष्पलितण्डुलाः । जाती- पुष्पाणि पञ्चाशन्मरिचानि च षोड़श । सूक्ष्मं पिष्ट्वाम्बु ना वर्त्तिः कृता कुसुमिकाभिधा । तिमिरार्जुनशुक्राणां नाशिनी मांसवृद्धिनुत् । एतस्या अञ्जने प्रोक्ता मात्रा सह हरेणुका” । (कुसुमिका वदी) । रोपित त्रि० रुह--णिच्--हस्य पः क्त । १ वृक्षादेर्जननाय कृताङ्कुरारोपणे अन्यथास्थिते अन्यरूपेण निर्दिष्टे यथा मुखं चन्द्र इत्यादौ मुखस्य चन्द्ररूपेण निर्देशः । रोमक न० रोमेव निविडं कायति कै क । (रुम) १ नगरे सू० सि० । २ पांशुलवणे ३ अयस्कान्ते च राजनि० । रोमकन्द पु० रोम्णा युक्तः कन्दो मूलमस्य । पिण्डालौ राजनि० । रोमकपत्तन न० कर्म० । (रुम) नगरभेदे सू० सि० । रोमकूप पु० रोम्णां कूप इव । रोमाधारे विवरे “न रोमकूपौघमिषादिति” नैषधम् । रोमकेसर न० रोमभिः केसरः सिंहसटेव । चामरे त्रिका० रोमगुच्छ न० रोमभिर्गुच्छं स्तवकमिव । रोमसमुदायात्मके चामरे स्वार्थे क । अवैवार्थे हेमर० । रोमन् न० रु--मनिन् । देहजाते अङ्कुराकारे केशतुल्ये पदार्थे (र्ॐया) अमरः । रोमन्थ पु० रोगं मथ्नाति मन्थ--अण् पृषो० गलोपः । भुक्तस्य थासादेः पशुभिरुद्गीर्य्य चर्वणे । रोमन्थमभ्यस्यति क्यङ् । रोमन्थायते । रोमभूमि स्त्री ६ त० । चर्मणि राजनि० । रोमलता स्त्री रोमाणि लतेव । रोमराजौ हेमच० । रोमविकार पु० ६ त० । रोमोद्गमे रोमाञ्चे हला० । रोमश त्रि० रोमाणि सन्त्यस्य श । १ प्रचुररोमयुक्ते २ मेषे पुंस्त्री० हेमच० स्त्रियां ङीष् । ३ पिण्डालौ ४ शूकरे पुंस्त्री स्त्रियां ङीष् । ५ कुम्भ्याञ्च पु० (पाना) राजनि० ।

रोमहर्ष पु० रोम्णः हर्ष इव तद्व्यञ्जकत्वात् । रोमाञ्चे- हर्षौत्सुक्यादिभिः रोमकूपे जायमाने कण्टकाकारे पदार्थे हारा० । ल्युट् । रोमहर्षणमप्यत्र अमरः । रोमहर्षण पु० रोमाणि हर्षयति हृष णिच् ल्युट् । १ विभी- तकवृक्षे मेदि० २ लोमहर्षणे मुनिभेदे च । रोमाञ्च पु० रोम्णामञ्चः उद्गमः अन्च--अच् । रोमहर्षे अमरा । रोमाञ्चित त्रि० रोमाञ्चः जातोऽस्य तार० इतच् । जातपुलके त्रिका० । रोमाली स्त्री ६ त० । १ रोमाकलौ तदुद्भवसाधने तारुण्याववस्थायाञ्च शब्दमा० । रोमालु पु० रोमयुक्त आलुः शाक० । १ पिण्डालौ राजनि० रोम + आलुच् । २ रोमवति त्रि० । रोमालुविटपिन् स्त्री रोमालुः रोमयुक्तः विटपी । कुम्भीवृक्षे राजनि० । रोमावलि(ली) स्त्री ६ त० । १ रोमश्रेणौ २ नाभेरुर्ध्वस्थरो- मपड्क्तौ तदुपलक्षिते ३ तारुण्यावस्थायाञ्च हेमच० । रोमोद्गम पु० रोम्णामुद्गमः उद्--गम घञ् । रोमहर्षे हला० । रोमोद्भेदादयोऽप्यत्र । रोरुदा स्त्री रुद--यङ् भावे अ टाप् । अतिशयरोदने । रोल पु० रु--लच् । पानीयामलके शब्दच० । रोलम्ब पुंस्त्री रौति रु विच् रौः सन् लम्बते गच्छति लम्ब- अच् कर्म्भ० रोड अम्बच् डस्य लो वा । भ्रमरे त्रिका० स्त्रियां ङीष् । रोष पु० रुष--घञ् । क्रोधे अमरः । रोषण पु० रष--युच् । १ पारदे, २ निकषप्रस्तरे, मेदि० । ३ उषरभूमौ ४ क्रोधशीले त्रि० हेमच० । रोह पु० रुह--अच् । १ अङ्कुरे हेमच० २ रोहणकर्त्तरि त्रि० । रोहण पु० रुह्यतेऽसौ रुह ल्युट् । १ पर्वतभेदे जटा० । भावे ल्युट् । २ प्रादुर्भावे न० । करणे ल्युट् ३ शुक्रे राजनि० रोहन्त पु० रुह--झच् । १ वृक्षभेदे, २ वृक्षमात्रे च । ३ लताभेदे, ४ लतायाञ्च स्त्री उणादि० गौरा० ङीष् । रोहि पु० रह इन् । १ वीजे, २ वृक्षे च उणादि० । ३ धार्मिके त्रि० सि० वौ० । रोहिण न० रुह--इनन् । पञ्चदशधा विभक्तदिनस्य नवेमे भागे “कुर्य्यादारोहिणं बुधः” इति स्मृतिः । रोहिणी देवताऽस्य अण् । रौहिणमप्यत्र । २ वटवृक्षे, ३ रोहि- तकवृक्षे ४ भूतृणे च पु० राजनि० । रोहिणी स्त्री रुह--इनन् गौरा० ङीष् । १ स्त्रीगव्याम् अमरः अश्विन्यवधिके चतुर्थे २ नक्षत्रे ज्यो० ३ वसुदेवपत्न्यां- बलभद्रमातरि, ४ विद्युति, ५ कटुतुम्ब्व्यां, ६ सोप्रवलके

पृष्ठ ४८१६

च मेदि० । रोहित + स्त्रियां ङीप् तस्य नत्वे णत्वम् । ७ रक्तवर्णयत्यां स्त्रियाम् । सा च ८ हरितक्याम्, ९ काश्म- र्य्याम्, १० मञ्जिष्ठायाश्च राजनि० । ११ सुरभिकन्यायां कालिसापु० “अष्टवर्षा भवेत् गौरी नववर्षा च रोहिणी” स्मृत्युक्तायां नववर्षायां १२ कन्यायां १३ गलरोगभेदे भावप्र० “रोहिणीनामकगलरोगाणां नामानि संख्याञ्चाह “रोहिणी पञ्चषा प्रोक्ता कण्ठशालूक एव च । अधिजि- ह्वश्च वलयोऽलासनामैकवृन्दकः । ततो वृन्दः शतघ्नी च गिलायुः कण्ठविढ्रधिः । गलौघः प्रस्वरघ्नश्च मांसतालस्त- षैव च । विदाही कण्ठदेशे तु रोगा ह्याष्ठाविति स्मृताः । तत्र पञ्चानामपि रोहिणीनां सामान्यसंप्राप्तिमाह “गलेऽनिलः पित्तकफौ च मूर्च्छितौ प्रदूष्य मांसञ्च तथैव शोणितम् । गलोपसंरोधकरैस्तधाङ्कुरैर्निहन्त्य सून् व्याधिरियं हि रोहिणी” । अनिलः मूर्च्छितः पवृद्धः कफपित्तौ च मूर्च्छितौ वित्तं वा मूर्च्छितं कफो वा मूर्च्छितः न तु त्रयोऽपि मूर्च्छिताः” पृथग्दोष- जाया अविवक्ष्यमाणत्वात् । तस्या वातजायालक्षणमाह “किह्वासमन्ताद्भृशवेदनास्तु मांसाङ्गुराः कण्ठविरोधनाः स्युः । सा रोहिणी वातकृता प्रदिष्ठा वातात्यकोपद्रव गाढ़युक्ता” । जिह्वासमन्तात् जिह्वायाः सर्वतः । “वाता- त्मकोपद्रवगाढ़युक्ता स्तम्भादिभिरतिशयेन युक्ता । पित्त- जामाह “क्षिप्रोद्गमा क्षिप्रयिदाहपाका तीव्रज्वरा पित्त- निमित्तजाता” । श्लेष्मजामाह “स्रोतोनिरोधिन्यपि मन्दपाका गुर्वी स्थिरा सा कफसम्भवा तु । स्रोतोऽत्र कण्ठस्रोतः । सन्निपातजामाह “गम्भीरपाकिम्यनिवार्थ्य- वीर्य्या त्रिदोषलिङ्गा त्रिभवा भवेत् सा” । रक्तजामाह स्फोटैश्चिता पित्तसमानलिङ्गा साध्या प्रदिष्टा रुधिरा- त्मिका तु” । रक्तजेतरासंहारकत्वावधिमाह “सद्यस्त्रि- दोषजा हन्ति त्र्यहात् कफसमुद्धवा । पञ्चाहात् पित्त- सम्भूता सप्ताहात् पवनोत्थिता” । रोहिणीपति पु० ६ त० । १ चन्द्रे, २ वसुदेवे च रोहिणीनाथादयोऽप्यत्र । रोहिणीव्रत न० रोहिणीयुक्ताष्टम्यां व्रतम् । रोहिण्यु- पलक्षितायां भाद्रकृष्णाष्टम्यां कर्त्तव्ये उपवासरूपे व्रते । कृष्णाष्टमीशब्दे २२२० पृ० दृश्यम् । रोहिणीशकट न० ६ त० । व्योमस्थे ताराभेदे खमोलशब्दे २४२२ पृ० दृश्यम् । रोहित पु० रुह--इति । १ सूर्य्ये मेदि० २ वर्णभेदे च ३ मत्स्य भेदे पु० उज्ज्वल० । ४ लताभेदे ५ मृग्याञ्च स्त्री ङीप् मेदि० । रोहित न० रुह इतच् । १ रुधिरे २ कुङ्कुमे ३ ऋजौ इन्द्रचापे मेदि० । ४ रोहितकवृक्षे पु० स्वनामख्याते ५ मत्स्यभेदे पुंस्त्री० स्त्रियां ङीष् मेदि० । “रक्तोदरो रक्तमुखो रक्ताक्षो रक्तपक्षतिः । कृशपक्षो झसश्रेष्ठो रोहितः कथितो बुधैः । रोहितः सर्वमत्स्यानां वरो वृष्योऽर्द्दि- तार्त्तिजित् । कषायानुरसः स्वादुर्वातघ्नो नातिपित्त० कृत् । ऊर्द्ध्वजत्रुगतान् रोगान् हन्याद्रोहितमुण्डकम्” भावप्र० । ६ रक्तवर्णे पु० ७ तद्वति त्रि० अमरः । स्त्रियां ङीष् तस्य नत्वे णत्वम् । ८ अग्निवाहने मृगभेदे निधण्टुः । स्वार्थे क । रोहितक उक्तार्थे ९ वृक्षभेदे अमरः । रोहिताश्व पु० रोहिती नृतभेद अश्व इव गतिसाधनम् यस्य । वह्नौ निघण्डूक्तिर्दृश्या ।

रोहितेय पु० रोहित एव स्वार्थे ढ । रोहितकवृक्षे रत्नको० रोहिन पु० रोहति पुनःपुनश्छिन्नोऽपि प्रादुर्भवति रुहणिनि । १ रोहितकवृक्षे २ वटवृक्षे ३ अश्वत्थवृक्षे च । मेदि० । ४ रोहणवति त्रि० स्त्रियां ङीप् । रोहिष पु० रुह--इषन् । स्वनामख्याते कत्तृणे मेदि० । रौक्ष्य न० रूक्षस्य भावः ष्यञ् । १ पारुष्ये २ अचिक्वणतायाञ्च । रौचनिक त्रि० रोचनया रक्तः अण । रोचनया रक्ते । रौच्य पु० । त्रयोदशे मनुभेदे मत्स्यपु० ९ अ० । रौट(ड) अनादरे भ्वा० पर० सक० सेट् । रोट(ड)ति अरौ(डी)टीत् । ऋदित् चङि न ह्वस्वः । रौद्र न० रुद्रो देवतास्य अण् । १ सूर्य्यतापे, २ उग्ररसे च । ३ तद्वति मेदि० ४ भीषणे च त्रि० ५ रसभेदे अमरः । “रौद्रः क्रोधस्थायिभावो रक्तो रुद्राधिदैवतः । आलम्बनमरिस्तत्र तच्चेष्टोद्दीपनं मतम् । मुष्टिप्रहारपतन- विकतच्छेदावदारणैश्चैव । संग्रामसम्भ्रमाद्यैरस्योद्वीप्ति- र्भवेत् प्रौढ़ा । भ्रूविभङ्गोष्ठनिर्दंशबाहुस्फोटन- तर्जनाः । आत्मावदानकथनमायुधोत्क्षेपणानि च । अनुभावास्तक्षाक्षेपक्रूरसन्दर्शनादयः । उग्रतावेगरो- माञ्चस्वेदवेपथवो मदः । मोहामर्षादयश्चात्र भावाः स्युर्व्यभिचारिखः” सा० द० । ६५ दुर्शायां ७ रुद्रजटावृक्षे च स्त्री ङीप् मेदि० । रौप्य न० रूप्यमेव अण् । रजते राजनि० । रौम न० रुमायां लवणखनिभेदे भवः अण् । साम्भ- रिलवणे । स्वार्थे क । तत्रैवार्थे अमरः । रौरव पु० रोरूयतेऽत्र रु--यङ् क्विप् तेन प्राप्यः तस्मायं वा अण् । १ नरकभेदे अमरः । २ चञ्चले, ३ धूर्त्ते, ४ क्षोरे च त्रि० शब्दर० । ५ सामभेदे न० । तच्च साम अहगाने ३ प्र० दर्शितम् । “रौरवयौधाजये वार्हते तृचे भवतः” ता० ब्रा० । रौरवनरकस्वरूपादिकमुक्तं मार्कपु० १० अ० “रौरवे कूटसाक्षी तु याति यूतानृतो नरः । तस्य स्वरूपं गदतो रौरवस्य निशामप । योजनानां सहस्वे द्वे रौरवो हि प्रमाणतः । जानुमात्रप्रमाणश्च ततः श्वभ्रः सुदुस्तरः । तत्राङ्गारचयोपेतं कृतञ्च धरणीतलम् । जाज्वल्यमानन्तीव्रेण तापिताङ्गारभूमिगम् । तन्मध्ये पापकर्माणं विमुञ्चन्ति यमानुमाः । स दह्यमानस्तीव्रेण वह्निना तत्र धावति । वदे पदे च पादोऽस्य शीर्य्यते जीर्यते पुनः । अहोरात्रेणोद्धरणं पादग्यासं च गच्छति । एवं सहस्रं विस्तीर्णे योजनानां विपच्यते” । रौहिण पु० रुह--इनन् स्वार्थे अण् । १ चन्दनवृक्षे त्रिका० । २ रोहिणशब्दार्थे च । रौहिणेय पु० रोहिण्यां भवः ढक् । १ बुधग्रहे, २ बलरामे, च अमरः । २ मरकतमणौ ग० राजनि० ४ गोवत्से पुंस्त्री मेदि० ५ शनैश्चरे पु० भगदैवतशव्दे ४६३१ पृ० दृश्यम् । रौहिष न० रुह--इषन् स्वार्थेऽण् । १ कत्तृणे मेदि० २ मृगभेदे पुंस्त्री० अमरः । ३ रोहितमत्स्वे च अजयपा० । ४ दूर्वायां, ४ रोहितमृम्याञ्च स्त्री ङीप् । इति श्रीतारानाथतर्कवाचस्पतिभट्टाचार्य्य सङ्कलिते वाचस्पत्ये रकारादि- शब्दार्थसङ्कलनम् ।