वादार्थसंग्रहः (द्वितीयभागः)

स्फोदटतत्त्वनिरूपणम्।

शब्ददब्रह्मचिदानन्दकमधिष्ठानमुपास्म्हे। यस्यद वर्णा: पदं वाकयं विवर्ता: संचकासति॥1॥
महाभाष्य‍मतं भर्तृहरिणापि प्रकाशितम्। आलोच्य् सर्वन्त्राणि स्फोपटतत्त्वं् निरूप्यचते॥2॥
न प्रत्येीकं न मिलिता न चैकस्मृ्तिगोचरा:। अर्थस्यय वाचका वर्णा: किंतु स्फोतट: स च द्विधा॥3॥

इह खलु पदाद्वाक्याच्चार्थप्रतीति: सर्वानुभवसिद्धा सर्ववादिसंमता च। तत्र वर्णा न प्रत्येमकमर्थमभिधति, प्रथमवर्णादेवार्थप्रतीतौ वर्णान्त रयैवर्थ्याभपत्ते:। नापि मिलिता:, उच्चरितप्रद्ध्वंसिनां क्रमिकाणां मेलनाभावात्। नाप्येरकस्मृरतिगोचरा:, नदी रस इत्या्दौ दीन सर इत्येणकस्मृकतिविषयत्वेसनाविशेषापत्ते:। अतो वर्णाभिव्ययङ्ग्य: पदस्फोणटो वाक्येस्फोमटो वाऽनवयव एको नित्योथऽर्थवाचक इत्यायह-न प्रत्येमकमिति। द्विधा पदस्फोनटो वाक्यनस्फो टो वा। तत्र पदस्‍फोटवादी पदस्फोटट एव नित्योयऽनवयव: परमाथ्रसन्नधिष्ठानं वर्णवाक्ययोस्तकत्राध्यादसात्ते तद्विवर्त इति तद्विभाग आविद्यक:। केवलपदस्फो‍टेभ्यय एवाकाङ्क्षादिमहिम्ना वाक्या्र्थ: समुल्लसीति मन्ययते। वाक्यदस्फोिटवादी तु वाक्यमेव नित्ययमनवयवमधिष्ठानं वर्णपदे तु तद्विवर्त इति तद्विभाग आविद्यक इति मन्य्ते। वाक्यकस्फोलटपक्षे कश्चित्तं सावयवं मन्य्ते तदा तत्तत्ताल्वायदिस्थापनोद्भववायवीयनादापरनामकध्विनिविशेषाभिव्येङ्ग्या नित्यास विभवोऽपि वर्णा एवावयवा:। इयान्विशेष:। यन्निरवयवपक्षे ध्वमनीनां, सावयवपक्षे ध्वपनिव्ययङ्ग्यवणा्रनां स्फोनटव्य ञ्जकत्वामिति। वस्तुातस्तुा सावयवपक्षो न संभवति। तथाहि-वर्णा: स्फोपटस्यायवयवा भवन्तव: किं भट्टमतमवलम्ब्यफ विभूनि द्रव्या्णि भवेयुरथवा तार्किकमतमालम्ब्य् गगनगुणा आहोस्विदेकदेशीयमतमवष्टभ्यन वायवीयारब्धयद्र व्यावणि? न तावदाद्य पक्ष:- सर्वत्रावयवानामवयव्य पेक्षया न्यूतनपरिमाणत्वंस दृष्टं वर्णानां च परमहतां तदसंभवेऽवयवतवाभावात् ।न मध्यभम: वर्णानामाकाशगुणत्वेो सत्यूद्रव्यातया समवायिकारणत्वााभावे द्रव्य समवायिकारणत्वतरूपस्याभवयवत्वधस्यामभावात्। नान्य्ाका:- आशु विनाशिनां क्रमिकाणामसहभुवामसंबद्धानामवयविनमबिभ्राणानामवयत्वावभावादित्यकनवयव: प्रत्येस्तयमितवर्णपदविभागो वाक्यस्फोकट एव श्रेयानिति तत्त्वसम्॥3॥
वर्णानां प्रत्यंभिज्ञानबलात्याि न्नित्याता यदि। अनित्यैिव किं न स्यािदुत्पा‍दादिधियां बलात्॥4॥

ननु वर्णानां नित्यंतयास्ति समुदाय: स चार्थं गमयतीत्य्त आह- वर्णानामिति। योऽहं बाल्येि पितरावन्व भवं सोऽहमिदानीं नप्तॄननुभवामीति प्रतयभिज्ञाबलात्मचनो नित्य्त्वहमिव स एवायं गकार इत्याबदिप्रतयभिज्ञानबलाद्वर्णानां नित्यित्वनम्। न चैषा भ्रान्ताज, बाधकाभावात्। अथ प्रतययभिज्ञाबाधकं किंचिदुत्प्रे क्षणीयम्। तदुक्तम् -
 उत्प्रेाक्षेत हि यो मोहादज्ञातमपि बाधकम्। स सर्वव्यीवहारेषु संशयात्मा् क्षयं व्रजेत्॥इति।

तत्रैकस्मिन्बहूनामुच्चारयतामुदात्तोऽनुदात्त:, सानुनासिको निरनुनासिकश्चेति विरुद्धधर्माध्याधसाद्बाधकाद्भेदो वर्णानाम्। न चोदात्तादयो वर्णव्युवञ्जकधर्मा न वर्णधर्मा इति वाच्याम्। तद्व्यञ्जका वायवस्तेिशामश्रावणत्वेर तद्धर्माणमश्रावणात्वाापत्तेरिति। उच्यवते। गुण्यधग्रहणेऽपीन्द्रियाणां गुणग्रहणमस्ति कथमन्यंथा भूजलाकाशाग्राहकैर्घ्राणरसनश्रोत्रैर्गन्ध रसशब्दा गृह्येरन्। एतेन तारत्वा्दयोऽपि विरुद्धधर्मा व्यााख्याघता:। भवेतां वा गुणगुणिनावेकेन्द्रियग्राह्यौ तथापि न दोष:। ध्व्नीनामपि शब्दरवच्छ्रा वणत्वेदन तद्गतोदात्तादिधर्मप्रतीते:। अथ या प्रत्यभभिज्ञा सा गत्वाादिजातिविषया न गादिव्यषक्तिविषया। अत एव शब्दबभेदोपलम्भातद्वक्तृभेद उन्नीयते। सोमशर्माधीते न विष्णुशर्माधीत इति। सत्यवम्, योऽयं गादिव्यवक्तिभेदमङ्गीकृत्यब गत्वलस्यैाकस्यद परापेधानभेदकल्पषनाप्रयास: स परं गादिव्य्क्तावेवास्तुव किमन्ततर्गडुना गत्वेषनाङ्गीकृतेन। तथाचाहु:-
 तेन यत्प्राकर्थ्येते जातेस्तेद्वर्णादेव लप्स्यबते। व्य क्तिलभ्यंथ तु नादेभ्य् इति गत्वाादिधीर्वृथा॥इति।

व्य क्तिलभ्यं उदात्तादिभेद:। एवंचाबाधितप्रत्यरभिज्ञाबलादेकत्वेा निश्चिते तद्व्यञ्जकध्वधनिविषयोऽयं विचित्रं प्रत्यवयो न वर्णविषय इति। किंच वर्णभेदे दश गकारनुदचारयदिति प्रत्य य: स्या्न्न दशकृत्वो गकारमिति। तथाचाह शारीरकभाष्ये भगवान् शंकराचार्य:- वर्णव्याक्तय एव हि प्रत्युतच्चारणं प्रत्ययभिज्ञायन्तेव द्विर्गोशब्दश उच्चरित इति हि प्रतीति:, न द्वौ गौशब्दाशविति। यद्यपि सोऽयं गकार इति प्रतयभिज्ञास्ति तथाप्युयपन्नो गकारो विनष्टो गकारस्ताारो गकारो मन्द्रोो गकार इत्याद द्यनेकप्रतीतिबलेन भेदे भासमाने प्रत्य भिज्ञायास्त्ज्जातीयत्वंा विषयो नतु व्यनक्त्यभेद:। न चैवं तज्जातीयोऽयमिति धी: स्याान्न तु सोऽयमितीति वाव्य म्। सैवेयं दीपशिखा, तानेव तित्तिडीनुपभुञ्जे, तदेवेदमौषधमन्यैश: पीतं मयापि पीयते, इत्या दिषु तज्जातीयप्रतीतेरपि सोऽयमित्या्कारदशनात्, तज्जातीयोऽयं न सोऽयमिति व्युक्त्य भेदाप्रतीतेश्च। नच गत्वागदिजातावेव विवदितव्य्म्। गकारोऽयं, गकारोऽयमित्येनुगतगकाराकारप्रतीतिबलेन स्त्रीपुंसादिवक्तृविशेषानुमानबलेन त तत्सिद्धे:। अन्यिथा जातिमात्रोचछेदप्रसङ्ग:। न च प्रमारूपप्रत्यतभिज्ञाबलेन ध्वकनिगत एवायमुतपादादिप्रत्यसय इति विनगमनाविरह इति वाच्य्म्। उभयप्रतीत्यरप्रामाण्य्कल्पमनापेक्षयैकस्यान एव प्रत्य्भिज्ञाया अप्रामाण्य्कल्पयनालाघवस्य विनिगमकत्वात्। तस्माादुभयमते स्फोरटरूपशब्द्परब्रह्मणो न ब्रह्मणाप्यकपह्नव: कर्तुं न शक्यञत इति॥4॥

नित्याचनामपि वर्णानां त्तद्व्यञ्जकवायुभि:। ध्व्निभिर्वा तिरोधाने न वर्णसमुदायधी:॥5॥
ननु मा भूदाशुविनाशित्वंि नित्यास एव वर्णा इति दर्शने कथमसहभाव इत्ययत आह- नित्याकनामपीति। नित्यासनामपि अपिशब्दाूद्विभूनां च वास्तयवी संगतिरतिप्रसङ्गिनी सर्वेभ्य : सर्वदार्थप्रत्य्यप्रसङ्गादित्यदनुभवानुसारिणी सा वक्तव्याग तेषां चानेकत्वाददनुभवकर्मतया अभिव्यसक्तिरूपेण साहितयं न संभवति। तथा तद्व्यञ्जका वायवो ध्व्नयश्च बहवस्तेनश्चं व्यावधाने नित्यतपक्षेऽपि नामीषां समुदाय इति॥5॥

पूर्वानुभूतसंस्काेरकूटान्नान्ततयस्पृूशोऽर्थधी:। स्व्भावस्यप विपर्यासात्कयल्प‍नेऽन्यभस्य। गौरवात्॥6॥
नन्ववर्थप्रतययानुपपत्त्यार योऽयं नितयो निरवयव: स्फोयटोऽङ्गीक्रियते स न संभवति अर्थप्रतीतेरन्य्थोपपत्ते:। तथाहि- स्मतरणफलोन्नीतसद्भावास्तािवत्पूऽर्वपूर्ववर्णानुभवसंस्काकरास्तेवषां कूटोऽन्य्ि वर्णानुभवसहाकारी। तत एवार्थप्रतीत्युथपपत्तिरितयत आह-पूर्वेति। यो यद्विषयानुभवजन्यप: स तद्विषयां स्मृतिं प्रसूत इति संस्कांरस्य् स्वाभाव:। अर्थप्रत्यीयप्रसवे त्वरसौ विपर्यस्येतत्। किंच यदि वर्णानुभवजनित: संस्कांरकूटोऽन्यइस्मिन्नर्थे धिमयादध्या्त्तदा सर्वोऽपि जनो यं कंचिदेकमर्थमनुभूय सर्वं जानीयादित्यौतिप्रसङ्ग:। तथाच द्वितीयटीकायां वाचस्पसतिमिश्रा:- “भावनापरनाम्न: संस्कातरस्यप स्वोंत्पाूदकानुभवगोचरस्मृितिजननादन्य:त्र सामर्थ्यायदर्शनात्। नहि गवानुभवजनितसंस्कािर: करोति स्मृसतिं तुरगे’ इति। एतेन प्रत्येवकवर्णानुभवजनित: संस्का्र: करोति स्मृदतिं तुरगे’ इति। एतेन प्रत्ये कवर्णानुभवजनितसंस्कातरकूटेन तावद्वर्णगोचरैका समूहालम्बणनरूपा स्मृरतिर्जन्य्ते। सा चान्य्् वर्णसंगताऽर्थधियमाधत्त इति निरस्तपम्। न च क्लृप्तस्मृचतिजननशक्तौ तादृशसंस्का्ररूपायां लाघवादर्थधीजननशक्तिकल्पोनमिति वाच्यगम्। शक्तावपि शक्तिकल्पयनायां वह्न्यादिशक्तावपि शक्तिकल्पौनेऽनवस्थािदूषणप्रसङ्ग:। किंच यथा स्मृ्तिलक्षणकार्यान्यधथानुपपत्तिकल्पिता संस्कानराख्याय शक्तिर्नान्तत: करणादौ कल्प्यवते किंतु यत्रात्म्नि तत्फथलं स्मृलतिलक्षणं समवेतं तत्रैव तथाऽथप्रत्यतयानुपपत्तिकल्पितार्थप्रत्यकयजननशक्तिस्तनत्फ‍लवत्याषत्मकनि कल्प्यितुं युज्य‍ते न पुनरस्तलद्वत्यांस स्मृथतिजननशक्तौ। न चात्म्न्येथवास्त्वियमिति वाच्यनम्। एकैकवर्णानुभवेन स्वयस्वमविषयस्मृतिजननशक्तिरेका अर्थप्रत्यययजननशक्तिश्चापरेति कल्पमनागौरवप्रसङ्गात्। किंच गादिरूषिते तदधिष्ठानभूते चिदात्म‍नि तामङ्गीकुर्वता भवताप्या्गतमस्मतदीये पथीति न नो विवाद:।

नित्यायनां च विभूनां च क्रमो नास्त्येव वास्तवव:। उपलबिधनिमित्तोऽस्ति सा चेदेका कुत: क्रम:॥7॥
ननु ये यथास्वंऽ वर्णैराहिता: संस्कावरास्ते संभूय निखिलवर्णविषयमेकमेव स्म‍रणं प्रसुवते। तथाचैकस्मृसतिसमारोहिणो वर्णां अर्थस्यक वाचका इति न गौरवं न च स्वसभावविपर्यास:। तथाहि- संस्काचराणां किं विजातीयोत्पा‍दने सजातीयापेक्षा नास्तीरत्युाच्यवते, किंवानेकविषयकैकस्मृथतौ। नाद्य: इदमेकमिदमेकमित्येृकैकविषयकानुभवद्वयात् द्वाविति बुद्धिरुदेति सा च तदनुभवद्वयजनितसंस्कावराभ्याममेव जन्यचते। तदुक्तं भट्टपादै: - सर्वेषु चैतदर्थेषु मानसं सर्ववादिनाम्। दृष्टं समुच्चयज्ञानं क्रमज्ञानेषु सत्व्द पि॥
न चेत्तदुभ्युयपेयेत क्रमदृष्टेषु नैव हि। शतादिरूपं जायेत तत्सयमुच्चयदर्शनम्॥ इति। नान्त्यप:। ते घटा इत्या दावनेकविषयकैकस्मृतौ संस्कामराणामन्योञन्या्पेक्षादर्शनात्। तथा चैकश: प्रत्येपकस्मृसतिजनकत्वेदऽपि मिलितानां संस्काषराणामनेकवर्णगोचरैकस्मृणतिजनकत्वंद न विरुध्यनते। दृष्टं चैतत्-संस्काेरश्चक्षुराद्यनपेक्ष: स्मिरणकारणं, चक्षुरादयश्च तन्निरपेक्षा आलोचनकारणं, प्रत्यतभिज्ञाने तु संस्कातरसापेक्षाश्चक्षुरादय इति। न चैकस्मृ त्युरपारुढवर्णानां वाचकत्वे‍ नदी दीन इति सरो रस इति क्रमस्मिरणनियमानाभावादक्रमविपरीतक्रमाभ्योत विशेषो न स्याादिति वाच्यरम्। यावद्भ्यो यादृशेभ्यश्चार्थ: प्रतीयते तावतां तादृशानां चार्थावबोधकत्वाभङ्गीकारात्। तदुक्तम्। यावन्तोन यादृशा ये च यदर्थप्रतिपादने। वर्णा: प्रज्ञातसामर्थ्या्स्तेा तथैवावबोधका:॥ इति। यादृशा इत्ययनेनैकवक्तृका: क्रमिकाश्चेत्युाक्तं, क्रमश्चानुपूर्वी, आनुपूर्वी च पूर्वपूर्ववणध्वंगसो वा, पूर्वपूर्ववर्णज्ञानानन्तैरमुत्तरोत्तरवर्णज्ञानं वा, पूर्वपूर्ववर्णोच्चारणाननतरमुत्तरोत्तरवर्णोच्चारणं वा। एवं च यथा क्रमानुरोधिन एव वर्णा: पदबुद्धिमारोक्ष्यरन्ति। तथाच यद्यपि स्मोरणलक्षणैकप्रतीतिवर्तिनां न विशेषस्ततथापि यौगपाद्यविपरीतक्रमाभिव्यमक्त्यपेक्षया क्रमोच्चारितानामस्येक् व विशेष इत्यशत आह-नित्याानामिति। वर्णानां नित्य्विभूनां कालतो देशतश्च न वास्तवव: क्रमो नियामक:, सत्तामात्रेण तदङ्गीकारेऽतिप्रसङ्ग इति प्रतिपत्तयूपाधिकोऽयमङ्गीकार्य:। सा चेदेका स्मृ्तिरूपा कुतसतर्हि क्रम इत्ये्कस्मृनत्युणपारूढानां वर्णानां क्रमाक्रमविपरीतक्रमाभिव्याङ्ग्यानां न कश्चिद्विशेष इति॥7॥

नानुभूतिक्रमाद्वर्णा: क्रमिका: स्मृ्तिगोचरा:। गोचरोऽनुभवो नास्याणस्ततत्क्र्मस्तु् कुतस्ततराम्॥8॥
ननु पूर्वपूर्ववर्णानुभवा: क्रमवन्त‍स्त्त्क्रसमतया वर्णेष्व8प्येमकस्मृवतिसमारोहिष्वौापाधिक: क्रम: स्वीककार्य:। तथाचाहुर्मीमांसावार्तिककारमिश्रा: - पदावधारणोपायान्बवहूनिच्छमन्ति सूरय:। क्रमन्यूोनातिरिक्तत्व्स्वछरवाक्यतश्रुतिस्मृतती:॥ इति। न केवलमेकार्थप्रत्याय एवैकं पदमिति व्यूपदेशनिमित्तम्, किंतु क्रमादयोऽपीत्येर्थ:। तत्र रस: सर इत्यदत्र क्रम:। कर: करञ्ज इत्यतत्र न्यूतनातिरिक्तत्वेम। इनद्रशत्रुरित्यतत्र स्वेर:। सा रङ्गमागता नर्तकीति वाक्यवम्। परमे व्योतमन्निति श्रुति:। गृभ्णाममीति ‘हृगृहोर्भश्छन्दूसि’ इति पाणिनिस्मृयति:। तथाच पूर्वानुभवक्रम एकस्मृगतौ विशेषक:। तथाचाहुर्न्याायटीकाकारमिश्रा अपि- ‘अर्थप्रत्य्यकारणत्वंस च न वर्णमात्राणामपि तु क्रमन्यू्नातिरिक्तत्वाौद्युपहितानाम्’ इत्ययत आह- नानुभूतीति। इयं पूर्वपूर्ववर्णानुभवजन्याअ तावद्वर्णविषयिण्येवका स्मृणति: पूर्ववर्णानुभवानेन न गोचरयति कुतस्तेाषां क्रमम्? एवं च प्राचीनानुभवोपाधिकोऽपि क्रम: स्मतर्यमाणेषु वर्णेषु न विशेषक इति न तावद्वर्णसमूहावलम्बुनस्मृनत्यापर्थप्रत्यतयोपपत्तेरन्युथोपपत्तिरिति॥8॥

इदं पदमिदं वाक्यमिदं वर्णा इति त्रिषु। प्रत्यमयेषु स्फुइटं स्फोृट एक एवानुभूयते॥9॥
ननु प्राभाकरमतेऽनुभवा: स्वंप्रकाशा इति तत्क्रतम: स्मृ‍तौ भासते। सत्यंद, नहि ज्ञानं स्वतप्रकाशमिति तत्क्रषमोऽपि स्व प्रकाश:, तस्याृऽस्वतरूपत्वाकदविषयत्वाृच्च। अथ स्वेरूपविषयातिरिक्त आत्मां्श: स्फुकरतीति चेत्, तानेवैतत्पृरच्छम ये तदङ्गीकुर्वते न वयं त्रिपुटीप्रत्यवक्षवादिन:। न च तैरपि ज्ञानक्रम: स्वेप्रकाश इति स्वीवक्रियत इति। ननु कार्यानुसारिणी कारणकल्परना, तथाचाज्ञातोऽपि वस्तु:त: स्थित: क्रमो विशेषको वक्तव्य् इति गामानयेति दृश्य मानेभ्य एव वर्णेभ्यरश्चेदभिधेयप्रत्यथय: उपपद्यते तदा नैतानपहायादृश्यृमानमनवयवकं स्फोयटतत्त्वंन कल्पानीयं प्रमाणाभावात्। या चार्थप्रतिपत्तिस्त्त्प्रतमाणत्वे नोक्ता साऽन्योतन्यादश्रयग्रस्तान। तथाहि अर्थप्रतिपत्तौ सत्यांक तदनुपपत्त्यार स्फो टप्रतिपत्ति:, स्फौथअप्रतिपत्तौ चार्थप्रतिपत्तिरित्य त आह- इदमिति। न कल्प्याम्य्हं स्फोतटं, प्रत्यपक्षमेव त्वेरनमवगच्छारमि। तथाहि गौरित्ये‍कं पदं गामानयेत्यापद्येकं वाक्यतमिति सर्वजनसिद्धोऽयमनुभवो नापह्नवनीय:। तत्र पूर्वपूर्ववर्णग्रहणाहितसंस्कानरायामनुसंहारबुद्धाववश्यसमभिन्नं वस्वेऽय कं समुल्लसतीत्ये्शणीयम्। न खल्वियमभिन्नवस्तुतनिर्भासाबुद्धि: परस्पसरव्य्तिरिच्यतमानात्म नो वर्णानेव गोचरयितुमर्हति। एतादृशबुद्धिविषये वस्तुपन्येसकसिमन्नेकत्वबनानात्वदयोरसमवायात्। न च वनमिति बुद्धेर्वृक्षा इव पदमितिवाक्योमितिबुद्धेर्वणा एव विषया भवन्तीिति वाच्यपम्। तत्रैकदेशस्येनवात्रैकबुद्धिविषयत्वयस्यै कार्थप्रत्याृयकत्वािदेर्वोपाधेरननुसंधानात्। अत्र पदस्फोवटवादिनोऽपि मतसमर्थनाय पदमितिबुद्धेरित्युेक्तम्। वस्तुदतस्व्र नवयव: स्फोयट एव वाक्या्र्थवाचक इति मुख्यपस्फोोटवादिनो मतम्। तत्र चेदं तत्त्वंन-कदाचिद्वाक्ययमिति कदाचिदियन्ति पदानीति कदाचिदेतावन्तो वर्णा इति बुद्धिरूदेति। तत्राद्ये तावदेकबुद्धेरेकत्वादवगाहिन्याय एकमेव किंचिद्वस्तुि प्रतीयमानं कारणमित्यु‍पपादितम्। अन्यंदेत द्वयमवशिष्यवते। तत्र यदि देदत्त गामानयेति त्रिभि: पदै: पारमार्थिकविशिष्टपौर्वापर्यैरारब्धंि वाक्यंु स्यारत्तदा आनय गां देवदत्तेत्युयक्ते तस्या वयविनो भङ्गात्तज्जन्यािर्थप्रतीलिलक्षणाऽर्थक्रिया न स्यामत्, ध्वैस्तेंषु कपालेशूदकाहरणादिवत्। तथा यदि देवदत्त गामानयेतयत्र पारमार्थका: क्रमविशेषविशिष्टा अष्टौ वर्णा वाक्यायरमभका: स्युेस्तकदा गां देवदत्तानयेत्यदत्र सप्तवर्णा‍ भिन्नक्रमाश्चेति ततो नार्थप्रत्यनय: स्याात्। तस्मााद्वर्णपदविभागमाविद्यकमङ्गीकृत्यक सर्वेषूच्चार्यमाणेष्वनुस्यूयत: कश्चिदर्थप्रत्यतययौपयिको वाक्या्त्मा्ऽनवयवो नित्यय: स्फो‍टोऽङ्गीकर्तव्य् इति ॥9॥

नित्या् नावयवा वर्णा नाप्यनित्याा इहोचिता। विवर्ता: केवलं तस्य् प्रपञ्चा ब्रह्मणो यथा॥10॥
ननु मा भूवन्वा क्य मितिबुद्धेर्वर्णा विषया: एते वर्णा इति तु बुद्धि: सर्वजनीना अनेकाकारा कथमस्याय वाक्यात्मा स्फोमटो विषय:। न च वने एते वृक्षा इतिवत् पटे एते तन्ततव इतिवच्च वाक्ये एते वर्णा इति प्रतयय इति वाच्ययम्। अवर्णात्मोन्य।वर्णासमवेते वाक्ये वर्णोपरक्तबुद्धेरभावात्। दृष्टा हि तदात्म नि तदुपरागवती बुद्धिर्वने वृक्षा इति, तत्सतमवायिनि पटे तन्त‍व इति। नैतदुभयं प्रकृतेऽस्य्ेतेनङ्गीकारादितय आह नित्याह इति। इह नित्येा स्फोवटे नित्या। विभवश्च वर्णा नावयवा उचिता:। अवयविन्‍यूनपरिणमत्वाऽदवयवानाम्। नाप्यङनित्याआस्तिथा, अवयविनो नित्यफस्यानवयवासंभवात्। अत: केवलं तस्यच स्फोाटस्यि विवर्ता:। एवं च प्रमारूपावर्णोपरागवती धीर्माभूत् भ्रान्तिरूपा त्वथस्येत्य व। नच वस्तुयतस्ताद्रूपेण तत्सेमवायितया वा तदुपरक्तबुद्धिरिति नियम:। शुक्तेरपि रजतोपरक्तबुद्धिविषयत्वाीत्। तस्मातद्विवर्ताधिष्ठानस्यव परमार्थसत: स्फोरटरूपस्यामविद्याकल्पितेन वर्णविवर्तेन तत्तदुपरागवती प्रख्या् न विरुध्यवते। नच वर्णानां क्चिदप्यसभावान्न विवर्त इति वाच्यकम्। क्वाप्य‍सतां घटादिप्रपञ्चानामिव ब्रह्मझयवभासोपपत्तेरित्य न्युत्र विसतर इत्यांह-प्रपञ्चा इति॥10॥

यथा मणिकृपाणादौ मुखमेकमनेकधा। तथैव ध्वृनिषु स्फोधट एक एव विभिद्यते॥11॥
ननु यदि वर्णैर्नित्योाऽनवयव: स्फोहटो व्यरज्यते तदा कथमस्माादविलक्षणाद्विलक्षणतत्तदर्थप्रतिपत्तिरित्य त आह-यथेति। यथा मणिकृपाणादर्पणादौ मुखं नियतग्रीवास्थाानमपि नियतगौरादिवर्णमपि नियतवितस्याथमस्दिपरिमाणमपि अनेकविधस्थामनवर्णपरिमाणामिवाभिन्नमपि भिसन्नमिव प्रतीयते तथा तत्तत्प्रदयत्नयभिन्नेषु ध्वानिषु स्फोमट एकोऽपि नानावर्णात्मेिव निरवयवोऽपि सावयव इव भिद्यमान: प्रतीयते। तथा च वाच्य्स्यन घटादेरर्थस्यि, वाचकस्यन स्फोचटस्यत भेद औपाधिक:। अत एव शब्दावर्थयोरभेदमा‍द्रियन्ते्॥11॥

स्फोिटो वर्णातिरिक्तोऽपि तत्तादात्य्ेदममुपेयिवान्। प्रत्य्यो जायते तस्मा्दसौ तद्वर्णरुषित:॥12॥
ननु गौरितिबुद्धि: पूर्वानुभूतवान् गकारादीनेवावगाहते न तदतिरिक्तं स्फो टं, यदि गकारादिविलक्षणमवभायेत्तदा न गकारादिरूषित: प्रत्यरय: स्यागत्। नहि वराहधीर्महिषरूषितं वराहमवगाहते। यदि चास्याि धियोऽर्थान्तकरो विषय: स्या‍त्तदा दकारादय इव गकारादयोऽपि व्यातवर्तेरन्नित्यरत आह- स्फोाट इति। यद्यपि वर्णव्यदङ्ग्यो वर्णातिरिक्त: स्फोवटस्तटथापि स्‍वाध्ययस्त‍तत्तद्वर्णतादात्य्ा मुपगच्छ‍ति। तस्माित्तत्तद्वर्णरूषित: प्रत्यययो जायते न दकारादिरुषित:। वराहमिषयोस्तुु नाधिष्ठानविवर्तभाव इति नानयोस्ता‍दात्य्ादाबुद्धि:॥12॥

पूर्वपूर्वानुभुजन्यइभावनासचिवेऽन्तिमे। चेतसि स्फुारति स्फोयटो रत्नतत्त्व्मिव स्फुाटम्॥13॥
ननु प्रत्येनकमभिव्योञ्जकत्वेत ध्वयनीनां प्रथमादेव ध्व:ने: स्फोतटप्रतीतेस्त न्मायत्रनिबन्ध नत्वााच्चार्थप्रतीतेरुपपत्तौ द्वितीयादीनामनर्थक्यभमित्य्त आह- पूर्वपूर्वेति। वयञ्जयन्तो्ऽपि हि प्रत्येसकमिमे ध्वीनयो न द्रागेव स्फोतटात्माभनमवभासयितुमीशते अपि त्वीयषद्रूपम्। तथा च पूर्वपूर्ववर्णाभिव्य्क्तिजनितसंस्का रसहितचरमबुद्धौ स्फुवटतरं चकास्ति स्फोफटतत्त्वामिति प्रागनुत्पवन्नायास्त।दनन्तवरमुत्पा्दोऽर्थधिय इति नोत्तरेषामानर्थक्यधम्। न प्राचां, तदभावे तज्जनितसंस्काोरपरिपाकाभावेनानुग्रहाभावादन्य्वीयस्यत चेतसस्त्द्व्यञ्जनेऽक्षमत्वा्त्। यदाह भर्तृहरि: - नादैराहितबीजायामन्येकारपन ध्वदनिना सह। व्यार वृत्तपरिपाकायां बुद्धौ शब्दोनऽवधार्यते॥इति। यथा रत्नपरीक्षिण: पुन: पुना रत्नं वीक्षमाणस्ये रत्नदर्शनानि प्रत्येपकं रत्नस्वनरूपमवगाहमानान्यापि न सहसैव समानासमानजातीयव्यायवृत्तं तत्त्वुमवभासयन्ति। किंतु पञ्चषदर्शनजनितसंस्का्रसचिवे चरमचेतसि चकास्ति रत्नतत्त्वाम्॥13॥

नाधिष्ठानं विनाध्य्स्त1प्रतीतिरुपजायते।
तस्मा्त्पयरस्प3राध्यािस इति सर्वं समञ्जसम्॥14॥
ननु पूर्वपूर्ववर्णबुद्धावीषत्, चरमबुद्धौ तु स्फुरटतरं स्फोषटो न संभवति चरमज्ञानकाले प्राचां प्रतययानामतीतत्वाणत्तत्का ले चरमज्ञानस्यारनागतत्वाोदिति नासतां प्राचामसता चरमवर्णेनोपकार: न च निर्भागे पदात्मकनि वाक्याात्मणनि वा स्फो्टे गृहीते किं किंचिदस्यानऽगृहीतमवशिष्यनते यदग्रहणादव्येक्तत्वाम्। नापि समारोप: सामान्यनविशेषभावविरहात् नहि सामान्याकत्मानाप्यीगृहीता शुक्ती रजतसमारोपविषय:। तस्मााद्गौरित्यपनु संहारबुद्धि: परस्पवर व्यानवृत्तवर्णरूपावगाहिनी न वर्णानुविद्धैकवसतुगोचरेत्य्त आह- नाधिष्ठानमिति। वर्णा गादयोऽपि विवर्तास्तेत चाधिकष्ठानचैतन्यतरूपे शब्द ब्रह्मण्यकध्यतस्तातस्तगज्ज्ञातने स्फोाटज्ञानमेव किंतु नासावर्थपतिपादक इत्यिस्फुवट इत्युरच्यतते। यदा तु प्राचीनप्रत्यनयप्रचयरचितभावनापरिपाकसंवलिते चरमे चेतसि स्फुारति तदार्थप्रतिपत्तिहेतुरिति स्फुाटतरमभिव्योक्त: स्फोसट इत्युीच्य्ते इति। यद्वा पूर्वपूर्ववर्णैरीषत्संसदिग्धतश्चरमवर्णबुद्ध्या तु नितरां निश्चयेन ग्राह्य:। तथाहि कमलमित्युतक्ते ककारमकारानुभवेऽपि किं कमलीय: स्फोपट: कमनीयो वेति संदेहो नापगच्छबति तावद्यावन्न चरमो लो नो वानुभूयते। तस्माकदीषत्त्वंम संदिग्ध त्वंव, निश्चितत्वदमेव स्फु्टतरत्वनम्। अत एवान्य्े बुद्धिनिर्ग्राह्यं संहृतक्रमस्वनरूपं स्फोचटमाहुरालंका‍रिका ध्वमनिकारादय:। एतेनानंशस्य् निखिलसामान्य्विशेषविरहिण: स्फोुटस्य् स्फु्टास्फु‍टावभासो न संभवतीति निरस्त म्। अर्थप्रतीत्युननोरोधेन तत्काल्प‍नस्यााविद्यकस्यारवश्येकत्वािदिति॥14॥

सत्यपस्फोरटप्रमोदेति मिथ्यापवर्णावभासत:। आराद्वनस्प्तौ हस्तिबुद्धेरिव तरुप्रमा॥15॥
ननु यदि वर्णा विवर्ता उक्तास्तरदा मिथ्यावभूतैरमीभि: कथं परमार्थभूतस्यक स्फोदटस्य् प्रमारूपो निश्चय:, मिथ्यादभूतात्पारमार्थभूतस्यद निश्चयादर्शनादित्य।त आह- सत्ययस्फोोटप्रमेति। दूरे वर्तमाने वनस्पातौ वृक्षे तद्दोषवशाज्जाताया मिथ्यादभूताया अपि हस्तिबुद्धेर्यथा प्रवृत्तिद्वारा तरुप्रमोदेति तथा मिथ्याथभूतवर्णावभासादपि सत्यिस्फोिटप्रमेति भाव:॥15॥

प्रत्यक्षज्ञाननियता व्यिक्ताव्याक्तावभासिता। न जायते जायते चेद्वयक्तैवेतरमानधी:॥16॥
ननु यथा प्राञ्चो वर्णा अव्यमक्तं चरमस्तुक तज्ज्य्दे भावनासहित: स्फु‍टतरं स्फोेटमवभासयति तथा पूर्वे वर्णा: प्रत्येाकमव्यरक्तां चरमस्तुच तज्जन्यसंस्का रसहितो व्ययक्तामर्थधियमेव किं नाधत्ते, किं तादृशानवयवस्फोाटकल्पानयेत्यतत आह-प्रत्येक्षेति। गौरित्येककं पदमिति प्रत्यजक्षस्ये स्फो्टस्य् व्येक्ताव्यफक्तावभासित्ववमभिव्यकक्तितारतम्यंय संभवति न परोक्षस्या्भिधेयज्ञानस्यत। तथाहि शुक्तिसंपुटात्पृ्थक्कृते मुक्ताफले भवति परीक्षकाणां प्रथममव्य्क्तं दर्शनं, ततो व्यिक्तं, तो व्यकक्ततरं ततो व्यनक्तममित्यहनुभवमार्गागतं शक्तिसंपुटान्त :स्थिते त्वामुष्मिन्ननुमेये नेदमभिव्यदक्तितारतम्यवमित्य्प्यतनुभवसिद्धं, प्रतयक्षेतरप्रमाणस्यत प्रमेयसद्भावमात्रनिर्भासाय प्रवृत्तत्वा्त्। एवं च प्रमाणान्तथरजन्यार बुद्धिरसति कारणे न जायत एव सति तु कारणे जायते चेत्तदा व्ययक्तैवेति न स्फोिटार्थधियो: समानयोगक्षेमतेति। एतेन स्फोनटव्य ञ्जकत्वेणऽपि वर्णानां प्रत्येेकसमुदायायविकल्पापवकाश:। तदुक्तम् - यस्यायनवयव: स्फोपटो व्य।ज्यिते वर्णबुद्धिभि:। सोऽपि पर्यनुयागेन नैवा नेन वियुज्यकते॥
इति निरस्तंु, स्फोजआर्थधियो: प्रत्येक्षपरोक्षतया तद्व्यञ्जकत्वे‍ वर्णानां समत्वाेभावात्॥16॥

यत्रानुवृत्ते व्या,वृत्तिर्यस्यआ तस्मातत्स् भिद्यते। नदीदीनजरेत्या दिष्वे‍व वर्णेषु तद्भिदा॥17॥
ननु ‘ते विभक्त्यिन्ताे पदम्’ इति न्या यसूत्रम् अस्या्र्थ:- त एव वर्णा एव विभक्त्यतन्ता6: पदं न स्फोुटाख्यकमिति ततो न वर्णभिन्न: पदात्माे स्फो ट इत्यित आह- यत्रेति। यस्मिन्ननुवर्तमाने यद्व्यवर्तते तस्मावत्स भिद्यते यथा सुवर्णावयवेष्व नुवर्तमानेष्वेसव व्याइवर्तते कटकमुकुटादि:। एवमनुवर्तमानेष्वेतव वर्णेषु व्या्वर्तन्ते् पदात्मासनो नदी दीन जरा राजेत्यायदय: स्फो‍टा अतस्ते॥ऽपि पदेभ्योा भिन्ना इति॥17॥

प्रमा न जायते तावद्यावन्न ज्ञायते पदम्। पदं हि ज्ञातं करणं सर्वे स्वीाकुर्वते बुधा:॥18॥
ननु तथाप्येतकं पदमित्येाकत्ववधीर्नैकवस्तुेव्यावस्था्पकं प्रमाणमपि तु व्य्पदेशमात्रानिमित्तमिति यथा करितुरगादिषु चम्पतकाशोककिंशुकादिषु कश्चिद्वैरिविध्वंुसादिरेकदेशादिश्चोपाधि:, सेनावनमितिव्यपपदेशमात्रजनक:, तथात्राप्येकार्थप्रत्युयहेतुत्ववमे कार्थसंबन्धााख्या्नं वाऽस्तुवपाधि:। न चैकपदत्वेम एकार्थप्रतीतिहेतुत्वतमवगन्ताव्य‍मवगते च तस्मिन्नकपदत्व्मित्यिन्योवन्याीश्रय इति वाच्यधम्। पूर्वमेकपदत्वािवधारणानभ्युमपगमात्। नहि पदावधारणाधीन: संबन्धदबोध:-एकस्मृ्तिसमारोहिणां वर्णानामसत्यधप्ययर्थावबोधे सुज्ञानत्वाूदिति। एकस्मृवतिविषयानेकवर्णस्य् च स्वाीर्थेन संकेतग्रहस्याबपि सुकरत्वं‍, तदुत्तरकालं च पदमिति कारकशब्दयप्रवृत्ति:। इतरथा सर्वेष्वेृव कारकपदेषु दुर्वारमितरेतराश्रयत्वंन स्या त्। तस्माद्व्यपदेशमाभानुरोधेनानेकवर्णमात्रावभासिनीषु श्रोत्रजासु बुद्धिषु तदाहितवासनालबधजनुषि चानुभूतवर्णसंकलनात्मिकतायां स्मृवताप्रथमान: प्रथमानवर्णोपमर्देन न शक्यष: पदात्मात स्फोुट इति वक्तुम्। किंच गौरित्येाकं पदमित्यवत्र भासमानमौपाधिकमेकत्वममस्यारमेव भासमानं स्वारभाविकं नरत्वंत बाधते। अत एव नैकत्वफनानात्व योर्विरोध इत्यंत आह-प्रमेति। न खल्वमज्ञातपदस्वथरूपावधि: पदादर्थमवबुध्यकते, सा रङ्गमागतेत्याकदौ सेति पदमजानतोऽभिमतार्थप्रतिपत्तिविरहादिति ज्ञातैकपदस्वमरूपावधि: पदादर्थमवबुध्यकते, तहि यत: सर्वे वादिन: पदं ज्ञातं सत्प्रतमां प्रति करणमिति मन्यपन्यवते। तथा एकार्थसंबन्धाख्याकनमप्ये,कपदत्वंग नापादयति। तथाहि- वर्णानां केवलानां पदभावमनापन्नानामर्थप्रत्यारयकत्वेम व्युयत्क्र।मोच्चारितानामपि तत्प्रातिपादकत्वंत स्यानत्। असंबद्धानां तु प्रत्याायकत्वेभ यत: कुतश्चिद्यस्यन कस्यरचिदर्थस्य् प्रतीति: स्याकदित्य्वश्यंर संबन्धोत वाच्यय:। स च पदत्वामापन्नत्वेम वर्णानां संभवति। तच्च पदत्वंर न तादृशस्फोयटमन्तसरेण। संबन्धादख्याूनात्पादत्वनकल्पाने ध्रुवमन्योनन्या श्रय: -पदत्वाात्संनबन्धित्वेा सति आख्या नमाख्यातनाच्च पदत्वसमिति। चक्रकं च-पदत्वे् सति संबन्धित्वंन संबन्धित्वेि च सति संबन्धित्वायख्या नं संबन्धित्वा।ख्याानाचृच पदत्वंमिति। व्य्वस्थितमेव तु वाचकत्वरमाख्या्यत इति। यत्तु लीलावतीकारेणोक्तम्- एकं पदमिति धीरेकसुप्तिङ्न्त्त्वाचवच्छे्देनोपपद्यते। तत्रैकसुप्तिङ्न्तयत्वासवच्छे दे: पदत्वेत, नानासुप्तिङ्न्तरत्वाकवच्छेीदो वाक्यनत्वेच प्रयोजक: स्वीतकरणीय एव। अन्यतथा स्फो्टत्वांविशेषे अयं पदस्फोतटोऽयं वाक्यवस्फोाट इति विचित्रव्यतवहारस्व्कत्मन्मुते कथं स्यायदिति। तन्न। सुबन्तचतिङ्न्तययोरनुगतस्यैपकस्यप पदत्वासवच्छेिदकस्य् वक्तुमशक्य‍त्वावत्। अन्यातरत्वपस्य‍ गौरवेणावच्‍छेदेकत्वायभावात्। न च संख्या‍वाचकप्रत्यवयत्वेमेवानुगतमिति वाच्ययम्। प्रत्यययत्व्स्यैोकस्यािनुगतस्याोभावात्। प्रतीयते येनार्थ इत्येन्व‍र्थस्य प्रकृत्याादिसाधारणतयातिप्रसङ्गात्। एक एव एकक इत्यायदौ स्वापर्थप्रत्य्येऽव्या‍प्तेश्च। विभक्त्य न्तयवर्णाभिव्याङ्ग्ययत्व्स्यस पदस्फो्टव्यकवहारजनकत्वा द्विभक्त्यतन्तयतत्तद्वर्णाभिव्य।ङ्यपदस्फोभटेभ्यय एवाकाङ्क्षादिमहिम्ना वाक्या्र्थसमुल्लासे पदस्फोाटवादिमते वाक्य‍स्य‍ न विवर्तत्वाफङ्गीकार:। नित्यकनिरवयववाक्य्स्फोनटवादिमते विभक्तयन्तेवर्णरूपपदस्यस विवर्तत्वेत दोषाभावात्।
तस्मातदेकत्वणबुद्ध्या अनौपाधिक्याे बाधितेयं वर्णनानात्व बुद्धिर्विवर्ततामालम्ब्माना अधिष्ठानं स्फो्टमेवालम्बऽत इति युक्तमुत्पेश्यारम:॥18॥

गौरित्ये्कावभासेऽस्मिन्नुपाधिं कंचिदिच्छेताम्। न भवेत्किंचिदप्येेकं न च नानापि तद्विना॥19
किंच गौरित्यदत्राबाधिताप्‍येकत्वाधीर्यदि प्रत्य क्षापलापिनां तत्तत्व्िव सिद्धान्तअश्रद्धाव्या‍मोहापस्मावरिणौमाषाधिकी स्या त्तदा सर्वत्र यत्किंचिदेकोपाधिसंभावनया क्वाप्येपकत्वनबुद्धि: पारमार्थिकी न स्याित्। तद्विरहे तन्निबन्ध‍नद्वित्वािदिप्रतीतेरपि विरहे शून्ययमेवेदं जगदापद्येतेत्यधत आह-गौरितिीति। इच्छषतां वादिनां किंचिद्वस्तु तद्विना एकं विना॥19॥
अथ न्याूयमतानुसारेण पदप्रक्रिया।
तत्र प्रथमवर्णज्ञानस्योेत्पािदस्तभत्संपस्काीरस्योदत्पवद्यमानतेत्ये क: काल:1। तत: संस्कादरस्योवत्पाादस्तनतो द्वितीयवर्णज्ञानस्यो्त्पािदस्तेान च द्वितीयवर्णज्ञानेन पूर्ववर्णानुभवजनितसंस्कानरसहितेन द्वितीयवर्णसंस्कातरस्योमत्प द्यमानता पूर्ववर्णज्ञानविनश्य्त्तेत्ये।क: काल:2। यद्यप्युवत्पनद्यमानता उत्पतत्तिकारणसान्निध्यंि विनश्योत्ता च विनाशकारणसान्निध्यंे तच्च ज्ञानं द्वितीयवर्णस्यैोवेति न कार्यकारणभावस्त:थापि पूर्वपूर्ववर्णसंस्काणरोत्पापद (ज्ञान?) विनाशौ प्रति कारणत्वयमस्येार व। ततो द्वितीयवर्णसंस्काणरस्योेत्पाकदक:, पूर्ववर्णद्वयानुभवजनितसंस्काकरद्वयेनान्य्ते वणा्रनुभवसहकारिणा पूर्ववर्णद्वयविषयस्म‍रणस्योनत्पणद्यमानतेत्ये क: काल:3। ततो वर्णद्वयस्म रणस्योनत्पासद:, अन्य्ारदवर्णानुभवस्यद विनश्यकत्ता, द्वितीयवर्णज्ञानस्यम विनाश:, तत: संकेतस्मृदतेरुत्प्द्यमानतेत्येणक: काल:4। तत: संकेतस्मृातेरुत्पायदस्तसद्वर्णद्वयस्मररणस्यत विनश्ययत्ता, अन्य्ाशनवर्णानुभावस्यप विनाश:, पदार्थप्रतिपत्तेरुत्पयद्यमानतेत्येाक: काल:5। तत: पदार्थप्रतिपत्तेरुत्पासदस्ततत्म्ादकरणस्यव विनाश:, संकेतस्मृुतेर्विनश्येत्ता, पदार्थसंस्का:रस्योेत्पदद्यमानतेत्येरक: काल:6। ततस्तयत्संतस्का्रस्यो्त्पारद:, पदार्थप्रतिपत्तेर्विनश्यसत्ता, संकेतस्मृातेर्विनाश इत्येथक: काल:7। तत: पदार्थप्रतिपत्तेरपि संस्कायराद्विनाश:8। यद्यप्यवस्यांु प्रक्रियायां संकेतस्मृरतिसमय एवान्य्ि वर्णानुभवस्यं स्मयरणेन विनाशितत्वातन्न पदार्थप्रतिपत्तिं प्रति कारणत्ववसंभवस्त‍थाप्यिन्य्तस्वर्णानुभवस्य् पदस्म्रणादि: सर्वो व्याशपार एवेति न दोष:। अथ वाक्य‍प्रक्रिया। अन्य्क्यवर्णानुभवस्योित्पासद:, स्मररणस्यन विनश्ययत्ता, तत: संस्का्रपदप्रतिसंधानयोरुत्पयद्यमानतेत्ये क: काल:1। अथ तयोरुत्पा्द:, स एव पदप्रतिसंधानात्मान समयसंस्काभरस्योदद्बोध:, संबन्ध्स्मतरणस्यो त्प्द्यमानता, संस्का्राद्विचित्रप्रत्युयविनश्यसत्तेत्येाक: काल: 2। अथ संबन्धबस्मधरणस्योसत्पा‍द:, विचित्रप्रतययस्यच विनाश:, पदप्रतिसन्धाकनस्य् विनश्ययत्तेत्येतक: काल:3 इति। एवं च पूर्वपूर्ववर्णस्मृसतिनिचयसहितान्य्ोस्वर्णानुभवस्य विनश्यिदविनश्यधदवस्थवयोश्च स्मृतत्यतनुभवयोर्बलेन श्रौत्रसंस्कासराभ्यांच सन्नत्यमवर्णोऽसन्तत: पूर्वे वर्णास्त्दवगाही स्मृनत्यदनुभवरूपो विचित्र: प्रत्य्य एव वाकयार्थप्रतययहेतुरिति। तथा च तार्किकमतं भट्टवार्तिककारेण दर्शित - चित्ररूपां च तां बुद्धिं सदसद्वर्णगोचराम्। केचिदाहुर्यथा वर्णो गृह्यतेऽन्य््णग: पदे पदे॥ इति। तत्र पदप्रक्रियायां पूर्वपूर्ववर्णानुभवभावितभावनाकूटस्यु तज्जन्यिस्मृततीनां च तवाद्वर्णविषयसमूहावलम्ब्नस्मृरतिद्वारा नार्थप्रत्यारयकत्वरमित्यिसकृदुपपादितम्। वाक्यपप्रक्रियापि न प्रामाणिकी। अन्य्‍ाववर्णानुभवात्प्रा चीनस्मृीतिनिचयसहितादपि युगपत्मृ‍्यात्यणनुभवरूपविचित्रप्रतययानुत्प्त्पत्ते:। यथोक्तं श्रीवाचस्पातिमिश्रैस्त्त्वयबिन्दूरै- ‘नचान्य्ा वर्णोद्बोधितसंस्कापराधीनजन्मातस्मृ्तिरनुभवेन सह युगपदुत्पचत्तुमर्हति। न च न्याृय्यो युपदुत्पा्द: प्रत्यायानां करणस्या प्रतययापर्यायेऽसामर्थ्याधत्’ इति। तथाच तत्त्वमबिन्दौभ त एव तत्संसग्रहमाहु:- नान्य्ान वर्णश्रुति: स्मृ’त्यततीता वाक्या‍र्थबोधिनी। न स्मय;तिस्तवदपेक्षत्वासद्यौगपद्यं न चानयो:॥ इति। प्राचीनस्मृातिसमयेऽन्य्श्रवर्णानुभवो नास्ति अनागतत्वा॥त् अन्य्न वर्णानुभवसमये प्राचीनस्मृरतिरेव नास्ति अतीतत्वा्दिति तस्या्र्थ:। द्वितीयटीकायामप्युनक्तं वाचस्पअतिमिश्रै:- ‘अपि चेयमन्य्‍ोऽवर्णश्रति: स्वायर्थसंकेतस्मृातिसापेक्षा तदनपेक्षा वार्थधियमाधत्ते। आद्ये संकेतस्मृातिकालेऽन्य्यामवर्णश्रुतिरुपरता क्षणिकत्वे:नेति कया स्मृचतिरपेक्षेते। अन्य्क्षवर्णश्रुतिसमये च संकेतस्मृितिरनागतेति किमत्य्‍ुकवर्णप्रतययोऽपेक्षते। संकेतस्मृसत्यृनपेक्षत्वेअ त्वतगृहीतसंकेतस्या पि प्रथमवर्णश्राविणोऽर्थप्रतययप्रसङ्ग इति। तस्मावत्पऽदस्फोसटाद्वाक्यसस्फोनटाद्वार्थप्रतयय इति स्थितम्। अत एव शब्दपप्रभवत्वममाख्याियते जगत इत्येन्य्त्र विस्तवर:। अत एव चागमेऽपि –
शब्दवब्रह्म यदूचिरेसुकृतिनश्चैतन्यवमन्तार्गतं तद्वोऽव्याेदनिशं शशाङ्कसदनं वाचामधीशं मह:।
इत्याऽद्युक्तमित्यालमतिविस्तशरेण।

प्राक्तन्त्रसूक्तिमुक्तानां माला कृष्णिविनिर्मिता। विदुषामद्विषां कण्ठेक भासतामसतामपि॥1॥
क्रियाकारकभावेन यत्सकर्वत्रानुभूयते। स प्रतयगात्माे जयति शब्दतब्रह्ममयं मह:॥2॥
शब्दरब्रह्माभिधं श्रीमद्भाष्यबकारस्य। संमतम्। श्रीकृष्णतशेषविदुषा स्फोरटतत्त्वंम निरूपितम्॥3॥
विद्वद्भि: सदसद्व्यक्तिकारिभि: सारहारिभि:। रागविद्वेषरहितैर्दूषितं वाऽस्तुि भूषितम्॥4॥
इति श्रीशेषकृष्ण्विरचितं स्फोुटतत्त्वानिरूपणं संपूर्णम्॥

स्फोशटचन्द्रिका।

पित्रो पादयुगं नत्वा। जानकीरघुनाथयो:। मौनिश्रीकृष्णोभट्टेन तन्यवते स्फोतटचन्द्रिका॥1॥

शाब्दिकानां वावच्य लक्ष्ययव्यसवङ्ग्यार्थप्रतिपादकानां वाचकलाक्षणिकव्यथञ्कानां शब्दातनां तन्निष्ठजातेर्वा स्फोतट इति व्य्वहार:। स्फुयटति अर्थो यस्मावदिति व्युकत्पलत्त्याम पङ्कजादिपदवद्योगरूढ: स्फो्टशब्द :। केवलयोगस्वीयकारे वाच्यिलक्ष्यनव्य‍ङ्ग्याथप्रतिपाकदत्वेान तत्रातिव्याकप्ते:। न च वाचकपर्याय: स्फोतटशब्दोफऽप्रसिद्ध:। ‘अक्षराणामकारस्वं्णश् स्फोयटस्वंन वर्णसंश्रय:’ इति हरिवंशे दृष्टत्वाषत्। तथा च वर्णपदवाकयाखण्डभपदाखण्डववाक्येतति पञ्च व्यदक्तिस्फोाटा:। शक्यातावच्छेसदिकाया जातेर्वाच्यदत्व‍वच्छंक्ततावच्छेकदिकाया जातेर्वाचकत्व्मिति मते वर्णपदवाक्यवभेदेन त्रिविधो जातिस्फोछट:। एवं चाष्टौ स्फो टा:। यथाऽऽनन्द्वल्ल्यां् शुद्धब्रह्मज्ञानार्थमन्नमयप्राणमयमनपोमयविज्ञानमयानन्दममयेति पञ्चसु काशेषु अपारमार्थिकब्रह्मत्वलप्रतिपादनमुपाय:, यथा वाऽरुन्धोतीज्ञानार्थं स्थूयलनक्षत्रे अपारमार्थिकारुन्ध्तीत्वयबोधनम्, तथा पारमार्थिकाखण्ड्वाक्य्बोधार्थमेते वर्णपदवाकयाखण्डवपदस्फोञटा उपाया:। तदुक्तम्- उपाया: शिक्षमाणानां बालानामुपलालना:।

असत्ये् वर्त्ममनि स्थित्वात तत: सत्यंप समीहते॥इति। ‘सुप्तिङन्तंव पदम्’ इति ‘एकतिङन्ता र्थमुख्योविशेश्य॥कं वाक्यकम्’ इति पदवाक्यतलक्षणानाक्रान्तषवर्णसमूहस्यण वर्णस्यय वा प्रकृतिप्रतययरूपस्य व्याथपकरणेन गृहीतशक्तिकस्यड पच् तिप् इत्याेदिकस्यव वाचकत्वेर वर्णस्फोाट:। ते च प्रयोगसमवायिन: विसर्गतिबादय:, न तु तत्थार् नित्वेयन कल्पिता: सकारलकारादय:, तेषामनियतत्वा्त्। तथाहि विसगे्रण रो:स्मारणं तेन सो:। एवं णला तिप: स्म्रणं तेन लकारस्यय, एवं च गौरवं स्परष्टमेव। किं च स्थाोन्यानदेशज्ञानषून्यिस्या वैयाकरणस्या देशमात्रादबोधापत्तेश्च। एवं च स्थागन्येाव वाचको लाघवात्, न त्वावदेशो गौरवादिति तार्किककोक्तमपास्तनम्। विपरीतगौरवापत्ते:। अयं तार्किकाणां परस्फो टत्वेगनाभिमत:। शक्तं पदमिति तै: स्वी्कृतत्वा त्। तच्च मानाभावात्फालाभावात्व्त ग्रन्थिविरोधाच्चायुक्तमिति शाब्दिका:। तथाहि। शक्तं पदं चतुर्धा-रूढं यौगिकं योगरूढं यौगिकरूढं चेति। गौ: पाचक: पङ्कजमश्वकर्ण इति क्रमेणोदाहरणानि। तत्र पाचक इति यौगिकोदाहरणे यच्छतक्तं पदं पच् अक इति न तद्यौगिकं, समुदायस्तुध यद्यपि यौगिकस्तइथापि न शक्त:। एवं च शक्तं पदं यौगिकमित्यछविचारिताभिधानम्। विशिष्टशक्य््त भावे सति व्या करणबोधितार्थप्रकृतिप्रत्यययसमुदायरूपसुबन्त तिङन्ततपदत्वंा यौगिकपदत्व्म्। सत्यबन्तंक योगरूढेऽतिव्यादप्तिवारणाय। तत्र विशिष्टे शक्तिग्रहात्। एवं गौरिति रूढ्युदाहरणमप्यपसङ्गतम्, व्यारकरणकल्पितप्रकृतिप्रत्यापर्थप्रतययाभावे सति तत्सगमुदायसुबन्त्स्यातर्थबोधकत्वं् रूढपदत्वंप, यथा मणिनूपुरादीति रूढिलक्षणानाक्रान्तसत्वाात्। शास्त्रकल्पितावयवार्थानुसंधानपूर्वकसमुदायशक्यापद र्थबोधकपदत्वंृ योगरूढत्वंं, यथा पङ्कजादीति तदाक्रान्तात्वातद्योगरूढत्वंस युक्तम्। यौगिकरूढ इति तार्किकोक्तो भेदोऽपि न युक्त:। सकृदुच्चरित: शब्दव: सकृदर्थं प्रत्याययपीति न्यारयान्मवण्डयपपदं गृहविशेषे रूढं भिन्नं, मण्डयपानकर्तरि भिन्नमिति अतिरिक्तभेदस्वीशकारे मानाभावात्। एवं रूढिलक्षणाया: कर्मणि कुशल इत्युपदाहरणमप्यियुक्तम्। उक्तरीत्यार कुशले रूढत्वरस्यय, कुशादानकर्तरि यौगिकत्वलस्य: संभवात्। द्विरेफपदं भ्रमरे रूढमेव, कोशे भ्रमरपर्याययेषूपादानात्। नहि कोशे लाक्षणिकोपादानं पर्यायेष्वास्ति। एवं च स्विवाच्यरपदवाच्यणत्वमसंबन्धेनन द्विरेफपदस्यप भ्रमरे लक्षणेति तार्किकोक्तमपास्तयम्। अक्रूरेऽपि उक्तसंबन्धयसत्त्वेडन तत्रातिव्याभत्तेश्च। यद्वा एकाक्षरकोशावधृतशक्तिकानां सर्वेषां वर्णानामेव स्फोतटत्ववम्, अर्थवनतो वर्णा इत्यिनेन भाष्येच तथा प्रतिपादनात्। न चैवं धनं वनमित्याादौ (प्रतिवर्णं) प्रातिपदिकसंज्ञापत्ति:। समुदायशक्ते:। समुदायशक्ते: स्वािश्रयशक्ततावच्छेतदकानुपूर्वीभङ्गजनकार्थकार्यं प्रति प्रतिबन्धसकत्वा्त्।

यत्तु भूषणे स्फुरटति अर्थो यस्मानदिति स्फोथट: वाचक इति यावदिति केवलयौगिक: स्फो।टशब्द। उक्त:। तन्न सम्युक्। साधुशब्दाटनामिवासाधुशब्दाानामपि शक्तिसत्त्वेपन वाचकत्वा विशेषात्फोेोक्टत्वातपत्ते:। न चेष्टापत्ति:। शाब्दिकैस्त थानङ्गीकारात्। लाक्षणिकव्यिञ्जकयोरसंग्रहापत्तेश्च। न च ‘शब्दोयऽत्र व्यकञ्जकस्रिधा’ इति अत्रग्रहणात्कानव्यत एव व्य्ञ्जक:, न व्याककरणे इति भ्रमितव्यकम्। पदेन स्फो टोऽखण्डोौ व्य ज्ययत इति वदद्भिस्तइत्वीात् कारात्। ननु तार्किकमते ईश्वरेच्छा शक्ति:, मीमांसकमते अतिरिक्ता पदार्थान्तकरं, नवीनतार्किकैरीश्वेच्छा ज्ञानं वा कृतिर्वेति विनिगमनाविरहान्मी्मांसकमतमेवाङ्गीकृतम्। उभयथापि साधुश्वेतव सा नासाधुषु। अन्योथा शक्तिमत्त्वंन साधुत्वचम्, इति साधुत्वालक्षणाक्रान्तकत्वेकनासाधूनामपि साधुतवापत्ते:। शक्तिग्राहकव्याथकरणकोशादेरभावाच्चेति चेन्न। तत्र शक्य्न भावे तेभ्यो बोधानापत्ते:। न च शक्तिभ्रमात्साकधुशब्द‍स्म‍रणाद्वा बोध इति तार्किकोक्तं युक्तम्। साधुशब्दयस्मणरणं विनापि व्युनत्न्नानामपि बोधस्यातनुभवसिद्धत्वाुत्, गौरवाच्च।

भ्रमाद्बोध इत्युपि न। रजतभ्रमाद्गृहीताया: शुक्ते रजतव्यकवहारानाधायकत्वयवच्छकक्तिभ्रमाज्जातस्या।पि बोधस्यप व्यमवहारानाधायकत्वानपत्ते:। सन्माात्रविषयिण्या् ईश्वरेच्दा्यास्त्त्र अभावस्यज वक्तुमशक्यसत्वा च्च। किंच शक्तिभ्रम: कस्य्, सर्वव्यबवहारकर्तुरीश्वरस्योवतान्यवस्यम। नाद्य:। ईश्वरस्यव भ्रमित्वाशनुपत्ते:। नान्य््तु:। सर्गादौ प्रयोज्य‍प्रयोजकस्वीरूपसाध्वोसाधुशब्दसव्ययवहारकर्त्रीश्वरादन्यथस्यावभावात्। यथा पुण्यापापोभयजनिकार्थसृष्टिरीश्वरकर्तृका तथैव साध्वसाधूभयविधशब्दकसृष्टिपीश्वरकर्तृकैव। तथा च भ्रम इति अयुतमेव। न च तटस्थतबालस्या‍नुमितिभ्रम:, साधुशब्देवष्विवासाधुशब्देसष्वकपि शक्य्भ्रनुमापकसामग्रीसत्त्वे्न बाधकाभावेन च भ्रमत्वा योगात्। नन्वशसाधुशब्देवष्वसपि शक्तिस्वीपकारे शक्तिमत्त्वंन साधुतवमिति तार्किककलक्षणाक्रान्तवत्वा त्सातधुत्वावपत्तिक:। तथा च न म्लेच्छितवै नापभाषितवै ति निषेधानवकाश इति चेन्न। लाक्षणिकानामसाधुतापत्ते:। न च वृत्तिमत्त्वंा तत्। शक्तिलक्षणान्यपतरत्वननिवेशे गौरवात्। तस्माणत्पुाण्यवजनकतावच्छेतदकजातिविशेश: साधुत्वंय प्रतयवायजनकतावच्छेिदकश्चसाधुत्वेम्। यद्वा व्याककरणबोध्यदत्वंव साधुतवं तद्भिन्नत्वामसाधुत्व म्। तथा च ‘एक: शब्दत: सम्यनग् ज्ञात: सुप्रयुक्त: स्वरर्गे लोके कामधुग् भवति’ इति व्यायकरणेनार्थविशेषे प्रकृतिप्रतययेन व्युत्पानदित इति ज्ञात:। तादृशार्थविशेषे प्रयुक्त:। तेन गोणीशब्दभस्यण गोण्या‍मेव साधुतवं न गवि। विनिगमनाविरह इत्यनपि न युक्तम्। अन्यितरपक्षपातिनी युक्तिर्हि विनिगमना सा च ज्ञानस्यत पूर्वाभिव्याक्तिरूपा प्रकृतेऽसित। अत एवेश्वरज्ञानं शक्तिरिति वर्धमानोपाध्यातय:। शाबिदकास्तुि बोधनकत्वंय शक्ति:। तच्चानादिबोधजनकतावच्छेएदकधर्मवत्त्विम्। तदुक्तं हरिणा- इन्द्रियाणां स्वतविशयेष्व्नादिर्योग्य।ता यथा। अनादिरर्थै: संबन्धष: शब्दा नां योग्यवता तथा॥इति।

तज्जनकतवच्छे दकधर्मवत्त्वयरूपा योग्यता। न चागृहीतशक्तिकस्य् शाब्दकबोधानुदयाच्छादब्दाबोधे शक्तिग्रहस्यम हेतुत्वाचद् बोधेत्तरं शक्तिग्रह: शक्तिग्रहोतरं बोध इति अन्योशन्या्श्रय: व्यादकरणकोशादिना शक्तिग्रहात्। अन्यतथेश्वरेच्छाेशक्तिरिति पक्षेऽपि शक्तिग्रहोतरं बोध: बोधोत्तरं शक्तिग्रह इति अन्योान्याोश्रयस्यर तुल्य त्वा्त्। यद्वा शब्दाेर्थयोरनादिसंबन्धश: शक्ति:। मम तु प्रतिभाति शक्ति: सामर्थ्यंर यथा दीपादौ तेजसि ग्राह्यत्वाग्राहकत्वदसामर्थ्यंि वह्न्यादौ दाहकत्व सामर्थ्यतमिन्द्रियादौ विषयप्रकाशनं, तत्व््रारूपसेदेवोपयुज्यछते न तु ज्ञातम्। एवं शब्दे्ऽपि ग्राह्यत्व‍ग्राहकत्व्मसार्थ्यं स्व्रूपसदेवोपयुक्तं न तु ज्ञातम्। न चागृहीतशक्तिकस्या पि बोधापत्ति:। सन्निकर्षादिवद्बोधाभावप्रत्योंजकीभूताभावप्रतियोगितात्प र्यग्रहाभावात्। ननु नानार्थेष्वे।व तात्पकर्यग्रहस्यध कारणत्व मिति चेत्। सत्यिम्। शाब्दिकमते सर्वेषां नानार्थत्वापत्। अत एव वृद्धिरादैजिति सूत्रे भाष्येेऽनेकशक्ते: शब्दसस्ये त्युिक्तम्। अनेकेष्वयनेका वा शक्तिरस्येदति विग्रह:। अवच्छेसदकभेदे शक्तिभद इति तार्किकादिसिद्धान्त‍:। लाघवाच्छजशक्तिरेकैवेति शाब्दिकाराद्धान्‍त:। न चान्यासयश्चानेकार्थत्वइमिति वाच्यधम्। भवन्मवतेऽपि तुल्यछत्वाित्। एतावान् परं भेद:-त्विन्मचते वृत्तिभेदेन, मन्मछते तु एकया वृत्त्या । न च लक्षणोच्छेनदापत्ति: इष्टत्वा त्। यथा भवद्भि: सर्वानुभवसिद्धापि व्यकञ्जनालाघवान्न स्वीधक्रियते। तत्र च व्य ञ्जनोच्छेरदापत्तेरदूषकत्वनवन्म न्मछतेऽपि लाघवाच्छरक्यैअने व निर्वाहे लक्षणोच्छेिदापत्तेरदूषकत्वालत्।

वस्तुोत एकवृत्त्यैदव निर्वाहे अनेकवृत्तिकल्पतनमन्याऽय्यमित्येेव तदर्थ:। अर्थपदस्य् वृत्तिपरत्वाेत्। अन्यातन्यअश्चेत्य‍स्यव लाघवमूलकत्वातत्। न चानन्यतलभ्या: शब्दाअर्थ इति वाच्य म्। तस्यम लक्षणया लभ्येू शक्तिकल्पमनमन्याियद्वयमिति नार्थ:, किंतु संसर्गमर्यादया सिद्धे शक्तिकल्प्नमयुक्तमिति तदर्थात्। एवं च शाब्दिकानां शब्दमवद्वह्नौ अतिरिक्तशक्तिस्वीिकार:। तार्किकाणां तु शब्दे् शक्तिस्वीलकार: वह्नौ तु नेत्य र्धजरतीयस्‍वीकारोऽनुचित:। न चोत्तेजकाभावविशिष्टमण्याभवेनोपपत्तौ तत्वी श कारो व्यशर्थ इति वाच्यवम्। गुरुभूतविशिष्टस्य् कारणताच्छेयदकत्वतस्वीचकारापेक्षया लघुभूतस्वीाकृतातिरिक्तशक्तिसंबन्धुस्यैयवोचितत्वाेत्। किंच शाब्दिकमते भेदसहिष्णुकरभेदस्ताूदात्य्‍ तम्। गुणत्वतद्रव्यतत्वा्दिना भेदेऽपि गुणं विना द्रव्यातनुपलम्भा्द्रव्यंि विना गुणानुपलम्भामदव्यं् विना गुणानुपलम्भातच्च तयोस्तारदात्य्‍येम्। एवं च समवायो यत्र तत्र तादात्य्विनमिति व्यावहार:। तथा च तै: गुणं प्रति घटस्य‍ पूर्ववर्तित्वागसंभवेन कारणत्वा भावादन्यदथानुपपत्त्या् विशिष्टस्यैतव कारणतावच्छेरकत्व्मङ्गीकृत्यत गुणविशिष्टघटं प्रति गुणविशिष्टकपालस्य् कारणत्ववमिति स्वी्कृतम्। तार्किकैस्तुत विशिष्टस्यच कारणतानवच्छेंकत्वाषद्विशिष्टस्यक कारणत्वमसंभवान्निर्गुणघटोत्पकत्ति: स्वीयकृता, तत्र च गुणाश्रयत्वेरूपद्रव्यकत्वषलक्षणानाक्रान्तसत्वाुद्गुणसमानाधिकरणद्रव्यषत्ववव्या प्यचजातिमत्त्वसमिति निष्कवर्ष: कृत: सोऽयुक्त इति मम प्रतिभाति। तथाहि। प्रतिबन्ध कोत्तेकाभ्यां् वह्नौ ज्ञातापि शक्तिरुत्तेजकाभावविशिष्टमण्य्भावस्यर कारणत्वंक स्वी कृत्या‍तिरिक्ता शक्ति: खण्डिता, शब्दे् च सा स्वीपकृता। एवं विशिष्टस्यण तत्र अवच्छे्दकत्वं‍ स्वीणकृत्ये‍ह नेत्युतक्वाकव खपुष्पृवन्निर्गुणघटोत्पइत्ति: स्वीिकृता। सर्वेषामनुभवानारूढत्वाटदेवतत्स्र्वमयोग्यजमिति दिक्। शाब्दिकैस्तुव शब्दमवद्वह्नौ कर्णविवरवर्तिनभसि चातिरिक्ता शक्ति: स्वी कृता सेव श्रौत्रं शक्तिविशिष्टं नभो वा। एवं च दूरस्थकमेरीशब्दुस्य‍ स्व स्थातनस्थितस्यैकव श्रोत्रस्यन दीपवत्ववप्रकाशनसामर्थ्यषम्। एवं च वीचीतरङ्न्या येन मेरीशब्दकस्यक श्रवणदेशागमनमिति न मनोरमम्। साक्षाद्भेरीशब्दं शृणोमीत्यथनुभवापलापापत्ते:। अनेकशब्ददकल्परने गौरवाच्च। न च श्रौत्रमेव तत्र गच्छ्तीति युक्तम्। आकाशस्य गमनासंभवात्। कर्णविवरे आकाशाभावप्रसङ्गाच्च श्रोत्रेन्द्रियं गुणमात्रसाक्षात्का्रजनकम्।

केचित्तु श्रोत्रेन्द्रियवद्रसनेन्द्रियघ्राणेनिद्रययोरपि गुणमात्रसाक्षात्का रजनकत्वामिति वदन्ति। तदयुक्तमित्यगपरे। तथाहि। शब्दरस्यादकाशगुणत्वायत्सतमवायेन साक्षात्संतबन्धिसत्त्वेयन केवलप्रत्यतक्षसंभवेऽपि रसगन्धतयोस्तुे संयुक्तसमवाय: संनिकर्ष: स च द्रव्येसंबन्धेु घटत इति परम्पसरासंबनध:। तत्र द्रव्यससाक्षात्का रसन्निकर्षसत्त्वेवन द्रव्यंन विना केवलगुणस्यारसत्त्वे्न च केवलगुणसाक्षात्काघरासंभव:। तस्मााद्रव्ययविशिष्टगुणसाक्षात्का्रजनकत्वंप तयो:, न तु गुणविशिष्टद्रव्ययसाक्षात्का रजनकत्वषम्। अनुभवेन तथैव शक्युस न्नयनात्। चक्षुरिन्द्रियत्वकगिन्द्रिययोस्तुव गुणविशिष्टद्रव्यंव द्रव्यिविशिष्टो वा गुण इत्युाभयविधसाक्षात्कामरजनकत्व म्। विस्तारस्तुन मत्कृकतशब्दािर्थतर्कामृते द्रष्टव्यव:। गौरवभयान्नेह तन्यटत इति दिक्।

प्रकृतमनुसराम: असाधुशब्दुस्यव वाचकत्वेनऽपि व्यााकरणप्रतिपाद्यत्वााभावात्फो्र टत्वाोभाव:। तदन्त्र्गतवर्णानां तु एकाक्षरकोशावधृतशक्तिकानामर्थान्तदरप्रकाशकत्वे पदस्फोेट इति पदस्फो्टे विवेचयिष्यतते। अनुकरणशब्दाफनां तु अनुकार्यानुकरणयोर्भेदविवक्षयाऽनुककार्यरूपार्थप्रतिपादकत्वातत् स्फोटत्वोम्। ननु साध्वटनुकरणस्यय साधुतवेन स्फोाटत्वेेऽप्यनसाध्वरनुकरणस्यातसाधुत्वातकथं स्फोनटव्यिवहार इति चेन्न। असाध्वसनुकरणस्यातपि साधुत्वटस्वीवकारात्। दैत्यै्र्हेऽरय इति प्रयोक्तव्येर हेऽलय इति प्रयुक्तं, तदनुकरणं हेलयो हेलय इति कुर्वन्तो न पराबभूवुरिति वाक्येपऽपि न तस्याैसाधुत्वेम्। तथा यद्वा न तद्वा न: भवतु इत्यार्थे यवा्रणस्तलर्वाण: भवतु इति प्रयुतं तदनुकरणं कुर्वन्तोि यर्वाणस्त‍र्वाणो नाम ऋषयो बभूवुरिति वाक्ये ऽपि तस्यानसाधुत्वंत न कस्यातपि संमतम्। तसमादसाधोरनुकरणस्य् साधुत्वंत सर्वसंमतम्। शुद्धब्रह्मज्ञानाय सर्वहिर्भूतान्नमयकोशवदखण्डतवाक्यतबोधनाय वर्णस्फोयट इति दिक्। इति वर्णस्फो्ट:। अथ पदस्फो्टो वर्णस्फोतटापेक्षया अन्नमयकेशापेक्षयान्तनरङ्गप्राणमयकोशवदन्तदरङ्गो निरुप्यचते। अन्तपरङ्गत्वं तु साक्षाद्वाक्यञघटकत्वेोन। वर्णस्यअ बहिरङ्गत्वंा पदनिष्पतत्तिद्वारा तद्धटकत्वतम्। पदस्फो्टो द्विधा सखण्डोषऽखण्डवश्च। व्य्वहारादिना पदे एव शक्तिग्रहात्। तत्र योऽस्मायकं सखण्ड्पदस्फोयट: पचति राम इतयादिसुबन्तअतिङन्त्रूप:, शक्तं पदमिति मते स एव वाक्यास्फोतटस्तारर्किकाणाम्। अथाखण्डमपदस्फोपटो निरूप्यफते। स च सर्वै: पदस्थितवर्णैर्व्यिज्यपते। स चार्थप्रत्या।यक इति शाब्दिकसिद्धान्त :। न च प्रतीतस्ये प्रत्याेयकत्वंफ नास्ति अन्यमथा शब्दंं वेत्तीत्यजत्रार्थं वेत्तीति प्रत्यतयापत्तेरिति अणुदित्सूषत्रस्थ।भाष्यवविरोध:। तस्यश सामान्य्त: प्रतीतस्यो प्रतयायकत्वंम नास्तींति नार्थ: किंतु शब्दवसंज्ञया प्रतीतस्या शब्दणस्ये्ति। प्रकरणानुरोधेन तस्यव संकोचात्। एवं र रहसि पुस्त कमीक्षमाणस्याार्थप्रतययानापत्तिमाशङ्क्य तत्रापि सूक्ष्मोाच्चारणमस्ये शब वेति नव्यो‍क्तमपास्त्म्। अनुभवविरोधाच्च। यत्त्वित्र तार्किकवेदान्तिन:। यावद्वर्णव्यरङ्ग्यो वा यत्किंचिद्वर्णवयङ्ग्यो वा चरमवर्णव्यतङ्ग्यो वा स:। न तावदाद्य:। आशुविनाशिनां मेलनासंभवात्। न द्वितीय:। पशब्देयनेव व्ञ्जि ते स्फोङटे टवर्णवैयर्थ्यशम्। न तृतीय:। पूर्वपूर्ववर्णानुभजन्यासंस्कायरसहितचरमवर्णेनैवार्थप्रतीतिसिद्धौ किं स्फोञटेनेति। तत्र। वर्णानामाशुविनाशित्वेय मानाभावात्। न चोत्पवन्नो गकार: नष्टो गकार इति प्रतीतिर्मानम्। तस्मा च्चाकाश: संभूत इतिवदाविर्भावतिरोभावेनाप्युनपपत्ते:। अनन्तनप्रागभावध्वंिसकल्पइने गौरवाच्च। अनित्य‍त्वेतऽपि वर्णानुभवजन्यतसंस्कानरजन्येस्मृ्तौ मेलनसंभवात्। द्वितीयामपि न द्वितीयादिवर्णवैयर्थ्य म्। पशब्दोनच्चारणे किं पटस्फोवट उत्‍ पद्मस्फो‍ट उट पय: स्फोुट इति संदेहनिवर्तकत्वेिन सार्थक्यारत्। तृतीये यथा पटपदशक्य: विजातीयतन्तुयसंयोगविशिष्टचरमसंयोगस्यैपव पटकार्यकारित्वे ऽपि अतिरिक्तोऽवयवी स्वीयक्रियते तथा मयापि स्वीतक्रियते। न च तथानुभवादतिरिक्त: पट इत्युाच्येते। पदस्फोीटेऽपि तुलयत्वासत्। गौरवाच्च।

स्फोयटे तु लाघवं कथमिति चेच्छृतणु। ध्व।निभिरेव स्फो्टो व्यपज्य‍ते। एवंचानन्तदवर्णतत्प्रा गभावध्वंवसकल्पेना नदी दीन सरो रस जरा राजेत्यातदौ भिन्नार्थप्रतीत्येर्थमानुपूर्व्याप: पूर्ववर्णानुभवजन्यरसंस्कायरसहितचरमवर्णस्यं कारणता च न वाच्ये त्यततिलाघवम्। त्वाया तु तद्वाव्य्मिति गौरवम्। एतावत्प्रइघट्टकेन वर्णातिरिक्त: वर्णव्यसङ्ग्य: ‘चैतन्येा सर्वभूतानां शब्द् ब्रह्मेति मे मति:’ इति शब्द‍ब्रह्मरूपोऽतिरि‍क्त: स्फो‍टस्तावर्किकादिदूषणाभासनिरसनपूर्वको व्यायख्यासत:।

प्रकारान्तमरेणाप्यु च्यबते। अखण्डमपदस्फोवटो नाऽतिरिक्त:। यत्र तार्किकादिभिर्यौगिकं योगरूढं च पदमित्युूच्ययते। पाचक: पङ्कजमित्यालदि तदेवास्माेभि: सखण्डोपदस्फो्टत्वेतन व्यदवह्रियते। खण्डदशक्य्च् नुसंधानपूर्वकं कोशादिना समुदायशक्तिग्रहात्। यस्यघ तु व्यााकरणज्ञानशून्यवस्यड केवलव्यववहारेण समुदायशक्तिग्रहस्त स्य‍ स एवाखण्डरपदस्फोनट:।

यत्तु रूढं पदं मणिनूपुरादि व:न इत्यायदि तत्सजर्वेषामपि अखण्डडपदस्फो्टत्वेानाभिमतम्। तत्र सर्वेषामपि अवयवार्थज्ञानाभावविशिष्टव्यववहारेण समुदाये शक्तिग्रहात्। एवंच रूढयौगिकपदयो: सखण्डाेखण्डमस्फोसटयोश्च पर्यायत्वेख नाममात्रे विवाद इति दिक्। एवंच तार्किकादीनां दूषणाभासा गर्भस्रावेणैव पराहता इति दिक्। नहि तार्किककादितर्का एव सत्तर्का इति नियम:। तत्रापि बहुशोऽनुभवाविषयासत्तर्कदर्शनात्। तथाहि विशिष्टस्य् कार्यत्व कारणत्वेननेव सिद्धौ निर्गुणघटोत्परत्तिरयुक्तेति पूर्वमुक्तम्। तथा रूपस्यस व्या्प्यशवृत्तित्वरनियमाद्धटस्यत प्रत्य‍क्षान्य थानुपपत्त्यात स्वीपक्रियमाणातिरिक्तं चित्रं रूपमिति कल्पवनाप्युूक्तैव। तादृशनियमे प्रमाणाभावात्। अस्तु् वा नियम:। तथापि तत्तद्द्रव्य्वाच्छिन्नतत्तदवयवसंनिकर्षसहितचरमरूपावच्छिन्नचरमावयवसन्निकर्षेणेव घटसाक्षात्का्रसिद्धौ अतिरिक्तचित्ररूपस्वी‍कारे गौरवात्। एवं विशिष्टबुद्धौ विशेषणज्ञानस्यस कारणत्वाकत्तस्यक चायं घट इत्यारदावसंभवाद् घटघटत्वतयो: संबन्धाानवगाहि निर्विकल्पिकज्ञानकल्प्नाप्य्योग्यचत्वायदयुक्तैव। नित्यतसंबन्धाितिरिक्तसंयोगसंबन्धांदावेव तत्कतल्पवना दण्डींपुरुष इत्यानदौ, न तु अयं घट इत्यानदौ। तत्र विशिष्टज्ञानस्यैवव जायमानत्वा।त्। एवंच निर्विकल्प कज्ञानं न स्वीतकार्यमिति महल्लाघवम्। एवमखण्डुसखण्डिभेदेन कालद्वैविध्यंकल्पानमप्य युक्तमेव। अखण्डयस्यव व्य वहारानाधायकत्वापत्। न च ‘जन्या्नां जनक: कालो जगतामाश्रयो मत:’ इति जगदाधारत्वे्न जनकत्वेवन च तत्स वीकार:। ईश्वरयैव तत्प्रवसिद्धत्वायत्। न च पदार्थखण्डाने दिक्कालौ नेश्वरादतिरिच्येाते इत्याकदिनाऽस्मातभिस्तुादक्तमिति वाच्यतम्। तत्र दिक्कालयोरेव विशिष्ये‍श्वराभेद उक्त:। स च सर्वं खल्विदं ब्रह्मेति श्रुतिविरद्ध:। तथा यतो वा इमानि भूतानि जायन्तेस, तस्मिन्सार्वं प्रतिष्ठितमित्यायदिश्रुतिभिर्जगत्क र्तृत्वं् जगदाधरकत्वंि चेश्वरस्यै व न तु कालस्यत। तेन जन्यातनां जनक: काल इत्यमस्यय पृथिव्यादिसप्तपदार्थानामपिश्वराभेदेन विशिष्योभयोरेव तदभेदप्रतिपादनस्यध चायुक्तत्वासत्। एवं खण्डाकालोऽप्य।युक्त:। सूर्यगतिविशेषरूपोपाधिभेदेन हि खण्डवकाल:। एवंच सूर्यगतिविशेषस्यैरवास्तुत खण्ड्कालत्वंड किं तदतिरेकेण। तथा च खण्डयकालस्यध क्रियात्वदम्। एवं पीलुपाकवादिभि: परमाणौ पाकं स्वीतकृत्यण श्यापमघटनाश: रक्तघटोत्प्त्ति: स्वीयकृता, तत्र चक्रदण्डािदीनिमित्तकारणाभावात्कदथमुतपत्ति:। निमित्तकारणं विनापि तत्वी कारे दण्डंचक्रादीनां निमित्तकारणतैवोच्छिद्येत्। एवंविधानेकानुभवानारूढगुरुभूततर्काश्रयणं लाघवमूलातिरिक्ताखण्डपस्‍फोटखण्डानं दूषणाभासैरनुचितमिति दिक्। वाक्याार्थज्ञानं प्रति पदार्थज्ञानस्या कारणत्वारत्पलदस्फोडटं निरूप्य‍ वाक्यदस्फोभटो निरूप्याते। स चाखण्डिसखण्डाभेदेन द्विधा। तत्राखण्डज: पदातिरिक्तोऽखण्डयपदव्य ङ्ग्यो लाघवात्वी तत क्रियते। तच्चाखण्डयपदस्फोोटो निरूपितम्। अन्यधच्चाकाङ्क्षायोगयतासत्तीनां कारणता न वाच्येाति महल्लाघवम्। सखण्डघस्तुो प्रसिद्ध एव। यद्वा हरेऽवेत्याादौ एकादेशे कृते पदविभगो दुर्वारस्तयत्राखण्डसवाक्य्स्फोुटोऽन्येत्र सखण्डा इति विवेक:। एवंच दूषणानां गर्भस्राव एव। तत्र वाक्यं नामैकतिङन्तायर्थमुख्यपविशेष्यतकम्। यथा पचति भवतीति। तत्रापि पचतीत्यसस्ये विशेष्यडत्वे ऽपि मुख्यवविशेष्यनत्वााभावान्नाव्याशप्ति:। तार्किकैस्तु पूर्वापरग्रन्थै्कवाक्यशताप्रतिपत्तये ‘अर्थैक्याषदेकं वाकयं साकाङ्क्षं चेद्विभागे स्या त्’ इति मीमांसासूत्रमुपन्यतस्या विशेष्याभूतभावनैकत्वा।दिति अर्थैकत्वारदित्ययस्यश तेषामर्थं त्योक्वाक्य तात्पार्यविषयैक्य्मिति स्व यं तदर्थं व्यासख्यातय प्रत्युक्षानुमानयोरेकावाक्यकत्व।मुक्तम्। स्वाथतन्त्र्ये (ण?) यद्यत्स्ङ्गतिमत्तत्तदेकं (तत्तेन सहैकं?) वाक्यडमिति वक्तव्यंऽ न तु यत्किंचिदर्थकल्पवनमुचितं दोषादुष्टं च। तथाहि। पठनतात्पखर्ये यथैव देवदत्त: पठति तव पुत्रस्तसथैव पठतीत्य।त्राप्येैकवाक्ययत्वा पत्ति:। न चेष्टापत्ति:। समानवाकयत्वानत्तेआदेशापत्ते:। तथा स्योयनं ते सदनं करोमि घृतस्यप धारया सुशेवं कल्पंयामीति सदनप्रतिपादको मन्त्र : प्रतयक्षग्रन्थावत्। तस्मिन्सीतदामृतेप्रतितिष्ठ व्रीहीणां मेधसुमनस्य्मान इति सादनप्रतिपादको मन्त्रा: अनुमानग्रन्थ:वत्। प्रमाणनिरूपणवद्यागाङ्गनिरूपणं तात्पनर्यविषय:। एवमनुमानस्यम प्रत्य‍क्षापेक्षत्वेपऽपि प्रत्यतक्षस्यन तदनपेक्षत्वववत् सादनप्रतिपादकमन्नस्य् सदनप्रतिपादकापेक्षत्वे:ऽपि सदनप्रतिपादकस्यत न तदपेक्षत्वतम्। एवं चानयोरप्येपकवाक्यअत्वापपत्ति:। न चेष्टापत्ति:। अर्थैक्यादित्यतस्यव भवदुक्तप्रत्युनदाहरणविरोधात्। किं चेयं पदैकवाकयता उत वाक्यैयकवाकयता उत ग्रन्थैयकवाकयता। नाद्य:। क्रियाकारणकाणामेव तत्संमभवात्। तयोरेव परस्पकरमाकाङ्क्षासंभवात्। उभयाकाङ्क्षायामेव तत्संयभवेनान्यणतराकाङ्क्षायां तदससंभवाच्च। न द्वितीय:। इतरनिरपेक्षतया सिद्धेनैकवाक्येकन सापेक्षेतरवाक्यकस्यांन्वनये हि सा। प्रकृते च वाकयसंदर्भरूपग्रन्थीयोरेव सा न तु वाक्य यो:। अनुमानस्थितवाक्यादनां परामर्शजन्यंप ज्ञानमनुमितिरित्या।दीनां प्रत्य क्षवाक्यवकाङ्क्षाभावात्। आसत्त्यभावाच्च। किं च वाक्यैसकवाक्य‍ता हि प्रकरणम्। अन्यंतराकाङ्क्षाप्रकरणमिति तल्लक्षणात्। तस्या।प्येाकवाक्यात्व्स्वीककारे वाक्याैत्प्र्करणस्यय दुर्बलत्विप्रतिपादकश्रुतिलिङ्गवाक्य्प्रकरणेत्याकदिबलाबलाधिकरणविरोध:। न तृतीय:। प्रतयक्षानुमानयोराकाङ्क्षा आर्थी न तु शाब्दीत। तस्मादत्र सूत्रलिखनं यत्किंचिदर्थकल्परनमनुचितम्। शिरोमणिग्रन्थणस्तु। यद्यत्संङ्गतिमत्तत्तदेकवाकयमित्यआनेनेव सिद्धत्वािदिति दिक्। प्रकृतमनुसराम:। व्यकवहारेण वाक्येर शक्तिग्रहाद्वाक्यशस्यैणव वाचकल्पतद्वाक्य्स्फोिट:। न च पूर्वं गृहीतापि वाक्येप शक्तिरावापोद्वाभ्यां त्यलथापि पदे गृह्यत इति वाच्य्म्, एवं सति पदार्थज्ञानं प्रति वाक्यादर्थज्ञानस्यि हेतुतापत्तौ वाक्याशर्थज्ञानं प्रति पदार्थज्ञानस्य‍ हेतुत्वेमिति सर्वसिद्धान्तचभङ्गापत्ते:। वाक्यरस्फोिटो द्विधा सख्डोनस् ऽखण्डाश्च। अखण्डोा द्विधा। वर्णातिरिक्तोऽनतिरिक्तश्च। यदा वर्णा न स्वीपक्रियन्तेा गौरवात्, लाघवात् ध्वरनिभिरेवाखण्डोट वाक्यास्फो टो व्यकज्य।ते इति मतं, तदातिरिक्त:। अस्मिन्प क्षे वर्णाभावेन यावद्वर्णव्येङ्ग्य इत्याैदिदूषणाभासा गर्भस्रावेणैव पराहता:। यदा तु ध्व‍निभिर्वणां व्यतज्य:न्त् इति मतं तदा घटमानयेति सखण्डेवाक्य स्फोाट:। क्रियाकारकयोर्विभागस्या कर्तुं शक्युत्वारत्। हरेऽव विष्णोऽवेत्याजदौ एकादेशे कृते प्रातिपदिकाख्याातयोर्विभागाशक्ययतयानतिरिक्त: वाक्यस्फोाट:। क्रियाकारकज्ञानशून्ययस्याकवैयाकरणस्या घटमानयेत्यायमपि अनतिरिक्ताखण्ड:वाक्यस्फोरट एव। पदे न वर्णा विद्यन्तेा वर्णेष्व्यवा न च। वाक्यावत्पनदानामत्य्न्तंा प्रविवेको न कश्चन॥

इत्ययमखण्डाततिरिक्तवाक्यवस्फोयटप्रकाश:। यथा वर्णे अवयवा न सन्ति तथेत्य‍र्थ:। पश्य। मृगो धावति, पचति भवतीत्या‍दावि अखण्डरसखण्डात‍रिक्तानतिरिक्तत्वंव पूर्ववदेन बोद्धव्य म्। मृगकर्तृकवर्तमानधावनक्रियाया: दशिक्रियायां कर्मतासंबन्धेमनान्वडय:। देवदत्तकर्तृकपचिक्रियाया वर्तमानभवनक्रियायामनवय:। तदुक्तम् – सुबन्तंं हि यथानेकं तिङन्तस्यक विशेषणम्। तथा तिङन्त मप्यातहुसितङन्ततस्यत विशेषणम्॥ इति।

यत्तु धावनानुकूलकृतिमान् मृग इति प्रथमान्वितशेष्ययकशाब्दणबोध इतिपक्षे मृगस्य: दृशिधात्वनर्थनिरूपितकर्मत्वारद्वितीयापत्ति:। तमित्यमध्याइहारे च वाक्यतभेदापत्तिरित्यावशङ्क्य - पश्यध लक्ष्मनण पम्पा‍यां बक: परमधार्मिक:। इत्याादाविव वाक्यातर्थस्य‍ कर्मत्वारन्न वाक्यवभेद इति कैश्चित्सामाहितं तन्मुाधैव।अन्तकरङ्गधावनक्रियानिरूपितत्वातन्मृनगस्यत कर्तृत्वाशत्तस्यस चाख्या‍तेनोक्तत्वारत्प्रनथमोत्पतत्तौ बहिर्भूतद्शि धात्वार्थनिरूपितकर्मत्वे्ऽपि अन्तनरङ्गत्वाधज्जातसंस्काारबाधे मानाभावेनैव, शक्यंध च श्वमासादिभि: क्षुदुपहन्तु‍मितिवदुपपत्ते:। एवं चात्र प्रथमान्तिविशेष्यनकपक्षेऽपि शाब्दिकदूषणाभावेऽपि एकदेवदत्तकर्तृकपचिक्रियाकर्तृकं भवनमित्य र्थे पचतिभवतीत्येरकवाक्यततानापत्ते:। न च पाकानुकूलकृतिमान्देतवदत्तो भवतीत्यकर्थे निष्पान्ने ‘सविशेषणे विधिनिषेधौ विशेषणमुपसंक्रामत: सति विशेष्येा बाधे’ इति न्याायेन क्रियाया एव कर्तृत्वंि भविष्यरति। एकवाक्य‘तायां फलाभावाच्च। न च ‘समानवाकये निघातयुष्मादस्म्दादेशा वक्तव्या’:’ इति निघात: फलम्। ‘तिङ्ङतिऽङ:’ इति अतिङ्ग्रहणेन तदभावात्। सत्यनम्। त्व‍त्संपबन्धिनी देवदत्तकर्तृका पचिक्रिया भवतीत्यतर्थे देवदत्त: पचति ते भवतीति प्रयोगे समानवाक्य त्वामभावेनादेशानापत्ते:। अनेकदेवदत्तदकर्तृकैका पचिक्रियेत्यीर्थे देवदत्ता: पचन्ति भवतीति प्रयोगोऽपि न स्यावत्। अनेककर्तृत्वेान भवतीत्यदत्र बहुवचनापत्ते:। पश्यि मृगो धावतीत्यात्र निघातरूपप्रयोजनसत्त्वागच्च। किंचात्र वाक्या्र्थस्य् कर्मत्व्मिति तार्किकोक्तं न युक्तिमत्। तथाहि। वाक्याोर्थोऽतिरिक्तोऽनतिरिक्तो वा। नाद्य:। तस्या वृत्त्यानुपस्थायपितत्वेमन दृशिक्रियायां कर्मतयान्वियानुपपत्ते:। वृत्त्यु्पस्थानपितस्यैयव शाब्दतबोधविषयत्वहनियमात्। अन्याथा घटपदात्स‍मवायेनोपस्थितकाशस्यामपि शाब्दरबोधविषयत्वािपत्ते:। न द्वितीय:। विभक्य्त्तर्थमद्वारीकृत्यद नामार्थस्य‍ धात्वतर्थेन समं भेदसंबन्धेमनान्वायोऽव्यु त्पबन्न:। अन्येथौदन: पचतीत्या।पत्ते:। न च तत्र वाक्यातर्थस्यम कमर्त्वंध न नामार्थस्य वाच्यतम्। रमणीय ओदन: पचतीत्यास्या्प्यातपत्ते:। पश्ये लक्ष्म:ण पम्पा।यामित्या्दौ तमिति पदाध्या्हारेण वाक्यसभेद एव। एवं च वाक्या‍र्थस्यद कर्मत्वचमित्यिविचारिताभिधानम्। एवं नीलो घटो भवतीति वाक्येस नीलकर्तृकभवनाश्रयो घट इति व्युरत्पबत्तिवादोक्तमपि न युक्तिमत्। नामार्थस्येोत्याकदिव्युीत्प्त्तिबाधे मानाभावात्। नीलो घटो भवनाश्रय इति बोधसंभवाच्च। ‘सविशेषणे हि विधि निषेधौ विशेषणमुपसंक्रामत: सति विशेष्ये‍ बाधे’ इति विशेषणे नीले एव भवनस्या न्वभयो भविष्यितीति दिक्। एवं तत्त्वंमसि, सोऽयं देवदत्त इत्याबदौ सखण्डााखण्ड त्वंत पूर्ववदेव बोध्यिम्। तत्त्वषमसीत्यकत्र तत्पतदवाच्यिसर्वज्ञत्वावदिविशिष्टचैतन्यडस्यष त्वंनपदवाच्ये नान्त्: करणविशिष्टसचैतन्येयनैक्यापसंभवादैक्यवसिद्ध्यर्थं स्वषरूपे जहदजहल्लक्षणेति सांप्रदायिका:। नन्वहयो रैकये किं मानम्। न च नामार्थेति व्युवत्‍पत्ति:। तस्यास: किं नामार्थयोरेवाभेदान्वतय उत नामार्थयोरभेद एवेति नाद्य:। सतोकं पचति वैश्व्देवी आमिक्षेत्यािदौ व्य‍भिचारात्। नान्य्त्व: घटपटौ इत्यावदौ व्यतभिचारात्। तसमात्संैभवति सामानाधिकरण्येस वैयधिकरण्यनमन्या्य्यमिति लाघवमूलको हि स:। सत्यनम् ‘मृत्योण: स मृत्युिमाप्नोति य इह नानेव पश्य्ति’ इति भेदनिन्दा पूर्वकाभेदप्रतिपादकश्रुतिर्मानम्। न च तत्रापि य: नाना इव पश्यमति स मृत्यो:र्मृत्युलमाप्नोति यस्तुन वस्तुयत: नानात्वं‍ पश्यदति स नेती‍तीवशब्दायत्प्रयतीयमानार्थेन भेदस्यैचव प्रतीते:। किंच राजपुरुश इत्यसत्रेव तस्यत त्वुमिति षष्ठीसमासेनापि भेदस्यै‍व प्रतीतेरति वाच्य‍म्। छान्दोतग्येनपि ‘सेदव सौम्येेदमग्र आसीत्।’ इत्यातरभ्यत तत्समत्यं स आत्माे तत्त्वैमसि श्वेतकेतो इत्युयपसंहारेणोपक्रमोपसंहारयोरेकरूपेण वेदतात्प‍र्यनिर्णायकनैक्य स्या निर्णीतत्वा त्। ‘ब्रह्म तं परादाद्योन्यैत्रात्मेनो ब्रह्म वेद’ इति श्रुत्यारपि ऐक्यातवधारणात्। असिमन्पक्षे लाक्षणिकवाक्यास्फो ट:। वस्तु्तस्तुक अयं वाचकवाक्य‍स्फो ट एव। तथाहि। विशिष्टकशक्युक् पस्थारपितयोस्तटत्त्वंवपदार्थयोरभेदान्वपयानुपपत्तावपि विशेष्यपयो: शक्त्युदपस्थानपितयोरभेदान्‍वये बाधकाभाव:। यथा घटोऽनित्यु इत्य त्र घटपदवाच्यैरकदेशघटत्व स्याशयोगयत्वेाऽपि योग्यतघटव्यपक्यानो साहानित्य‍त्वाेन्वशय:। यद्वा विशेष्य् एव शक्ति: विशेषणं तूपलक्षणम्। अस्मिन्पक्षे न कोऽपि दोष:। यद्वा यथा नानार्थस्थषले संयोगादिनाभिधानियमानं तथाभेदान्व:यानुरोधाद्विशेष्येा एवाभिधानियमनम्। अस्तु् वाव लक्षणा सां च जहल्लक्षणा। तया च विशेषणांशत्याधगमात्रं न तु विशेष्येनऽपि तस्याय उपयोग:। शक्यैस व तदुपस्थितिसंभवात् एवं सोयं देवदत्त इत्यणत्रापि। तथापि च जहदजहल्लक्षणोदाहरणमसंगतमिति दिक्। एवमेको वृक्ष: पञ्च नौका भवन्तीजति वाक्येम सखण्डा।खण्डषत्वेे पूर्ववदेव बोध्येक। अत्र तार्किका: गृह्णाति वाचक: सङ्ख्यां प्रकृतेविकृतेर्नहि। इति वचनात्प्रतकृत्य्र्थवृक्षगतमेकवचनमेव भूधातूत्तरं भवतीत्या हु:। तदयुक्तम्। गृह्णातीत्य स्यय च्य्ंव न्त्विषयत्वा त्। यथा संघीभवन्ति ब्राह्मणा: त्वथद्भवाम्हंू मद्भवसि त्वमित्यायदौ वचनपुरुषयो: प्रकृतिगतयोरेव दर्शनात्। ननु संकोचे किं मानम्। सुवर्णपिण्डा: खदिराङ्गरसदृशे कुण्डंले भवत इति भाष्यडप्रयोग एव। उद्देश्यीविधेयभावस्थरले तु उद्देश्य गता सङख्या ऽऽतप्रत्याये ‘शास्त्राणि चेत्प्रणमाणं स्युइ:’ इत्याशदिषु। पुनरपि वाकयं द्विधा। काव्यायत्मदककाव्याणत्मंकं च। द्वितीयं तूक्तम्। आद्यं तु- तददोषौ शब्दा र्थौ सगुणावनलंकृती पुन: क्वापि। इत्यषनेन लक्षितम्। अत्र यावद्देषाभावो वक्तुामशक्य्:। असंभवात्। यत्किंचिद्दोषाभावे अदोषपदवैयर्थ्युम्। तस्माौन्नञोऽल्पयत्वोमर्थ:।अनुदरा कन्ये तिवत्। अल्प्त्वंो च स्फुयटप्रतीयमानदोषराहित्ययम्। इदं काव्य्लक्षणं रसगङ्गाधरे दूषितम्। शब्दाकर्थयोर्व्या सज्य्वृत्तिकाव्यंत्वेस काव्यंर श्रुतमर्थो न ज्ञात व्यसवहारासंभवात्। तदसमञ्जसम्। पटैकदेशे दग्धेगऽपि पटो दगध इतिवदेकदेशेऽपि प्रयोगसंभवात्। समुदायवृत्ता: शब्दाव: क्वचिदेकदेशेऽपि वर्तन्तेम इति भाष्यालत्। तल्लक्षणमेव तु न समञ्जसम्। तथाहिद्य। रमणीयार्थप्रतिपाकदशब्दव: काव्याम्। रमणीयत्वंे च लोकोत्राह्लादजनकज्ञानविशयत्वामिति तल्लक्षणम्। इदं च तत्त्व्मसीत्यामदावति व्यादप्तम्। न वाह्लादे वैजात्य।म्। किं तत:। लोकोत्तरह्लादजनकज्ञानविषयत्वास्यो भयत्र तुल्यतत्वामत्। ब्रह्मण आनन्दात्वेमन सर्वैर्वर्णितत्वायच्च। किंच रमणीयपदस्यक रमणीयार्थप्रतिपादकत्व्मस्ति न वा। नाद्य:। रमणीयशब्दनस्यातपि रमणीयार्थप्रतिपादकशब्दित्वे्न काव्योत्वािपत्ते:। इदं च भाष्येद ‘अपशब्दाणर्थक: शब्दोतऽपशब्दक इति चेन्न। अपशब्दतस्या पि अपशब्दरत्वाकपत्ते:’ इत्य‍नेन ध्ववनितम्। नान्य्च  : रमणीयार्थप्रतिपादकत्वादभावे लक्षणत्वाशनुपपत्ते: इत्य‍नेन ध्वयनितम्। नान्य्ित : रमणीयार्थप्रतिपादकत्वािभावे लक्षणत्वाकनुपपत्ते:। तस्मातत्प्र काशोक्तमेव लक्षणं सम्य्क्। एवं वह्निना सिञ्चतीति वाक्यणस्फोाट एव। ननु वाक्याार्थबोधेऽयोग्यतानिश्चयस्यल प्रतिबन्धाकत्वंभ तार्किकादिसिद्धं प्रकृते च वह्नि: सेककरणं नेति विशयबाधरूपायोग्यसतानिश्चयरूपबाधकसत्त्वातद्विषयाबाधरूपयोगयताज्ञानासात्त्वाषत्कतथमेतस्यध वक्य्स्फोकटत्वतमिति चेत्स्त्यिम्। तात्पार्यविषयाबाधो हि योग्य्ता। तदभावोऽयोग्यतता। प्रकृते चात्युकष्णसजलेन सिञ्चतीति तात्पनर्यविषय:। यथा - अस्यप क्षेणिपते: परार्द्धपरया लक्षीकृता संख्य‍या प्रज्ञाचक्षुरवेक्षमाणबधिरप्रख्याा: किलाकीर्तय:। गीयन्तेच स्वमरमष्टमं कलायता जातेन वन्योृ दरा- न्मू्कानां प्रकरेण कूर्मरमणीदुग्धोेदधे रोधसि॥1॥ गगनं गगनाकारं सागरा: सागरोपमा: रामरावणयोर्युद्धं रामरावणयोरिव॥2॥ कैलासस्यो प्रथमशिखरे वेणुसंमूचर्छनाभि: श्रुत्वाो कीर्तिं विबुधरमणीगीयमानां यदीयाम्। स्रस्ताापाङ्गा: सरसबिसिनीकाण्डिसंजातशङ्का दिङ्मातङ्गा: श्रवणपुलिने हस्तडमावर्तयन्ति॥3॥ पश्य् नीलोत्प्लद्वन्द्वामन्नि: सरन्ति शिता: शरा:।

इत्यातद्यालङ्कारिकवाक्येंषु, गङ्गायां घोष इत्यानदौ तत्त्वञमसीत्यायदौ च तात्पकर्यविषयाबाधो योग्यत्वलमिति सर्वसिद्धान्ता:। तथात्रापि। यद्वा शाब्द्बोधेऽयोगयतानिश्चयस्या न प्रतिबन्ध्कत्वंघ तत्सृत्त्वेसऽपि त्वंौ बृहस्पचतिरिति स्ताावकवाक्याोत्संगतोषोपलब्धे‍:। नाहं रण्डा‍पुत्र इति बाधनिश्चये सत्यीपि त्वं‍ रण्डा‍पुत्र इति वाक्यावत्क्रो धोपलब्धेषश्च। शाब्द बोधाभावे एतदनुपपत्ते:।

यद्वा लाघवाद्दोषाभावाद्ध्वनिव्‍यङ्ग्यस्या न्य्स्या्भावाच्च वर्णत्वास्वी्कार:। न च ध्वंनिव्यिङ्ग्यत्वकस्य‍ गुणीभूतव्यवङ्ग्यप्रभेदे काकाक्षिप्तस्याषपि अन्य्स्यय संभव इति वाच्ययम्। तस्य् ध्वानिविकाररकाकुव्यीङ्ग्यत्वे्ऽपि ध्वयनिव्यगङ्ग्यत्वा्भावात्। किंच ‘काम: संकल्पोय विचिकित्साव श्रद्धाऽश्रद्धा भी: ह्री: इत्येीतत्सयर्वं मन एव’ इति श्रुत्याङ कामादीनां मनोधम्रत्वे प्रतिपादितेऽपि तार्किकैरात्म‍धर्मत्वामुक्तं तच्च सर्वैरप्यरङ्गीकृतं, तत्तु भ्रमात्म्कं तद्वीजं तु यथा जपाकुसुमसंनिधाने स्फवटिको लोहित इति ज्ञानम्। प्रकृते तु मन:सांनिध्यममात्मुधर्मे बीजं श्रुतिबाधश्च। स्फोिटे तु न तथा। तस्मा देकवर्णात्मेकोऽखण्डमवाक्युस्फोेटो वाचक इति सिद्धम्॥ इति श्रीमन्मौ निकुलतिलकायमानगोवर्द्धनभट्टात्मतजजानकीजानिरघुनाथभट्टात्मोजश्रीकृष्णमकृतस्फोनटचन्द्रिका संपूर्णा

प्रातिपदिकसंज्ञावाद:।

श्री गणेशाय नम:
हेरम्बणभानुवाग्देतवीफणीन्द्रा णामह‍र्निशम्। तथा गुरो: पदाब्जाानि प्रणिपत्यर पुन: पुन:॥1॥
विचार्यतेऽर्थवतसूत्रे किंचिदेव कुतूहलात्॥
अर्थवद्धातुरप्रत्य्य: प्रातिपदिकम्।
अभिधेयवचनोऽत्र अर्थशब्दि आश्रीयते इति कैयट:। अभिधेयसामान्य्वचन एवेति तदर्थ: धातुप्रत्यऽयपयु्रदासवैयर्थ्यातपातादभिधेयविशेषवचनस्यानग्रहणमिति स्फोदटयितुं सामान्येयत्युकक्तम्। प्रयोजनवदभिधेयवचनग्रहे कूचीमञ्च्यातदिष्विप्यथतिप्रसङ्ग:। न चेष्टापत्ति:। साधुत्वे्न प्रयोगार्हत्वयप्रसङ्गात्। व्यामकरणनिष्पयन्नत्वुस्यैतव तत्त्वारत्। प्रमात्म्शाब्दवबोधजनकत्वयस्यारपि सत्त्वाचत्। न च पुण्याजनकतावच्छेयदकरूपवत्त्वपमेव तत्त्वं‍, तच्चात्र नास्तीयति वाच्य्म्। व्यााकरणनिष्पािद्यत्व्स्यैरव तत्सतत्तागमकत्वाचत्। एवं तद्व्यवच्छेगदबोधनायेवकारोपादानम्। इहार्थवदिति विशिष्टसंज्ञिव्यपपदेशार्थं, तत्फतलं तु दश दाडिमानि षडपूपा इत्याचदेरनर्थक-पटघटित-समुदायस्यप तदितरघटकवर्णसमुदायस्यज च संज्ञातिप्रसङ्गभङ्ग इति भगवद्भाष्यवकारचरणा:। समासोभयकृतनियमेनोभयवाक्य‍करणादिह न कश्चिदोश इति कश्चित्। इत्येनर्थकानां प्रात्तिपदिकत्वेदऽपि न कश्चिद्दोष इत्यनर्थवद्गहोऽनर्थक एवेति चेन्मैतवम्। अविशेषेण स्वा द्युत्पवत्तौ तत्तदर्थानां तत्तत्प्रषत्य्यान्तऽरसंबन्धेव्यमवच्छेादफलकस्यर तत्तत्प्रयत्यदयानां तत्तदर्थान्ततरसंबन्ध‍व्यिवच्छेीदकफलकस्य् च नियमस्यारभ्यु्पगमात्। अर्थद्वर्णघटितसमुदायघटकेभ्य। एकाज्द्विर्वचनन्या‍येन समुदायोत्तरविभक्यैययानव यावदवयवैकत्व‍बोधनसंभवान्न प्रत्ये्कं विभक्तिरिति वर्णानामर्थवत्तानिरूपणप्रस्तातवे ‘संघातस्यैयकार्थ्यातत्सुवबभावो वर्णात्’ इति वार्तिकव्यावख्याोवसरे हयवरट्सूत्रस्थटभाष्यतकैयटयो: स्फु्टतरं द्रष्टव्यसम्।
नन्वतनर्थकाना प्रातिपदिकत्वेय का क्षतिरितिचेत् वनं धनमित्यामदौ जश्वास् दिप्रसङ्ग इत्य‍वेहि। समुदायस्यस पृथक्प्रातिपदिकत्वानद्विभक्ते: श्रवणं न स्यातदिति तु विशेष:। ननु धातुप्रत्यकयपर्युदासर्थवतो लाभेऽर्थवद्ग्रहणमनर्थकम्। न च प्रसज्य प्रतिशेध:, वाक्यरभेदात्सइमासदोषप्रसङ्गात्। सादृश्यंप त्वपर्थवत्त्वेभनैवेति चेन्मैमवं वोच:। पर्युदासाश्रयणे केन रूपेण सादृश्यतमित्याप्रतिपत्तिप्रसङ्गात्। असत्त्वावचनत्वौस्यालपि सादृश्यंप्रयोजकधम्रत्वावत्तद्धर्माणां हिरुगादीनामेव संज्ञाप्रसङ्गात्। न च कारकान्वपयितावच्छे्दकरूपवत्त्वदरूपासत्त्वीभूतत्वसवदबोधकत्वावन्न तद्धर्मेण सादृश्यकमिति वाच्यपम्। लिङ्गसंख्यातद्यन्यछतरानन्वतयित्वूरूपस्ये तस्यग भर्तृहर्यादिसिद्धान्तदव्यशवस्थािपकैबु्रधै: सिद्धान्तितत्वाबदत्र च सत्त्वानत्। अर्थवत्त्वेतनैव सादृश्य्मिति वदतां तु धातुप्रत्यरयपर्युदासाश्रयणदर्थवत एव संज्ञा भविष्याति नार्थोऽर्थवद्ग्रहणेनेत्यााशङ्क्याह इत्‍यर्थवदिति ग्रन्था्वतारणं कैयटोक्तमलग्नकं स्या्त्। एतेन नञरवियुक्तन्याषयानित्यात्व्ज्ञापकमर्थवद्ग्रहणमित्थं् चोषधेश्चेत्यावदौ विभक्तिकारकग्रहणयोरेव प्रत्या्ख्याणनसंभव इति परास्तयम्। यद्यपि पर्युदासेनार्थवत्त्वंा यद्यपि लभ्यनते तथाप्युेत्तरार्थं तदित्युएक्तं तदप्येततेन प्रत्युणक्तम्। पर्युदासादर्थवत्त्वें लब्धेिऽर्थवद्ग्रहणमुत्तरार्थमि‍ह तु स्ष्टा र्थमिति कौस्तुंभस्तुय चिन्य््तद एव। न च पूर्वसूत्रस्यावर्थवद्ग्रहणस्यद सार्थक्या पत्त्यात कृत्तद्धितसूत्रे तदन्तनविधिज्ञापकता न स्या।त्। तदन्त।विध्यवभावस्तुव संज्ञाविधौ प्रतययग्रहणे तदन्त्विधिर्नास्तीति वचनादिति वाच्य्म्। तस्यत सार्थक्ये्ऽपि तदंशे स्व्रितत्वयप्रतिज्ञासामर्थ्यानत्तदन्तिविधिज्ञापकतासंभवात्। न च सुप्तिङ्सूत्रस्थयभाष्यजविरोध: ‘अर्थवदिति वर्तते कृत्तद्धितान्तंर चैवार्थवत्। न केवला: कृतत् तदद्धि वा’ इति हि तत्र भाष्युम्। तस्यग च कृत्तद्धितानामर्थवत्त्वातव्यदभिचारादनुवृत्तस्यांर्थवत्पवदस्याेव्यािवर्तकतायामपि स्व्रितत्व्प्रतिज्ञासामर्थ्या्द्विशिष्टार्थवत्यु‍पसंहारवदित्यांशयात्। एतेन उत्तरार्थमेवेति सुप्तिङन्तयमिति सूत्रे भाष्येत ध्व्नितमित्यगपास्तजम्। स्व‍रितत्वथप्रतिज्ञायां त्वदर्थवदिति वर्तते इति भाष्यथमेव मानम्। यत्तु न च पूर्वसूत्रे चरितार्थता धातुप्रत्य।यपर्युदासेनैव तल्लाभादित्युञक्तं तच्चिन्य्ि वम्। उक्तभाष्य।विरोधादिति ध्ये यम्।

धातुपर्युदासोऽहन्नित्यारदौ नलोपवारणार्थ:। यथोद्देशपक्षे विशेषविहितैस्तिबादिभिर्बाधान्न सत्य‍पि प्रातिपदिकत्वेा सुबाद्युत्पसत्तिर्न वाव नलोप इति धातुपयु्रदासस्या्प्रयोजकत्वेतऽपि कार्यकालपक्षे विशेषविहितानां लोपेन लोपविध्ये्कवाक्यितापन्नप्रातिपदिकत्वेसन नलोपो दुर्वार इति तद्वारणाय धातुपर्युदास आवश्यिक एव। न च प्रत्येयलक्षणेन प्रत्य‍यान्त्प्रतिशेधेनैव निर्वाहे मास्तुे धातुपर्युदास इति वाच्याम्। न ङसिंबुद्ध्योरितिज्ञापकात् नलोपे विधीयमाने प्रत्य्यलक्षणेनाऽप्रत्यवय इति निशेधाभावात्। यत्तु प्रत्यययलखणेन प्रत्य्यान्तेपर्युदास इत्युपतं तच्चिन्यंि , प्रत्यायान्त भिन्नकार्यत्वेयन प्रतययलक्षणाभावात्। अत एव सूत्रशेशभाष्येल राजा तक्षा प्रतययलक्षणेन प्रत्यरयो नेति प्रतिशेध: प्राप्नो‍तीत्यु,क्त्वा‍ तदापि दूषणखण्ड्नाय ‘अथवा पुनरस्तुा पर्युदास:’ इत्युकक्तम्। पर्युदासेऽपि प्रत्येयलक्षणे तूक्तदूषणतादवस्थारदथवेतिग्रन्थोेऽसंगत एव स्याोत्। इह ‘अधातुरिति शक्यतमवक्तुम्। कस्मादन्न भवति अहन्वृयत्रन्निति। आचार्यप्रवृत्तिर्ज्ञापयति न धातो: प्रातिपदिकसंज्ञा भवतीति। यदयं सुपो धातुप्रातिपदिकयोरिति धातुग्रहणं करोति। नैतदस्ति ज्ञापकं प्रतिषिद्धार्थमेतत्याधात त्’ इति भाष्यंस प्रत्यपयान्ततरखण्डानपरं न धातुपर्युदासखण्डधनपरमिति कृत्तद्धितान्तास्यैधवेति नियमो भविष्यसति इत्याभदिभाष्या नुवादने स्फुाटीकरिष्यायम:। अत्र भाष्येद प्रतिषिद्धार्थमेतत्या्तद्दित्यरस्योयदाहरणं श्येतनायत इति। अत्राप्रत्यपय इति प्रातिपदिकसंज्ञाया निषिद्धत्वाददन्ततर्वर्तिसुब्लोपार्थं धातुग्रहणस्या्वश्य्कतैवेति भाव:। यद्यपि शक्यदमवक्तुमिति ग्रन्था्त्कुाशकाशावलम्बेथनैहैव धातुपर्युदासखण्ड:नपरमिदमिति प्रतीयते। तथा हि प्रत्य यानतस्यय प्रातिपदिकत्वेथ न किंचिदनिष्टम्। न च काण्डेव कुड्य इत्यािदौ ह्रस्वोप नपुंसक इति ह्रस्व‍प्रसङ्ग:, नपुंसकवृत्तित्वनस्यय प्रातिपदिकधम्रत्वे न नपुंसके च वर्तमानस्येेत्यार्थेनैव सिद्धे प्रातिपदिकग्रहणस्यह सत्वसप्रधानप्रातिपदिकग्रहणार्थत्वाज्ञापनात्। न च सुबुत्पंत्ति:, संख्या्कर्मादेरभावात्। नाऽपि हुंफडादिवत्प्रारतिपदिकत्वणसामर्थ्या्दौत्स र्गिकैकवचनापत्ति:, सुप्तिङन्तकसूत्रस्थ तिङ्ग्रहणेन तदनुत्प्त्तिबोधनात्। न च सुपो धात्विति लुगापत्ति:, धातुसाहचर्येण विभक्तीतरसमभिव्याुहृतस्यैचव तेन लुग्विधानात्। पचेरन्समर्वस्मिन्नित्याङदौ तूच्चारणसामर्थ्यािन्न लोप:।

एवं स्थिते श्येयनायत इत्यापदे: प्रातिपदिकत्वेपनैव सुब्लुयकि सिद्धे सुपोधात्वित्यवत्र क्रियमाणं धातुग्रहणमेव ज्ञापयति न धातो: प्रातिपदिकत्वंय भवतीति धातुपर्युदासो मास्त्विति। तथाप्युैत्तरग्रन्थलविरोधान्न स्थिरमेतत्। यत्तु उक्तरीत्याप प्रत्यणयान्तधपर्युदासो न कार्य इति सूत्रशेशे भाष्ये् ध्विनितमित्युिक्तं तच्चिन्य् क्म्। अप्रत्‍यय इति पर्युदासप्रसज्याप्रतिशेधपक्षयोरुभयोरपि पूर्वान्तुवत्त्वेतन प्रातिपदिकत्वे न ह्रस्वतत्वेु प्रसक्ते विभक्तयेकदेशस्यण पूर्वान्त वत्त्वा्भावे ह्रस्वासूत्रगतप्रातिपदिकग्रहणस्यो ज्ञापकत्वेतनोदाहरणात्। अन्यनथा ज्ञापकत्वेि प्रत्युिक्ते पूर्वभाष्यतग्रन्थशस्‍यालग्नकतापत्ते:।

पूर्वभाष्यरदूषणतात्पपर्यककैयटग्रन्थ्स्तुो प्रामादिक एवेत्यानुपदं वक्ष्येते इति सहृदयैर्विवेचनीयम्। ‘प्रत्यरय इति किं काण्डेर कुड्येऽप्रत्यथय इति शक्यममवक्तुम्। कस्मादन्न भवति काण्डेह कुड्ये इति। कृत्तद्धितग्रहणं नियमार्थं भविष्ययति कृत्तद्धितान्तडस्यैसव प्रत्यययान्तवस्यस प्रातिपदिकसंज्ञा भवति नान्येस्यि’ इति भाष्य्म्। इदं च प्रत्यियान्तिपर्युदासखण्डडनपरम्। तथा हि अप्रत्ययय इत्यकत्र प्रत्य्यपदं प्रत्यनयान्त्परं पर्युदासपक्षे संज्ञाविधौ तदन्त विध्य भावेऽपि विभक्तीतरानपेक्षपयार्थबोधकत्वारूपार्थवत्त्व्ग्रहात्प्ररत्यियपर्युदासवैयर्थ्यानत्तात्पपर्यानुपपत्त्याध प्रत्येयान्तेि लक्षणासत्त्वावत्। स च प्रत्यकयान्तयपर्युदासो न कार्य:। प्रत्यवयान्तयस्य‍ चेत्कृयत्तद्धितान्तरस्यैनवेति नियमाश्रयणात्। इह कृद्ग्रहणनियामकत्व कथनेन धातुपर्युदासखण्डननमप्यदभिप्रेतम्। तद्धीति (?) धातो: प्रातिपदिकत्वेत न कापि क्षति:। यथोद्देशेऽहन्नित्याइदौ धातो: प्रातिपदिकत्वेमन सुबापादनं दुर्वचम्। येन नाप्राप्तिन्याययेन तिबादीनामपवादकत्वाित्। तल्लोपाव्यहवहितोत्तरक्षणेऽपि न तत्प्रा प्ति: अपवादविषयपरिहारेणोत्सेर्गस्य् प्रवृत्ते:। परिहृत्यायपवादविषयमुत्सऽर्गोऽभिनिविशत इति स्मदरणाच्च। न च यत्रापवादश्रुतिस्तगत्र नोत्सृर्गोऽत्र तु नापवादश्रुति:। देवदत्तहन्तृ‍न्यामयेन सुपउन्मऽज्जनात्। न च ‘तौ सत्’ इत्या्दिनिर्देशस्तेन्न्यायस्यावनित्यपत्वतम्। हते देवदत्ते तद्धन्तमरि हतेऽपि नोन्म्ज्जनम्। देवदत्तस्यस हतत्वामरोपे तु सुतां हन्तु्मुद्यतस्यय हनने तूज्जीवनं भवत्येनवेति न्यातयशरीरम्। तावित्यातदौ वृद्धिहन्तुे: पूर्वसवर्णस्यज हननोद्यमसजातीयप्रसङ्गमात्रं न तु हननस्थारनीया लक्ष्येत प्रवृत्तिरिति न तत्रैतन्न्यायविषय इति (न) तेनास्या्नित्यनत्वपबोधनमित्य भिधानात्।

अन्यसथ जश्व्त्यशास्त्रप्रवृत्त्यु्त्तरकाले चतर्वशास्त्रवस्यत चारितार्थ्याान्नापवादकत्वंे स्याात्। तत्र हि जश्व््याशास्त्रप्रवृत्तिकाले नियतप्राप्तत्वेभन तत्प्रावप्तिविषये चारितार्थ्यातभावमात्रेण येननाप्राप्तिन्या येन तदपवादकत्विम्। अन्यधथा ब्राह्मणत्वाशवच्छेरदेन विहितदधिदानस्यत कौण्डिन्यो्द्देश्यिकतक्रदानेन बाधो न स्यातत्। तद्दानात्पूार्वं तदुत्तरं वा चारितार्थ्या्त्। कौण्डिन्य्स्य‍ दधिदानप्राप्तिस्तुध न, ब्राह्मणेभ्योो दधि देयं न कौण्डिन्या य देयमित्य्त्र न देयमिति विशेषनिषेधश्रुत्यार ब्राह्मणेभ्यो् दधीत्याादौ ब्राह्मणपदस्य कौण्डिन्याहतिरिक्तब्राह्मणपरत्वेौन तद्वाक्ययस्य् कौण्डिन्यामतिरिक्तब्राह्मणसंप्रदानकदधिदानबोधकत्वा्दिति दीधि‍तिकारादय:। किंच पादोन्य‍तरस्यारमित्यास्यत टाबृचीत्यदपवादो न स्याबत्। तदभावपक्षेऽस्या चारितार्थ्या्त्। तस्मावदुक्तमेव रमणीयम्। सत्येपि संभवे बाधनं भवतीति मिदचोन्यात्वादिसूत्रस्थंो भाष्ययमप्य्त एव संगच्छरते। लविधौ तिबादिविधौ च भूवादय इत्यबस्योिपस्थितेर्निरवकाशतया न सुबुत्प्त्तिरित्य्पि केचित्। न चैवमपि दुर्वार:, नलोपसूत्रे प्रातिपदिकग्रहणस्यय सत्व प्रधानप्रातिपदिकग्रहार्थत्वासत्। रामानित्यायदौ तु विधानसामर्थ्यातन्न लोप इति। एवं स्थिते कृद्ग्रहणस्यर नियामकत्वममपि संगतम्। कैयटस्तुत कृत्तद्धितग्रहणमिति प्रतीकमुपादाय तद्धितगहणमत्र नियमार्थं कृद्ग्रहणं प्रतिषेधार्थं भिद्छिद् इति। अत्र त्वटधातुरिति प्रतिषेधप्रसङ्ग इत्याीह।
यत्तु प्रत्यवयपयु्रदासे सात्प दाद्योरिति सूत्रे सातिग्रहणं व्यकर्थं स्याेदिति मनोरमायामुक्तं तच्चिन्य्् म्। सोढदूरसमरीसजर्थत्वातत्। आचक्षाणणिजन्तापत् क्विप्यानिष्टरूपप्रसङ्गात्। सोढे दोषस्यत दुरुद्धरत्वाित्। आदेशप्रत्ययययोरित्यात्र साद्ग्रहणाद्वसिग्रहणाच्च नोभयत्र सामानाधिकरण्यंद वैयधिकरण्यंि च, तत्र प्रत्योयावयववृत्तित्वावत्प्रदत्य्यशब्दतस्यय सामानाधिकरण्येिऽपि वैयधिकरण्याफललाभ इति कैयटेनार्थवत्तावध्व ननाच्च। गुरुचरणाऽस्तुे प्रत्यधयान्तंण चेति प्रतीकमुपादाय, ननु प्रत्य्यान्त्पर्युदासो व्यिर्थ: कृत्तद्धितेतिसूत्रे लिड्धुगित्याुदावधातुपयु्रदासबाधाय कृद्ग्रहणस्य विधायकत्वे‍ऽपि तद्धितग्रहणस्य‍ प्रत्यसयान्त्स्यप चेत्प्राूतिपदिकत्वंस तर्हि तद्धितान्तयस्यैावेति नियमार्थतया तद्धितेतरप्रत्यमयान्तवस्यव प्रातिपदिकसंज्ञाव्यापवृत्तिसिद्धेरिति चेदित्यातशङ्क्य कर्ता कारक इत्यातदावपि संज्ञानिवृत्तिप्रसङ्ग: स्यापत्।कृद्ग्रहणस्यस तद्धितनियमेन परेण बाधात्। न च बाध्य्सामान्येचिन्ताेयां परस्यासपि तद्धितनियमस्या कृद्ग्रहणेनैव बाध: सुवच:, समासनियमस्या‍पि बाधापत्तौ मूलकेनोपदंशमिति वाक्य‍स्ये निवृत्तिप्रसङ्ग इति दीक्षितानामाशय इत्युयत्तरयांचक्रु:। अत्र नामग्रहणादरुचिर्ध्व‍न्यंते कृद्ग्रहणस्य: विध्यसर्थत्वंय तथापि न दोष:। बाध्य्सामान्ययचिन्ता्यां परस्यायपि तद्धितनियमस्या बाधात्। मूलकेनोपदं शमित्याकदौ तु शब्दा धिकारमाश्रित्याार्थवद्ग्रहणानुवृत्तावेकार्थीभावविवक्षणान्नदोष:। स्वीिकृतं चैवमेव कौस्तुलभ इति। यत्तु सात्प्दाद्योरिति सातिग्रहणात्प्र।त्यदयो न प्रातिपदिकमिति सिद्धे पूर्वसूत्रस्थवप्रत्य्यग्रहणं सामर्थ्या्त्तदन्तयपरिमित्युतक्तम्। तच्चिन्य्ो म्। प्रत्य्यप्रातिपदिकत्वातभावज्ञापकताया दूषितत्वाात्। न च ङ्याब्ग्रहणमेव प्रत्य्यप्रातिपदिकत्वा‍भावज्ञापकमस्तुत, अस्तुि कृत्तद्धितग्रहणं विध्यदर्थमिति शङ्कनीयम्। लिङ्गविशिष्टापरिभाषया सिद्धेरज्ञापकत्वाात्। न चाप्रतयय इति बहुव्रीहिरेवास्त्विति चेन्मै्वं, तथा सति बहुपटु इत्यकस्य संज्ञाभावप्रसङ्गात्। एवं स्थिते प्रत्यरयान्तदपर्युदासो मास्त्विति सिद्धम्। इहार्थवत्यानेकपदप्रसङ्ग इति वार्तिकम्। तत्रानेकं च तत्प्दं चेति विग्रह:। अनेकस्यािपि पदस्येाति व्यानख्यावनुरोधात्। अत्र च समुदितस्येनति बोध्यवम्। अप्रत्यकय इत्युपक्ते प्रतिपदप्रसङ्गात्। कैयटस्व्मुदनेकं पदमस्मिन्नित्यरनेकपदं समुदाय इति व्या्ख्यात्। न च समुदायस्याथप्रसङ्ग:। प्रत्यययग्रहणे यस्मा्त्सव विहित इति वचनात्स्मुदायस्य प्रत्ययान्तंत्वेपऽप्यिवाक्यपत्वाान्न दोष:। न च स्वसस्वा र्थप्रातिपदिकपदानामाकाङ्क्षासन्निधियोग्यवता च संसृष्टतदर्थानां च वाक्युवाक्यामर्थत्वें वाक्य‍स्य‍ नित्य्ध्ववनिव्याङ्ग्यत्वासत्, पदार्थसंसर्गरूपविशिष्टार्थस्यय च तद्वाच्यसत्वाुत्। अन्यसथा शब्द जन्यवप्रतीतिविषयताशालित्वा नापत्ते:। न चाशक्योतऽपि संसर्गो वाक्यकसामर्थ्याशद्भासते अननुगमात्। परेषां तु वाक्ययस्यााशक्यात्वायत्सामासग्रहो व्यथर्थ एव स्याशत्। न चेष्टापत्ति: अर्थवत्स‍मुदायानां समासग्रहणं नियमार्थमिति ग्रन्था्नवतारप्रसङ्गात्। अर्थवत्यंनेकपदप्रसङ्ग इति पूर्वपक्षवार्तिकोदाहरणत्वेचनोपन्य:स्तंत दशदाडिमादि परिहृत्यैणवमपि वाक्य्प्रतिशेधोऽर्थवत्त्वा।दितयुत्तरवार्तिकव्याङख्याववसरे देवदत्त गामभ्याकज शुक्लां देवदत्त गामीयाज कृष्णातमित्युिदाहृत्या र्थवद्धयेतद्वाकयमित्यु्क्ते:। तुल्य्न्याायेन कृत्तद्धितान्यातयोरप्ये्कार्थीभावाभावप्रयुक्तार्थक्यायो: प्रातिपदिकत्वारप्राप्ते: प्रत्य्यानतपर्युदासखण्ड्नपरकृत्तद्धितनियमप्रातिपदिकभाष्याग्रन्थायसंगत्याापत्तेश्च। अतिङ् प्रातिपदिकमिति न्यापयेन समासग्रहणस्यय नियमार्थत्वंल तु तन्न्याय (स?) स्या प्रतिवर्णं प्रसक्तत्वा्दकिंचित्किरम्। इत्थंा चान्यसथानुपपन्नप्रातिपदिकत्व मेव समासादावर्थवत्त्वारनुमापकमित्यनर्थवदित्या्दिन्या?स एव समञ्जस:। न च स्ववघटकपदवृत्त्यापर्थबोधकत्ववमेवार्थवत्त्वंय, न तु वृत्त्या्र्थबोधकत्वतम्। अनर्थकदशदाडिमादिसमुदायेऽतिप्रसङ्गात्। समासादावनेकार्थीभावे हि तन्निष्ठप्रकारतानिरूपितविशेष्यङतापर्याप्त्याधिकरणत्वनमूलक- ‘पदार्थ: पदार्थेनान्वेणति न तु पदार्थैकदेशेन’ इति व्यु्त्पात्ते: प्राप्तोपदकादौ भग्नतया राजपुरुषादौ राज्ञि सुन्दतरत्वाूदिविशेषणापत्तिप्रसङ्ग:। तद्वारणार्थं च वृत्तस्यन विशेषणोयागो नेति वचनारम्भे् गौरवम्। राजपुरुषोऽश्वजश्चेत्यासदिवारणाय वृत्तौ सजातीयविशेष्यापन्त्रयोगो नेत्य पि वचनं कार्यं स्याोत्। साजात्यंे चेहैकपदबोध्युत्वेषन। तेन राजगोपुरुषावित्याादौ विशेष्याान्तरराव्यृवच्छेनद:। एवं राजपुरुषो भार्यायाश्चेत्येयतद्वावरणाय सजातीयविशेषणान्तोरयोगो नेत्यापि वचनं कार्यं स्यायत्। राजदेवदत्तपुरुश इत्याादेरत्राब्यचवच्छेतद:। द्वन्द्वेु चशबदप्रयोगवारणायापि वचनमारभ्यं स्याोत्। एवं निष्कौशशाम्ब्यानदौ क्रान्ता‍दिप्रयोगवारणायातपि महाविभाषाधिकारश्चारम्भ्णीय: स्याात्। न चैकार्थीभाववादिमते निषादस्थणपत्यिधिकरणविरोध:। पूर्वपक्षाभावने सिद्धान्तिस्य‍ निर्दलत्वा।त्। न च शक्तितज्ज्ञानहेतुतयोरिव लक्षणातज्ज्ञानहेतुतयोरपि क्लृप्तत्वावत् षष्ठीसमास एव युक्त:। तथा सति निषादानां स्थतपतेर्लब्धवविद्यस्यन त्रैवर्णिकस्या याजनसंभवान्नापूर्वविद्याप्रयुक्तिकल्पतनं न वा स्त्रीशूद्रौ नाधीयातामिति निषेधसंकोच इति वाच्यतम्। वेदे कर्मधारयसंभवे नान्युसमास इति नियमाङ्गीकारात्। न चातिरेक: तुल्यतत्वाात्। न च क्लृप्तत्वाान्नातिरिच्ययतेऽस्मयत्कृ तनियम:। वचनान्त रातिरेकवदशेषत्वाात्, सिद्धान्तेम तु समानाधिकरणप्रातिपदिकार्थयोरभेदान्वेय इत्या‍दीनां व्युित्प त्तिकदम्बातना भिन्नोपस्थितिविषयत्वाकत्। एकार्थीभावस्यत प्रक्रियादशायां पृथगर्थत्वेभन प्रथमगृहीतानां पदानां विशिष्टैकार्थोपस्थितिजनकत्वारूपत्वा‍दशेष:। विवेचितं चैतद्विस्तभरेण ग्रन्थायन्तृरेषु।

व्यनपेक्षावादिमते हि ‘नित्यंा समासेऽनुत्तरपदस्थपस्यव’ इति सूत्रगतभाष्यतमसंगतं स्याैत्। तत्र हि समासग्रहात्पूदर्वसूत्रे व्यनपेक्षालक्षणे सामर्थ्ये गृहीते वाक्येम एव षत्व्विकल्पो‍ न समासे नित्यरग्रहात्तु न विकल्पािनुवृत्ति:। व्युनत्परत्तिपक्षे च इदम्। अव्युथत्पषत्तिपक्षे त्विदुदुपधस्ये ‍ति नित्येत सिद्धेऽनुत्तरपदस्थस्येतति षत्वाप्रतिशेधमात्रार्थम्। वस्तुथतो व्यु्त्पेत्तिपक्ष एव ससंश (?) आदरणाय सर्पिषा यजुषेत्याथदिसिद्धय इति तत्रोक्तम्। व्यापेक्षापक्षे त्वासश्रीयमाणे ‘इसुसो: सामर्थ्येु’ इत्यशनेन विकल्पेे प्राप्ते नित्यायर्थमिदमित्ययर्थ: स्यायत्। तच्च भाष्यवकृतामनभिप्रेतमेव। किं च परमसर्पि: कुण्डिकेत्यापदौ विकल्पेप्रसङ्ग: स्या्त्। तथा चानुत्तरपदस्ये‍ति किं परमसर्पि: कुण्डिकेत्यावदौ विकल्पपप्रसङ्ग: स्यातत्। तथा चानुत्तरपदस्ये्ति किं पदमसर्पि: कुण्डिकेत्युसदाहृत्येिदानीमनेन मुक्ते पूवे्रण षत्वं् विभाषा कस्मापन्न भवति इसुसो: सामर्थ्ये इतीत्यातशङ्क्य - नानापदार्थयोर्वर्तमानयो: ख्यासयते यदा योग:। तस्मिन् षत्वं् कार्यं तद्युक्तं तच्चमेते ह (?)॥

इतिवार्तिकव्यावख्या्यां व्येपेक्षासामर्थ्ये पूर्वयोग: न चात्र व्येपेक्षासामर्थ्यंमिति समाधाय किं पुन: कारणं पूर्वस्मिन् योगे व्यिपेक्षासामर्थ्यदमाश्रीयते न पुनरेकार्थीभावो यथान्यङत्रेति पुनरशङ्क्यैकार्थे सति वाकये षत्वंप न स्यापत् सर्पिष्ककरोति सर्पि: करोतीत्युकक्तं तदसंगतं स्यायत्। अपि चानेन ग्रन्थेान कण्ठयरवेणैव भाष्यरकृद्भिरुक्तम् ‘समासे व्येपेक्षा नास्तीुति’ तत्ककथं महर्षिवचनमनादृत्यु समासे व्यकपेक्षामङ्गीकुर्वते तार्किका इति सहृदयैराकलनीयम्। नन्वषस्तुु समासादावेकार्थीभाव:, तथापि वाक्यास्या प्रातिपदिकत्वं‍ कुतो नेति चेत्। अर्थवत्सदमुदायानां समासग्रहणं नियमार्थामिति भाष्या‍त्। अर्थवतां सुबन्ताानां समुदायोऽत्र विवक्षित:। तुल्यिजातीयस्यं नियम: कश्चित्तुल्याजातीय: यथाजातीयकानां समास: कथं जातीयकानां समास: कथं जातीयकानां समास: सुबन्ताकनामित्यंग्रिमभाष्यनस्विरसात्। अन्याथा बहुरवा (?) दावतिप्रसङ्गात्। समासस्यय सुबन्त:कृदन्तकघटितत्वेतऽपि प्राचुर्यादेवमुक्तम्।
भेदसंसर्गद्वारकार्थवत्त्व युक्तसुबन्तांसुबन्तातनामश्वक्री‍तीत्यातदौ गतिकारकेत्याादिवचनात्स्मासदर्शनातसुबन्ता्नामित्यु्पलक्षणमिति कैयट:। सजातीयत्वााभावेऽप्यसर्थवत्सदमुदायानां समासेत्यात्रार्थवत्पवदस्यर स्वा्तन्त्र्ये ण प्रयोगार्हार्थवदित्य।र्थ:। गवित्य्यमित्याददावनुकरणस्याननितिपरस्यायपि प्रयोगसत्त्वेतन तत्त्वसमस्येथव व। प्रकृतिप्रत्यसयसमुदायस्य् तु न व्यारवृत्ति:। प्रत्य:यस्यय स्वायतन्त्र्ये ण प्रयोगार्हार्थवत्त्वारभावात्।

सरूपसूत्रे भाष्ये् सुबन्तावनामित्ययनेनेदमेवोपलक्ष्य्त इति बोध्ययमित्यीपि केचित्। न चैवं सुप्तिङ्समुदायस्यव प्रसङ्ग:। जहि कर्मणा बहुलमाभीक्ष्ये््थ इत्य्नेन नियमात्। न चैवमपि तिङ्समुदायस्यय प्रसङ्ग:, आख्यांतमाख्यासतेनेति नियमेन निर्वाहात्। यत्तु यत्र संघाते पूर्वोभाग: पदमुत्तरस्तु‍ प्रत्य यो नेत्यादद्याकारको नियम:, जन्मावानित्यासदिवारणायोत्तरेति, राज इयानित्यारदौ तु पूर्वभागप्रकृतिकप्रत्यमयाभावविक्षणाददोष इत्या हु:। तच्चिन्य्ा म्। गवित्यमयमाहेत्या्दौ दोषस्यत स्फु।टतरत्वा त्। वृक्षण्वासुरित्याूदिसमासे पूर्वभागस्यि भवत्वे‍न तत्सा जात्यातभावेन पूर्वो भाग: पदमित्यनर्थलाभासंभवात्। यदपि प्रकृतिप्रत्युयभावानापन्नसंधातविषयको नियम इत्युयक्तं, तदपि चिन्य्च म्। एकैकस्मैू देहीत्याादौ द्विरूक्तैकशब्दतस्यैाकं बहुव्रीहिवदिति बहुव्रीहिवद्भावेऽपि प्रातिपदिकसंज्ञानिवृत्तिप्रसङ्गात्। अतिदेशस्यू स्वारश्रयाविरुद्धकार्यप्रतिपादकत्वुमिति क्षियोदीर्घादिति सूत्रे भाष्येजऽभिधानात्। न च बहुव्रीहौ दृष्टस्यु प्रातिपदिकत्वुस्या नेनैव विधि:। एवमपि नियमवारणात्। न चासावर्थवत्सूेत्रस्यैाव नियम:। जन्मबवानित्यायदौ तद्धितान्तुत्वाप्रयुक्तप्रातिपदिकत्वाननिवृत्तयेयत्र संघातेत्यारदिनियमशरीरेऽधिकप्रक्षेपस्य। वैयर्थ्य्प्रसङ्गात्। नाप्यहतिदेशसामर्थ्यकम्। स्वनरपुंव(द)तिदेशेन सार्थक्या्त्। न चापि पक्षान्तंरे प्रातिपदिकत्वंी सुतरां नियमप्रसङ्गात्। तस्मायन्नायं नियमो युक्त:। किंचास्मिन्सयति समुदायप्रातिपदिकत्वाीभावात्सुयबनापत्ति:। स्थायनेद्विर्वचनपक्षेऽप्या्श्रीयमाणे स्था‍निवत्त्वे्न प्रातिपदिकत्वंि दुर्वचम्। स्थासनिन: सुबन्त्त्वेिन समुदायस्यातपि सुबन्त्त्वाात्। किंचैवं प्रातिपदिकात्तद्धिता इति पक्षे पौन: पुनिक इत्यारदि (?) सिद्धिप्रसङ्ग:। श्रूयमाणप्रत्‍ययान्तधस्यैतव प्रातिपदिकत्विनिषेधेऽपि प्रकृतनियमेन तद्वारणात्। अपि चैवम् (?) वस्तुयतस्तु् द्वि:प्रयोगपक्षो दुर्बल:। पौन: पुन्यंत, पौन: पुनिक:, इति समुदायात् ष्यनञ्ठञोरनुपपत्तिप्रसङ्गात्। तत्र हि अन्त्रङ्गत्वाुत्सु ब्लुपकि द्वित्वंल ततश्च समुदायस्यर सुबन्तपत्वाइभावात्प्रा तिपदिकत्वािभावाच्च तदुत्पनत्ति:। प्रातिपदिकत्वं‍ तु समासकृतनियमान्नेति द्विरुक्तक्रियास्थवग्रन्थावसंगतिप्रसङ्ग:। स्थाचने द्विर्वचनपक्षेऽपि दोषात्। न च समुदायादेकविभक्तौ परत इति पक्षस्योिक्तिसंभवायायं नियम: सुबन्तावनामित्या दिनियमेनाऽपि निर्वाहादित्यकलमाकरो‍क्तनियमविरुद्धनियमवचनचातुरीचणत्वे नेत्युतपरम्यतते। यत्तु समासस्यि लुप्तविभक्त्यन्तित्वारत्कृादादिसूत्रे समासग्रहणे तत्सूुत्रस्यातर्थवदादिप्रपञ्चतवं मिश्राद्युक्तं विरुध्येातेत्यापशङ्क्य तत्र प्रत्याधसत्त्याृ प्रत्यगयपदस्यर कृत्तद्धितान्‍तसमासेतरप्रत्यायान्तरभिन्नपरत्वेमित्युङक्तं तच्चिन्य्:ातम्। समासस्यााप्रत्यपयान्त्तया विध्यनर्थत्वाायोगात्। यदश्पिय कृत्तद्धितेति व्ययर्थम्। ते देवानित्यारदिप्रकृतिप्रत्यगयसमुदायवारणायार्थवदादिसूत्रेऽप्रत्य‍यपदस्यत प्रत्यययतदन्तादन्ययपरत्वे ऽपि विभक्तिविभक्त्यन्तोरभयभिन्नपरत्वाणङ्गीकारात्। समासस्यि तु स्वतघटकपदवृत्त्यातर्थबोधकत्व्रूपार्थवत्त्वाभदेव निर्वाह इति तदपि व्यरर्थमित्यूकचु:। तदपि चिन्य्यादम्। प्राग्दिशीयाधिकारपठितविभक्तिसंज्ञकप्रत्यकयान्तूकानां संज्ञानापत्ते:। तेषु च त्य‍दाद्यत्वातद्यनापत्तेश्च समासग्रहणस्यद नियमार्थत्वाधन्न वैयर्थ्यपयमिति न किंचिदेतत्। खपुष्प्शशशृङ्गादेरपि बुद्धिपरिकल्पितसंबन्ध आरोपितखादिसंबन्धावत्पुइष्पा्दौ च शक्तिरत्येूवेति न तदर्थं समासग्रह:। न च बाधबुद्धे: प्रतिबनधकत्वा न्न शाब्दपबुद्धेरुदय:। यस्यग क्षोणिपत्ते: परार्धपरया लक्षीकृता: संख्यवया प्रज्ञाचक्षुरवेक्ष्यपमाणतिमिरप्रख्याय: किलाकीर्तय:। गीयन्तेच स्व्रमष्टमं कलयता जातेन बन्योषी दरात् मूकानां प्रकरेण कूर्मरमणीदुगधोदधे रोधसि॥

इत्याादेस्तुमददयेन तस्यातप्रतिन्धककत्वादत्। उक्तं च खण्डलनकारै: - “अत्य‍न्तारसत्यनपि हृर्थे ज्ञानं शब्दव: करोति हि” इति। नन्वेतवमप्यतसमर्थसमासार्थं तत्याे ज दिति चेत्, धर्मिग्राहकमानादेव तत्सिद्धिरित्यावेहि। न च त्वान्म:ते वाकयस्य् शक्तत्वे‍न घटमानयेत्यारदौ नीलादिविशेषणयोग इति भ्रमितव्यदम्। विशेषणविशेष्य्भावांशे तच्छ्क्तावपि तद्धटकपदानां स्वतस्वाेर्थशक्तिक्षत्यलभावात्। समासस्य् त्ववनेवंविधत्वायन्न तदर्थैकदेशे विशेषणादियोग:। वाक्यवस्यथ स्फोिटरूपतया नीलघटमानय, घटमानयेत्यारदेर्भेदएव वेत्यभदोष:। न चैवं बहुगोमत्केवत्याादौ विभक्ते: पुरस्ताात्स मास इति पक्षे विशिष्टस्यो सुबन्तातवाभावेन सुबन्तायत्तद्धित इति सिद्धान्तषविरोध:। तेषामतिरिक्तार्थभावेन परिपूर्णं पदमिति न्याुयाविषयतया तत्सिद्धान्ततस्यब समासान्तेधऽभावादित्या्हु:।

वस्तुदत: समासार्थककल्य्ेध मानालौकिकप्रक्रियावाक्य स्यि प्रातिपदिकत्वांदेव तद्धित: सुलभ:। प्रशंसायां रूपबितिसूत्रस्थाभाष्याप्रामाण्याइदयमपि पक्ष: संमत इति ग्रन्थािन्तारे प्रतिपादितत्वातत्। यदि विशिष्टस्य: प्रातिपदिकत्वासत्सुलपि सुबन्तास इति तद्धित: संभवतीतयुच्य‍ते तर्ह्यस्तुप सोऽपि न किंचिदनुपपन्नम्।
अनर्थकस्यत प्रातिपदिकत्वं‍ त्व्धिपरी अनर्थकाविति ज्ञापकादिति भाष्यिकृत:। कृत्तद्धितसमासाश्चेत्यकनुक्तसमुच्चयार्थेन चेन संग्राह्यमित्यापि कश्चित्। तत्संृज्ञाफलं स्वधर इति सर्वं शिवम्। आकरोक्तां दिशं गत्वार मया कनकमीप्समता। अलम्भि हीरमुक्ताली वाग्दे्वी वदनाम्बुचजात्॥

मणिग्रन्थरनचातुर्यं पन्नगेन्द्रानत्प्रुभोर्मया। कालेन भूयसा लबधमर्थवतसूत्रमेव तु॥2॥
इति श्रीगोडबोलोपाख्यतनारायणकृत:
प्रातिपदिकसंज्ञावाद: समाप्तिगमत्।

वाक्यिवाद:

श्री गणेशाय नम:
अथ किमिदं वाकयं नाम। ‘एकतिङ् वाक्यमम्’ इति भाष्याात् ‘एकतिङन्ता्र्थमुख्यिविशेष्यरकबोधजनकपदसमूहो वाक्यमम्’ इति वैयाकरणा:। तेन पचति भवतीत्या दौ पश्या मृगो धावतीत्याादौ च क्रियापदस्यांनेकत्वेदऽपि न एकवाक्यदताव्यातघात:। ‘नहि क्रियाविनिर्मुक्तं वाक्यतमस्ति’ इति भाष्याषत् ‘अस्तिर्भवन्तिपर: प्रथमपुरुश:’ इत्याददिकात्यावयनस्मकरणाच्च सर्वत्र समुचित: क्रियापदाध्याैहार:। न चास्तुि क्रियापदाध्या‘हारस्तिथाऽपि बोधविशेष्यशकत्वंि प्रथमान्ताार्थस्यैावेति वाच्यचम्। पश्यस मृगो धावतीत्यावदावगते: प्रथमान्तातर्थयोर्विशेष्य्त्वेश वाक्यि भेदप्रसङ्गात्। मृगस्यस दर्शनक्रियायां कर्मतयान्व्ये मृगपदोत्तरं द्वितीयापत्ते:। द्वितीयायां च सत्यांर “लट: शतृशानचचावप्रथमासमानाधिकरणे” इत्यानुशासनाल्लट: शत्रादेशे धावन्तंा मृगं पश्येीत्येरव स्यांत्तथा च पश्यन मृगो धावतीति वाक्यास्योमच्छे्द: स्याात्। तमिति अध्यातहारे वाक्य‍भेदो गौरवं च।

न च वाक्यतभेदे क्षतिविरह इति वाच्याम्। तथा सति ‘तिङ्ङतिङ:’ इति सूत्रेऽतिङ इत्य:स्या व्यातवर्त्यादभावेन वैयर्थ्यातपत्ते:। निघातस्वारस्यस च एकवाक्यङताधीनत्वाित्। एकवाक्यत्वातभावे तदनुपपत्ते:। न च हरेर्दशावतारा इत्यवत्र का क्रिया अध्या‍हार्या। भवन्ती।त्यमवेहि। परं तु यत्रायोग्य‍ता न तत्र लडर्थवर्तमानत्वावन्वाय:, अविवक्षितत्वारत्। वर्तमानसामीप्येा वा लट्। सामीप्यं‍ च भूतभविष्यतद्रूपमत एव जयन्ति कृष्ण्स्य‍ दशावतारा इति मुकुट:। वारिदस्तृाप्तिमाप्नोति सुखमक्षय्यमन्नद:। इत्यासदौ न लडर्थविवक्षेति मिश्रा:। वर्तमानार्थकलट्प्रत्यणयान्तात्वेवनेत्यटस्याालोकस्य: तत्सासमीप्याडर्थकलट्प्रत्य्यान्तरत्वे्नेति कण्टधकोद्धारे मधुसूदनठक्कुरा:। अत्र नैयायिका:-नि:क्रियस्यादपि वाक्यलस्य‍ सत्त्वातत्रिविधं वाक्यनम्। तथा हि सुबन्त्समूह:, किङन्त्समूह:, सुबन्तैतिङन्तासमूहश्च। यथा त्रय: काला:, पचति भवति, चेत्र: पश्ययति इत्यातदि। एकवाक्य ता त्वे्कमुख्य-विशेष्य।कबोधजनकत्वे न, पश्य मृगो भावतीत्या:दावपि तस्यातक्षते:। तथा हि धावनकर्तृमृगकर्मकदर्शनाश्रयस्व्श मित्यवन्ववयबोद्धाक्या र्थस्यावत्र कर्मतासंसर्गेण दृशि क्रियायां भानं, वाकयस्यि चार्थवत्त्वाकभावेन न प्रातिपदिकप्रयुक्तद्वितीयाद्यापत्ति:। न च वाक्याभेदप्रसङ्ग:।

किं च नहि क्रियाविनिर्मुक्तं वाक्यतमस्मी्ति फणिनो धरणीभारविजृनह्यत्र काऽपि क्रियाऽध्या।हर्तुं शक्याक। अपि च क्रियाविशेष्यित्वे् ‘प्रयाति पुरुषस्तनस्यज चरणावभिवादय’ इत्या्दौ तच्छतब्देिन पुरुषस्य: परामर्शो न स्या्त्। देशैते राजमातङ्गास्तयस्यैेवामी तुरङ्गमा:। इत्याेदेरपि साधुत्वातपत्ते:। इत्यातद्यनल्पंत जल्पदन्ति स्म्। अत्रेदं भावयाम:-पश्य‍ मृगो धावतीत्यतत्र तादृशमृगस्य‍ दर्शनक्रियायां कर्मतासंसर्गेणान्व्यो न भवति। नामार्थधात्वार्थयोरभेदातिरिक्तसंबन्धेोन साक्षादन्व्यबोधस्या व्युनत्पकन्नत्वानत्। अन्यभथा तण्डुतल: पचतीत्या‍देरपि साधुत्वारपत्ते:। न च धावनविशिष्टथमृगस्यं वाक्यासर्थत्वेयन नामार्थत्वाकभावान्न दोष इति वाच्य्म्। तथा सति मृगपदोत्तरं प्रथमापि न स्यायत्। तस्या् अपि प्रातिपदिकाश्रयत्वायत्। किंच मृगकर्तृकोत्कथटधावनस्या दृशिक्रियाया कर्मत्वेतन विवक्षास्थ्ल एव प्रयुक्तस्यप पश्यय मृगो धावतीत्यास्‍यैकवाक्य‍त्वंच फलिसंमतं तच्चानुपपन्नमेव। फणिसंमतिस्तुय हेलाराजेन स्पष्टीकृता। तथा हि - सुबन्तंि हि यथानेकं सुबन्त स्य। विशेषणम्। तथा तिङन्ततमप्याेहुसितङन्तीस्यय विशेषणम॥

इत्युिक्त्वाय तेन धावनक्रियाया एव (कर्मत्वण) विवक्षायां न प्रतीकार इत्यातशय:। अन्यथथा धावन्तंर मृगं पश्ये त्येाव ब्रूयात्। किं च त्रय: काला इत्यनत्र ज्ञायन्तेव इति क्रियान्ववयसंभवात् क्रियाविनिर्मुक्तवाक्यो दाहरणस्यानसंगत्यायपत्ते:। किं च शृणु गर्जति मेघ:, नटो गायति शृणु, घटोऽनश्य‍त् पश्येित्यातदावप्यगतेश्च। एतेन प्रथमार्थ एव कर्मत्वृमित्येपास्त म्।
किं चैवं मृगे संख्या्न्वतयो न स्यानत्। आख्याकतोपस्था प्यशसंख्या्प्रकारकान्वतयबोधं प्रति मुख्यकविशेष्यवतया प्रथमान्तमपदजन्यो‍पस्थितेर्हेतुत्वा्त्। अन्याथा ‘हंसीव धवला कीर्ति:’ इत्यकत्र हंस्यापमपि संख्यायन्वययप्रसङ्ग:। मृगे संख्याानन्वपये इष्टापत्तौ च ‘पश्य‍ धावति मृगा:’ इत्यारदरपि साधुत्वावपत्ते:। किं च ‘पटोलपत्रं पित्तघ्नं नाडी तस्यृ कफापहा’ चैत्रो ग्रामगतस्तवत्र मैत्र: किं कुरुतेऽधुना’ इत्या दिप्रयोगदर्शनात्तच्छंब्देृन विशेषणस्या्पि परामर्श:। परं तु पदार्थतावच्छेपदकरूपविशेषणस्यऽ क्चिन्न परामर्श:। तेन दशैते राजमातङ्गा इत्याददौ न काऽप्यानुपपत्ति:। अत एवोत्सशर्गोऽयं न नियम:। तदुक्तम्- ‘सर्वनाम्नामुत्सयर्गत: प्रधानपरामर्शित्वइम्’ इति दिक्। विवेचितं चेदमधस्ता:दवशिष्टं चोपरिष्टात्प्ऽपदष्टीकभविष्य ति। इति श्रीमहोपाध्याइयमैथिलवंशमणेर्विमर्श:। तत्र नेयायिका: प्रत्यशवतिष्ठन्तेि। मृगपदोत्तरं प्रथमापि न स्याचदिति। धावनक्रियाविशिष्टस्यप मृगस्यि वाक्यानर्थत्वेान नामार्थत्वापभावात्प्रा तिपदिकाश्रयीभूता प्रथमाऽपि न स्याादित्यिर्थ:। तत्रोच्य्ते- मृगो धावतीत्यामख्यादतोक्तसंख्या्के कर्तरि नामार्थे प्रथम, पश्चात्‍पश्यभतिक्रियान्तपरे वाकयार्थतयान्वदयेऽपि प्राथमिकी प्रातिपदिकसंज्ञा निराकतुं न शक्येमति को नाम प्रथमां निवारयितुमीष्टे इति। यत्तु मृगकर्तृकोत्कषटधावनस्यैपव दृशिक्रियायां कर्मतयान्व‍यो विवक्षित इति भाष्येकदाशयवर्णनं, यदकपि - “सुबन्तं् हि यथानेकं युबन्तयस्‍य विशेशणम्। तथा तिङन्तंमप्यायहुस्तिङन्त‍स्य‍ विशेशणम्॥”

इति हेलाराजसंमतिप्रदश्रनं तदुभयमपि न विचारचारु। प्रकृति प्रत्यवयौ सहार्थं ब्रूतस्त्यो: प्रत्यनयार्थ: प्रधानमिति नियमात्, धात्व र्थनिष्ठप्रकारतानिरूपितविशेष्यितासंबन्धेरन शाब्दयबुद्धित्वातवच्छिन्नं प्रति विशेष्यमतया प्रत्य्यजन्योदपस्थितिर्हेतुरिति कारणाभावादेकधात्व्र्थप्रकारकापरधात्वतर्थविशेष्यदकान्ववयबोध एव न संभवतीति। न च ‘भावप्रधानमाख्यासतं सत्त्व प्रधानानि नामानि’ इति यास्केमुनिविशेशवचसा आख्यायतस्थबले प्रत्यियार्थप्राधान्यंध त्य ज्य्त इति वाच्य म्। आख्याितपदं तिङ्क्ष्वेाव निरूढं न तु धातुष्विति। आख्यााताथषु संख्यािवर्तमानत्वा्दिषु भावस्यै्व संख्या्कालातिरिक्ताख्या तार्थस्यै।व प्राधान्यममिति तदर्थात्।

वस्तुातस्तुि प्रथमान्ताार्थप्राधान्येाऽपि मृगकर्तृकोत्क टधावनस्या कर्मतासंबन्धेोन दृशिक्रियायां विशेषणतयान्ववया न‍ विरुध्याते। यतो हि विशेष्याान्वपयिनान्वययित्व मात्रं विशेषणत्वंध धावनक्रियाविशेष्योध मृगस्त्दन्वेयिनी दर्शनक्रिया तदन्व्यित्वेमात्रं विशेषणत्वंथ धानवक्रियाया अक्षतमिति न भाष्यगकृदुक्तिविरोधो न वा हेलराजोक्तिविरोध इति तत्त्वयम्। स्पतष्टं चेदं मीमांसायां सोष्णीरषा ऋत्विज: प्रचरन्ति, लोहितोष्णीृषा ऋत्विज: प्रचरन्ती त्यासदौ।

तथा हि पूर्ववाक्येा उष्णी‍षाणामपीष्टसाधनत्वेप विशेषणतयाऽन्वदय:। तत्र विशेशणत्वं विशेष्या।न्वेयिनान्व्यित्ववमेव। उष्णीिषाणां विशेष्याष: ऋत्विजस्त्दन्वशयि इष्टसाधनत्वं‍ तदन्व।यित्व मुष्णीषषाणामिति। उत्तरवाकये तु पूर्ववाकयलब्धीस्यो्ष्णीषषविशिष्टऋत्विक्कर्तृकप्रचरणस्य‍ नेष्टसाधनत्वेाऽन्ववय:। किं तु लौहित्यतमात्रस्य । तत्रापि परंपरया तूष्णीाद्वारा ऋत्विग्रूपविशेष्याान्याियेना इष्टसाधनत्वेयन लौहित्याान्वेयस्वीवकारादिति। यत्तु धावन्तंी मृगं पश्येशतयेव ब्रूयादिति तन्न। पर्यायशब्दायनां प्रयोगे वक्तुरिच्छाेया एव नियामकत्वेदनेष्टापत्ते:। सर्वथातात्पतर्याभावे मृगपदं नोच्चारयेत्। किं तु धावति पश्येात्येनव ब्रूयादिति न काऽप्य नुपपत्तिरिति। यत्तु त्रय: काला इत्यपत्र ज्ञायन्तेत इति क्रियान्वययसंभवात् क्रियाविनिर्मुक्तवाकयस्या ससंगत्या्पत्तेरिति तन्न। ज्ञानक्रियानाकाङ्क्षयो: कति काला: त्रय: काला इति प्रश्नोत्तरवाक्यियो: क्रियाविनिर्मुक्तत्वयसंभवादिति। यत्तु शृणु गर्जति मेघ:, नटो गायति शृणु, घटोऽनश्य त्पवश्येयत्याादावप्यमगतेश्चेति। तन्न। ‘सविशेषणे हि विधिप्रतिषेधौ विशेषणमुपसंक्रामत: सति विशेष्येग बाधे’ इति न्यानयाद्विशेष्येयषु मेघनटघटेषु श्रवणदर्शनयोर्बाधाद्विशेषणेषु गर्जनगानाभावेषु श्रवणदश्रनान्वायसंक्रमादिति। यत्तु शृणु गर्जति मेघ: इत्या्दौ श्रवणे मेघकर्मकत्वाइभावेन प्रथमार्थ एव कर्मत्वयमित्युपास्तयमिति तन्न। सविशेषणे हीति न्याुयेन श्रवणे गर्जनविशिष्टमेघकर्मकत्ववबाधेऽपि गर्जनकर्मकत्वमस्यातन्वमयसंभवात्कयर्मत्वं् प्रथमार्थ इति सम्य गेवोक्तमिति। पदार्थत्वेश प्रकारतया भानं विशेष:। वस्तुनतस्तुत सुब्विभक्तौ न लक्षणेति नियमात्काम्रत्वं: प्रथमार्थो न भवति। किं च साधुत्वयमात्रार्थिकाया: प्रथमाया: शक्यानभावाच्छिक्यिसंबन्धतरूपा लक्षणा न संभवत्येनवेति तत्त्वसम्। शङ्खा: श्रूयन्तेु भेर्य: श्रूयन्ते इति महाभाष्यपकारप्रयोगात्, निध्वासन(?) मश्रूयत पाञ्चजन्य इत्येभियुक्तप्रयोगाच्च सविशेषणे हीति न्यारयस्य् सर्वसमतत्वाूच्चेति। यत्तु किं चैवं मृगे संख्यायन्व यो न स्याात्, आख्या्तोपस्था्प्य संख्यांप्रकारकान्वययबोधं प्रति मुख्यनविशेष्य्तया प्रथमान्त पदजन्योपस्थितेर्हेतुत्वासत् अन्यनथा ‘हंसीव धवला कीर्ति:’ इत्य‍त्र हंस्या्मपि संख्यावन्वमयप्रसङ्ग:। मृगे संख्यामनन्वदये इष्टापत्तौ च पश्यप धावति मृगा इत्यांदेरपि साधुत्वायपत्तेरिति तन्न। एवं दर्शने धावनविशिष्टमृगस्यं विशेश्यकतयाऽन्वपयस्वीपकारे इत्यार्थ:। मुख्य विशेष्ययतया विशेषणत्वाइभावे सति विशेष्यदत्वंव मुख्य‍विशेष्य‍त्वंय तेनेत्यसर्थ:। तत्र मुक्ष्येनति न वक्तव्यं चैत्र एव पचतीत्या‍दौ व्य।भिचारात्। अन्यययोगव्यशवच्छेभदकरूपैवकारार्थैकदेशेऽन्वयये चैत्रस्य‍ विशेषणत्वेेन मुख्यीविशेष्यतया प्रथमान्तौपदजन्यो।पस्थिततिविषयत्वायभावाच्चैत्रान्यो न पचति चेत्र: पचतीति तदर्थात्। तथा च चेत्र एव पचतीत्यणत्र चैत्रे संख्यानन्वपयार्थमाख्या‍तोपस्थायप्यासंख्यासप्रकारकान्व्यबोधं प्रति विशेष्यातया प्रथमान्ततपदजन्योयपस्थितिर्हेतुरित्येयव कार्यकारणभावोऽङ्गीकर्तुमुचित:। अन्यतथा ‘हंसीव कृष्णख ते कीर्ति: स्वपर्गङ्गामवगाहते’ इत्यापद्युपमाने संख्या्न्वययानङ्गीकारे स्व्र्गङ्गावगाहनाश्रयत्वतस्या ख्याातार्थस्यक संख्याणयाश्च साधारणधर्मत्वातनुपपत्ते:। हंस्यक इव कृष्णा ते कीर्तिरित्या दीनामपि साधुत्वाथपत्तौ चालङ्कारिकमते वैरस्यारपादकलिङ्गवचनभेदस्योकपमानोपमेयनिष्ठस्यप दुष्टत्वंत न स्याकत्। संख्यायकालातिरिक्ताख्याेतार्थे हि भावनान्वयिनि संख्याान्वकय इति नियमात्। क्वचिद्विशेष्यपस्यष क्वचिद्विशेषणस्यव परामर्शात्तात्पार्यविषयपरामर्शकत्वंर तच्छवब्द‍स्य‍ नियतम्। परं तु पदार्थतावच्छेवदकरूपविशेषणस्या क्वचिदपि न परामर्श:।
इति वाक्यतवाद: समाप्त:।

श्रीहरियशोमिश्रविरचिता वाक्यरदीपिका।

सुप्तिङन्तमचयो वाक्यूमीति प्रमाणानुसारेण सुबन्ताचयत्वेत सति तिङन्तयचयत्वरस्यप मिलितस्या प्रत्येहकं वा सुबन्तङचयत्वाोदेर्वाक्यपलक्षणत्वेे परस्प‍रमव्या्प्ति:, पदसमूहमित्यास्य् गौरश्च: पुरुषो हस्ती‍त्यानदावतिव्यारप्तिरित्यावशयेन पृच्छतति- अथेति। इदं लोके प्रसिद्धं वाक्यबपदवाच्यं् जिज्ञासाविषयीभूतमित्यपन्व‍यबोध:। नामेति वाक्यातलङ्कारे। एकतिङ् वाक्यतमिति भाष्या दिति। एकत्वेर सति तिङ्त्वंप वाकयत्वामित्युञक्ते पचतीत्यसस्याापि वाक्यशत्वावपत्ति:। एक: तिङ् यस्मिन्निति बहुव्रीह्याश्रयणे एकतिङ्घटितपदसमुदायत्वंए वाकयत्व मिति पर्यवसन्नं पचति भवतीत्याुदावव्याहप्तमित्यािशयेन तदर्थमाह- एकेति। तेनेति एतादृशार्थकरणेन। अन्वययश्चास्यक नैकवाक्यपताव्या्घात इत्य्त्र तन्निषेधे। पचति भवतीत्य्त्र विक्लित्त्यनुकूलैकाश्रयवृत्तिभावनाभिन्नैकाश्रयवृत्त्युयत्त्यु्त्तरदेशसंयोगानुकूलवेगजन्य्विलक्षणव्या पारकर्मकचाक्षुषानुकूलव्या्पारस्तलदभिन्नैकाश्रयवृत्तिरित्य्न्वतयबोध:। नैकवाक्यततेति तिङन्तवभेदप्रयुक्तानेकवाकयतापत्तिर्नेत्यार्थ:। ननु क्रियाविनिर्मुक्तवाकयस्या्पि सत्त्वेतन तत्र तल्लक्षणाव्यातप्तिरित्यावशङ्क्य तद्वाक्यास्य् प्रमाणविरुद्धत्वेुनाव्या‍प्त्येभावादित्या्ह-नहीत्याादिना। ननु ‘प्रयाति पुरुषस्तस्यक चरणावभिवादये’ इत्याादौ तच्छभब्देबन पुरुषपरामर्शानुरोधात्प्र थमान्तापर्थस्यैुव बोधमुख्य‍विशेष्यनत्वयस्वीतकारेण निरुक्तलक्षणमयुक्तमित्याणशयेन शङ्कते- अस्त्वित्याशदिना। समाधत्ते-पश्यत मृग इत्या दिना। ननु पश्येषत्या‍दौ प्रथमान्ता र्थमुख्युविशेष्य‍कबोधस्वीाकारेऽपि तमितिपदाध्या‍हारेण धावनानुकूलकृतिमान्मृ‍गो मृगकर्मकदर्शनाश्रयस्व्य मिति बोधो न स्वीपक्रियते। येन नानामुख्य्विशेष्यरबोधजनकत्वेान वाकयभेद: स्या्त्। अपि तु धावनानुकूलकृतिमन्मृशगनिष्ठकर्मतानिरूपकदर्शनाश्रयस्व्दो मित्येयव बोधस्तुज्जनकतयैकवाक्यनत्वरक्षतेरभावात्कृथमगतिस्तमत्रेत्याोशङ्कय मृगपदार्थस्य‍ दर्शने कर्मतासंबन्धेानान्वगयबोधस्ये-नामार्थस्यक धात्वार्थेऽभेदातिरिक्तसंबन्धेानान्वगयबोधस्वीतकारे तण्डुमल: पचतीत्यामदिप्रयोगस्य् साधुत्वा्पत्त्याा नामार्थप्रकारकभेदससंर्गकबोधे विभक्तिजन्योिपस्थिते: कारणत्वेवन-अनुपपन्नत्वा‍त् मृगपदार्थस्य् कर्मताबोधार्थं मृगपदोत्तरं द्वितीयावश्यरकीत्याकशयेनाह-मृगस्येसत्यानदि। तत्र फलितमाह-द्वितीयायां चेत्यालदि धावन्तंय मृगं पश्ये्त्येरवं स्याादित्यान्तेकन। ननु तथा प्रयोगो भवत्येधवेति न दोष इत्यासशङ्क्य धावन्तंय मृगं पश्येोत्येयवं स्याान्न तु पश्यत मृगो धावतीति प्रयोगस्त‍था च तस्योयच्छे द एवानिष्टोकर इत्याेह-तथा चेति। ननु तत्र मृगमुख्यंविशेष्यपताकबोध एव स्वी क्रियते तमित्यनध्यांहारेण तथा च न तस्योदच्छेतद इत्यित आह-तमित्यधध्या हार इत्यातदि। वाक्यषभेदे इष्टापत्तिमाशङ्क्य परिहरति- न चेति। तथा सति वाक्य भेदे सति। अतिङन्ता त्पेरं तिङन्तंय निहन्यंत इति ‘तिङ्ङतिङ’ इतिसूत्रार्थ:। नन्वेाकवाकयत्वा भावेऽपि तिङन्ता त्पतरस्यावतिङग्रहणव्यातवर्त्य‍त्वतसभव इत्यावशङ्क्य ‘समानवाक्येद निघातयुष्मिदस्मटदादेशा वक्तव्यान:’ इति वचनेन तिङन्ते न सह तिङन्तरस्यैाकवाक्य‍तायामेवातिङइतिग्रहणाभावे निधातप्रसक्तिस्तमद्वारणाय सूत्रे तद्ग्रहणमेकवाक्येत्वातभावे निघातप्रसक्तिरेव नेत्यानह-निघातस्वारस्येात्यािहि। एकवाक्यरत्वाकभावे तिङन्तेरन सह तिङन्तदस्यै्कवाक्यवत्वातभावे, तदनुपपत्ते: तिङन्ताात्पंरस्यम निघातप्रसक्य्क नुपपत्ते:, तथा चातिङ इतिग्रहणस्य वैयर्थ्य‍मिति भाव:। ननु हरेरित्यावदाववताराणां भूतभावित्वेेन क्रियाध्यावहाराभावेन तत्र तल्लक्षणाव्यातप्तिरित्या‍शङ्क्य लडर्थस्याकविवक्षितत्वेणन भवन्तीात्यवध्याभहारसंभव इत्यािह- भवन्तीलत्यंवेहीत्याेदि अविवक्षितत्वासदित्यषन्ते न। हरिसंबन्धिदशावताराभिन्नबहुत्वाणवच्छिन्नाश्रयृत्तिभवनानुकूला भावेनेति बोध:। लडर्थविवक्षायामपि ‘वर्तमानसामीप्ये् वर्तमानवद्वा’ इति वचनेन वर्तमानसमीपान्यरतरनिश्ठाा तादृशी भावनेति बोध इत्या्ह-वर्तमानसामीप्ये् वेत्याीदि। अत एव लडर्थाविवक्षणादेव सामीप्यािर्थकत्वामदेव। वा। जयन्तीाति। कृष्णासंबन्धिदशावताराभिन्नबहुत्वाववच्छिन्नाश्रयवृत्तिवर्तमानसमीपनिष्ठोत्क र्षानुकूला भावनेति बोध:। अत एवेत्यशस्यत मिश्रा इत्यणनेनाप्यदन्वनय:। वारिद इति। वारिदाभिन्नैकाश्रयवर्तिनी तृप्तिकर्मकप्राप्त्यिनुकूला भावना वर्तमानकालिकीत्य्न्वययबोध आश्रयणीय:, स च न संभवति तद्भावनाया भविष्यवत्वावत्। इह लोके पानीयदातुस्तृषषाशान्तेि: स्वायमुदपानेन विनाऽदर्शनात्तृप्ति: पारलौकिकी वक्तव्याि, लडर्थो न विवक्षित इति भाव:। अत एवेति ‘मधुसूदनठक्कुरा:’ इत्यित्रान्यनन्वेाति। ‘अथ शब्दो् निरूप्यसते’ इति चिन्ता्मणिस्थथपदस्यइ व्या्ख्या नरूपालोकनामपक्षधरमिश्रकर्तृकग्रन्थइस्यय व्याेख्यार कण्ट्कोद्धार इति मधुसूदनकर्तृको ग्रन्थर इति बोध्यकम्। त्रय: काला इत्यरत्र त्रित्व’विशिष्टाभिन्ना: काला इत्ययन्वययबोध:। पचति भवतीत्‍यत्र पाकानुकूलकृतिर्भवनाश्रय इत्यमन्वकयबोध:। चेत्र: पचतीत्यनत्र पाकानुकूलकृतिमांश्चैत्र इत्य न्व:यबोध:। स्वामर्थनिष्ठमुख्योविशेष्य’तानिरूपितप्रकारताशालिबोधनकपदसमभिव्यािहृतपदत्वअरूपस्या किंचित्प‍दार्थनिष्ठप्रकारतानिरूपितस्वावर्थनिष्ठमुख्यरविशेष्यिताशालिबोधजनकतत्पूदसमभिव्याकहृतपदत्वारूपस्या (वा) वाक्यतत्वपस्य् पश्यस मृगो धावतीत्याखदावपि सत्त्वेयन तमिति पदाध्याकहाराभावादेकवाक्यित्व्क्षतिविरह त्यापह-पश्य) मृगो धावतीत्या दावपीति। तस्या एकवाक्य त्वतस्यय। ननु नामार्थप्रकारकभेदसंसर्गकबोधे विभक्तिजन्योकपस्थिते: कारणत्वे‍न कथं धावतो मृगस्य‍ कर्मतासंबन्धेनन दृशिक्रियायामन्वतयस्तात्र तज्जन्योथपस्थितेरभावादतस्तकदर्थं द्वितीयापेक्षिता, तथा च तादृशवाक्योयच्छेकद इत्या शङ्क्य वाक्य्स्यव प्रातिपदिकत्वाोभावेन तदर्थप्रकारकबोधस्यय तज्जन्ययतावच्छे,दकानाक्रान्त्त्वा न्न द्वितीयापत्तिरित्या‍ह-वाक्यकस्य‍ चार्थवत्त्वातभावेनेत्यावदि। अर्थवत्त्वायभावेन अर्थनिरूपितशक्तिलक्षणान्येतरसंबन्धांभावेनेत्य्र्थ:। तथा चानुकूलतासंबन्धातवच्छिन्नधावननिष्ठप्रकारतानिरूपितविशेष्य त्वााभिन्न-समवायसंबन्धा्वच्छिन्नकृतिनिष्ठप्रकारता-निरूपितविशेष्यंत्वामभिन्नकर्मतासंबन्धाूवच्छिन्नदर्शननिष्ठप्रकारता-निरूपितविशेष्यंत्वामभिन्नस्वनरूपसंबन्धापवच्छिन्नाश्रयत्व्निष्ठप्रकारता-निरूपित-त्वंवपदार्थ-निष्ठमुख्यविशेष्यनताशाली बोध:। ननु क्रियाविनिर्मुक्तवाक्यतस्यन प्रमाणविरुद्धत्वेिन वाक्यरत्रैविध्यपमसंगतमित्यानशङ्क्याह-किंचेत्याबदि। क्रियाविनिर्मुक्तवाक्यामेव दर्शयति-तथा हीत्याधदिना। सार्वजनीनत्वातत् सर्वजनानुभवसिद्धत्वाित्। नन्वभत्रापि भवन्तीवति क्रियाध्यााहार: शक्यह एव कर्तुमिति चेन्न, भूतभाविकालयोर्वर्तमानभवनाश्रयत्ववबाधात्। न च जयन्या् दाविव वर्तमानसामीप्यािर्थकत्वंे लट इति वाच्ययम्। वर्तमानसामीप्यरस्या भूतभविष्यरद्रूपस्यत भूतभविष्यनत्काालसंबन्धिभवनान्वतयेऽपि वर्तमानसंबन्धिभवने तदन्वथयासंभवात्। न च सामीप्यंा वर्तमानसाधारणं निर्वक्तुं शक्यं, येन वर्तमानसंबन्धिनोऽपि भवनस्य ग्रहणं स्या्त्। न च लटो वर्तमानसामीप्यं वर्तमानत्वंम चार्थ इति वाच्यकम्। शक्तिलक्षणाभ्याममेकेन शब्देयन युगपदनेकार्थाप्रतीते: न च गङ्गायां घोषमत्यौं व स्त इत्यात्र घ्रोषमत्याक न्वेयानुरोधेन गङ्गापदेन प्रवाहतीरयोवृत्तिद्वयेनोपस्थितिदर्शनाल्लटा वर्तमानतत्सावमीप्यतयोस्त्थैवोपस्थिरस्त्विति वाच्यषम्। युगपद्धृत्तिद्वयविरोध इति प्राचीनगाथाविरोधादित्येोतदभिप्रेत्या ह-न ह्यत्रेत्याौदि। ननु तत्र लडर्थोऽविवक्षित एवेत्य्त आह-अपि चेत्यारदि। घटोऽयं तज्जातिरित्यारदे: प्रामाण्यातपत्तिवारणाय सर्वनाम्नां प्रधानोपस्थातपकत्वाववश्ययकत्वंग तथा च पुरुषाभिन्नैकाश्रयवृत्तिप्रयाणानुकूलो व्याापार इति बोधे पुरुषस्य् विशेषणतया भानेन तस्यस चरणावित्यनत्र तच्छ्ब्देान परामर्शो न स्यातदत: प्रथमान्ता्र्थमुख्य विशेष्य‍कबोध एव स्वी कर्तव्या इत्यातह-क्रियाया विशेष्यपत्वेय इत्या:दिना। अन्य‍था सर्वनाम्नां विशेषणोपस्था‍पकत्वे‍। नामार्थप्रकारकभेदसंसर्गबोधे विभक्तिजन्यो्पस्थिते: कारणत्वेयन तादृशमृगस्य् कर्मतया दर्शनेऽन्व‍यासंभव इत्या्ह-पश्यर मृगो धावतीत्योत्रेत्या दिना। तृशिधातुज्ञानजन्याचाक्षुषज्ञानोपस्थितिकृतो यो “धात्वाथख्याततप्रातिपदिकजन्य गतिविशेषकृतिमान्मृाग:’ इत्याथकारक” – बोधस्तवत्‍सहकृतेन पश्यव मृगो धावतीतिवाक्य‍ज्ञानेन, कर्मतासंबन्धा वच्छिन्नधावनकृत्यिवच्छिन्नमृगनिष्ठप्रकारकतानिरूपितचाक्षुषज्ञाननिष्ठविशेष्यपताशालिशाब्द्स्य् जनने न मृगादिपदजन्यो पस्थिति: सहकारिणी। अपि तादृशोपस्थितिसहकृत- ‘धावति मृग:’ इतिसमभिव्यायहारजन्यथधावनकर्तृमृगविषयकबोधस्यो सहकारित्विमिति तादृशमृगस्य नामजन्योापस्थित्यवविषयत्वेृन तस्यष च कर्मतया धात्व र्थेऽन्वनये धात्विर्थनामार्थयोरभेदातिरिक्तसंबनधेन बोधोऽनुपपन्न इति नियमभङ्गरूपदोषो नेत्यदभिप्रेत्या्ह-तत्र धावनेत्याादिना। तथा सति वाक्याेर्थस्यव धावनकृतिविशिष्टमृगस्यध कर्मतया धात्वूर्थेऽन्वोये सति। प्रथमापीत्य-पिना विभक्तिसामान्यमप्रतिशेध:। मृगपदोत्तरं कापि विभक्तिर्न स्यावदित्यनर्थ:। तत्र चापादकमप्रातिपदिकत्वा‍दिति पूरणीयं तस्या‍ अपीत्यासदिग्रन्थारनुरोधात्। यद्यपीदमापादनमसंगतं मृगपदस्यय धातुप्रत्य‍यान्ततभिन्नत्वापन्मृ‍गत्वाीवच्छिन्नस्या सत्त्वे नार्थवत्त्वाथच्च अप्रातिपदिकत्वािदित्याथपादकासिद्धेस्तनथापि यादृशवाक्या र्थस्य‍ धात्वतर्थेऽन्वायस्ताेदृश-वाकयोत्तरं विभक्तेरदर्शनेन दृशिधात्वाकर्थान्व्यिनं नीलाभिन्नं घटामिति वाक्योपत्तरमिव प्रकृतेऽपि धावनकृतिविशिष्टमृगार्थमृगपदोत्तरं प्रथमापि न स्याधदिति भाव:। ननु यादृशसामग्रीसत्त्वेव यत्कातर्यं दृष्टुं तदेव तत्रापाद्यं नीलं घटं पश्येपत्यसत्र तादृशसमभिव्या्हारज्ञानादेव नीलघटकर्मत्वयनिरूपकदर्शनान्वुयबोधस्य् दृष्टत्वेान नीलं घटमिति वाक्योवत्तरं विभक्तिर्माभूत् पश्यय मृगो धावतीति प्रथमान्ततपदसमभिव्यादहराज्ञानादेव धावनकर्तृमृगकर्मकदर्शनान्वरयबोधो भवति न तु तद्विभक्तिव्यंतिरेकत इति प्रथमापि न स्यामदिति निर्युक्तिकमत आह-किं चेति। तच्च एकवाक्य्त्वंे च अनुपपन्नमेवेति धावनकर्तृमृगकर्मकदर्शानाश्रयस्व् न मिति बोधस्वी्कारे फणिविवक्षितैकवाक्यदत्वाचनुपपत्तिरिति भाव:। ननु मृगकर्तृकोत्केटधावनस्या दृशिक्रियायामन्व य: फणितात्प:र्यविषय इत्ये्व कुतोऽवगम्यरत इत्यातशङ्क्य “व्यारख्यावनतो विशेषप्रतिपत्तिर्नहि संदेहादलक्षणम्’ इत्याभिप्रायेण भाष्याेर्थस्पऽष्टीतकर्तृहेलाराजसंमतिमाह-फलिसंमतिस्त्विति। तेन मृग इति सुबन्तंर दर्शने विशेषणं न, मृगकर्तृकोत्कभटधावनं दर्शने विशेषणमिति हेलाराजेन स्पसष्टीकरणेन। एवकारोत्तरं ‘कर्मतया दृशिक्रियायामन्व्यस्यृ’ इति शेष:। विवक्षायामित्यजनन्तीरं ‘प्रयुक्तस्यञ पश्यत मृगो धावति इति वाक्यटस्यर’ इति शेष:। न प्रतीकार: न निराकरणम्। तथा च तादृशमृगस्य् कर्मतया तत्रान्वकयस्वी।कारे फलिसंमतवाकयत्वाटनुपपत्तिरेव दोष इति भाव:। ननु ‘प्रकृतिप्रत्य यौ सहार्थं ब्रूतस्त यो: प्रत्यतयार्थस्यय प्राधान्यफम्’ इति नियमाद्धात्व्र्थनिष्ठप्रकारतानिरूपितविशेष्य तासंबन्धेरनान्वकयबुद्धिं प्रति विशेष्यशतया प्रत्यरयजन्यो्पस्थितिर्हेतुरिति कार्यकारणभावेन दर्शने प्रत्यठयजन्योतपस्थितेरभावेन धावनस्यक तत्रान्वौयो न संभवतीति मृगस्यैोव तत्रान्व्येन तार्किकपक्ष एव समीचीन इति चेन्न, निरुक्तनियमादेव प्रकृत्य्र्थप्रकारकबोधे विशेष्यततया प्रत्यंयजन्योसपस्थिते: कारणत्वे्न कर्मत्वोिपस्थित्य र्थं द्वितीयापेक्षा। तथा च पश्य् मृगो धावतीति वाकयोच्छे‍दापत्ते रित्यााह-अन्य‍थेति। कर्मत्वोतपस्थित्यरर्थं द्वितीयास्वीककारे इति तदर्थ:। तथा च सुबन्त।स्थ्ल एव तादृशन्यावश्रयश्चरितार्थस्तिङन्ततस्थ‍ले धात्वनर्थविशेष्यककान्वपयबोध एव स्वी करणीय इति लडर्थविवक्षायामपि भूतभविष्ययद्वर्तमानविषयकज्ञाने वर्तमानकालिकत्वा्न्वसयसंभवेन क्रियाविनिर्मुक्तं वाकयसंगतमित्यााह-किं चेति। प्रथमान्ताषर्थमुख्ययविशेष्यरकबोधस्वी कारे दोषान्ततरमाह-किं चेति। ‘शृणु गर्जति मेघ:’ इत्यकत्र गर्जनाश्रयमेघकर्मकश्रवणाश्रयस्व्ेष्मिति नैयायिकमते बोध:। स च न संभवति शब्दिस्यैृव श्राव्यनत्वेतन मेधस्या्श्रयाव्यकत्वातत्। मेघाभिन्नैकाश्रयवृत्तिगर्जनकर्मकश्रवणं त्वतदभिन्नैकाश्रयकमिति वैयाकरणमते बोध:। स च समीचीन एव। ‘नटो गायति शृणु’ इत्यभत्र गानाश्रयनटकर्मकश्रवणाश्रयस्वंवि इति तार्किकमते बोध:। स च न संभवति नटस्यााश्राव्य त्वातत्। नटाभिन्नैकाश्रयवृत्तिगानकर्मकश्रवणं त्व्दभिन्नैकाश्रयकमिति वैयाकरणकते बोध:। स च यथार्थ एव। ‘घटोऽनश्य‍त्पयश्यप’ इत्यित्र चातीतोत्प्त्तिकनाशप्रतियोगिकघटकर्मकदर्शनाश्रयस्त्वरमिति न्या।यमते बोध:। स च न संभवति घटस्यश नष्टत्वेनन तद्दर्शनासंभवात्। घटाभिन्नैकप्रतियोगिकातीतोत्पयत्तिकनाशविषयकदर्शनं त्व‍दभिन्नैकारयकमिति वैयाकरणमते बोध:। स च प्रमैव। तथा च न्याघयमते तत्र तत्राव्यापप्तिरेवेति भाव:। एतेन शृणु गर्जतीत्यािदेरयोग्योत्वा पदनेन। प्रथमार्थ इति। तथा च पश्यि मृगो धावतीत्य‍त्र प्रथमान्तायर्थमुख्यरविशेष्य:क बोधस्वी्कारेऽपि नामार्थधात्वोर्थयोरभेदातिरिक्तसंबन्धेथनान्वशयबोधोऽव्युगत्पगन्न इति नियमभङ्गो नास्ति। धावनकर्तृमृगनिष्ठप्रथमार्थविषयतानिरूपकपदर्शनाश्रयस्व्व मित्यााकारकान्वायबोधस्वीोकारेण कर्मतासंबन्धे न धावनकर्तृमृगस्यथ दर्शनक्रियायामनन्व्यादिति भाव:। ननु क्रियामुख्याविशेष्यृकान्व्यबोधस्वीयकारे ‘प्रयाति पुरुषस्य चरणावभिवादये’ इत्याेदौ तच्छतब्दे न पुरुषपरामर्शो न स्याकत्। प्रथमान्ताेर्थस्य् पुरुषस्यामख्या तार्थविशेषणत्वेसन मुख्याविशेष्य’त्वाेभावाद्धटोऽयं तज्जातिरित्यारदे: प्रामाण्यामपत्तिवारणाय तच्छनब्द्स्यर मुख्य्विशेष्योशपस्थापपकत्वभस्वी कारादत: प्रथमान्ताजर्थमुख्यरविशेष्य:कबोध एव स्वीदकर्तव्य इत्यमत आह-किं चेति। एवं धावनकर्तृमृगकर्मकदर्शनाश्रयस्व््य्मिति प्रथमान्ता‍र्थमुख्यिविशेष्यवकबोधस्वीाकारे कुत: संख्याणन्वायस्तेत्र न स्यामदित्यनत आह- आख्यामतोपस्थाेप्येुत्यािदि। तत्रायमभिप्राय:-तार्किकमते कृतेराख्याातार्थतया कर्तृरनभिधानाद्देवदत्तेन पचतीत्या दिप्रयोगापत्तिवारणायाख्यावतार्थभावनान्वयय्यन्वथयिसंख्याययामनभिहितायामित्ययस्य: ‘कर्तृकरणयोस्तृदतीया’ इत्योनभिहिताधिकारीयसूत्रार्थत्वेान स्वीाकारेणाख्या‍तोक्तकर्तरि कर्मणि च तदुक्तसंख्याकया अन्वरय इति वक्तुमशक्यरत्वेतन विशेष्यरतयाख्यायतोपस्थाीप्य्संख्या प्रकारकान्वेयबोधं प्रति प्रथमान्तयपदजन्यो‍पस्थितिरितरविशेषणत्वयतात्पतर्याविषयीभूतार्थनिष्ठविशेष्य्तालक्षणमुख्य्विशेष्य तासंबन्धे्न हेतुरिति स्वीमकरणीयम्। तथा च पश्यो मृगो धावतीत्यात्र मृगे इतरविशेषणत्वरतात्पषर्यविषयीभूतार्थत्वे‍न निरुक्तसंबन्धेसन तदुपस्थितेरभावान्मृमगे संख्यासन्वोयानुपपत्तिर्दोष इति। ननु वैयाकरणमतेऽपि मृगस्या्भेदसंबन्धेान तिङर्थविशेषणत्वेंन तदुपस्थातप्य।संख्यायन्वयय: कथमिति चेन्न। तन्मगते तथा कार्यकारणभावानङ्गीकारात्। तन्मते कीदृश: कार्यकारणभाव इति चेदित्थाम् “फलव्याापारयोर्धातुराश्रये तु तिङ: स्मृेता:। फले प्रधानं प्रधानं व्यातपारस्तिङर्थस्तु विशेषणम्॥” इत्यथत्र फलं विक्लित्त्या‍दि व्यालपारस्तुय भावनाऽभिन्ना साध्यकतवेनाभिधीयमाना क्रिया। धात्वधर्थं निरुप्य तिङर्थमाह-आश्रये त्विति। फलाश्रयं कर्म, व्याापाराश्रय: कर्ता। तत्र फलव्यामपारयोर्धातुलभ्य्त्वाधन्न तिङस्तयदंशे शक्ति:। पदार्थं निरुप्या वाक्याथर्थं निरूपयति फले इत्या्दि। विक्लित्त्याशदिफलं प्रति व्या पार: प्रधानं विशेष्य मित्यनर्थ:। तिङर्था: कर्तृकर्मसंख्या्कालास्त्त्र कर्ता व्यापपारे विशेषणं, कर्म तु फले विशेषणं, संख्याम कर्तृप्रत्यंये कर्तरि, कर्मप्रत्यपये कर्मणि विशेषणं, कालस्तुा व्यावपारे विशेषणं न तु संख्याफवत्केर्तृकर्मणो:, अतीतभावनके कर्तरि पचतीत्यामपत्ते:, नापि फले फलानुत्परत्तिदशायां व्याणपारसत्तवे पचतीत्ययनापत्ते:। तथा चाख्या:तोपस्थााप्य संख्याकप्रकारकबोधं प्रत्यााख्याततजन्यतकर्तृकर्मोपस्थितिर्हेतुरिति कार्यकारणभाव: फलित:। एवं च चैत्रस्त:ण्डु्लं पचतीत्यात्र चैत्राभिन्नैककर्तृकस्त्ण्डुतलभूतकर्मनिष्ठविक्लित्त्यंनुकूलवर्तमानकालिको व्या पार इति बोध:। चैत्रेण तण्डुतल: पचयते इत्यवत्र तण्डुालाभिन्नैककर्मनिष्ठविक्लित्त्यिनुकूलवर्तमानकालिकचैत्रकर्तृको व्यारपार इति बोध:। इत्थंै च प्रकृते ‘मृगो धावति’ इत्य त्र मृगाभिन्ने कर्तरि तदुपस्थिते: सत्त्वेरन न तत्र संख्याान्व यानुपपत्तिरिति भाव:। ननु मुख्येधत्यथनिवेश्यक प्रथमान्तवपदजन्योइपस्थितेर्हेतुत्वेस्वीुकारात्र संख्या्न्व यानुपपत्तिरित्ययत आह-अन्यिथेति। मुख्येविशेष्य‍तासंबन्धेलन तादृशोपस्थितेर्हेतुत्वायनङ्गीकारे इति तदर्थ:। तथा च तार्किकमते तत्र संख्यामन्वरयानुपपत्तिरेव। संख्याधनन्व्ये इष्टापत्तिं वारयति-मृगे इत्याुदि साधुत्वारपत्तेरित्य।न्तेिन। ननु ‘प्रयाति पुरुशस्तइस्यव’ इत्ययत्र तच्छतब्देान पुरुषपरामर्शो न स्यातदिति दूषणं तु वर्तत एवेति चेन्न, तच्छ‍ब्द‍स्यु विशेषणोपस्थापपकत्वतस्याापि कुत्रचिद्दृष्टत्वेयन विशेषणीभूतस्याेपि पुरुषस्य तच्छखब्देषन परामर्शसंभवादित्या ह-किं चेति। ननु तर्हि घटोऽयं तज्जातिरितयादावपि प्रामाण्यंा स्यातत्तत्रापि तत्पवदेन घटत्वसपरामर्शसंभवादितयत आह- परं त्विति। न परामशर्म इति। पदोपस्थितिप्रकारस्या तत्प्देन परामर्शासंभवेऽपि तद्भिन्नविशेषणस्यन तत्परदेन परामर्शे बाधकाभावादिति भाव:। अथैवं ‘दशैते’ इत्याददौ तस्यैरवेतितच्छंब्देभन राजपरामर्शे बाधकाभावेन तत्सापधुतवापत्तिरितिचेदिष्टापत्तिमाह-तेनेति। पदोपस्थितिप्रकारभिन्नस्या विशेषणस्या‍पि परामश्रसंभवेनेति तदर्थ:। ननु पदार्थतावच्छेादकत्वातत्तत्पषदेन तस्यत कथं परामर्श इति चेत्तर्हि ‘पटोलपत्रं पित्तघ्नम्’ इत्यमत्रापि पटोलपदस्या पटोलसंबन्धिलाक्षणिकतया पटोलस्य‍ पदार्थतावच्छेनदकत्वेतन तस्येेतितच्छ‘ब्दे न परामर्शानुपपत्ति:। न च तत्र विग्रहसमासयो: समानार्थकत्वापनुरोधेन षष्ठीतत्पु्रुषे पूर्वपदलक्षणाया अस्वीेकारेण पटोलपदस्यि पटोलमात्रपरतया पदार्थतावच्छेतदकत्वासभावात्तच्छाब्देसन परामर्श: संभवतीति वाच्यलम्। प्रकृतेऽपि राजपदस्य‍ राजमात्रपरतया पदार्थता‍वच्छेपदकत्वााभावेन तच्छसब्देान परामश्रसंभवात्। ननु पटोलस्यत पत्रमिति विग्रहवाक्या‍त्परटोलसंबन्धनप्रकारकबोधो जायते पटोलपत्रमिति समासात्तु तत्र तल्लक्षणाऽस्वीरकारे पटोलप्रकारकबोधो जायेत। तथा च विग्रहवाक्यपसमासवाक्ययो: समानप्रकारकबोधजनकत्वपरूपसमानार्थकत्वतभङ्गापत्तिस्तवद्वारणाय पओलपदस्यथ पटोलसंबन्धेय लक्षणा। एवं च पटोलस्यप पदार्थतावच्छेरदकत्वेकन तस्येातितत्पतदेन परामर्शो न स्या्त्। न च पटोलसं‍बन्धि पत्रमितिवत्पमटोलपत्रमित्याटदावपि पटोलपदार्थानन्वरयापत्तिर्नामार्थयोरिति व्युयत्परत्तेरिति वाच्यिम्। घट: पटो न, चैव इव मेत्रो गच्छ्तीत्यातदौ नर्ञ्थे पटपदार्थस्यय प्रतियोगित्ववसंबन्धेतन इवार्थे चैत्रपदार्थस्य् स्व निपितत्व संबन्धेयनान्वपयबोधस्वी कारेण निपातातिरिक्तनामार्थस्याइभेदातिरिक्तसंबन्धे‍न शाब्दनबोधोऽव्युंत्पलन्न इति नियमसंकोचवत्सनमस्ततनिपातातिरिक्तनामार्थस्यासभेदातिरिक्तसंबन्धेननान्वमयबोधोऽव्युेत्पसन्न इति नियमसंकोचे विग्रहसमासयो: समानार्थकत्वसप्रवादस्यैबव मूलत्वाात्। तसमात्पाटोलपदस्यि पटोलसंबन्धे् लक्षणास्वीुकारेण पटोलस्यय पदार्थतावच्छेबदकतया तस्येरति तत्पपदेन परामशा्रनुपपत्तिर्वर्तत एवेति चेन्न। ‘घटमानय’ इत्येत्र कर्मतासंबन्धेंनानयनोपरि घओऽप्य्न्वेततीत्ये कदेशिमते स्वीतकारेण पटोलस्य् पत्रमित्यटत्र पटोलसंबन्ध्प्रकारकबोध इव पटोलप्रकारकपत्रविशेष्य्कोऽप्यान्वतयबोधो भवति। तथा च विग्रहसमासयो: पटोलप्रकारकपत्रविशेष्याकबोधस्यैोव स्वी्कारेण पटोलपत्रमित्यारदौ पटोलादिपदस्यश लक्षणाभावेन पटोलस्यत पदार्थतावच्छेतदकत्वापभावेन तस्येयतितत्पैदेन तत्पपरामर्शानुपपत्तेरभावात्। एवं च ‘दशैते राजमातङ्गा:’ इत्याेदौ तस्यैभवेतितत्पनदेन राज्ञ: पदार्थतावच्छेुदकत्वा‍भावेन परामर्श: संभवतीति भाव:। अथवा पटोलस्यै पत्रं राज्ञोमातङ्गा इत्यातदिव्यायसस्थनले यथा प्रकृत्य र्थान्वितषष्ठ्यर्थप्रकारकबोधो जायते तथा पटोलपत्रं राजमातङ्गा इत्या:दावपि लुप्तषष्ठीस्मररणेन पटोलाद्यन्विसंबन्धंप्रकारकपत्रादिविशेष्यदकबोधस्वीीकारेऽपि नामार्थयोरभेदनैवान्वबय इति नियमभङ्गो न। एवं च पटोलादे: पदार्थतावच्छेंदकत्वाकभावेन तत्प‍देन परामर्शसंभव:। वस्तुथतस्तु नामार्थयोरभेदेनैवति व्यु त्पपत्ते: संकोचे मानाभावेन लुप्तषष्ठी स्मभरणस्यप नैयत्यारभावेन च संबन्धिनि लक्षणाया आवश्यतकत्वे समानविषयकबोधजनकत्वकमित्येशव विग्रहसमासयो: समानार्थकत्वं् न तु समानप्रकारकबोधजनकत्वयरूपं तत्। आरुढवानरो वृक्ष इत्य्त्रारूढो वानरो यमिति विग्रहाद्यत्कनर्मकारोहणकर्ता वानर इति बोध:। समासाश्च वानरकर्तृकारोहणकर्मीभूतो वृक्ष इति बोध:। एवं प्राप्तोदको ग्राम इत्या्दावपि। तत्र प्राप्तमुदकं यमिति विग्रहाद्यत्क मकप्राप्तिकर्तृ उदकमिति बोध:, समासाच्चोदककर्तृकप्राप्तिकर्मीभूतो ग्राम इत्यान्वरयबोधस्तमथा च तत्र तत्र भिन्नप्रकारकबोधस्यैशवोदयेन व्य भिचारात्। अथ बहुव्रीहेरविग्रहतया नास्यक विग्रहवाक्यात्वं , चित्रगुरित्यतत्र चित्रा गौर्यस्येपति हि समासार्थकथनं न तु विग्रह:। समस्यिमानपदैरेवार्थकथनस्यर विग्रहत्वा‍दिति चेन्न नहि तत्र विग्रह एव नास्तीतति, समासारम्भ्कवाक्यगस्यै व विग्रहत्वाैत्। किंतु बहुव्रीहौ तस्याासाधुत्वं तत्र समस्य्मानपदैरेव विग्रहस्य् साधुत्वाात्। अत एव बहुव्रीहौ विग्रहस्याकसाधुत्व ज्ञापनाय तत्र नित्यवसमासत्वारभिधानम्, अत एवाविग्रहो नित्यहसमास: अस्वयपदविग्रहो वा नित्यरसमास इति तल्लक्षणम्। तत्र समासघटकीभूतपदसमानार्थकपदान्त्रेणार्थप्रतिपत्त्यमनुकूलो व्यागपारोऽस्वापदविग्रह:। ननु राजपुरुष इत्यामदौ राजपदस्य संबन्धिनि लक्षणास्वीदकारे विशेषणविशेष्यिवाचकपदार्थयोरभेदान्व्यबोधेनाभेदे कर्मधारय इत्युनेनाभेदबोधस्थाले कर्मधारयविधानात् कर्मधारयापत्तिरिति चेन्न, समासात्पूवर्वं विशेषणविशेष्यववाचकपदयो: समानार्थकयोर्यत्राभेदेनान्वजयबोधकत्वं तत्रैव कर्मधारयविधानात्। एवं च पदार्थतावच्छे्दकरूपविशेषणस्येेत्यधस्यस शक्यातावच्छेददकरूपविशेषणस्येित्यधर्थ:। तेन शकयतावच्छेचदकभिन्नविशेषणस्यावपि परामर्शसंभवेन। तथा च राजमातङ्गा इत्यारदौ राजपदस्य् राजसंबन्धिनि लक्षणायां राज्ञ: पदार्थतावच्छे्दकत्वेभऽपि शक्य तावच्छेतदकत्वा भावान्न परामर्शानुपपत्तिरिति भाव:। न च वेयाकरणमते राजपुरुष इति समुदायस्यर राजसंबन्धिपुरुषे शक्तिरेव। एवं च राज्ञ: शक्यरतावच्छे दकत्वेचन तत्र परामर्शो न स्यासदिति वाच्यनम्, शक्ताजवच्छेादकतापर्याप्त्यछधिकरणरूपविशेषणस्येरत्यपस्यस तदर्थत्‍वेन राज्ञस्त‍था विशेषणत्वादभावात्तस्यैतवेतितत्पयदेन परामर्शानुपपत्तेरभावात्। अत एव उक्तस्थतले तत्प‍देन विशेषणस्याकपि परामर्शादेव। उत्सथर्ग: असति बाधते प्रवर्तमानो विधि: सति बाधके क्वचित्त्य।ज्यसते। न नियम इति तच्छपब्छेयन मुख्यरस्यैमव परामर्श इति नियमो नेत्येर्थ:। तत्र संमतिमाह-तदुक्तमित्यासदिना। अवशिष्टमिति विमर्श इत्यञन्तोत ग्रन्थब: स्पशष्ट:। एवं वैयाकरणमतमुपन्येस्यय नैयायिकमते, ‘वाक्यार्थस्यस दृशिक्रियायां कर्मतयान्व ये मृगपदोत्तरं प्रथमापि न स्याछत्’ इतयुद्भावितदूशणमुद्धर्तुमुपन्य्स्ययति- मृगपदोत्तरमित्यासदि न स्याादित्यनर्थ इत्योन्तेान। नेयायिकमते कृतेराख्यायतार्थतया कर्तुरनभिधानाद्देवदत्तेन पचतीत्यारदिप्रयोगापत्तिवारणाय विशेष्यततासंबन्धेधनाख्या‍तोपसंख्याञप्रकारकान्वनयबोधं प्रति प्रथ्माभन्तवपदजन्योापस्थितितरविशेषणत्वातात्पमर्याविषयीभूतार्थनिष्ठविशेष्यातासंबन्धेरन हेतुरिति स्वीरकरणीयम्। तथा च मृगो धावतीत्य‍त्र धावानुकूलकृतिरूपभावनान्वथयिनि मृगे धावतीत्या्ख्याि‍ताभिहितसंख्यातन्वधयानुरोधेन प्रथमान्तधपदोपस्थानप्यभत्व‍स्याेप्यावश्याकतया मृगपदोत्तरं प्रथमा दुर्निर्वारेत्यााशयेनाह- तत्रोच्य‍ते इत्यामदिना। मास्तुन प्रथमानुपपत्तिरुदाहृतभाष्याकाराशयविरोधो हेलाराजसंमतिविरोधश्च दुष्पारिहर इत्यमत आह-यत्त्विति। ननु ‘प्रकृतिप्रत्यतयौ सहार्थं ब्रूत:’ इत्यजयं न्याुय: सुबन्त स्थयल एव तण्डुधलमित्याचदौ द्वितीयार्थकर्मत्वेन प्रकृत्य‘र्थतण्डुतलप्रकारकान्वरयबोधस्यो विशेष्ययतासंबन्धेहनोत्पा्दस्त्त्र प्रतययभूतद्वितीयाजन्योयपस्थिते: सत्त्वाोच्चरितार्थ इति तिङन्त्स्थयले धात्वुर्थविशेष्यरकान्व्यबोध एव स्वीतकरणीय:, भावप्रधानमाख्याततमिति धात्वतर्थभावनामुख्येविशेष्यवकान्वबयबोधतात्पवर्यकयासकमुनिवचनानुरोधादित्याेशयेनाह- न चेति। भावप्रधानमाख्यानतमित्ययत्राख्याकतपदं न तिङन्ते‍ रूढं शास्त्ररकारैस्तपत्राप्रयोगात्, प्रयोगे च तत्र गौणत्वातत्, तिङक्ष्वयव शास्त्राकाराणां प्रसिद्धप्रयोगदर्शनात्, धात्वंर्थभावनामुख्य विशेष्य‍कान्वपयबोधजनकमाख्याातान्तपमिति वचनं भ्रान्ताप्रलपितमिति मन्वायन: सिद्धान्‍ती भावप्रधानमाख्याितमित्ययस्यव संख्या‍कालातिरिक्ताख्यावतार्थस्यै्व भावतया तादृशार्थविशेष्यतकान्वनयबोधं प्रत्यााख्यानतं कारणमित्येनवंविधकार्यकारणभावपरत्वासत् ‘प्रकृतिप्रत्यायौ सहार्थं ब्रूतस्त्यो: प्रत्यरयार्थ: प्रधानम्’ इत्ययस्यय प्रत्य‍यार्थविशेष्याकशाब्‍दबोधं प्रति प्रत्यतय: कारणमित्ये्वं विधकार्यकारणभावतया यास्कयवचनगतस्यािख्यारतपदस्यय तिङ्-सुप्साधारणरूपेण प्रत्यायत्वेवन पर्यवसानमेव युक्तम्। तण्डुरलं पचतीत्या दौ द्वितीयार्थकर्मत्वसविशेष्ययकबोधस्यय प्रतययार्थभावनाविशेष्यरकबोधस्य‍ च दश्रनादित्यावशयवानाह-आख्याुतपदमिति। नन्वेीमप्यु्त्कषटधावनस्यै्व दृशिक्रियायां कर्मत्वं् फलितात्पयर्यविषयीभूतमिति तन्मेतविरोध इत्यआत आह- वस्तुीतस्त्विति। नन्वे्वं विशेष्याान्व्यिनाऽन्वंयित्वतरूपं विशेषणत्वंी न भाष्यशसंमतमपि तूत्कलटधावनस्य। साक्षादर्शनक्रियायां विशेषणत्व्मित्या।शङ्कय तादृशविशेषणत्वैस्याापि तान्निकै: स्वींकारादित्यावशयेन तान्निकसंमतिमाह-स्प्ष्टं चेदमिति। पार्थसारथिमिरमते विध्यार्थस्येकष्टसाधनत्व‍रूपत्वायत् ‘यजेत’ इत्याादिस्थषले याग इष्टसाधनमित्यटन्व‍यबाधेस्वी्कारेण ‘दध्ना जुहोति’ इत्यसत्र गुणविधौ दधीष्टसाधनमित्यतन्ववयबोध:, धात्वार्थांशेऽनुवाद:, होमनिष्ठं दधिकरणकत्व‍मिष्टसाधनमिति वान्वधयबोध:। तथा च प्रकृते ‘सोष्णीधषा ऋत्विज: प्रचरन्ति’ इत्यधत्र प्रचरणाङ्गभूता: सोष्णीमषा त्रत्विज इष्टसाधनमित्ययन्व।यबोधस्वीतकारे उष्णीणषविशिष्टर्त्विजामिष्टतसाधनत्वाान्वपये उष्णीषस्यागपीष्टसाधनत्वारन्वटय:। एवं ‘लोहितोष्णीबषा’ इत्यीत्रापि प्रचरणाङ्गभूता लोहितोष्णी्षविशिष्टर्त्विज इष्टसाधनमित्य्न्वउयबोधस्वीाकारे लौहित्यिविशिष्टोष्णी षस्य् ऋत्विग्द्वा रेष्टसाधनतान्ववये लौहित्य्स्यानपीष्टसाधनत्वाणन्वसय इत्याङ्गीकार:। तथा च प्रकृतेऽपि धावनक्रियाविशिष्टमृगस्यण दृशिक्रियाकर्मत्वे् धवनस्याापि दृशिक्रियाकर्मत्वंि भाष्य‍संमतमक्षतमेवेति भाव:। भट्टमतेऽपि ‘सोमेन यजेत’ इत्यटत्र सोमवता योगेनेष्टं भावयेदिति वाक्याधर्थस्वीाकारे सोमविशिष्टयागस्यभ भावनायां करणत्वेतनान्वीये यागद्वारा सोमस्यािपि करणत्वे‍नान्व ये बाधकाभावेन विशेष्यारन्वदय्यन्वियित्व्रूपं विशेषणत्व्मेषामपीष्टमेवेत्यु दाहृतस्थ्ले द्वयोरपि सोष्णीाषै: ऋत्विग्भि: प्रचरणं भावयेल्लोहितोष्णीाषैर्ऋत्विग्भि: प्रचरणं भावयेदित्यवन्ववयबोधस्वी्कारेण विशेषणीभूतोष्णीटषस्यप ऋत्विग्द्वा्रा लोहितस्यव चोष्णीपषद्वारा भावनाकरणत्वैस्ये्ष्टत्वेणन विशेष्यायन्वयय्यन्वतयित्वीरूपविशेषणत्वयमव्यानहतमिति। धावनस्या्पि मृगद्वारा दृशिक्रियायां कर्मतासंबन्धेषनान्वणयित्वऋमव्यावहतमिति न विरोध:। न च भट्टमते सोमेन यजेतेत्या्दौ यागस्यैाव करणतवं न तु सोमस्याकपि, अन्य‍था यागस्यर सोमवत्त्वंय सोमेन यजेतेति वाक्याेन्तटरं विना नोपपद्यत इत्य्र्थाक्षिप्तवाक्येमन ‘सोमेन यागं भावयेत्’ इत्ययन्वययबोधस्वीयकारोऽनुपपन्न: स्या दिति वाच्ययम्। ‘विधाने वानुवादे वा याग: करणमिष्य‍ते’ इति वार्तिकेन ‘दध्ना जुहोति’ इत्या दिस्थिलेऽपि केवलगुणविधौ दधिमता होमेनेष्टं भावयेदिति वाक्यावर्थबोधस्य। स्वीिकारस्तिथा चात्रापि दधिमत्त्वंे होमे दध्ना जुहोती‍ति वाक्याान्तयरमन्तलरेण धात्वहर्थस्यैटव करणत्वेवन दध्या्दिकरणभावनाया आलाभेन श्रूयमाणगुणविध्यतनुपपत्तिरिति विशिष्टस्यव यागस्यह भावनायां करणत्वेथनान्वऽये विशेषणस्याहपि करणत्वे‍नान्ववय इत्येङ्गीकारस्यै‍व युक्तत्वा द्वाकयान्तयरकल्परने गौरवाच्चेति विशेष्यानन्वयय्यन्वोयित्ववरूपं विशेषणत्वं‍ मीमांसायां स्पवष्टमित्यगभिप्रेत्यण विशेष्या‍न्व्य्यन्व यित्वषरूपं विशेषणत्वयमाह-तथा हीत्याशदि स्वीाकारादित्योन्तेवन। तत्रापि उत्तरवाक्येवऽपि, परंपरया स्वाषश्रयाश्रयत्वकसंबन्धे‍न, अन्वतयश्चास्यन उष्णीषद्वारा ऋत्विग्रूपविशष्य ते। तथा च लौहित्यवस्य स्वावश्रयाश्रयत्वससंबन्धेरन स्वाविशेष्य्: ऋतिवक्पतदार्थस्तनदन्वययिनेष्टसाधनत्वेदनान्वूय इति फलितम्। ननु धावनाश्रयमृगस्यय दृशिक्रियायां कर्मत्वे‍नान्‍वये “पश्यस मृगो धावति’ इति न ब्रूयाद्धावन्तंह मृगं पश्येात्येयव ब्रूयादित्यायशयेनाक्षिपति-यात्त्विति। नीलं घटं पश्य् नीलघटं पश्ये्ति व्याोससमासयो: प्रयोगे वक्तृहतात्प र्यस्यैयव नियामकताया दृष्टत्वायत्पिश्चय मृगो धावति धावन्तं‍ मृगं पश्येाति प्रयोगद्वैविध्‍येऽपि वाकयार्थभेदस्य‍ नियामकत्वापभावेन वक्तुरिच्छादया एव नियामकत्विमित्या्शयेन समाधत्ते-तन्न पया्रयेत्याेदिना। सति वक्तुस्ता्त्प र्ये धावन्तंृ मृगं पश्ये्त्यकत्रापि प्रयोगे इष्टापत्तेर्नैतावता पश्यव मृगो धावतीत्ययस्यन हानिर्नह्यभेदार्थकपर्यायाणां मध्येव प्रकप्रयोगे सत्य्पर: प्रयोगक: केनचिन्निषेद्धुं शक्यैत इति भाव:। ननु धावन्तंा मृगं पश्यन, पश्या मृगो धावतीत्य नयोरेकन्न मृगान्वितकर्मत्वमस्या परत्र कर्मत्वनसंबन्धे‍न मृगस्यम दर्शनक्रियायामन्वययविवक्षेत्ययर्थभेदोऽस्ये्ये वेति धावनक्रियाया: कर्मत्वे‍न दृशिक्रियायामन्वकयविवक्षायां पश्यत मृगो धावतीत्ये‍व प्रयोग: कर्तव्यय इत्य्त आह- सर्वथेति। न कापयनुपपत्तिरिति। धावनक्रियाविशिष्टमृगस्यर कर्मत्वे‍नान्वीये भाष्य्कारादिविवक्षाविरोधो धावतीत्य त्र शत्रापत्तिर्मृगपदोत्तरं द्वितीयापत्तिरित्ये।वमाद्यनुपपत्ति: कापि नास्तीवति भाव:। नन्वेीकतिङन्तावर्थमुख्यषविशेष्याकबोधजनकपदसमुदायत्वं‍ वाक्य्त्व्मित्यतत्र तास्रिकैसितङन्तनसमूह: सुबन्तीसमूह इत्याीदिक्रमेण वाक्यंा त्रिधा विभज्या त्रय: काला इत्या दिक्रमेणोदाहृत्य् त्रय: काला इतयत्र तिङन्तमपदाभावेनाव्याीप्ताभिहितायां ज्ञायन्त‍ इति पदाध्याखहारेण त्रित्ववविशिष्टाभिन्नकालाभिन्नाश्रयवृत्ति (?विषयक) ज्ञानमित्यिन्वतयबोधस्वीपकारेण वैयाकरणोक्तवाक्यतलक्षणस्यय निर्दुष्टत्वावत् ‘पश्य् मृगो धावति’ इत्यवत्रापि क्रियाया: कर्मतया दृशिक्रियायामन्ववयेऽपि बाधकाभाव इत्या्शङ्क्य समाधातुमनुवदति- यत्त्विति। ‘त्रय: काला ज्ञायन्ते्’ इत्य्त्र त्वतदुक्तलक्षणस्यााव्या प्त्य भावेऽपि कति काला इति प्रश्ने त्रय: काला इत्युित्तरं दृश्यवते। तत्र क्रियाध्या:हारे प्रयोजकनाभावाल्लक्षणमव्याकप्तमित्यारशयेनाह-तन्नेति। क्रियाविनिर्मुक्तत्वयसंभवादिति। न च कति कालास्रय: काला इति प्रश्नोत्तरवाकययोरपि भवन्ति ज्ञायन्त् इति पदाध्यािहारसंभवान्नोक्तलक्षणमव्या प्तामिति वाच्य:म्। कति काला इति कालत्व्व्याभप्यनप्रकारविशेषजिज्ञासया प्रश्नकरणे तज्जिज्ञासानिवर्तनाय प्रकारविशेषज्ञानकोत्तरवाक्यतस्यै वाका‍ङ्क्षितत्वेवनानाकाङ्क्षितक्रियाध्यापहारस्या्नुचितत्वा्दिति भाव:। ननु क्रियामुख्य्विशेष्यजकान्व्यबोधमङ्गीकृत्यश प्रथमान्ताषर्थमुख्यकविशेष्याकबोधस्वीिकारे ‘शृणु गर्जति मेघ:’ ‘नटो गायति शृणु’ ‘घटोऽनश्यजत्प्श्यध’ इत्याथदौ गर्जनाश्रयमेघस्य् गानकर्तृनटस्यो श्रावणकर्मत्वा‘संभवात् , वर्तमाननाशप्रतियोग्यटमुत्पोत्तिकनाशप्रतियोगिघटस्यश दृश्यार्थकर्मत्वायसंभवाच्च क्रियामुख्यजविशेष्यतकान्वसयबोध एव स्वीमकर्तव्यो इतीमां शङ्का समाधातुमनुवदति-यत्तु शृण्विति। ‘सविशेष्णेर हि विधिनिषधो प्रवर्तमानौ’ इति न्यातयेन गर्जनस्यब गानस्यन नाशस्यय च श्रुदृश्यार्थान्वियसंभवेन न काप्य‘नुपपत्तिरित्याहह-तन्न, सविशेषणे हीत्याादिना। न च सविशेषणे हीति न्या्यमाश्रित्य‍ साधानं न संभवति तादृशन्याोये प्रमाणाभावादिति वाच्यिम्। स्व्र्गी ध्व्स्त,:, शिखी ध्वनस्ते:, शिखी ध्वयस्त :, इत्यायदि प्रयोगदर्शनाद्धस्ता इत्यतत्र क्त प्रत्यरयार्थध्वंिसप्रतियोगिन: शिखिन: स्व्र्गिणश्चाविनाशेन तत्रान्व्यासंभवेन शिखास्वनर्गयोस्त्दन्वायस्वीतकारात्। न च ध्वंणसप्रतियोगिन: प्रथमान्ता्र्थस्य: शिखायां स्वरर्गे चापदार्थे प्रति पदजन्यवपदार्थोपस्थितिर्मुख्यनविशेष्यवतासंबन्धेनन कारणमित्येततादृशार्थक- ‘पदार्थ: पदार्थेनान्वे्ति न तु पदार्थैकदेशेन’ इति न्या्यादिति वाच्यिम्। एकदेशान्व्यस्याापि क्वचिदृष्टत्वा्त्। ननु क् दूष्टमितिचेत्- शरै: शातितपत्रश्चैत्रस्या गुरुकुलमित्याेदौ दर्शनात्। ननु घटो नित्यच: पशुरपशुरित्याादावपि नित्य्त्वााश्रयघटत्विवान्, पशुभिन्नपशुत्वतवानितयाद्यन्वययबोधे बाधकाभावेन तेषामपि प्रामाण्यंन स्याखदिति चेन्न। शरैरिस्यासदे: साकाङ्क्षत्वा देकदेशान्व‍यसंभवेऽपि घटो नित्यप इत्यानदेर्नित्यवसाकाक्षङ्क्ष- त्वामभावेनाप्रामाण्याात्। ननु स्व र्गी ध्वास्तय इत्यावदौ नित्येसाकाङ्क्षत्वाेभावात्कशथमेकदेशान्वयय इति चेन्न। अन्व्यबोधस्यस तात्पपर्याधीनत्वेमन प्रकृते एकदेशान्वरयतात्पेर्यस्या, प्रामाण्याान्याथानुपपत्त्याव स्वीवकारात्। न च घटो नितय इत्याषदेरपि तात्पपर्यसद्भावे एकदेशान्वेयसंभवे प्रामाण्या्पत्तिरिति वाच्य्म्। सति तात्पिर्ये इष्टत्वानत्। अत एव हि यत्र पदार्थेऽन्वसयासंभवस्तनत्र भावप्रधाननिदे्रशपरतयापि निर्वाहो ग्रन्थ‍कृतां संगच्छ्ते, सर्वतो बलवती ह्यन्य थानुपपत्तिरिति न्या्यात्। न च शिखी ध्व्स्त इत्यारदौ शिख्याहदिपदस्यम शिखामात्रलाखणिकत्वेटन शिखा ध्वं्सप्रतियोग्यिभिन्नेत्य्न्वतयबोधस्वीशकारे ‘शिखा ध्वखस्तात’ ‘स्वीर्गो ध्वथस्त्’ इत्यायदिवाचकशब्दरप्रयोगस्यै्व ‘स्वा‍यत्ते शब्द्प्रयोग किमित्य वाचकं प्रयुञ्ज्महे’ इति न्या‍येन संभव इति वाच्यपम्। लाक्षणिकमात्रस्यै्व विलयप्रसङविलयप्रस्गात्। न च लाक्षणिकं द्विविधं निरूढं प्रयोजनवच्च। निरूढं कुशलादि। प्रयोजनवद्गङ्गायां घोष इत्यावदि। तत्र ‘स्वतर्गी ध्विस्तय:’ इत्यासदिकं न प्रयोजनवत्, प्रयोजनस्यं शैत्यरपावनत्वाोदिप्रतीतेरिवात्र प्रयोजनप्रतीतेरभावात् नापि निरूढमनादितात्प र्यकल्प्नागौरवापत्तेरिति वाच्यवम्। स्वीर्गी ध्वनस्तव इत्यामदिप्रामाणिकप्रयोगदर्शनेनादितात्पवर्यकल्पकनाया: प्रामाणिकत्वे्न गौरवस्या्दोषत्वातत्। ननु शिख्यायदिपदस्यर शिखामात्रलक्षणास्वी कारे तत्पमदजन्यरपदार्थोपस्थितिमुख्यषविशेष्य।त्वेमन शिखाया विशेषणत्वााभावात् सविशेषणे हीति न्याायानुसारेणोदाहरणत्वं् तत्र न संगतमिति शिख्यानदिपदस्य् शिखादिविशिष्टधर्मिबोधकत्वनमित्‍येव स्वीिकरणीयम्। तथा च पदार्थैकदेशीभूतायां शिखायां ध्वंमसप्रतियोगिकरूपपदार्थान्वशये पदार्थ: पदार्थेनान्वेेतीति नियमस्यक व्याभिचारो दुर्वार एवेति चेन्न। चैत्रस्यं गुरुकुलमित्यानदौ व्यंभिचारवारणायासत्याामाकाङ्क्षायामिति विशेषणवत्स्विर्गीध्वनस्तत इत्यािदावेकदेशान्वरयानुरोधेनासत्येिकदेशान्ववयप्रयोजकानादितात्पसर्यो इति विशेषणस्या पदार्थ: पदार्थेनेत्येत्रावश्ययकत्वा्त्। नन्वात्र बोध: कीदृश: ध्वंतसप्रतियोगिस्वरर्गवान्पुतरुष इत्येयतादृश इति चेत्व्र र्गशालिन्यनपि स्वरर्गी ध्वास्त। इत्यारदिप्रयोगापत्ते:। वर्तमानध्‍वंसप्रतियोगीति बोध इति चेत्पुदार्थोपस्थितावुपसर्जनस्यग विशेष्युत्वे विशेष्यशस्य‍ च विशेषणतवे घटो नितय इत्याादेरपि घटवृत्तिघटत्वं नितयमित्यादद्यन्वपयबोधसंभवेन प्रामाणिकत्वातपत्ते:। स्वसर्गविशिष्टो ध्वं सप्रतियोगीति चेद्विशेष्येज ध्वंासप्रतियोगित्विस्यव बोधनाप्रामाण्यासपत्ते:। विशिष्टवैशिष्ट्यबोधस्थिले विशेषणतावच्छेिदकस्यट परंपरासंबन्धेवन विशेष्या‍न्वोयवद्विशिष्टे वैशिष्ट्यमिति बोधे वर्तमानध्वं‍सप्रतियोगिनो विशेषणे साक्षात्संसबन्धे न विशेष्ये‍ परंपरासंबन्धेंनान्वषये बाधकाभावान्नायोग्यनतेति चेत्सश एव संबन्धोब न ज्ञायते येन विशेष्येेऽन्व्य: स्यावत्। अत्रोच्यपते- स्वाधभिन्नाश्रयतवं विशेष्यवसंबन्धि:। न च घटो नित्यो इत्यांदेरपि स्वानभिन्नाश्रयत्वससंबन्धे‍न नित्यास्यायपि घटेऽन्व ये बाधकाभावेन प्रामाण्यं स्याषदिति वाच्ययम्। ‘नहि निमित्तमस्ती‍त्यासरोप आरोपे सति निमित्तानुसरणम्’ इति न्याधयेन प्रामाणिक- ‘स्वार्गी ध्वनस्तं:’ इत्या्दिप्रयोगनिर्वाहमात्रस्यै्वाश्रयणीयत्वाीत्। अन्यसथा लोहित: स्फाटिक इत्यांदौ लौहित्य‍स्यर स्फाटिके परंपरासंबन्धेगन भानवस्वा‍न्नश्रयसंयोगित्वेयन तस्यावकाशे सत्त्वेान लोहित आकाश इत्या‍देरपि प्रामाण्या्पत्ति:। अत: स्फवटिकत्वयविशिष्टानुयोगिकत्वाविशिष्टपरंपराया:, लोहित आकाश इत्यातद्यभियुक्तप्रयोगाभावात्। तथा च प्रकृते पुरुषानुयोगिकत्वतविशिष्टस्वााभिन्नाश्रयत्वशस्याे ध्वंिसप्रतियोगिनिरूपितसंसर्गत्वंक ‘स्वचर्गी ध्वयस्त‍:’ इत्यााद्यभियुक्तप्रयोगात्, न तु घटाद्यनुयोगिकत्वा्विशिष्टस्वानभिन्नाश्रयत्वशस्या नित्यिनिरूपितसंसर्गत्वंर ‘घटो नित्य्:’ इत्यासद्यभियुक्तप्रयोगाभावात्। एवं च सविशेषणे हीत्यावदिन्याशस्यग विशेष्येव विधिनिषेधयो: साक्षात्संिबन्धे्न बाधे सति विशेषणे साक्षात्संेबन्धेगन, विशेष्येो परंपरासंबन्धेयन पर्यवसानमित्यार्थ:। इत्थंट च शृणु गर्जति मेघ इत्याकदावपि गर्जनाश्रयमेघकर्मकश्रावणाश्रयस्त वामिति बोधस्वींकारे मेघस्यर साक्षात्संयबन्धेतन श्रावणेऽन्वरयासंभवेन गर्जने विशेषणे साक्षात्सं्बन्धेरन श्रावणकर्मत्वंध, गर्जनविशिष्टमेघे विशेष्ये‍ स्वा्श्रयाश्रयत्वससंबन्धे्नेति गर्जनविशिष्टमेघस्यय कर्मत्ववसंबन्धे्न श्रावणेऽन्व यसंभवेन नायोगयता, न वा गर्जनकर्मकश्रावणानन्ववयापत्ति:। नन्वेबवमपि स्वाेभिन्नाश्रयत्व्संबन्धेवन ध्वं्सप्रतियोगिनो नामार्थस्यय स्वगर्गिणि नामार्थेऽन्वरयस्वी्कारे नामार्थयोरिति व्युेत्पित्तिभङ्ग इति चेन्न। निपातस्थषल इवात्रापि व्युरत्पमत्तिसंकोचात्। न च निपातस्थ ले व्युरत्पनत्तिसंकोच उभयवादिसिद्धो नात्र तथेति वाच्यतम्। गत्यभन्तिराभावेनेतत्संनकोचस्यावप्युतभयवादिसिद्धतवात्। न च सविशेषणे हीति न्यानयस्यं, स्वतर्गीध्व‍स्तय इत्याेदौ धर्मिवाचकशब्द स्या धर्ममात्रतात्पदर्यग्राहकत्वेणन, स्व्र्गो ध्वंेसप्रतियोगीत्यसन्व,यबोधस्वीेकारेण, नामार्थयोरिति व्युदत्पकत्ते:, पदार्थ: पदार्थेनेति व्युवत्पलत्तेश्चसंकोचसंभवे, संकोचाश्रयणेन परंपरासंबन्धेंनान्वसयबोधस्वी्करणमन्या्य्यमिति वाच्य्म्। स्वयर्गी ध्वदस्त: इत्यारदौ धर्मिग्रहणवैयर्थ्याुपत्ते:। तथा च स्वारभिन्नाश्रयत्वससंबन्धेीन ध्वंयसप्रतियोगिनो धर्मिण्ययन्व‍यविवक्षास्थवले स्वतर्गी ध्वरस्तय इति, स्वशर्गमात्रे ध्वंरसप्रतियोग्य्न्ववयविवक्षास्थधले च स्वरर्गो ध्व्स्तय इति प्रयोग: लौकिकानां शास्त्ररकाराणां च विवक्षाभेदेन। अथ शब्दो् निरूप्यंते, श्रुतोऽयमर्थ:, शङ्ख: श्रूयते इत्या्दिप्रयोगदर्शनात् तत्र शब्दो निरूपणविषय इत्य्न्वायबोधे निरूपणस्य, ज्ञानानुकूलव्यापपारतया तस्य् निर्विषयत्वे्ऽपि तज्जन्यंत ज्ञानविषयत्व।मादायैव शब्देर निरूपणविषयत्वंव स्वी्क्रियते, श्रुतोऽयमर्थ इत्यनत्रार्थे श्रु-धात्व्र्थकर्मत्वािभावेऽपि श्रावणविषयशब्दयजन्ययज्ञानविषयत्वरमादायैवार्थे श्रु-धात्वयर्थकर्मता, शङ्ख: श्रूयत इत्यपत्र शङ्खस्यु तत्करर्मत्वा-भावेऽपि शङ्खध्मावनस्यभ तत्कवर्मतया तदवच्छे्दकशङ्खस्यि तत्कार्मत्व्मभ्युतपगम्यथते। इत्थंन शृणु गर्जति मेघ इत्या्दौ गर्जनविशिष्टमेघस्या-पि श्रावणविषयीभूतगर्जनाश्रयतया श्रावणकर्मत्वायभ्युवपगमे गर्जनस्यि मुख्यदकर्मत्वंन मेघस्यु तु गौणकर्मत्वलमिति विवक्षयैतादृशप्रयोगे, गर्जनादेरेव श्रावणविषयत्ववरूपविवक्षितार्थलाभे बाधकाभाव इत्ययभिप्रेत्यय ‘विशेषणेषु गर्जनगानाभावेषु श्रवणदर्शनान्वययसंभवात्’ इत्यु्क्तं, न तु गर्जनादेरेव श्रु-धात्वभर्थकर्मत्वायभिप्रायेण। तथा सति वेयाकरणमतप्रवेशापत्ते:। ननु मेघगर्जनं शृणु, मृगधावनं पश्येवत्यामदिप्रयोगे¬ऽपि च गर्जनादे: श्रावणकर्मत्वं्, तत्ककर्मीभूतगर्जनाश्रयतया मेघस्यज परं परया श्रावणकर्मत्वंु विवक्षितं संभवति, एवं धावनस्य् मृगादेश्च दर्शनविषयत्वंं संभवतीति, शृणु गर्जति मेघ: पश्यं मृगो धावतीत्येंवंविधवक्रप्रयोगाश्रयमृजुबु‍द्धीनां न शोभावहमिति चेन्न। साहित्यिशास्त्र वासनावासितहृदयानां कुटिलमार्गगमनेनैव चमत्कायरोदयदर्शनात्। ननु पश्य‍ मृगो धावतीत्यतत्र धात्व्र्थनामार्थयोरभेदातिरिक्तसंबन्धे्नान्वरयबोधसय तण्डुाल: पचतीत्या‍दिप्रयोगप्रामाण्यतवारणायाव्यु्त्पान्नतया मृगस्यं कर्मतासंबन्धेरन दर्शनेऽन्व्यो न संभावतीत्या्शङ्क्य केनचिन्मृपगपदोत्तरप्रथमाया: कर्मत्वुमर्थस्त‍त्र मृगस्या‍धेयतासंबन्धे नान्वनय:, कर्मत्वङस्यम निरूपकत्वरसंबन्धेघन दर्शनेऽन्वगय इत्युनक्तम् तद्दूषयितुं शृणु गर्जति मेघ इत्या्दौ श्रवणे मेघपदोत्तरप्रथमार्थकर्मत्वयस्यागयोगयतयान्व‍यासंभवादित्युतपाध्यायवंशमण्युाक्तमनुवदति- यत्त्विति। अपास्तुमित्ययत्र हेतुभूतस्यै्तेनेत्यवस्या श्रवणे मेघकर्मत्वांभावेनेति व्यााख्याधनभूतं द्रष्टव्यनम्। खले कपोतन्याुयेन राजपुरुषप्रवेशन्यासयेन वा शाब्दूबोधाभ्युेपगमेन गर्जनस्या श्रयत्वे् आश्रयत्वास्य‍ मेघे मेघस्यत कर्मत्वे् कर्मत्व्स्यय च श्रुधात्व्र्थे अन्ववयेन गर्जनाश्रयत्वबविशिष्टमेघस्यन कर्मत्वेण तादृशमेघनिष्ठकर्मत्वनस्य‍ च श्रु-धात्व र्थेऽन्वेये वा सविशेषणे हीति न्या्येन विशेषणांश एव विवक्षाभ्यु्पगमेन, गौणकर्मत्वतस्यव मेघेऽप्यठबाधितत्वा्दित्याशशयेन दूषयति-तन्नेति। कर्मत्ववबाधेऽपीति गर्जनविशिष्टमेघे मुख्यषकर्मत्वमबाधेऽपीत्यकर्थ:। गर्जनकर्मत्वठस्यातप्यान्व‍यसंभवादिति गर्जनविशिष्टमेघस्य‍ श्रु-धात्वघर्थगौणकर्मत्वभमपि गर्जनस्ये तत्कयर्मत्ववविवक्षायामेवोपपद्यते इति गर्जनकर्मत्वनस्य‍ श्रु-धात्वनथे बोधसंभवादित्यदर्थ:। श्रावणे मेघकर्मत्वरबाधेऽपि गर्जनकर्मत्वकस्याषन्वायसंभवादिति यथाश्रुते, प्रथमार्थकर्मत्वेा गर्जनस्‍यान्वियो न तु गर्जनविशिष्टमेघस्येघत्यिर्थो भासते स चानुपपन्न:, प्रथमार्थे प्रातिपदिकार्थस्यि मेघस्यै वान्व्यस्या युक्ततया गर्जनस्यावप्रातिपदिकार्थत्वेटनान्ववयायोग्योत्वाुत् प्रत्यनयानामिति व्युरत्परत्ते:। एवं च मृगो धावतीत्यैत्र धात्वसर्थनामार्थयोरभेदातिरिक्तकर्मत्वतरूपसंबन्धेघनान्ववयानुपपत्त्यात मृगपदोत्तरं प्रथमाया: कर्मत्वा‍र्थकत्व स्वीधकरणं शृणु गर्जति मेघ इत्यानदौ मेघादे: श्रु-धात्वधर्थकर्मत्वा‍संभवेन न समीचीनमिति ‘भक्षितेऽपि लशुने न शान्तोा व्यािधि:’ इति न्यावयेन वंशमणिदूषणं न सम्य‍गेवेत्यवभिप्रायेणाह-कर्मत्वंव प्रथमार्थ इति सम्यभगेवोक्तमिति। सम्यरक्वंयाि चेह वंशमण्युाक्तदूषणाग्रस्तदत्व‍मेव, न तु सर्वथा निर्दुष्टत्वं् सुविभक्ताविति वक्ष्य्माणदूषणाग्रस्तमत्व्मेव, न तु सर्वथा निर्दुष्टत्वंा सुविभक्ताविति वक्ष्यवमाणदूषणग्रासात्। ‘कर्तृकर्मणो: कृति’ इति शष्ठ्या: कर्मत्वे‍नानुशासनवत्प्र थमाया: कर्मत्वेननानुशासनाभावात्। अन्यतथानुश्प पत्त्याय च स्वा रसिकलक्षणाश्रयस्यभ प्रथमाया: कुत्रचिदशक्तत्वेवन स्वी‍कर्तुमशक्यत्वाकत्। न च ‘प्रातिपदिकार्थलिङ्गपरिमाणवचनमात्रे प्रथमा’ इत्य नुशासनेन प्रथमाविभक्तेरपि लिङ्गादौ शक्तत्व‍मस्ये्म वेति वाच्यवम्। तत्सूात्रस्य् प्रथमाव्य्ञ्जकत्व‍मात्राभिप्रायकत्वा्दिति। ननु पश्या मृगो धावतीत्यतत्र कर्मत्वौसंबन्धे‍न मृगस्यक दर्शनक्रियान्ववयापेक्षया कर्मत्वतस्य‍ प्रथमार्थत्वेम को विशेष:। न च नामार्थधात्व‍र्थयोरभेदातिरिक्तसंबन्धेतनान्वययोऽनुपपन्न इति व्यु‍त्प त्तिविरोधवारणं, तस्य: तदर्थत्वेत विशेष इति वाच्यिम्। यादृशसामग्रीसत्त्वेब यादृशान्व्यबोधोऽनुभवसिद्धस्ता‍दृशसामग्र्यां तद्बोधस्था्पादनीयतया तण्डुधल: पचतीति समभिव्यातहारे तण्डुसलकर्मकपाकविशेष्यृकान्व्यबोधस्यादननुभूतत्वेशनातिप्रसङ्गाभावात्। पश्या मृगो धावतीत्यित्र मृगकर्मकदर्शनविशेष्यपकान्व्यबोधस्यायनुभवसिद्धत्वेतन कर्मतासंबन्धेसन मृगप्रकारकान्व्यबोध एव स्वी करणीय इति तादृशव्युरत्पात्त्य्स्वीसकारेऽपि दोषाभावादित्येत आह-पदार्थत्वृ इति। निरुक्तस्थले मृगकर्मकदर्शनविशेष्यइकान्वषयबोधस्य‍ मृगकर्मत्वयप्रकारकदर्शनविशेष्यीकत्वेऽनाप्युतपपत्तौ प्रथमान्तारर्थस्यव कर्मतासंबन्धेकन दर्शनेऽन्वियस्यव व्यु्त्प त्तिविरुद्धस्यायपि स्वीरकारासंभवादिति भाव:। ननु विशेषानुशासनं विनान्यतविभक्य्।ष्र्थेऽन्य्विभक्तिलक्षणास्वीाकारे तण्डुवलं पचतीति (वत्) तण्डुयल: पचतीत्यृत्रापि लक्षणया प्रथमाया: कर्मत्वाकर्थकत्वकसंभवेन तण्डु्लकर्मत्वसप्रकारकपाकविशेष्यइकान्वचयबोध: संभवतीति। तथा च भारतस्यत श्रवणं व्याथसस्यन कृतिरित्य्त्रापि कर्तृकर्मणो: कृतीत्यतनुशासनं विनापि भारतकर्मकश्रवणं व्यावसकर्तृककृतिरिति कर्मत्वा्दिप्रकारकान्वृयबोधानुरोधेन षष्ठ्या: कर्मत्वा्द्यर्थे लक्षणासंभवेनानुशासनं व्ययर्थं स्यातदित्यरभिप्रायेणाह-वस्तुकतस्तु विभक्ताविति। नन्वान्वनयानुरोधेनैव विभक्तेर्लक्षणा, कर्तृकर्मणो: कृतीत्यकनुशासनं तु द्वितीयातृतीययोर्निवृत्त्यदर्थमिति न वेयर्थ्यिमित्यरत आह-किं चेति। शक्याेभावादिति। प्रातिपदिकार्थमात्र इत्याीदिष्ववर्थेषु निरुक्तसूत्रस्यव प्रातिपदिकादिकस्य् तात्पथर्यग्राहकतया प्रथमाया अर्थविशेषाक्ततया शक्य‍संबन्धारूपलक्षणा न संभवतीति भाव:। ननु शृणु गर्जति मेघ इत्या दौ मेघकर्तृकागर्जनस्यय साक्षात्किर्मतासंबन्धेतन श्रु-धात्वरर्थान्वरयसंभवेन प्रथमतो गर्जनस्य् मेघेऽन्व यमङ्गीकृत्य‍ तद्वारा धात्वनर्थान्वकयस्वीूकार: ‘प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्यु दूरादस्पयर्शनं वरम्’ इति न्याययेन दूरतस्याु ज्या एवेत्य्त आह- शङ्खा: श्रूयन्तस इत्यावदि। ध्माूयमाना: शङ्खा: श्रूयन्त‍ इत्ययर्थ:। भेर्य: श्रूयन्ते शब्दातयमाना भेर्य: श्रूयन्तय इत्य र्थ:। तथा च ध्मारनविशिष्टा: शङ्खा: श्रवणकर्मत्वा्श्रयीभूता:, ध्माशनविशिष्टशङ्खाभिन्नबहुत्वातवच्छिन्नकर्मवृत्तिश्रवणानुकूलो व्या्पार:, शब्दचविशिष्टभेर्य: श्रवणकर्मत्वा श्रयीभूता:, शब्दमविशिष्टभेर्यभिन्नबहुत्वाशवच्छिन्नकर्मवृत्तिश्रवणानुकूलो व्यिपार इत्या द्यन्वभयबोधस्वी्कारे सविशेषणे हीति न्या्येन शङ्खविशेषणीभूतशब्देष श्रु-धात्वार्थकर्मत्वतस्यालन्वायस्वीरकारस्यातवश्य्कतया शृणु गर्जति मेघ इत्याेदावप्यु्क्तन्याियेनान्व्यबोधस्वीखकारे बाधकाभाव इति भाव:। ननु शङ्खा: श्रूयन्तव इत्या्दौ शङ्खादिपदस्यी ध्मा यमानशङ्खादौ लक्षणाया आवश्य‍कत्वेश शङ्खादिशब्देि शङ्खादिपदस्या लक्षणास्वीुकारेणापि तत्र साक्षाच्छ्रु -धात्वगर्थकर्मत्वाौन्वशयसंभवेन सविशेषणे हीतिन्याशयो नावतरतीति कथं तन्न्यायेन प्रकृते निर्वाह इत्यकत आह- निध्वा्नमश्रूयत पाञ्चजन्यव इत्याकदि। तत्र हि निरुक्ताविशेषणविशिष्टनिध्वादनाश्रयीभूतपाञ्चजन्यायभिन्नैककर्मवृत्त्य‍तीतोत्प त्तिकश्रवणानुकूलो व्याचपार इति, जनकर्तृकातीतोत्परत्तिकश्रवणकर्मत्वािश्रयीभूतो निरुक्ताविशेषणविशिष्टनिध्वा्नाश्रयीभूत: पाञ्चजन्यक:, इत्येगवंप्रकारेणान्व‍यबोधस्यारवश्यशकतया सविशेषणे पाञ्चजन्यन:, श्रवणकर्मत्वा्बधेन तद्विशेषणे निध्वा‍ने ततर्क्म्त्वापर्यवसानमिति सविशेषणे प्रथमान्तायर्थमुख्येविशेष्यनकबोधस्वी कारेऽपि तन्न्यायेन निर्वाह इति भाव:। ननु पश्य‍ मृगो धावतीत्य्त्र धावनानुकूलकृतिनिष्ठ-समवायसंबन्धायवच्छिन्नप्रकारता-निरूपितविशेष्यवत्वावभिन्नमृगनिष्ठ-कर्मतासंबन्धाावच्छिन्नप्रकारता-निरूपितविशेष्यकताभिन्न- स्वूविशिष्टकर्मत्वीसंबन्धाषवच्छिन्नधावननिष्ठप्रकारतानिरूपितविशेष्यात्वाि-ऽभिन्नदृश्यषर्थनिष्ठस्व‍निरूपितत्वुसंबन्धाषवच्छिन्नप्रकारता-निरूपितविशेष्यकत्वानभिन्नाश्रयत्ववनिष्ठ-स्वनरूपसंबन्धाथवच्छिन्नप्रकारता-निरूपितयुष्मषत्प्दार्थनिष्ठमुख्यनविशेष्य‍ताशाली धावनकर्तृमृगकर्मकदर्शनाश्रयस्वित्वासमिति बोधो जायत इत्युपक्तम्। शृणु गर्जति मेघ इत्यावदावि गर्जनाश्रयत्वयनिष्ठस्वशरूपसंबन्धा्वच्छिन्नप्रकारतानिरूपितमेघनिष्ठविशेष्यवताभिन्नकर्मतासंबन्धाछवच्छिन्नप्रकरतानिरूपितविशेष्यजत्वांभिन्नस्वगनिरूपितत्वुसंबन्धातवच्छिन्नश्रु- धात्वार्थनिष्ठप्रकारतानिरूपितविशेष्यरत्वाछभिन्नस्वपरूपसंबन्धायवच्छिन्नाश्रयत्वसनिष्ठप्रकारतानिरूपितत्वं्पदार्थनिष्ठमुख्यभविशेषशाली बोधो गर्जनविशिष्टमेघकर्मकश्रवणाश्रयस्व्ित मिति, निध्वाबनाश्रयशङ्खोऽतीतोत्पवत्तिकश्रवणकर्मत्वािश्रय इत्यााद्यन्वशयबोध: स्वीोकर्तव्ये:। स च ‘वह्निना सिञ्चेत्’ इत्याादौ सेके वह्निकरणकत्वांन्वकय इव बाधित:, श्रवणे स्व्विशिष्टमेघविषयकत्व्बाधेन गर्जनस्य‍ धर्मिपारतन्त्र्येण श्रवणेऽन्वतयासंभवादिति चेन्न। साक्षात्संधबन्धेहन गर्जनविशिष्टमेघस्यण श्रु-धात्वरर्थकर्मत्ववबाधेऽपि स्वानश्रयगर्जनवत्त्वतसंबन्धेनन मेघे कर्मत्वातन्वकये बाधकाभाव इति गर्जनविशिष्टं मेघं धर्मिणं द्वारीकृत्यव तद्विशेषणगर्जनस्यम निरुक्तसंबन्धेशन श्रुधात्वयर्थेऽन्व्यसंभवात्।ननु शृणु गर्जति मेघ इत्याभदौ तार्किकमतेऽपि सविशेषणे हीति न्या्येन योगयत्वसव्यधवस्थाेपनेऽपि मेघादौ गर्जतीत्य।केवचनोपस्थाजप्यभसंख्यारसया अन्वशयो न स्यायत्। पचति चेत्र इत्या्दावाख्यानतार्थकृतिभूतभावानुमुख्यदविशेष्य‍ एव चैत्रे तदुपस्थायप्ययसंख्यानन्वययस्या दृष्टतया गर्जनाश्रयमेघस्येाह श्रवणक्रियायां विशेषणतया मुख्यतविशेष्यवत्वारभावात्। इतराविशेषणस्यैतव मुख्याविशेष्य्त्वायत्। अन्यतथा चैत्रो मैत्र इव गच्छणतीत्येत्र मैत्रनिरूपितसादृश्याुश्रयचैत्रो गमनानुकूलकृतिमानेक इत्य‍न्वययबोधे आख्या‍तोपात्तसंख्यानयाश्चैत्र इव मैत्रेऽप्य्न्व य: स्यायत्, प्रथमान्ततपदोपस्थााप्येत्व‍स्यत तत्र सत्त्वारत्। न चेतराविशेषणनिष्ठविशेष्यायन्व्यबोधं प्रति हेतुरिति स्वीणकारेण प्रकृते मैत्रे निरुक्तसंबन्धेुन तादृशोपस्थितेरभावान्न तत्र तदन्व‍यापत्तिरिति वाच्य म्। शृणु गर्जति इत्याादावपि मेघादौ तदुपस्थितेर्निरुक्तसंबन्धेरनाभावेन तदुपात्तसंख्या्नन्वतयापत्तेर्दुर्वारत्वाित्। न च देवदत्तेन सुप्यइत इत्येौकवचनोपात्तैकत्वतस्योतपस्थितस्या्प्यरन्व‍याभाववद् गर्जतीत्ये‍कवचनोपस्थातप्यैाकत्वा न्वनयो मेघे नेष्य्त एवाविवक्षितत्वावदिति वाच्य‍म्, “शृणु गर्जति मेघा:” इत्यावदिप्रयोगापत्तेरित्याोशयवाननुवदति-यत्त्वित्याादि साधुतवापत्तेरित्यनन्तेचन। कीर्तिरित्य्त्र भातीति क्रियाध्या्हार:। साधुत्वारपत्तेरिति। धावति मृगा इत्यावख्याोतोपस्थानप्यतसंख्यााया अविवक्षितत्वे्नैकवचनोपस्थासप्यैाकत्विस्यृ मृगेष्वान्वययाभावेन तादृशवाक्य्स्यासयोग्य्त्वायभावादित्यषर्थ:। मुख्याविशेष्ययतासंबन्धेान प्रथमान्त्पदजन्योयपस्थितिर्विशेष्य्तासंबन्धेभनाख्या‍तार्थसंख्या्न्ववयबोधं प्रति हेतुरिति न स्वीपक्रियते, येन मृगादे: कर्मतया दृशिक्रियायां विशेषणत्वेयन यत्र तादृशसंबन्धेतन तदुपस्थितेरभावात्संवख्याथन्वुयो न स्याबत्, तदनन्वरये धावति मृगा इत्या्देरापत्तिश्च स्याथत्। अपि तु विशेष्य‍तासंबन्धेरन तदुपस्थितिस्तखदन्वायबोधे कारणमित्य भ्युपगम्यरते। तथा च विशेष्ययता संबनधेन तदुपस्थितेर्मृगे सत्त्वे‍न न पश्यि मृगो धावतीत्याधदावेकत्वािन्वायानुपपत्ति:, धावतीत्येपकवचनोपात्तस्यैिकत्वास्यत विवक्षितस्यप मृगेषु बाधेन न वा धावति मृगा इत्यायदेरयोग्यरस्यव योग्य्त्वापपत्तिरित्य भिप्रायेण समाधत्ते। तन्न तत्र मुख्येैति न वक्तव्यतमिति। ननु निरुक्तकार्यकारणभावे विशेष्यातायां मुख्य‍त्वावनिवेशे ‘हंसीव धवला’ इत्ययत्र हंस्या।मपि संख्याान्व यप्रसङ्ग इत्यु्क्तमिदानीं कथमुच्य्ते तत्र मुख्येाति न वक्तमव्ययमितीतिचेन्न, तत्र हंस्यां संख्यािन्वहयस्वीमकारे इष्टपत्ते:। चैत्र एव पचतीत्या‍दौ विशेष्युतायां मुख्य त्वयनिवेशे व्यतभिचाराच्च। तथा च मुख्येहति न वक्तव्यंमिति समीचीनमेवोक्तमित्यवभिप्रायेणाह-चैत्र एव पचीतत्याादौ व्य‍भिचारादिति। मुख्य्विशेष्येतासंबन्धेिन तदुपस्थितेस्तंत्र हेतुत्व्स्वी कारे तत्र प्रतिज्ञातव्येभिचारं स्फुरटयति-अन्य‍योगव्यदवच्छेतदेत्या‍दिना। तत्रान्यतस्मिन्योतगस्तावदात्यंी सम तस्यञ व्यभवच्छेतदोऽत्य्न्ता भाव:। यत्र तस्या तादात्या‍पचीभावस्त‍त्र तद्भेद इति नियमेन भेदवन्निष्ठभेद इति प्राप्ततम्।तथा च भेद आश्रयो भेद: प्रतियोगिताच्छेयदकत्वौमेवकारार्थ:। यथा ‘पार्थ एव धनुर्धर:’ इत्या दौ पार्थशब्दोवत्तरैवकारार्थो भेद आश्रयो भेद: प्रतियोगितावच्छे‍दकत्वं‍, तत्र प्रतियोगितासम्बथन्धेान पार्थस्यय भेदे आश्रयो भेद: प्रतियोगितावच्छे:दकत्वंि, तत्र प्रतियोगितासंबन्धेदन पार्थस्य‍ भेदे, विशेषणताविशेष्यवसंबन्धेधन भेदस्यायश्रये, आधेयतासंबन्धेभनाश्रयस्ये भेदे, स्वतनिरूपितत्वकसंबन्धे‍न भेदस्य् प्रतियोगित्वेव, स्यत भेदे, स्वबनिरूपित तेरभावात्संसख्यावन्वयो न स्यारत्, तदनन्विये धावति मृगा इत्याधदेरापत्तिश्च स्या्त। अपि तु विशेष्यंतासंबन्धेरन तदुपस्थितिस्त दन्व यबोधे कारणमित्ययभ्युपपगम्यतते। तथा च विशेष्य्ता संबन्धेसन तदुपस्थितिर्मृगे सत्त्वे‍न न पश्यय मृगो धावतीत्यािदावेकत्वा न्वेयानुपपत्ति:, धावतीत्येाकवचनोपात्तस्यै‍कत्वेस्यत विवक्षितस्य् मृगेषु बाधेन न वा धावति मृगा इत्यातदेरयोगयस्य् योग्यकत्वातपत्तिरित्यधभिप्रायेण समाधत्ते। तन्न तत्र मुख्येवति न वक्तव्यवमिति। ननु निरुक्तकार्यकारणभावे विशेष्ययतायां मुख्य‍त्वारनिवेशे ‘हंसीव धवला’ इत्यमत्र हंस्याममपि संख्यातन्वमयप्रसङ्ग इत्युकक्तमीदानीं कथमुच्य,ते तत्र मुख्येरति न वक्तव्ययमितीतिचेन्न, तत्र हंस्यां संयान्वीयस्वीिकारे इष्टापत्ते:। चैत्र एव पचतीत्या्दौ विशेष्य‍तायां मुख्य‍त्वानिवेशे व्यतभिचाराच्च। तथा च मुख्येयति न वक्तमव्य मिति समीचीनमेवोक्तमित्यरभिप्रायेणाह- चैत्र एव पचतीत्याषदौ व्याभिचारादिति। मुख्य्विशेष्य्तासंबनधेन तुदपस्थितेस्तकत्र हेतुत्विस्वी्कारे तत्र प्रतिज्ञातव्य्भिचारं स्फु टयति- अन्यययोगव्यखवच्छेयदेत्याादिना। तत्रान्य‍स्मिन्योथगस्तातदात्यंक्तम तस्यन व्यीवच्छेरदोऽत्य‍न्ता्भाव:। यत्र तस्यम तादात्या‍निवभावस्त‍त्र तद्भेद इति नियमेन भेदवन्निष्ठभेद इति प्राप्तम। तथा च भेद आश्रयो भेद: प्रतियोगितावच्छेसदकत्व्मेवकारार्थ:। यथा ‘पार्थ एव धनुर्धर:’ इत्या दौ पार्थशब्दोठत्तरैवकारार्थो भेद आश्रयो भेद: प्रतियोगितावच्छेसदकत्वंय, तत्र प्रतियोगितासंबन्धे्न पार्थस्यत भेदे, विशेषणताविशेषसंबन्धेतन भेदस्या्श्रये, आधेयतासंबन्धे्नाश्रयस्या भेदे, स्वोनिरूपितत्व संबन्धे‍न भेदस्यद प्रतियोगित्वेब, स्वेरूपसंबन्धेवन प्रतियोगितावच्छेरदकत्वतस्ये विशेषणतावच्छेतदके धनुर्धरत्वेप, तादात्य्‍ यसंबन्धे्न धनुर्धरत्वाबविच्छतन्नस्य् पार्थेऽन्वूय:। तथाच प्रतियोगित्व्संसर्गावच्छिन्नपार्थनिष्ठप्रकारतानिरूपितविशेष्यवत्वानभिन्नधेयतासंसर्गावच्छिन्नाश्रयनिष्ठप्रकारतानिरूपितविशेष्यवत्वािभिन्नाधेयतासंसर्गावच्छिन्नाश्रयनिष्ठप्रारता- निरूपितविशेष्यभत्वासभिन्नस्व्निरूपितत्विसंसर्गावच्छिन्नभेदनिष्ठप्रकारतानिरूपितविशेष्यूत्वानभिन्नप्रतियोगित्वठनिष्ठप्रकारतानिरूपितविशेष्य्त्वासभिन्नस्व्रूपसंसर्गावच्छिन्न- प्रतियोगितावच्छे‍दकत्वानिष्ठिप्रकारतानिरूपितविशेष्याताभिन्नधनुर्धरत्वानिष्ठप्रकारता- निरूपितपार्थनिष्ठमुख्य्विशेष्य‍ताशाली पार्थान्यननिष्ठभेदप्रतियोगितावच्छेतदकधनुर्धरत्वारवच्छिन्नभिन्न: पार्थ इत्यरन्वधयबोधो निष्पिन्न:। एवं चैत्र एव पचतीत्याशदावपि चैत्रान्यननिष्ठभेदप्रतियोगितावच्छेवदकपाकानुकूलकृतिमानेकश्चैत्र इत्यतन्वपयबोधो दृष्टव्य‍:। इत्थंै च चेत्रस्यल भेदे विशेषणत्वेठनेतराविशेषणनिष्ठविशेष्येतासंबन्धेृन प्रथमान्तरपदजन्यो।पस्थितेस्त्त्राभावेनैकत्वाणन्वेयबोधोदयात्तत्र व्यकभिचार: स्पुरट एवेत्येजतदभिप्रेत्यािह- एवकारार्थैकदेशे इत्याादि। एकदेशे भेदे। प्रथमान्तेपदजन्योापस्थितिविषयत्वाेभावात् एतराविशेषणनिष्ठाविशेष्यातासंबन्धेपन प्रथमान्तरपदजन्यो पस्थितेरभावात्। इतराविशेषणनिष्ठाविशेष्यततासंबन्धेतन प्रथमान्तवपदजन्योयपस्थितेरभावात्। कथं चेत्रस्यद भेदे विशेषणत्वदमित्येत आह- चैत्रान्योव न पचतीत्यातदि। चैत्रान्यरनिष्ठभेद प्रतियोगितावच्छेनदक-पाकानुकूलकृति-मानेकश्चैोत्र इत्येवव चैत्रान्वययो न पचति चेत्र: पचतीत्यनस्याेर्थ:, न तु चैत्रान्यच: पाकानुकूलकृत्यृभाववान्पा्कानुकूलकृतिमांश्चैत्र इति, नातो विशेष्यशभेदेन वाक्यभेदापत्ति:। तदर्थात् चेत्र एव पचतीत्यतस्याार्थात्। मुख्यथविशेष्य्तासंबन्धेदन तदुपस्थितेस्तयत्र कारणत्वा‍नङ्गीकारे केन संबन्धेचन तत्र तस्या्: कारणत्विमित्याुशङ्क्य मुख्या‍मुख्यकसाधारणविशेष्यदतासंबन्धे्न तस्याग: कारणत्वामित्याकह-तथा चेति।

अन्यतथा मुख्ययविशेष्य-तासंबन्धेसन तदुपस्थिते: कारणत्वावङ्गीकारे। ‘हंसवी कृष्णस ते कीर्ति:’ इत्यतत्रैकत्वााश्रयहंसीनिरूपितसादृश्याेश्रयत्व्संबन्धिनी स्वरर्गङ्गाकर्मकावगाहनाश्रयत्वुवतीत्युन्व्यबोधस्त‍था च संख्याववगाहनाश्रयत्व योरूपमानोपमेयसाधारणधर्मत्वेरन हंसीव कृष्णे्त्यागदे: साधुत्वंव, हंस्यांो संख्याान्वकयानङ्गीकारेऽसाधुत्व‍म्। इत्थंा चोपमानोपमेयनिष्ठलिङ्गवचनभेदेऽसत्य्पि तद्वाक्या साधुत्वेतन व्यथतिरेकव्य भिचाराद्वैरस्यालपादकलिङ्गवचनभेदस्योकपमानोपमेयनिष्ठस्यावलङ्कारिकमते दुष्टतानियामकत्वार्णनं न स्याादित्याचह-इत्यााद्युपमान इत्यायदि दुष्टत्वंच न स्या्दित्ययन्तेेन। उपमाने हंस्यांर, संख्याैन्वसयानङ्गीकारे आख्या्तार्थसंख्या्न्वतयानङ्गीकारे, साधारणधर्मत्वादनुपपत्तेरिति अङ्गीकर्तुमुचित इत्य त्र हेतु:।

ननु संख्यातयास्तुत्सा्धारणधर्मत्वा्भावे को दोष इतयत आह-हंसीवेत्यानदि। असाधुत्वातपत्तावित्यसत: पूर्वमुपमानोपमेयवाचकपदयोर्लिङ्गवचनैक्येीऽपि इति शेष:। तथा च लिङ्गवचनैक्येोऽसाधुत्वा।पादनेन व्य्तिरेकव्यतभिचारो दर्शित:। दुष्टत्वंि दुष्टतानियामकत्वं् न स्यािदिति। तथा च संख्या्यास्तनत्सातधारणधर्मत्वाोभावेऽयमेव दोश इति मुख्याुमुख्युसाधारणविशेष्यनतासंबन्धे्न तस्यािस्तित्र कारणत्व‍मुचितमिति भाव:। विशेष्यमतायां मुख्यमत्वाुनिवेशे हंस्यायमपि संख्याुन्व्यप्रसङ्गो यो दत्तस्तास्यध तत्र मुख्येवति न वक्तव्यामित्ययर्थाक्षिप्तेष्टापत्त्याश वारणं, विशेष्यवतायां मुख्य्त्विनिवेशे व्य्भिचारापादनं, प्रत्यु्तोपमाने संख्यायन्ववयानङ्गीकारे दुष्टत्वंि न स्याकदित्य्निष्टापानं च कृत्वाम मुख्याुमुख्यपसाधारणविशेष्युतासंबन्धेसन तस्याास्तयत्कादरणत्वंव स्थातपितम्। अधुना तेनैव संबन्धेयन तत्कायरणत्वेध मानान्तनरमाह- संख्यातकालातिरिक्ताख्याातार्थो हीत्याषदिना। भावनान्व‍यिनि संख्यातन्व य इति नियमाच्चेति। कर्तृप्रत्येयस्थनले कर्ता भावनान्व्यी, कर्मप्रत्यायस्थ्ले कर्म भावनान्वायि, उभयोरप्यु्भयत्र प्रथमान्तैपदोपात्तत्वतम्, इति विशेष्यातासंबन्धे्नैव तस्या्स्त त्का्रणत्वंथ लभ्यमते न तु मुख्य विशेष्यरतयापि, भावनान्वतयिमात्र एव संख्याैन्वायाभिधानात्। तथा च पश्यर मृगो धावतीत्यांदौ मृगादे: कर्मतया दर्शनविशेषणत्वेणऽपि विशेष्य्तया तदुपस्थितेस्तात्र सत्त्वेिन न संख्याइन्वोयानुपपत्तिरिति भाव:। यद्वा ननु विशेष्यातासंबन्धेान तदुपस्थितेस्तित्र कारणत्वेप तण्डुाल: पचतीत्याेदिलाक्षणिकप्रयोगे तदुपस्थितेस्ते्न संबन्धेनन तण्डुतले सत्त्वेधन संख्याशन्वकयापत्तिरित्य् आह- संख्यातकालातिरिक्तेत्यािदि। भावनान्वसयिनि संख्या्न्व्य इति मूलस्या, यो वस्तु‍गत्यार भावनान्वनयी तन्निष्ठविशेष्य्तासंबन्धेतन प्रथमान्तापदजन्यो‍पस्थिति: संख्याभन्वेयबोधे कारणमित्ययत्र तात्प र्यम्, तथाच तण्डुवले भावनान्वायाभावेन तादृशसंबन्धेषन तुदपस्थितेरभावान्न तत्र संख्यारन्व यापत्तिरिति भाव:। ननु-निरुक्तसंबन्धे्न तदुपस्थितेस्तेत्र कारणत्वासङ्गीकारे भूतले घटो नास्ती्त्यनत्र भूतलवृत्तिघटाभावोऽस्तित्वािश्रय इति बोधेऽभावस्यख भावनान्वतयित्वेरनाभावे संख्यानन्वायो वक्तव्यतस्तयथा सति भूतले घटौ नास्ती्त्येशतस्याऽपत्ति:, अस्तीनत्येिकवचनोपातैकत्वखस्यााभावेऽबाधात्। न चाभावस्यन भावनान्वतयित्वेीऽपि प्रथमान्तसपदोपस्था प्ययत्वारभावान्न तत्रैकत्वासन्ववयापत्तिरिति वाच्यंद, नञुत्तरविभक्तेर्लुप्ताया: स्मटरणेन तदर्थस्याापि प्रथमान्तदपदोपस्थााप्यतत्वाात्, अन्यवथा घटो नास्तीततयत्राप्यर भावे एकत्वायन्वभयानुपपत्ते:। न च तत्र भूतलवृत्त्यमभावप्रतियोगिघटोऽस्तीयति बोधस्तोथा च घटस्यन भावनान्व‍यित्वेरन तत्रैव तदुक्तसंख्यायन्व य इति भूतले घटौ नास्तीतत्यतत्र तदुक्तैकत्विस्य‍ भावनान्व्यिघटद्वये बाधेनायोगयत्वीमिति वाच्य , क्व इत्यवधिकरणाकाङ्क्षापत्ते:- इति चेन्न। नञ्समभिव्या्हारस्थवले यो भावनान्वबय्यभावप्रतियोगी तन्निष्ठविशेष्ययतासंबन्धे्न तदुपस्थिते: संख्या न्वङयबोधे कारणत्वंट, नञसमभिव्यापहारस्थ‍ले यो वस्तुागत्याप भावनान्वकयी तन्निष्ठविशेष्ययतासंबन्धे्न तदुपस्थिते: संख्या न्वङयबोधे कारणत्वंम्। एवं च घटो नास्तीित्यात्र घटाभावोऽस्ती्ति बोधेऽपि भावनान्ववय्यभावप्रतियोगिनि घटे एकत्वादन्वायसंभवेन योगयत्वंा, घटौ नास्ती्त्योत्र तादृशे घटद्वये एकत्वा्न्वययासंभवेनायोगयत्वं् घटौ न स्त‍ इतयत्र तादृशे घटद्वये स्तो इति द्विवचनोपात्तद्वित्वातन्वशयसंभवेन योग्यवत्व‍मिति निरुक्तदोषाभावात्। यद्वा भूतले घटो नास्तीवत्यात्र निरूपितत्वं सप्तम्य्र्थो विद्यमानत्वणमसधातोरर्थ आश्रयत्वावमाख्या‍तार्थ:। तथा च भूतलनिरूपितविद्यमानत्वापश्रययत्वा्भाववानेको घट इति बोधे आख्यायतोपस्थाोप्यैणकत्वोस्यय घटेऽन्व्येन तद्वाक्ययस्या योगयत्वंक, घटौ नास्तीतत्यवत्र विद्यमानत्वााश्रयत्वा भावति घटद्वयेऽतीत्ये कवचनोपात्तैकत्‍वस्यय बाधेनायोगयत्व्म्। न चाख्यासतार्थस्यत निषेधेऽन्वतयो न दृष्टचर इति वाच्याम्। न पचति चैत्र इत्याादावेव निषेधे आख्यायतार्थकृतेरन्व यस्य दृष्टत्वानत्। ननु तत्र घटस्यय भावनान्व्यित्वाृभावेन भावनान्व‍य्यभावप्रतियोगित्वा‍भावेन च कथमाख्याकतोपस्थातप्यतसंख्याान्व्य इति चेन्न। य: साक्षत्प्रंपरासाधारणीभावनाविशेष्यनस्तवन्निष्ठविशेष्य तासंबन्धेखन प्रथमान्ततजन्यो्पस्थितेराख्याततार्थसंख्यायन्व यबोधे कारणत्वपस्वीाकारेण तत्र घटस्यभ साक्षाद्भावनाविशेष्ययत्वातभावेऽपि स्वारश्रयाश्रयत्व्संबन्धेेन भावनाविशेष्यात्वा त्तत्र संख्या‍न्वायानुपपत्तेरभावात्। न चैवमपि द्वित्विवद्घटत्वाावच्छेपदेन भूतलनिरूपितवर्तमानत्वावश्रयत्वानभावस्यायन्व ये एकघटवति भूतले घटौ न स्तय इति न स्याुत्, घटवृत्तिद्वित्व सामानाधिकरण्येपन तादृशनञर्थान्वरये तु घटद्वयवत्ययपि घटौ न स्तय इति स्याेदधिकरणान्ततरीयघटे भूतलास्तित्वावभावादिति वाच्य‍म्, घटवृत्तिद्वित्वनत्वाुवच्छे्देन नञर्थस्य सामानाधिकरण्यायन्व्यात्। अधिकरणान्तनरीयद्वित्वे‍ नञर्थसामानाधिकरण्येपऽप्येितद्भूतलवृत्तिघटवृत्तिद्वित्वेृ भूतलास्तित्वावभावसामानाधिकरण्याेभावान्न घटद्वयवति घटौ न स्तय इत्यायपत्तिरिति। ननु भूतले घटो नास्तीदत्ययत्रानुयोगिवृत्तित्वाटभावस्यय प्रतियोगिन्यिन्व‍यस्वीतकारे जातौ सत्ता नास्ती्त्यात्र जातिनिरूपितवृत्तित्वा्श्रयत्वा भाववती सत्तेति तदन्वऽयबोधो वक्तव्यप:। स च न संभवति। जातिनिरूपितैकार्थसमवायावच्छिन्नवृत्तित्व‍स्य सत्तायां सत्त्वे न तदभावबोधनासंभवाज्जातिसमवेतत्वास्यक चाप्रसिद्ध्या निषेद्धुमशकयत्वाथदिति चेन्न। भूतले घटो नास्तीततयत्र ‘भूतलवृत्तिघटाभावोऽस्तित्वााश्रय:’ इतिबोधस्वीरकर्तृनये जातौ न सत्तेत्यमत्र जातिवृत्तिसत्ताभाव इत्युटपपत्तावपि जातिर्न सत्तावृत्तिरित्यात्र संबन्धतसामान्याकवच्छिन्नसत्तावृत्तित्वातभावस्य‍ जातावसंभवेन समवायसंबन्धािवच्छिन्नसत्तावृत्तित्वतस्यर चाप्रसिद्ध्या निषेधासंभवेन तत्पूशर्वपक्षस्यक तुल्यनत्वातत्। ननु जातिर्न सत्तावृत्तिरिति वाक्यामयोग्यवमेव, वृत्तिपदं वा साक्षात्संेबन्धा्वच्छिन्नवृत्तिपरम्। तथा च तत्र सत्तानिरूपितसाक्षात्संिबन्धाचवच्छिन्नवृत्तित्वा‍भाव: प्रतीयते। सत्तानिरूपितसाक्षात्सं्बन्धा्वच्छिन्नवृत्तित्वंि च स्वतरूपसंबन्धिमादाय प्रमेयत्वाछदौ प्रसिद्धमिति नोक्तदोष इति चेन्न। जातौ सत्ता नास्तीात्यछपि वाक्य मयोगयमेवेत्य्स्यांसधातो: साक्षात्संिबन्धारवच्छिन्नवृत्तित्वेद लक्षणास्वी्कारेण तत्र जातिनिरूपितसाक्षात्संतबन्धा वच्छिन्नवृत्तित्वायश्रयत्वा्भाववती सत्तेति बोध इत्यसस्य् वाऽनुयोगिवृत्तित्वािभावस्यक प्रतियोगिन्यणन्विय इति स्वी्कर्त्रा मयापि वक्तुं शक्यित्वाादिति दिक्। क्रियाया विशेष्ययत्वे ‘प्रयाति पुरुषस्तयस्य् चरणावभिवादये’ इत्यातदौ तच्छंब्दे्न पुरुषपरामर्शो न स्या दित्यायशङ्क्य ‘पटोलपत्रं पित्तघ्नं नाडी तस्यन कफावहा’ इत्याुदि प्रयोगदर्शनात्तच्छरब्देिन विशेषणस्यामपि परामर्श इति यत्सतमाहितं तदयुक्तम्। तत्र तच्छ्ब्देनन विशेषणस्यािपि मरामर्श इति तु सत्याम्। परंतु यात्व‍कालं तच्छमब्द स्य प्रधानपरामर्शित्वं् तावत्कामलं विशेषणपरामर्शित्वंय नोचितमिति ‘प्रयाति पुरुष: इत्यातदौ प्रथमान्तावर्थमुख्यतविशेष्य कबोधस्वीतकारे तस्येकतितच्छेब्देवन प्रधानीभूतस्यैभव परामर्श इति तथैव स्वीतकारादित्यनभिप्रेत्याचह-क्चचिद्विशेष्य्स्यत क्वचिद्विशेषणस्य् परामर्शादित्यातदि। क्वचित्प्र याति पुरुष इत्याादौ विशेष्यइस्यी। क्वचिद्विशेषणस्य् ‘पटोलपत्रं पित्तघ्नम्’ इत्यासदौ। ननु तच्छदब्दयस्य् विशेषणपरामर्शित्वे‍ घटोऽयं तज्जातिरित्यातदौ तच्छ्ब्देभन घटत्वापरामर्श: स्यावदित्यंत आह-परं त्विति। पदार्थतावच्छेादकरूपविशेषणस्यश पदशकयतावच्छेददकरूपविशेषणस्य्। नात: पटोलपत्रमित्यातदौ पटोलादिपदस्य पटोलादिसंबन्धिनि लक्षणास्वी्कारे पटोलादे: पदार्थतावच्छेेदकत्वे्ऽपि तत्पवरामर्शानुपपत्तिरिति भाव:। स्वलविलक्षणत्वसव्याेपाककाविद्यातत्प्ररयुक्तदृश्यादश्रयकालपूर्व त्वााभावकशुद्धचिज्ज्ञाकननिस्तपविपरीतभावनी भूतश्रीमदुदयसिंहप्रभुवर्यलबधजीवकहरि- यशो‍मिश्रनिर्मिता वाक्यकदीपिका समाप्तिमगमत्।