वाराहगृह्यसूत्रम्/भागः २
| ← भागः १ | वाराहगृह्यसूत्रम् भागः २ [[लेखकः :|]] |
वराहसंख्यायनगृह्यसूत्रभाष्यम्
वाराहगृह्रसूत्रम्। प्राङ्मुखमुदङ्मुखं वा सूतिकालयं कल्पयित्वा ध्रुवं प्रपद्ये शुभं प्रपद्ये इति काले प्रपादयेत्। रेतो मूत्रमिति च्यावनीभ्यां दक्षिणकुक्षिमभिमृशेत्। श्रावयद्वा पुत्रं जातमन्वक्षं स्नातं न मातोपहन्यात् आमन्त्रप्रयोगात्। अग्नेरभ्याहितस्य परिसमूढस्य परिस्तीर्णस्य पश्चादहते वाससि कुमारं प्राक्शिरसमुत्तानं संवेश्य पालाशस्य मध्यमपर्णं प्रवेष्ट¬ तेनास्य कर्णावाजपेत्। भूस्त्वयि दधामीति दक्षिणे भुर्भुवःस्वस्त्वयि दधामीति सव्ये । अथैनमभिमन्त्रयेत्-अश्मा भव परशुर्भव हिरण्यमस्तृतं भव। वेदो वै पुत्रनामासि स जीव शरदः शतं। अङ्कादङागात्संभवसि ह्मदयादधिजायसे। आत्मा वै पुत्रनामासि स जीव शरदः शतमिति यत्र शेते तदभिमृशेत्। वेदं ते भूमिह्र्मदयं दिवि चन्द्रमसि श्रितं। वेदामृतस्य देवानहं पुत्रमहं ह्मदमित्याज्यं संस्कृत्य ब्रााहृणमामन्त्र्य समिधमाधायाधारावाधार्याज्यभागौ हुत्वा व्याह्मतिभिश्चतरुा आज्याहुतीर्जुहुयात्। जायाभ्यातनानां राष्ट्रभृतश्चैके। कांस्ये चमसे वाहुतिसंपातानवनीय तस्मिन्सुवर्णं संनिघृष्य व्याह्मतिभिः कुमारं चतुः प्राशयेदत्यन्तमेके सुवर्णप्राशनमुदके निगृष्य आद्वादशवर्षतया इषं पिन्वोर्जं पिन्वेति स्तनौ प्रदापयेत्। दक्षिणं पूर्वं सव्यं पशचात् स्विष्टकृतं हुत्वा प्रायश्चित्ताहुतीश्च समिधमाधाय पर्युक्षति। एष कर्मान्तो बर्हिद्वारेऽग्निर्नित्यः। कर्णसर्षपयवानां होमः। व्याह्मतिभिर्जुहुयात्। अप्रतिरथं जपेत्। इन्द्रो भूतस्येति षडर्चं च सूतिकालयं यथाकालं समन्तादुदकेन परिषिंचेत्।।
।।इति वाराहगृह्रसूत्रे प्रथमः खण्डः।।
नामकरणम् ।
एवमेव दशम्यां कृत्वा पिता माता च पुःस्य नाम दध्यातां । घोषवदाद्यन्तरन्तस्थं दीर्घाभिनिष्ठानान्तं कृतं न तद्धितं व्द्यक्षरं चतुरक्षरं वा त्यक्तपितृनामधेयान्नक्षत्रदेवतेष्ठनामानो वा। द्विनामा तु ब्रााहृणे नामैवं कन्याया अकारव्यवधानमकारान्तमयुग्माक्षरं नदीनक्षत्रचन्द्रसूर्यपूषादेवदत्तरक्षितावर्जं। नवनीतेन पाणी प्रलिप्य सोमस्य त्वा द्युम्नेनेत्यनमभिमृशेत्। सर्वेषु कुमारकर्मसु आग्नेयः स्थालीपाकः प्रजापत्यो वा सर्वत्रानादेशेऽग्निः पुंसामर्यमा स्त्रीणाम्। संवत्सरं मातापितरौ न मांसमश्नीयाताम्।।
।। इति वाराहगृह्रे द्वितीयः खण्डः।। पुत्राभिमन्त्रणमन्नप्राशनं च ।
पुत्रस्य जाते यजेताÏग्न गवाऽपशुना वा । विप्रोषितः प्रत्येत्य पुत्रस्य मूर्धानं त्रिराजिघ्रेत्-- पशूनां त्वा हिंकारेणाभिजिघ्नामीति। जातकर्मवद्धस्ताङ्गुलीं प्रवेष्ट¬ तेनास्य कर्णावाजपेत्। अथैनमभिमन्त्रयते--अश्मा भवेति अग्निधन्वन्तरी इति। पुत्रवच्छागमेषाभ्यामिष्ट्वा दीर्घाणां व्याह्मतिभिः कुमारं चतुः प्राशयेत्। आयुर्दा देवेति च कुमारकर्मणि शुक्ल उदगयने पुष्पे नक्षत्रे नवमीवर्जं सर्वे ऋतवो विवाहे माघचैत्रो मासौ परिहाप्योत्तरं च नैवद्यमन्वारम्भयित्वा हवनम्।।
।। इति वाराहगृह्रे तृतीयः खण्डः।।
चूडाकरणम्।
तृतीयवर्षस्य जटाः कुर्वन्ति यथा वा कुलकल्पः। अग्निमुपसमाधाय परिसमुह्र पर्युक्ष्य परिस्तीर्य दक्षिणतोऽग्नेब्र्रााहृणमुपवेश्योत्तरत उदकपात्रं शमीशमकवत्। अथैनमभिमन्त्र्यते--हिरण्यवर्णाः शुचय इति चतस्#ृभिःया ओषधय इत्यनुवाकेन, शं नो देवारभिष्टय इति, शं न आपो धन्वव्या इति द्वाभ्यामिति च। तासामुदकार्थान्कुर्वीत पर्युक्षणे अभ्युन्दने स्नापने च। आज्यं संस्कृत्य ब्रााहृणमामन्त्र्य समिधमादायाधारावाधार्याज्यभागौ हुत्वा अग्न आयूंषि पवस इति सप्तभिः सप्त जुहुयात्। आयुर्दा देवेति च ये केशिनः प्रथमे सत्रमासत येभिरावृतं यदिदं विराजति। तेभ्यो जुहोम्यायुपे दीर्घायुत्वाय स्वस्तय इति व्याह्मतिभिश्चोक्तः कर्मान्तः पूर्वेण । शीतेन वा उदकेनेत्युष्णेन वा उदकेनेति तप्ता इतराभिः संसृज्य आद्र्रदानवस्थजीवदीनवस्थोन्दतीषमावदेत्यपोबिमन्त्र्य अदितिः केशान् वपत्वाप उन्दन्तु जीवसे। दीर्घायुत्वाय
स्वस्तय इति दक्षिणं केशान्तमभ्युन्दति। ओषधे त्रायस्वेनं इति दक्षिणस्मिन्केशान्ते ऊध्र्वाग्रं दर्भमन्तर्दधाति। स्वधिते मैनं हिंसीरिति क्षुरेणाभिनिदधाति। येनावपत्सविता क्षुरेण सोमस्य राज्ञो वरुणस्य विद्वान्। तेन ब्राहृणो वपतेदमस्यायुष्मानयं जरदÐष्टयथा सदहमसाविति प्रवपति। दक्षिणतो मातान्या वाऽविधवा आनडुहेन गोमयेन आभूमिगतान्केशान् परिगृह्णीयात्। मा ते केशान् अनुगाद्वर्च एत्ततथा धाता दधातु ते। तुभ्यमिन्द्रो वरुणो बृहस्पतिः सविता वर्च आदधुरिति प्रवपतोऽमन्त्रयते । तेन धर्मेण पुनरपोभिमन्त्र्यापरं केशान्तमभ्युन्द्यात्। उत्तरं च । अन्यौ तु प्रवपनौ। येन पूषा बृहस्पतेरग्नेरिन्द्रस्य चायुषेऽवपत्। तेन ते वपाम्यायुषे दीर्घायुत्वाय स्वस्तय इति पश्चात्। येन भूयश्चरत्ययं ज्योक्च पशयति सूर्यं। तेन ते वपाम्यायुषे दीर्घायुत्वाय सुश्लोक्याय सुर्वचस इत्युत्तरतः। यत्क्षुरेण वर्तयतां सुपेशसा वप्तर्वपासि
केशान् शुन्धश्शिरो मुखं मास्यायुः प्रमोषीरिति लोहायसं क्षुरं केशावपाय प्रयच्छति। यथार्थं केशयत्नान् कुर्वन्ति--दक्षिणतः कपर्दो वसिष्ठानां उभयतोऽत्रिभार्गवकाश्यपानां पञ्चचूडाङ्गिरसां शिखिनोऽन्ये वाजिमेके मङ्गलार्थं । त्र्यायुषं जमदग्नेः कश्यपस्य त्र्यायुषं अगस्त्यस्य त्र्यायुषं। यद्देवानां त्र्यायुषं तन्मे अस्तु शतयुशमिति शिरः प्रभृति परिगृह्र गोमयेन केशानुत्तरपूर्वकस्यं गृहस्यामुष्यामन्तरा गेहात्पलदं निदध्यात्। अतिरिक्ते वा वपने --उप्त्वाय केशान्वरुणस्य राज्ञो बृहस्पतिः सविता विष्णुरिंद्रः। तेभ्यो निधानं महदन्वविन्दन्नन्तरा द्यावापृथिव्योरवन्युरिति। कत्र्रे वरं ददाति। पक्ष्मगुणं तिलपिशितं च केशवापाय प्रयच्छति। संवत्सरं माता नाम्लाय धारयेद्रोषाय नाश्नीयात्। लवणवर्जं तूष्णीं। कन्याया आहुतिर्वर्जं विदुषो ब्रााहृणार्थसिदिं्ध वाचयेत्। एवमुत्तरेषु।।
।।इति वाराहगृह्रे चतुर्थः खण्डः।। उपनयनम्।
गर्भाष्टमे ब्रााहृणमुपनयेत्। षष्ठे सप्तमे पञ्चमे वा। ततो गर्भैकादशेषु क्षत्रियं गर्भद्वादशेषु वैश्यं। प्राक् षोडशाद्वर्षात् ब्रााहृणस्यापतिता सावित्री। आदिं्वशात् क्षत्रियस्य। आचतुर्विशाद्वैश्यस्य। अतऊध्र्वं पतितसावित्रीका भवन्ति। नैनान्याजयेयुः नाध्यापयेयुर्नविवाहेयुः। अभ्यन्तरं जटाकरणं बहिरुपनयनमुक्तोऽग्निसंस्काररः। ब्रााहृणस्य कुमारं पर्युप्तिनं स्नातमभ्यक्तशिरसमुपस्पर्शनकल्पेनोपस्पृष्टमग्रेर्दक्षिणतोऽवस्थाप्य दधिक्राव्णो अकारिषमिति कुमारं दधि त्रिः प्राशयेत्। इयं दुरिक्ता परिबाधमाना वरुणं पवित्रंपुनती न आगात्। प्राणापानाभ्यां बलमाभजन्तीशिवा देवी सुभगा मेखलेयं। ऋतस्य गोप्त्री तपसश्चरित्री घ्नती रक्षः सहमाना अरातीः। सा मा समन्तमनुपर्येहि भद्रे धत्र्तारस्ते सुभगे मेशले मारिषामेति मौञ्जीं त्रिगुणां त्रिपरिवीतां मेखलमाबध्नीत मौर्वीधनुज्र्यां क्षत्रियस्य शाणीं वैश्यस्य। उपवीतमसि यज्ञस्य त्वोपवीतेनोपव्ययामीति यज्ञोपवीतं ।या अकृन्तन्या अतन्वन्यावन्या वाहरन्। याश्चाग्न्या देव्योन्तानभितो ततन्ता। तास्त्वा देव्यो जरसे संव्ययन्त्वायुष्मन्निदं परिधत्स्व वासः।। परिधत्त वर्चः शतायुषं दीर्घमायुः। शतं च जीव शरदं पुरूचीः सूनिचाय्यो विभजा यजीयान्।। इत्यहतं वास आच्छाय-मित्ररा चक्षुर्धरुणं बलीयस्तेजो यशःश्रीस्थविरं समिद्दं। आनाहनस्यं वसनं जरिष्णुं परीदं वाज्यजिनं दधेहमिति कृष्णाजिनं च। आज्यं संस्कृत्य ब्रााहृणमामन्त्र्य समिधामाधायाधारावाधार्याज्यभागौ हुत्वाष्टौ जटाकरणीयान् जुहुयात्। व्याह्मतिभश्चोक्तः कर्मान्तः पूर्वेण। कालाय वां गोत्राय वां जैत्राय वां मैत्राय वामन्नाद्याय वां अवनेनिजेमीत्युदकेनाञ्जलिं पूरयित्वा सुकृताय वामिति पाणी प्रक्षाल्य इदमहं दुर्यमन्यानि प्लावयामित्याचम्य निष्ठीवति। भ्रातृव्याणां सपत्नानामहं भूयासमिति द्वितीयं। प्रातर्जितं भगमुग्रं हुवेम वयं पुत्रमदितेयो विधर्ता। आद्र्राश्चिद्यन्मन्यमानस्तिरश्चिद्राजाचिद्यन्भगं भक्षीमहीत्याहेत्यादित्यमुपतिष्ठेत। ब्राहृचर्यमुपागामुपमाहूयस्येति ब्राूयात्। एहि ब्राहृपेदि ब्राहृ ब्राहृ त्वा संब्राहृ सन्तमुपनयाम्यहमसाविति। अथास्याभिवादनीयं नाम गृह्णाति। देवस्य त्वेति हस्तं गृह्णाभ्यहमसावित्यस्य हस्तं दक्षिणेन दक्षिणमुत्तानमभि वाङगुछ्ठमभि वा लोमानि गृहृीयात्। ममेवान्वेतु ते मनो मामेवाऽपि त्वमन्विहि। अग्नौ घृतमिव दीप्यतां ह्मदयं तव यन्मयि।। इत्येनं संप्रेक्षमाणं समीक्षते। पृष्ठतोऽस्य पाणिमन्वादृत्य ह्मदयदेशमन्वारभ्य जपति प्राणानां ग्रन्थिरसि स ते मा विरुासदिति। ब्राहृणो ग्रन्थिरसि इति नाभिदेशं। गणानां त्वा गणपतिं हवामहे कविं कवीनामुपमश्रवस्तमं। ज्येष्ठराजं ब्रााहृणां ब्राहृणस्पत आ नः ऋण्वन्नूतिभिः सीद सादनं । इति प्रदक्षिणमÏग्न
परिणयेत्। पश्चादग्नेः दर्भेषूपविशति दक्षिणतश्च ब्राहृचारी--अधीहि भोः। इत्युपविश्य जपति। प्रभुज्य दक्षिणं जानुं पाणी संघाय दर्भहस्तावोमित्युक्त्वा व्याह्मतिभिः सावित्रीं चानुब्राूयात्। एवं काण्डानुवचनेषु ।। तत्सवितुर्वरेण्यमिति गायत्रीं ब्रााहृणाय, देवो याति सविता सुरत्न इति त्रिष्टुभं क्षत्रियाय, युंजते मन जागतीं वैश्याय पच्छोर्धर्चशः सर्वामन्ततः। पालाशं दण्डं ब्रााहृणाय प्रयच्छति नैयग्रोधं क्षत्रियाय आ·ात्थं वैश्याय। सुश्रवः सुश्रवसं मां कुरु यथा त्वं सुश्रवः सुश्रवा अस्येवमहं सुश्रवः सुश्रवा भूयासं। यथा त्वं देवानां वेदस्य निधिगोपोस्येवमहं मनुष्याणां ब्राहृणो निधिगोपो भूयासमिति दण्डं प्रतिगृह्णाति। ऊध्र्वकपालो ब्रााहृणस्य कमण्डलुः परिमण्डलः क्षत्रियस्य निचलकलो वैश्यस्य। इमा आपः प्रभराम्ययक्ष्माय यक्ष्माचातनीः। ऋतेनापः प्रभराम्यामृतेन सहायुषा । इति प्रतिगृह्णामीति प्रतिगृह्र भैक्ष्यचर्यं चरेत्। --ॐ भवति भिक्षां देहीति ब्रााहृणः। भवतिमध्यां क्षत्रियः। भवत्यन्तां वैश्यः। चतरुाष्षडष्टौ वाऽविधवा अप्रत्याख्यायिन्यो मातरं प्रथममेके। गुरवे निवेद्य वाग्.तः प्राग्ग्रामात् सन्ध्यमुपास्ते। तिष्ठन् पूर्वां सावित्रीं त्रिरधीत्य अध्वानमध्वपते श्रैष्ठ¬ः स्वस्त्यस्याध्वानः परामशीय। तच्चक्षुर्देवहितं पुरस्ताच्छुक्रमुच्चरत्। पश्येम शरदः शतं जीवेम शरदः शतं अदीनाः स्याम शरदः शतं। भूयश्च शरदः शतात्। या मेघा अप्सरस्सु गन्धर्वेषु च यन्मनः। दैवी या मानुषी मेघा सा मा माविशतामिहैवेति प्रत्येत्याÏग्न
परिचरेत्। इमं स्तोममर्हत इति परिसमूहेत्। एधोस्येधिषीमही समिधमादधाति।समिधसि समेधिषीमहीति द्वितीयं।। आपो अद्यान्वचारिषमित्युपतिष्ठते । मा संसृज वर्चसेति मुखं परिमृजीत यदग्रे तपसा तपो ब्राहृचर्यमुपेयसि। प्रिया श्रुतस्य भूयासमायुष्मंतः सुमेधसः। अग्ने समिधमहारिषं बृहते जातवेदसे। स मे श्रद्धां च मेघां च जातवेदाः प्रयच्छतु स्वाहेति समिधमादधाति। तेजसा मा समङ्ग्धि वर्चसा मा समङ्ग्धि ब्राहृवर्चसेन मा समङ्ग्धि इति मुखं परिमृजीत। आयुर्दा अग्नेऽसीति च यथारूपं गात्राणि संमृशति इह धृतिरिति पर्यायैः अंसग्रीवाश्च त्रिरालभ्य ऋचं नो धेहीति ललाटमभिमृशेत्। आद्यन्तयोः पर्युक्षणं। गुरवे ब्रााहृणे च वरमुत्तरासङ्गंच ददाति। द्वादशरात्रमक्षारलवणमाशेदक्षारमेके। व्युष्टे द्वादशरात्रे षडात्रे वा ग्रामात्प्राचीं वोदीचीं वा दिशमुपनिष्क्रम्य पश्चात्पालाशस्य यज्ञियस्य वा वृक्षस्य सावित्रेण स्थालीपाकेनेष्ट्वा जयप्रभृतिभ्यश्चाज्यस्य पुरस्तात्स्विष्टकृतो मोखलां दण्डं चाप्सु प्रास्येत्। तत्रैव हविश्शोषं भुंजीतेति श्रुतिः।।
वाराहगृह्रे पञ्चमः खण्डः।।
व्रतानि ।
उपनयनप्रभृति व्रतचारी स्यात्। उपनयने व्रतादेशा व्याख्याताः।।
मार्गवासाः ।
संहतकेशः।
भैक्षाचर्यावृत्तिः।
सशल्कण्डः।
सप्तमैञ्जीं मेखलां धारयेत्।
आचार्यस्याप्रतिकूलः सर्वकारी।
यदेनमुपेयात् तदस्मै दद्यात्।
बहूनां येन संयुक्तः।
नास्य शय्यामाविशेत्।
न रथमारोहेत्।
न संविशेत्।
न विहारार्थो जल्पेत्।
न रुच्यर्थं कंचन धारयेत्।
सर्वाणि सांस्पर्शकानि स्त्रीभ्यो वर्जयेत्।
न स्नायाद्दण्डवत्।
नोदकमभ्युपेयात्।
न दिवा स्वपेत्।
त्रैविद्यकं ब्राहृचर्यं चरेत्।
इन्द्रियसंयतः।
सायं प्रातर्भैक्षाचर्यवृत्तिः।
सायं प्रातराÏग्न परिचरेत्।
अधः शय्या।
आचोर्याधीनवृत्तिः।
तन्निसर्गादशनं।
अयाचितमलवणं।
वाग्यतोऽश्नीयात्।
मधुमांसे वर्जयेत्।
आच्छिन्नवस्त्रां विवृतां स्त्रियं न पश्येत्।
यौपस्य वृक्षस्य दण्डी स्यात्।
नानेन प्रहरोद्गवे न ब्रााहृणाय।
न नृत्यगीते गच्छेत्।
न चैने कुर्यात्।
नावलिखेत्।
शिखाजटः सर्वजटो वा स्यात्।
शाणं क्षौममाजिनं वासः।
रक्तं वसनं।
कम्बलमैणेयं ब्रााहृणस्य।
रौरवं क्षत्रियस्य ।
आजं वैश्यस्य।
एतेन धर्मेण द्वादशवर्षाण्येकवेदे ब्राहृचर्यं चरेत्। चतुर्विंशति द्वयोः षÏट्त्रशत्रयाणां । अष्टचत्वारिंशत्सर्वेषां। यावद्ग्रहणं वा सरज्जुरलंकृतकुशस्नात्वा स सर्वं लभेत यÏत्कचिन्मनसेप्सितं। इत्येतेन धर्मेणसाध्वदीते। मन्त्रब्राहृणान्यधीत्य कल्पं मीमांसां च याज्ञिकोऽधीत्य वक्रं पदं स्मृतिं चैच्छिकः। तै स्नातकौ श्रोत्रियोन्यो वेदपाठी। न तस्य स्नानं उपविश्याचमनं विधीयते। अन्तर्जानु बाहु कृत्वा त्रिराचमेति। द्विपरिमृजेत्। खानि चोपस्पृशेच्छीर्षण्यानि।।
।।इति वाराहगृह्रे षष्टः खण्डः।।
श्रवणीकर्म।
वर्षासु श्रवणेन स्वाध्यायानुपाकरोति हस्तेन वा। प्रौष्ठपदीमित्येके। अथ जुहोति। अधानामासि तस्यास्ते जोष्ट्रीं गमेयं। अहमिद्धि पितुः परिमेधा अमृतस्य जग्रभ। अहं सुर्य इवाजनि स्वाहा। युक्तिर्नामासि योगो नामासि मतिर्नामासि। तस्यास्ते जोष्ट्रीं गमेयं तस्य ते जोष्ट्रं गमेयं। इति सर्वत्रानुषजति। युजे स्वाहा। प्रयुजे स्वाहा। संयुजे स्वाहा। उद्युजे स्वाहा। उद्युमानाय स्वाह - इति जयप्रभृतिभिश्चाज्यस्य पुरस्तात् स्विष्टोकृतोऽन्तेवासिनां योगमिच्छन्नथ जपति। ऋतं वदिष्यामि सत्यं वदिष्यामि ब्राहृ वदिष्यामि तन्माभवतु तद्वत्वक्तारमवतु अवतु मामवतु वक्तारं वाङ्मे मनसि प्रतिष्ठिता मनो वाचि प्रतिष्ठितन्तु छन्दास्युपाकुर्महेऽध्यायान् भूर्भुवःस्वरिति दर्भपाणिः त्रिस्सावित्रीमधीत्यादितस्त्रीननुवाका तथाङ्गानामेकैकं को वे युनक्तीति च।
तस्यानध्यायाः समूहनवातो वल्मीकक्षारप्रभृतिवर्षान् विद्योतमानस्तनयित्नुरिति श्रुतिः आकलिकं देवतुमुलं विद्युद्धन्वोल्कात्यक्षराश्शब्दाः आचारेणार्धपञ्चमान् मासानधीत्य पञ्चार्धषष्ठान्वा दक्षिणायनं बाधित्वा अथोत्सृजति। एतेन धर्मेण ऋतमवादिषं सत्यमवादिषं। ब्राहृावादिषं। तन्मावीत् तद्वक्तारमावीत् आवीन्मामावीत्तद्वक्तारं। वाङ्मे मनसि प्रतिष्ठिता। मनो मे वाचि प्रतिष्ठितमाविरायुर्मयि धेहि। वेदस्य वाणीस्थ प्रति·ासन्तु छन्दांस्युत्सृजामहेऽध्यायान् भूर्भूवःस्वरित्यन्तमधीत्य को वो विमुञ्जतीति च पक्षिणीं रात्रीं नाधीयीतोभयतः पक्षान्वा नात ऊध्र्वं अभ्रेष्वाकालिकविद्युत्स्तनयित्नुवर्षं चाथोपनिषदर्हाः । ब्राहृचारी सुचरितमेकधावी कर्मकृद्धनदः प्रियो विद्यया वा विद्यामन्विच्छास्तानि तीर्थानि ब्राहृणो वेदस्य ब्राहृचारित्वादयः ग्रहणे तीर्थान्युपायाः।।
।।इति वाराहगृह्रे सप्तमः खण्डः।।
चातुर्होत्रिकदीक्षा।
अथ चातुर्होत्रीकी दीक्षआ। संवत्सरमाधारावाधार्याज्यभगौ हुत्वा चतुर्होतृन् स्वकर्मणे जुहुयात्। सहपञ्चहोत्रा षड्ढोत्रा सप्तहोतारमन्ततो हुत्वा व्रतं प्रदायादितो द्वावानुवाकावनुवाचयेत् । अथाग्निव्रता·ामेधिकी दीक्षा संवत्सरं द्वादशरात्रं वा। आकूमग्निमिति षड्ढुत्वा व्रतं प्रदायादितोऽष्टावनुवाकाननुवाचयेत्। त्रिषवणमुदकमाहतेत्। तिं्रस्त्रीन् कुम्भांस्त्रींश्च समित्फलान् भस्मनि शयीत। करीषे सिकतासु भूमौ वा नोदकमभ्युपेयात्। संवत्सरे समाप्ते घृतवतापूपेनाग्निमिष्ट्वा वात्सप्रं वाचयेत् स्मर्तेन यावदध्ययनं काण्डव्रतविशेष होमार्थश्च आद्यन्तयोर्जुहुयात्। अतैनं परिदत्ते अग्नये त्वा परिददामि। वायवे त्वा परिददामि। सूर्याय त्वा परिददामि। प्रजापतये त्वा परिददामीति। एतेनैवा·ामेधो व्याख्यातः। नवमेनानुवाकेन हुत्वा दशमेनोपतिष्ठेत। अ·ााय घासमुदकस्थानं उदकं चाभ्युपेयात्। एताभ्यामेव मन्त्राभ्यां त्रैविद्यकं व्रतमुपेयात्।
रहस्यमध्येष्यतः प्रवग्र्यः। तस्य व्रतोपायनं समिन्मन्त्रश्च। तिष्ठेदहनि रात्रावासीत वाग्यतः। परिवसु चैवं स्यात्। सर्वजटश्च स्यात्। संवत्सराद्वरः प्रवग्र्यो भवति।।
इति वाराहगृह्रे अष्टमः खण्डः।।
गोदानम्।
षोडशवर्षस्य गोदानं । अÏग्न वाऽध्येष्यमाणस्य अग्निगोदानिको मैत्रायमीजटाकरणेनोक्तमन्त्रविधिः। अपस्थ उपकक्षयोश्चाधिको मन्त्रप्रयोगः। यत्क्षुरेण मर्चयतेति भूमौ केशान्निखनेत्। अन्ते गां दद्यात्। द्वे द्वे गुरुणाऽनुज्ञातः स्नायात् । छन्दस्यर्थान् बुद्ध्वा स्नास्यन् गां कारयेत्।आचार्यमर्हयेत्। आपो हिष्ठेति तिसृभिः हिरण्यवर्णाः शुचय इति चतसृभिः स्नात्वा अहतेवाससी परिददाति । वस्व्यसि वसुमन्तं मा कुरू।सौवर्चसाय मा तेजसे ब्राहृवर्चसाय परिददामीति, वि·ाजनस्य छायासीति छत्रं धारयते। मालामाबध्नीते यामास्विनौ धारयेतां बृहस्पतिः पुष्कररुाजं। तां वि·ादेवैरनुमतां मालामारोपयामीति। हिरण्यं बिभृयात्। प्रतिष्ठे स्थो देवते द्यावापृथिवी मा मा संताप्तमित्युपानहौ।विष्टम्भोसीति धारयेद्वैणवीं यÏष्ट सोदकं च कमण्लुम्। नित्यव्रतान्याहुराचार्याः द्विवरुाोत ऊङ्र्वं शोभनं वासो भर्तव्यमिति श्रुतिः। आमन्त्र्य गुरून् गुरुवधूश्च स्वान् गृहान् व्रजेत्। प्रतिषिद्धमपरया द्वारा निस्सरणं मलवद्वाससा सह संभाषा रजस्वद्वाससा सह शय्यागोगुर्वोदुरुक्तवचनमस्थाने शयनं स्मयनं स्थानं यानं गानं स्मरणमिति तानि वर्जयेत्। याजनं वृत्तिरुञ्छशिलमयाचितप्रतिग्रहः साधुभ्यो वा
याचितमनायासेन सिधअयमानायां वा वैश्यवृत्तिः। स्वाध्यायविरोधिनोऽर्थान्विसृजेत्।।
।।इति वाराहगृह्रे नवमः खण्डः।।
विवाहः।
विनीतक्रोधस्सहर्षः महिषीं भार्यां विन्देतानन्यपूर्वां यवीयसीं। असमानप्रवरैर्विवाह ऊध्र्वं सप्तमात्पितृबन्धुभ्यः पञ्चमान्मातृबन्धुभ्यो बीजीनश्च। कृत्तिकास्वातिपूर्वैरिति वरयेत्। मृगशिरश्श्रविष्ठोत्तराणीत्युपयमेत्। पञ्च विवाहकारकाणि भवन्ति--वित्तं रूपं तृतीयलाभे विद्यां प्रज्ञायां तु बान्धवा विवन्दन्ते। अनृक्षरा ऋजवः सन्तु पन्था येभिस्सखायो यन्ति नो वरेयं। समर्यमा सं भगो नो निनीयात् सञ्जास्पत्यं सुयममस्तु देवाः इति
वरकान्व्रजतोऽनुमन्त्रयते बन्धुमतीं कन्यामस्पृष्टमैथुनामुपयच्छेतानग्निकां। श्रेष्ठं विज्ञानमस्यै कुर्यात्। चतुरो लोष्ठानाहरेत्। सीतालोष्टं वेदिलोष्ठं गोमयलोष्ठं स्मशानलोष्ठं च एतेषामेकं गृह्णीष्वेति ब्राूयात्। स्मशानलोष्ठं चेद्गृह्णीयात् नोपयच्छेत्। असंसृष्टाधर्मेणोपयच्छेत्। ब्रााहृेण शौल्केन वा शतमिति रथं दद्याद्गोमिथुनं वा उभये। ते जनीष्वासजत्। जन्यान् कौमारिकांश्च। पूर्वे जन्यास्स्युः अपरे कौमारिकाः चतुरो गोमयपिण्डान्कृत्वा द्वावन्येभ्यस्तथान्येभ्य इति प्रयच्छेत्। धनं न इति ब्राूयुः पुत्रपशवो न इति। जन्यां ददामीति। प्रतिगृह्णामीति प्रतिगृह्र त्रिब्र्राहृदेयानि कृतेनासं न विसङ्कसेयुः। त्रिरानन्दं मागधो ह्वयेत्।।
।।इति वाराहगृह्रे दशमः खण्डः।।
विवाहः-- प्रवदनकर्म।
अथ प्रवदने कन्यामुपवसितां स्नातां सुशिरस्कामहताऽनाच्छिन्नदशेन वाससा संवितां संस्तीर्णस्य पुरस्ताद्विहितानि वादित्राणि विधिवदुपकल्प्य पुरस्तात्स्विष्टकृतः वाचे पथ्यायै पूष्णे पृथिव्यै अग्नये सेनायै धेनायै गायत्र्यै त्रिष्टुभे जगत्यै अनुष्टुभे पङ्क्त्यै विराजे राकायै सिनीवाल्यै कुह्ये, त्वष्ट्रे आशायै सम्पत्यै भूत्यैनिर्ऋत्यै अनुमत्यै पर्जन्याय अग्नये स्विष्टकृते च जुहुयात्। आज्यशेषेण पाणि प्रलिप्य कन्यामुखं संमाÐष्ट--प्रियां करोमि पतये देवराणां ·ाशुराय च। रुच्यै त्वाग्निस्संसृजतु रुचिष्या पतये भव। सौभाग्येन त्वा संसृज विला देवी घृतपदीन्द्राण्यग्नायी अ·िानी राडागिला द्यौररुन्धतीति। अथ सर्वाणि वादित्राण्यभिमन्त्र्यते। या चतुर्धा प्रवदत्यग्नौ या वाते या बृहत्युत। पशूनां या ब्रााब्मणे न्यदधुः शिवा सा प्रवदत्विहेति सर्वाणि वा वादित्राण्यलंङ्कृत्य कन्या प्रवादयते। शुभं वद दुन्दुभे सुप्रजास्त्वाय गोमुख। प्रक्रीडन्तु कन्यास्सुमनस्यमानास्सहेन्द्राण्या सवयसः सनीडाः। प्राजापतिर्यो वसति प्रजासु प्रजास्तन्वते सुमनस्यमानाः। स इमां प्रजां रमयतु प्रजात्यै स्वयं च नोरमतां संदधातन इति प्रवदन्ति कालिकानि। कन्यामुदकेनाभिषिञ्चेत्।।
।।इति वाराहगृह्रे एकादशः खण्डः।। विवाहः-अघ्र्यदानम्।
षडघ्र्याहा भवन्ति--ऋत्विगाचार्यो विवाह्रो राजा स्नातकः प्रियश्चेति। अ-करणिकानापरिसंवत्सरादर्हयन्ति। अन्यत्र
याज्यात्कर्मणो विवाहाच्च न जीवत्पितृकोघ्र्यं प्रतिगृह्णीयात्। कांस्ये चमसे वा सदध्नि मध्वासिच्य वर्षीयसा पिधायाचमनीयप्रथमैः प्रतिपद्यन्ते। विराजो दोहमशीय मयि दोहः पद्यायै विराजः कल्पयतां। इति एकैकमाहियमाणं प्रतीक्षते। सा वित्रेण विष्टरं प्रतिगृह्र--अहं वष्र्म सदृशानामुद्यतामिव सूर्यः। इहमहं तमध्वरं करोमि यो मा कस्यचिदासतीत्येकस्मिन्नुपविशाति। राष्ट्रभृदसीत्याचार्य आसन्दीमनुमन्त्रयते। मा त्वा जोषमित्यन्यतरमधस्तात्पादयोर्विष्टरमुपकर्षति। विष्टरमासीनायैकं त्रिः प्राह। नैव भो इत्याह। न। म आर्षेयाय इति श्रुतिः स्पृशत्यघ्र्यं पाद्येन पादौ प्राक्षाल्य सावित्रेणोभयतोविष्टरं मधुपर्कं प्रतिगृह्र आदित्यास्त्वा पृष्ठे सादयामीति प्रतिष्ठाप्यवसाद्य सुपर्णस्य त्वा गरुमतश्चक्षुषाऽवेक्षे इत्यवेक्ष्य नमो रुद्राय पात्रसदे --इति प्रादेशेन प्रतिदिशं व्युद्दिश्याङ्गुष्ठेनोपमध्यमया च मधु वाता ऋतायत इति तिसृभिस्संसृजति। अमृतोपस्तरणमसि इत्युपस्तरति सत्यं यशः श्रीर्मयि श्रीश्मश्रयतामिति मधुपर्कं त्रिः प्राश्नाति भूयिष्ठं। सुह्मदेऽवशिष्टं प्रयच्छति। अमृतापिधानमसीत्याचामति। असिपाणिर्गां प्राह हतो मे पाप्मा पाप्मानं मे हत। यां त्वा देवा वसवोऽन्वजीविषुरादित्यानां स्वसारं रुद्रमातरं। दैवीं गामदितिं जनानामारभन्तामर्हतामर्हणाय। ॐ कुरुतेति संप्रेष्यति। चतुरवरान्ब्रााहृणान् नानागोत्रानित्येकैकं प·ाङ्गं पायसं वा भोजयेत्। यद्युत्सृजेत्-- माता रुद्राणां दुहिता वसूनां स्वसादित्यानामृतस्य नाभिः । प्रनुवोचं चिकितुषे जनाय मागामनागमदितिं वधिष्ठ। --ॐ भूर्भुवस्सवरों-- इत्युत्सृजतु तृणान्यत्तूदकं पिबतु।। अथालङ्करणं।।अलङ्करणमसि सर्वस्मादलं मे भूयासं। प्राणापानौ मे तर्पयामि समानव्यानौ मे तर्पयामि उदानरूपे मे तर्पयामि सुचक्षुरहमक्षिभ्यां भूयासं सुवर्चा मुखेन सुश्रुत्कर्णाभ्यां भूयासमिति यथालिङ्गमङ्गानि संस्पृशति अथ गन्धाच्छादने वाससी परिधास्ये यशो धास्ये दीर्घायुत्वाय जरदष्ठिरस्तु शतं जीवेम शरदः पुरूची रायस्पोषमभिसंव्ययिष्ये इत्यहतं वासः परिधत्ते यदि पशुमालभते-- शं नो मित्र इति पाणी प्रक्षाल्य यथार्थमालाभनमित्येके।।इति वाराहगृह्रे द्वादशः खण्डः।।
कन्यादानम्
पश्चादग्नेश्चत्वार्यासनानि उपकल्पयीत। तेषुपविशन्ति--पुरस्तात्प्रत्यङ्मुखो दाता पश्चात्प्राङ्मुखः प्रतिग्रहीता। दातुरूत्तरतः प्रत्याङ्मुखी कन्या। दक्षिणत उदङ्मुखो मन्त्रकारः । तेषां मध्ये प्राङ्मूलान्दर्भानास्तीर्य कांस्यमक्षतोदकेन पूरयित्वा अविधवाऽस्मै प्रयच्छति। तत्र हिरण्यमष्टौ मङ्गलान्यावेदयति। मङ्गलान्युक्त्वा ददामि प्रतिगृह्णामि इति त्रिब्र्राहृ देया पिता भ्राता वा दद्यात्। सहिरण्यानञ्जलीनावपति। धनयत्वेति दाता। पुत्रेभ्यस्त्वेति प्रतिग्रहीता। तस्मै प्रत्यावपति। चतुव्र्यातिह्मत्यं ददाति। सावित्रेण कन्यां प्रतिगृह्र प्रजापतय इति च क इदं कस्मा अदादिति सर्वत्रानुषजति कामैतत्ते इत्यन्तं। समाना वा आकूतानीति सह जपत्यन्तादनुवाकस्य। खेरथस्य खेनसः खे युगस्य शतक्रतो। अपालामिन्द्रस्त्रिः पूत्र्यवकृणोत्सूर्यत्वचं इति तेनोददकांस्येन कन्यामभिषिञ्चेत्।।
।। इति वाराहगृह्रे त्रयोदशः खण्डः।। पाणिग्रहणम्
प्रागुदञ्चीं लक्षणमुद्धत्यावोक्ष्य स्थण्डिलं गोमयेनोपलिप्य मण्डलं चतुरश्रं वा अÏग्न निर्मथ्याभिमुखं प्रणयेत् । तत्र ब्राहृोपवेशनं। दर्भाणां पवित्रे मन्त्रवदुत्पाद्येमं स्तोममर्हत इत्यÏग्न परिसमूह्र पर्युक्ष्य परिस्तीर्य पश्चादग्नेरेकवद्बर्हिस्तृणाति। उदक् प्राक्कूलान् दर्भान् प्रकृष्य दक्षिणान् तथोत्तरान् अग्रेणाÏग्न दक्षिणैरुत्तरानावस्तृणाति। अग्न्यायतनस्य मध्यमदक्षिणोत्तरप्रदेशेषु उदगग्रपूर्वाग्रान्परिधीन्परिदधाति। दक्षिणातोग्नेब्र्राहृणे संस्तृणाति। अपरं यजमानाय पश्चार्धे पत्न्या अपरमपरशाखोदकधारयोर्लीजाधारायाश्च पश्चाद्युगधारस्य च् ।स्योना पृथिवी भवेत्येतयाऽवस्थाप्य शमीमयीं शम्यां कृत्वाऽन्तर्गोष्ठेऽग्निमुपसमाधाय भर्ता भर्यामभ्युदानयति। वाससोऽन्ते गृहीत्वा अधोरचक्षुरपतिघ्न्येऽधि शिवा पशुभ्यः सुमनाः सुवर्चाः। वीरसूर्देवकामा स्योना शं नो भव द्विपदे शं चतुष्पदे । इत्यभिपरिगृह्राभ्युदानयति। उत्तरेण रथं वासो वानुपरिक्रम्यान्तरेण ज्वलनवहनावतिक्रम्य दक्षिणास्यां धुर्युत्तरस्य युगतस्तन्मना हस्तात्कन्यामवस्थाप्य शाम्यामुत्कृष्य हिरण्यमन्तर्घाय ---हिरण्यवर्णाः शुचयः इति तिसृभिरभिषिच्यात्रैव बाणशब्दं कुरुतेति प्रेष्यति। अथास्यै वासः प्रयच्छति। या अतन्वन्यावन्या वा हरन्। याश्चाग्न्या देव्योऽन्तानभितो ततन्य। तास्वा देव्यो जरसे संव्ययंत्वायुष्मन्निदं परिधत्स्व वास इत्यहतं वासः परिधाम्यान्वरारभ्याधारावाधार्याज्यभागौ हुत्वा अग्नये जनिविदे स्वांहेत्युत्तरार्धे जुहोति सोमाय जनिविदे स्वाहेति दक्षिणार्धे गन्धर्वाय जनिविदे स्वाहेति मध्ये। युनज्मि त्वेति जातवेदसं कामं युक्ते वहेति जातवेदसं भिषजं, वि·ााग्न इति चाÏग्न नक्षत्रमिष्ट्वा नक्षत्रदेवतां अहः अहर्देवतां रातिं्र रात्रिदेवतां ऋतुं ऋतुदेवतां यजेत्। तिथिं तिथिदेवतां
विरूपाक्षं च। सोमो ददद्गन्धर्वाय गन्धर्वो दददग्नये। रयिं च पुत्रांश्चदादग्निर्मह्रमथो इमां। अग्निरस्याः प्रथमो जातवेदाः सोस्याः प्रजां मुञ्चतु मृत्युप4#ाशात्। तदिदं राजा वरुणोनुमन्यतां यथेदं स्त्री पौत्रमगन्म रुद्रियाय स्वाहेति, हिरण्यगर्भ इत्यष्टाभिः प्रत्यृचमाज्याहुतिर्जुहुयात्। येन च कर्मणेच्छेत्तत्र जयान् जुहुयात्। जयानां च श्रुतिस्थां यथोक्तां।। आकूत्यै त्वा स्वाहा। भूत्यै त्वा स्वाहा । प्रयुजे त्वा स्वाहा। जयायै त्वा स्वाहा। अर्यम्णे त्वा स्वाहा। समृद्धयै त्वा स्वाहा । जयायै त्वा स्वाहा। कामायै त्वा स्वाहा। इत्यृचा स्तोमं प्रजापतये इति च। शुचिः प्रत्यङ्मुखः तां समीक्षस्वेत्याह। तस्यां समीक्षमाणायां जपति।। मम व्रते ते ह्मदयं दधातु मम चित्तमनुचित्तं ते अस्तु। मम वाचमेकमना जुषस्व प्रजापतिस्त्वा नियुनक्ति मह्रं । इति कानामासीत्याह। नामधेये प्रोक्ते --देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे·िानोर्बाहुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्यां हस्तं गृह्णाम्यसाविति हस्तं गृह्णन्नाम गृह्णाति। प्राङ्मुख्याः प्रत्यङ्मुख ऊध्र्वस्तिष्ठन्नासीनायाः दक्षिणमुत्तानं दक्षिणेन नीचारिक्तमरिक्तेन यथेन्द्रो हस्तमग्रहीत्सविता वरुणो भगः । गृह्णामि ते सौभगत्वाय हस्तं मया पत्या जरदष्ठिर्यथासत्।। भगोऽर्यमा सविता पुरन्धिर्मह्रं त्वादुर्गार्हपत्याया देवाः। याग्ने वाक्समभवत्पुरा देवासुरेभ्यः । तामाद्य गाधां गास्यामो या स्त्रीणामुत्तमं मनः। सरस्वति प्रेदमिव सुभगे वाजिनीवति। या त्वा वि·ास्य भूतस्य भव्यस्य प्रगायाम्यस्या अग्रतः। अमोहमस्मि सा त्वं त्वमस्या अप्यमोहं। द्यौरहं पृथिवीत्वमुक्त्वमसि सा माहं रेतोऽहमस्मि रेतो धत्तं तावेव विवहावहै पुंसे पुत्राय कर्तवै श्रिये
पुत्राय वेधवै रायस्पोषाय सुप्रजास्त्वाय सुवीर्याय।। इत्यभिदक्षिणमानीयाग्नेः पश्चात् एतमश्मानमातिष्ठतमश्मेव युवां स्थिरौ भवतं। कृण्वन्तु वि·ो देवा आयुर्वा शरदः शतमिति दक्षिणाभ्यां पद्यामश्मानमास्थापयतः। यथेन्द्रः सहेन्द्राण्या अवारुहदग्न्धमादनात्। एवं त्वमस्मादश्मनोऽवरोहस्व समे पादौ प्रपूव्र्यायुष्मती कन्ये पुत्रवती भवत्येवं द्विरास्थापयति। चतुःपरिणयति समितं सङ्कल्पेथामिति। पर्याये ब्राहृा ब्राहृजपं जपेत्।।
।।इति वाराहगृह्रे चतुर्दशःखण्डः।।
योक्रबंन्धनम्।
ततो यतार्थं कर्मसन्निपातो विज्ञेयः अर्यम्णेऽग्नये पूष्णेऽग्नये वरुणाय च व्रीहीन्यवान्वा निरूप्य प्रोक्ष्य लाजाप्रभृति मात्रे प्रयच्छति। तेनैव मन्त्रेण दर्भरज्ज्वा इन्द्राण्याः सन्नहनमित्यन्तौ समायम्य पुमांसं ग्रÏन्थ बन्ध्नाति।सं त्वा नह्रामि अद्भिरोषधीभिः। सं त्वा न ह्रामि प्रजया धनेन सा सन्नद्धा सुनुहि भागधेयं। इतियन्तरतो वस्त्रस्य योक्रेण कन्यां सन्नह्रति। अथैनमुपकल्पयते-- शूर्पं लाजाः इषीकाश्मानं अञ्जनं चतसृभिः सतूलाभिरित्येकैकपातैककुभस्याञ्जनस्य सन्निकृष्य वृत्रस्यासि कनीनिकेति भर्तुदक्षिणमक्षि त्रिः प्रथमाङ्क्ते तथा परं । तथा पत्न्याः शेषेण तूष्णीं दिशि शलाकाः प्रविद्ध्यति। यानि रक्षांस्यभितो व्रजन्त्यस्या वध्वा अग्निसकाशामागच्छन्त्याः । तेषामहं प्रतिविद्ध्यामि चक्षुः स्वस्ति वध्वे भूतपतिर्दधात्विति। लाजाः पश्चादुपसाद्य शमीपर्णैः संसृज्य शूर्पे समं चतुरधा विभज्याग्रेणाÏग्न पर्याह्मत्य लाजाधार्यै प्रयच्छति। लाजा भ्राता ब्राहृचारी वा अञ्जलिनाऽञ्जत्योरावपत्युपस्तरणाभिधारणैः सम्पातं तावच्छान्नतीर्जुहुयात्।।अर्यमणं नु देवं कन्याऽग्निमयक्षत। स इमां देवो अर्यमा प्रेतो मुञ्जातु नामुतः स्वाहा। तुभ्यमग्ने पर्यवहन् सूर्यां वहतुना सह। पुनः पतिभ्यो जायां दा अग्रे प्रजया सह। पुनः पत्नीमग्निरदादाय्षा सह वर्चसा। दीर्घायुरस्या यः पतिर्जीवाति शरदः शतं । इयं नार्युपब्राूते लाजानावपन्ति तौ। दीर्घायुरस्तु मे पतिरेधन्तां ज्ञातयो मम। इतियेवं पूषणं नु देवं वरुणं नु देवं येन द्यौकुग्रा-इत्यादय उद्वाहे होमाः जायाभ्यातानाः सन्ततिहोमं राष्ट्रभृतश्च। त्रातारमिन्द्रंवि·ााहित्या इति माङ्गल्ये लाजाः कामेन चतुर्थं स्विष्टकृतमिति। अथैनां प्राची सप्तपदानि प्रक्रमति। एकमिषे द्वे उर्जे त्रीणि प्रजाभ्यः चत्वारि रायस्पोषाय पञ्चभवाय षडृतुभ्यः सखा सप्तपदी भव । सुमृडीका सरस्वती मा ते व्योम संदृशि। विष्णुस्त्वामुन्नयत्विति सर्वत्रानुषजति। पश्चादग्नेः रोहिते चर्मण्यानडुहे प्राग्ग्रीवे लोमतो दर्भानास्तीर्य तेषु वधूमुपवेशयति। अपि वा दर्भेष्वेव । इमं विष्यामि वरुणस्य पाशं यज्जग्रन्थ सविता सत्यधर्मा। धातुश्च योनौ सुकृतस्य लोकेऽरिष्टां मा सह पत्या दधातु । इति योक्रपाशं विषाय वाससोऽन्ते बध्नाति। अनुमतिभ्यां व्याह्मतिभिश्च त्वं नो अग्रे मनो ज्योतिः त्र्यÏस्त्रशत्तन्तवः अयाश्चाग्ने। शमीमयीस्तिरुाोक्ताः समिधः। समुद्रादूर्मिरित्येताभिस्तिसृभिः स्वाहाकारान्ताभिरादधाति।। अक्षतसक्तूनां दध्नश्च समवदाय इदं हविः प्रजननं मे इति च हुत्वा इमं स्तनं मधुमन्तं धयायां प्रचीनमग्रे सलिलस्य मध्ये । उत्सञ्जुषस्व मधुमन्तमूर्मिं समुद्यं सदनमाविवेश स्वाहा इति परिधिविमोकमभिजुहोति। अन्नपते इत्यन्नस्य जुहुयात् वि ते मुञ्जामि रशनां विरश्मीन् इति च हुत्वा पवित्रेऽनुप्रह्मत्य आज्येनाभिजुहोति। एधिषीमहीति समिधमादधाति। समिदसि समेधिपीति द्वितीयां । आपो अद्यान्वचारिषामित्युपतिष्ठते।. कुम्भदुदकेन पुनन्तु मा पितर इत्यनुवाकेन मार्जयन्ते। आपोहिष्ठीयाभिरित्येके। वरो
दक्षिणा।।
।।इति वाराहगृह्रे पञ्चदशः खण्डः।।
सीमन्तः
सुमङ्गलीरियं वधूरिमां समेत पश्यत। सौभाग्यमस्यै दत्वायथास्तं विपरेतन।। इति प्रेक्षकान्व्रजतोऽनुमन्त्रयते। अत्रैव सीमन्तं करोति। त्रिश्येतया शलल्या समूलेन वा दर्भेण। सेनाहनमित्येतयाऽथाभ्य्जति। अभ्यज्य केशान् सुमनस्यमानाः प्रजावरीर्यशसे अघोराः । शिवा भव भर्तुः ·ाशुरस्या वदायुष्मती ·ाश्रुमती चिरायुः इति जीवोर्णयोपसमस्यति। समस्य केशान्वृजिनानघोरान् शिवा सखिभ्यो भव सर्वाभ्यः। शिवा भव सुकुलोह्रमाना शिवा जनेषु सह वा जनेषु। इति। अधैतो दधि मधु समश्नुतः। यद्वा हविष्यं स्यात्तस्य स्वस्ति वाचयित्वा समानावाकूतानीति सह दंपत्युभौ सह प्राश्नीतः।।
रथारोहणम्।
पुण्याहे युक्ते युञ्जन्ति ब्राध्नमिति द्वाभ्यां युज्यामानमनुमन्त्रयते--दक्षिणमथोत्तरं। अहतेन वाससा दर्भैर्वा रथं संमाÐष्ट। अङ्कौ न्यङ्कावभितो रथं ये ध्वान्ता वाताग्निमभि ये सञ्चरन्ति। दूरे हेतिः पतत्री वाजिनी वांस्ते नोऽग्नयः पप्रयः पालयन्त्विति चक्रे मन्त्रयते।। वनस्पते विड्वङ्ग इत्यधिष्ठानं सुकिंशुकं शल्मलिं वि·ारूपं हिरण्यवर्णं सुवृतं सुचक्रं । आरोह सूर्ये अमृतस्य लोकं स्योनं पत्ये वहतुं कृणुष्वेति आरोहयति।। अनुमायन्तु देवता अनु ब्राहृ सुवीर्यं। अनु क्षत्रं तु यद्बलमनु मा मैतु यद्यश इति प्राक् अभिप्रायाय प्रदक्षिणमावर्तयति। प्रति मायन्तु देवता प्रति ब्पहृ सुवीर्यं। प्रति क्षत्रं तु यद्बलं प्रति मामैतु यद्यश इति यथाऽस्तं यन्तमनुमन्त्रयते। अमङ्गल्यं चेत्यतिक्रामति। नमो रुद्राय ग्रामसद इति ग्रामे इमा रुद्रायेति च । नमो रुद्रायैकवृक्षसदे इत्येकवृक्षे--ये वृक्षेषु शाष्पिञ्जरा इति च। नमो रुद्राय श्मशानसद इति श्मशाने-- ये भूतानमधिपतय इति च । नमो रुद्राय चतुष्पथसद इति चतुष्पथे ये पथां पथि रक्ष इति च। नमो रुद्राय तीर्थसद इति तीर्थे। ये तीर्थानि प्रचरन्तीति च। यात्रपस्तरितव्या आसीत्-- अति समुद्राय वैणवे सिंधूनां पतये नमः। नमो नदीनां सर्वासां पत्ये वि·ााह्रजुषतां वि·ाकर्मणामिदं हविः स्वः स्वाहेत्यप्सु उदकाञ्जलिं निनयति। अमृतं वा आस्ये जुहोम्यायुः प्राणेऽप्यमृतं ब्राहृणा सह मृत्युं तरति प्रासहादिति रिष्ठिरिति जपेत्। यदि रथाक्षः शम्याणि वा रिष्येत अन्यद्वा रथाङ्गं तत्रैवाग्निमुपसमाधाय जयप्रभृतिभिर्हुत्वा सुमङ्गलीरियं वधूरिति जपेत्। वध्वा वधूं समेत पश्यत व्युत्क्राम पथां जरितां जवेन शिवेन वै·ाानरः इत्यस्याग्रतः । आचार्यो येन येन पथा प्रयाति तेन तेन सहेत्य भावे वा व्युत्क्रामतो गोभिः सह । अस्तमिते ग्रामं प्रविशंति । ब्रााहृणवचनाद्वा।।
गृहप्रवेशः।
अस्मिन्नहस्सन्धौ गृहान् प्रपादयीत। प्रतिब्राहृन्नितिप्रत्यवरोहति। मङ्गलानि प्रादुर्भवन्ति। गोष्ठात्संतता मूलपराजितं स्तृतरथादध्योपसादनात्। येषे#्वध्येति प्रवसन् येषु सौमनसं महत्। तेनोपहव्यामबे तेनो जानन्त्वागतं इति तयाभ्युपैति। दृहानहं सूमनसः प्रप्ये वीरं वीरवतः सुशेवाः। इरां वहन्तीं घृतमुक्षमाणास्तेष्वहं समना संविशाम। इत्याभ्याहिताÏघ्न सोदकं सौषधमावसथं प्रतिपद्येत। रेवत्या रोहिण्या मूलेन वा यद्वा पुण्योक्तं। पश्चादग्नेः रोहिते चर्मण्यानडुहे प्राग्ग्रीवे लोमतो दर्भानास्तीर्य तेषु वधूमुपवेशयति। अपि वा दर्भेष्वेव। अथास्या ब्राहृचारिणं जीवपितृकं जीवमातृकमुत्सङ्गमुपवेशयेत्। फलानामञ्जलिं पूरयेत् तिलतण्डुलान्वा।। अच्युता ध्रुवा पश्येम वि·ात इति ध्रुवं जीवन्तीं सप्तर्षीनरुन्धतीमिति दर्शयित्वा प्राजापत्येन स्थालीपाकेनेष्ट्वा जयप्रभृतिभिश्चाज्यं पुरस्तात्स्विष्टकृतः आज्यशेषे दध्यासिच्य दधिक्राव्णोऽकारिषमिति दध्नस्त्रिः प्राश्नाति। चक्रीमिषाऽनडुहः पदं मामेवान्वेतु ते मनो मां च पश्यसि सुर्यं च। अन्येषु मनस्कृथा सोमेनादित्याः चाक्रवाकं संवननं तन्नौ संवननं कृतमित्यवशिष्टं पत्न्यै प्रयच्छति। तूष्णीं सा प्राश्नाति। अपराह्णे पिण्डपितृयज्ञः। स व्याख्यातः। संवत्सरं ब्राहृचर्यं चरतः द्वादशरात्रं वा। अथास्यै गृहान् विसृजेत्। योक्रपाशं विषाय तौ सन्निपातयेत्। अपश्यं त्वा मनसा चेकितानं तपसो जातं तपसो विभूतं। इह प्रजामिह रयिं रराणः प्रजायस्व प्रजया पुत्रकाम। प्रजापतिस्तन्वं मे जुषस्व त्वष्टा देवैः सहमान इन्द्रः। इन्द्रेण देवैर्वीरुधः संविदानां बहूनां पुसां पितरः स्यावः।। अहं प्रजा अजनयं पृथिव्यामहं गर्भमदधामोषधीषु। अहं वि·ोषु भुवनेष्वन्तरहं प्रजाभ्योबिभर्षि पुत्रान्। इति स्त्रिया दीव्यत्या सञ्जपति।। करदिति भसदभिमृशति। जननीत्युपजनं। बृहदिति जातं। एतेन धर्मेण ऋतावृतौ संन्निपातयेत्।।
।।इति वाराहगृह्रे अष्टादशः खण्डः।।
पुंसवनम्।
अथाऽस्यास्तृतीये गर्भमासे पुंसा नक्षत्रेण यदा अ·ाश्चन्द्रमा न दृश्यते तदहर्वोपोष्याप्लाव्याहतं वास आच्छाद्य न्यग्रोधावरोहशुङ्गान् उदपेषं दक्षिणतस्मिन्नासिकाच्छिद्रे आसिञ्जेत्। हिरण्यगर्भऽद्भ्यः संभूतः इत्येताभ्यां। अथाऽस्या दक्षिणं कुक्षिमभिमृशेत--पुमानग्निः पुमानिन्द्रः पुमान् देवो बृहस्पतिः। पुमानग्निश्च
वायुश्च पुमानगर्भस्तथोदरे। पुमांसौ मित्रवरुणौ पुमांसव·िानावुभौ। पुमांसं गर्भं जायस्व त्वं पुमानुपजायतां । इत्येताभ्यां ।। अथास्याः पञ्चमे षष्ठे सप्तमे वा गर्भमासे माङ्गल्यैः स्नापयित्वा प्राजापत्येन स्थालीपाकेनेष्ट्वा जयप्रभृतिभिश्चाज्यस्य पुरस्तात्स्विष्टकृतः पश्चादग्नेर्दर्भेष्वासीनायाः सर्वान्केशान्विमुच्य त्वमर्यमा भवसि यः कनीनां देवः स्वधा वो गुह्रं बिभर्षि। अञ्जन्ति विश्रं सुकृतं तपोभिः यद्दंपती समनसा कृणोमि।।इति नवनीतेन पाणि प्रलिप्य सर्वान्केशान्संप्रयौति। इन्द्राणि चक्रे कङ्कतं सीमन्तं विसर्पतु इति शलल्या शमीशाखया सपलाशया एकीकृत्य कङ्कतेन-- अन्तर्वत्र्नी पुमांसं दीर्घं जीवन्तं शतायुषं। दीर्घायुरस्या यः पतिर्जीवाति शरदः शतं इति त्रि·ोतया सीमन्तं करोति। अथास्यापतिद्र्वेधा केशान् बध्नाति--नीललोहितेन सूत्रेण जीवोर्णया वा।।
।।इति वाराहगृह्रे एकोनविंशः खण्डः।।
वै·ादेवकर्म।
अथ वै·ादेवं व्याख्यास्यामः। तत्र सायंप्रातःप्रभृतीनां अग्निहोत्रवत्परिसमुह्र पर्युक्ष्य परिस्तीर्य सायं प्रातः स्यादित्येके। हविष्यस्य वा सिद्धस्य वै·ादेवः। अग्नये स्विष्टकृते च जुहुयात्। अवशिष्टस्य बलिं हरेत्। दधिमधुमिश्रस्य अग्नये पुरस्तात् यमाय दक्षिणतः सोमाय पश्चात् वरुणायोत्तरतः मध्ये वरुणार्यमभ्यां ब्राहृणे चाग्नये पृथिव्यै वायवेऽन्तरिक्षाय सूर्याय दिवे चन्द्रमसे नक्षत्रेभ्य इत्यभ्द्यः कुंभदेशे ओषधिवनस्पतिभ्यः मध्यदेशे कामाय दृहपतये इति शय्यादेशे श्रियै च रक्षोजनेभ्योऽन्तः शरणे आकाशयेति स्थालिकांडाभ्यां तूष्णीं निष्क्रम्योपरि शरणे कव्यं प्राच्यां पितृभ्यः स्वधेत्यनुषजेत्। नम इतियन्ने च ये ब्रााहृणाः प्राच्यां दिश्यर्हन्तु ये देवा यानि भूतानि प्रपद्ये तानि मे स्वस्ततनं कुर्वन्त्विति दक्षिणस्यां प्रताच्यां उत्तरस्यामूध्र्वायां ये ब्रााहृणा इति सर्वत्रानुषजेत्। स्नेहवदमांसमन्नं भोजयित्वा विदिशो ब्रााहृणानर्थसिद्धं वाचयेत्। बलिहरणस्थांते यामाशिषमिच्छेत् तामासीत। गृहस्पतिः ॐअक्षयमन्नमस्त्वित्याह। भिक्षां प्रदाय सायं भोजनमेव प्रातराशेत्। विप्रोष्य गृहानुपतिष्ठेत्।।
।।इति वाराहगृह्रे वै·ादैविकः खण्डः।।
परिशिष्टम् ।
अतः परं परिशिष्टं मैत्रायणीयसूत्रस्य गृह्रमगृह्रपुरुषः प्रायश्चित्तानुग्राहिक- हौतुक-शुल्बिक-उत्तरेष्ठिक वैष्णव- आध्वर्यविकार्षक- चातुर्होतुक गोनामिक- अकुलपादरहस्य- प्रतिग्रहयमक-वृषोत्सर्ग-प्रश्न-द्रविण- षटारण-प्रधान-सान्देहिक-प्रवराध्याय-रुद्रविधान-च्छन्दोनुक्रमणी-अन्तःकल्प-प्रवासविधि-प्रातरुपस्थान-
भूतोत्पत्तिरिति द्वाविंशतिः परिशिष्टसंख्यानाम्।।
पाकयज्ञाः।
गृह्राग्नौ पाकयज्ञान् विहरेत्। ह्यस्वत्वात्। पाकयज्ञो ह्यस्वं हिपाक इत्याचक्षते । दर्शपूर्णमासप्रकृतिः पाकयज्ञविधिः अप्रयाजानुयाजोऽसामिधेनिकः स्वाहाकारान्ते निगद्य होमाः परतंत्रोत्पत्तिर्दक्षिणाग्रावाहिताग्निः गोमयेन गोचर्ममात्रं चतुरश्रं वा स्थंण्डिलमुपलिप्येषुमात्रं तस्मिन् लक्षणं कुर्वीत सत्यसदसीति पश्चार्धादुदीचीं लेखां लिखेत्। ऋतसदसीति दक्षिणार्धात् प्राचीं धर्मसदसीत्युत्तरार्धात् प्राचीं मध्ये द्वे तिरुाो वा प्राचीः। ऊर्जस्वतीति दक्षिणआं।पयस्वतीत्युत्तरां। इंद्राय त्वेति मध्याद्वा सर्वाः प्रादेशमात्र्यः दर्भेणावलिखेत्। अद्भिः प्रोक्ष्याÏग्न सादयति । परिसमुह्र पर्यूक्ष्य परिस्तीर्य तूष्णीमिध्मा बर्हिस्सन्न्यह्र प्रागाग्रैर्दक्षिणारम्भैः उदक्संस्थैः अयुग्मैर्धातुभिस्तृणाति । दक्षिणतोऽग्नेः ब्राहृणमुपवेश्योत्तरता उदक्पात्रं बर्हिषः पवित्रे कुरुते समिधावप्रच्छिन्नप्रान्तौ गर्भो प्रादेसमात्रो पवित्रे स्थो वैष्णव्य इत्योषध्या छित्त्वा विष्णोर्मनसा पूते स्थ इत्यद्भिः त्रिरुन्मृज्य प्रोक्षणीधर्मैः संस्कृत्य प्रणीताःप्रणीय निर्वपणप्रोक्षणसंवपनविधि यथादैवतं चरुमधिश्रित्य रुाुक्रुाुवौ प्रमृज्याभ्युक्ष्य अग्नौ प्रताप्य अद्भिरासिच्य अच्छिन्नपत्रेत्याज्यमग्नौ अधिश्रयति । पृश्नेः पयोऽसीति आज्यं निर्वपति । परि वाजपतिरित्याज्यं हविश्च त्रिः पर्यग्नि करोति । देवस्त्वा सवितोत्पुनात्वित्याज्यं श्रपयति । तूष्णीमिध्मा बर्हिः प्रोक्ष्य यथाम्नातमपि परिसृणाति । परिधीन् परिदधाति। ओजो सीत्याज्यमवेक्ष्य पश्चादग्नेः दर्भेष्वासादयति। अभिधार्य स्थालीपाकमुत्तरत उद्वासयति। सकृदेवेध्ममादाय विरूपाक्षाः प्रथमो होमानां
ब्रााहृणमामन्त्र्य समिधमादायाधारावाधार्याज्यभगौ हुत्वा युनज्मि त्वेति च योजयित्वा नह्रति। युक्तो वह इति हवि ज्र्ञायते। कामं पुरस्ताद्धुरो जुहोति युक्तो वह जातवेदः पुरस्तादिदंविधिक्रियमाणं यथेह त्वं भिषग्भेषजस्यासि गोप्ता त्वया प्रसृता गाम·ां पुरुषं सनेमि स्वाहेति। वि·ााग्रे त्वया वयं धारा उदन्या इव। अति गाहेमहि द्विधमिति नक्षत्रमिष्ट्वा देवतां यजेत। अहोरात्रमृतुं तिथिं च अभिधार्य यद्देवतं हविः स्यात् तज्जुहुयात्। प्रजापतिः प्रायच्छादिडामग्रे इति स्विष्टकृतमुत्तरार्धपूर्वर्धे जुहुयात्। मेक्षणमुपयामं पवित्रे चान्वादध्यात् अन्वद्यनो अनुमतिरन्विदनुमते त्वं भूःस्वाहेति प्रायश्चित्ताहुतीश्च। त्वं नो अग्ने स त्वं नो अग्ने मनो ज्योतिः त्रयÏस्त्रशत्तन्तवः अयाश्चाग्रेऽसीति च। इमं स्तनं मधुमन्तं धयाय प्रपीनमग्ने सलिलमध्ये। उत्संजिषस्व मधुमन्तपूर्वी समुद्यं सदनमाविवेश स्वाहेति परिधिविमोकमभिजुहोति। अन्नपत इत्यन्नस्य जुहुयात्। एधोस्येधिषीमहि स्वाहेति समिधमादधाति। समिदसि समेधिषीमहीति द्वितीयां। बर्हिषी पूर्णपात्रं निनयेत्। एषोऽवभृथः पाकयज्ञानां । आपोहिष्ठीयाभिर्मार्जयित्वा पर्युक्षेत। वरो दक्षिणा। अ·ां वरं विद्याद्गामित्येके।।
।।इति वाराहगृह्रे प्रथमः खण्डः संपूर्णः।।
।।इति वाराहगृह्रमेकविंशतिखण्डैः समाप्तम्।।