"कथासरित्सागरः/लम्बकः ३/तरङ्गः ४" इत्यस्य संस्करणे भेदः

<poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">ततो लावाणकात्तस्मादन्येद्युः सचिवैः सह ।
वत्सराजः स कौशाम्बीं प्रतस्थे दयितान्वितः ।। १

प्रसस्रे च लसन्नादैस्तस्यापूरितभूतलैः । वलैरसमयोद्वेलजलराशिजलैरिव ।। २

देव गोपालका भूत्वा क्रीडामो विजने वयम् ।
तत्रैको देवसेनाख्यो मध्ये गोपालकोऽस्ति नः ।। ३१

एकदेशे च सोऽटव्यामुपविष्टः शिलासने ।
राजा युष्माकमस्मीति वक्त्यस्माननुशास्ति च ।। ३२

अस्मन्मध्ये च केनापि तस्याज्ञा न विलङ्क्यतेविलङ्घ्यते ।
एवं गोपालकोऽरण्ये राज्यं स कुरुते प्रभो ।। ३३

अद्य चैतस्य विप्रस्य तनयस्तेन वर्त्मना ।
गच्छन्गोपालराजस्य प्रणामं तस्य नाकरोत् ।। ३४

मा गास्त्वमप्रणम्येति राजादेशेन जल्पतः ।
अस्मान्विधूय सोऽयासीच्छासितोऽपि हसन्बटुः ।। ३५

ततस्तस्याविनीतस्य पादच्छेदेन निग्रहम् ।
कर्तुं गोपालराजेन वयमाज्ञापिता बटोः ।। ३६

धावित्वा च ततोऽस्माभिश्छिन्नोऽस्य चरणः प्रभो ।
अस्मादृशः प्रभोराज्ञां कोऽतिलङ्घयितुं क्षमः ।। ३७

एवं गोपालकै राज्ञि विज्ञप्ते संप्रधार्य तत् ।
यौगन्धरायणो धीमान्राजानधीमान्राजानं विजनेऽब्रवीत् ।। ३८

नूनं निधानादियुतं तत्स्थानं यत्प्रभावतः ।
गोपालकोऽपि प्रभवत्येवं तत्तत्र गम्यताम् ।। ३९

इत्युक्तो मन्त्रिणा राजा कृत्वा गोपालकान्पुरः ।
ययौ तदटवीस्थानं ससैन्यः सपरिच्छदः ।। ४०

परीक्ष्य भूमिं यावच्च खन्यते तत्र कर्मिभिः ।
अधस्तात्तावदुत्तस्थौ यक्षः शैलमयाकृतिः ।। ४१

सोऽब्रवीच्च मया राजन्निदं यद्रक्षितं चिरम् ।
पितामहनिखातं ते निधानं स्वीकुरुष्व तत् ।। ४२

इति वत्सेशमुक्त्वा च तत्पूजां प्रतिगृह्य च । यक्षस्तिरोऽयद्वरवाते
यक्षस्तिरोऽभूत्खाते च महानाविरभून्निधिः ।। ४३

अलभ्यत महार्हं च रत्नसिंहासनं ततः ।
भवन्त्युदयकाले हि सत्कल्याणपरम्पराः ।। ४४

ततः कृत्स्नं समादाय निधानं स कृतोत्सवः ।
तान्प्रशास्य च गोपालान्वत्सेशः स्वपुरीं ययौ ।। ४५

तत्रारुणमणिग्रावकिरणप्रसरैः प्रभोः ।
प्रतापाक्रमणं दिक्षु भविष्यदिव दर्शयत् ।। ४६

रौप्याङ्कुरमुखप्रोतमुक्तासंततिदन्तुरम् ।
मुहुर्हासमिवालोच्य तन्मन्त्रिमतिविस्मयम् ।। ४७

ददृशुस्तन्नृपानीतं हेमसिंहासनं जनाः ।
ननन्दुश्च हतानन्ददुन्दुभिध्वानसुन्दरम् ।। ४८

मन्त्रिणोऽप्युत्सवं चक्रुर्जयचक्रुर्जयं निश्चित्य भूपतेः ।
आमुखापातिकल्याणं कार्यसिद्धिं हि शंसति ।। ४९

ततः पताकाविद्युद्भिराकीर्णे गगनान्तरे ।
ववर्ष राजजलदः कनकं सोऽनुजीविषु ।। ५०

उत्सवेन च नीतेऽस्मिन्दिने यौगन्धरायणः ।
चित्तं जिज्ञासुरन्येद्युर्वत्सेश्वरमभाषत ।। ५१

एतत्कुलक्रमायातं महासिंहासनं त्वया ।
यत्प्राप्तं तत्समारुह्य देवालंक्रियतामिति ।। ५२

विजित्य पृथ्वीमारूढा यत्र मे प्रपितामहाः ।
तत्राजित्वा दिशः सर्वाः का ममारोहतः प्रथा ।। ५३

जित्वैवेमां समुद्रान्तां पृथ्वीपृथ्वीं पृथुविभूपणाम्पृथुविभूषणाम् ।
अलंकरोमि पूर्वेषां रत्नसिंहासनं महत् ।। ५४

इत्यूचिवान्नरपतिर्नारुरोह स संप्रति ।
संभवत्यभिजातानामभिमानो ह्यकृत्रिमः ।। ५५५५

ततः प्रीतस्तमाह स्म नृपं यौगन्धरायणः ।
साधु देव कुरु प्राच्यां तर्हि पूर्वं जयोद्यमम् ।। ५६

तच्छ्रुत्वैव प्रसङ्गात्तं राजा पप्रच्छ मन्त्रिणम् ।
स्थितास्वप्युत्तराद्यासु प्राक्प्राचीं यान्ति किं नृपाः ।। ५७

एतच्छ्रुत्वा जगादैनं पुनयौंगन्धरायणःपुनर्यौगन्धरायणः ।
स्फीतापि राजन्कौवेरी म्लेच्छसंसर्गगर्हिता ।। ५८

अर्काद्यस्तमये हेतुः पश्चिमापि न पूज्यते ।
आसन्नराक्षसा दुष्टा दक्षिणाप्यन्तकाश्रिता ।। ५९

प्राच्यामुदेति सूर्यस्तु प्राचीमिन्द्रोऽधितिष्ठति ।
जाह्नवीं याति च प्राचीं तेन प्राची प्रशस्यते ।। ६०

देशेष्वपि च विन्ध्याद्रिहिमवन्मध्यवर्तिषु ।
जाह्नवीजलपूतो यः स प्रशस्यतमो मतः ।। ६१

तस्मात्प्राचीं प्रयान्त्यादौ राजानो मङ्गलैषिणः ।
निवसन्ति च देशेऽपि सुरसिन्धुसमाश्रिते ।। ६२

पूर्वजैरपि हि प्राचीप्रक्रमेण जिता दिशः ।
गङ्गोपकण्ठे वासश्च विहितो हस्तिनापुरे ।। ६३

शतानीकस्तु कौशाम्बीं रम्यभावेन शिश्रिये ।
साम्राज्ये पौरुषाधीने पश्यन्देशमकारणम् ।। ६४

इत्युक्त्वा विरते तत्र तस्मिन्यौगन्धरायणे ।
राजा पुरुषकारैकबहुमानादभाषत ।। ६५५

सत्यं न देशनियमः साम्राज्यस्येह कारणम् ।
संपत्सु हि सुसत्त्वानामेकहेतुः स्वपौरुषम् ।। ६६

एकोऽप्याश्रयहीनोऽपि लक्ष्मीं प्राप्नोति सत्त्ववान् ।
श्रुता किं नात्र युष्माभिः पुंसः सत्त्ववतासत्त्ववतः कथा ।। ६७

एवमुक्त्वा स वत्सेशः सचिवाभ्यर्थितः शुभाम् ।
विचित्रां संनिधौ देव्योरिमामकथयत्कथाम् ।। ६८

अस्ति भूतलविख्याता येयमुज्जयिनी पुरी ।
तस्यामादित्यसेनाख्यः पूर्वमासीन्महीपतिः ।। ६९

आदित्यस्येव यस्येह न चस्खाल किल क्वचित् ।
प्रतापनिलयस्यैकचक्रवर्तितया रथः ।। ७०

भासयत्युच्छ्रिते व्योम यच्छत्त्रे तुहिनत्विषि ।
न्यवर्तन्तातपत्राणि राज्ञामपगतोष्मणाम् ।। ७१

समस्तभूतलाभोगसंभवानां बभूव सः ।
भाजनं सर्वरत्नानामम्बुराशिरिवाम्भसाम् ।। ७२

स कदाचन कस्यापि हेतोर्यात्रागतो नृपः ।
ससैन्यो जाहवीकूलमासाद्यावस्थितोऽभवत् ।। ७३

तत्र तं गुणवर्माख्यः कोऽप्याड्यस्तत्प्रदेशजःकोऽप्याढ्यस्तत्प्रदेशजः ।
अभ्यगान्नृपमादाय कन्यारत्नमुपायनम् ।। ७४

रत्नं त्रिभुवनेऽप्येषा कन्योत्पन्ना गृहे मम ।
नान्यत्र दातुं शक्या च देवो हि प्रभुरीदृशः ।। ७५

इत्यावेद्य प्रतीहास्युखेनाथप्रतीहारमुखेनाथ प्रविश्य सः ।
गुणवर्मा निजां तस्मै राज्ञे कन्यामदर्शयत् ।। ६

स तां तेजस्वतीं नाम दीप्तिद्योतितदिढ्युरवाम्दीप्तिद्योतितदिङ्मुखाम् । अनङ्गमङ्गलावासरत्नदीपशिखामिव ।। ७७

पश्यन्स्नेहमयो राजा श्लिष्टस्तत्कान्तितेजसा ।
कामाग्निनेव संतप्तः स्विन्नो विगलति स्म सः ।। ७८

स्वीकृत्यैतां च तत्कालं महादेवीपदोचिताम् ।
चकार गुणवर्माणं परितुष्यात्मनः समम् ।। ७९

ततस्तां परिणीयैव प्रियां तेजस्वतीतेजस्वतीं नृपः ।
कृतार्थमानी स तया साकमुज्जयिनीं ययौ ।। ८०

तत्र तन्मुखसक्तैकदृष्टी राजा ह्यभूत्तथा ।
ददर्श राजकार्याणि न यथा सुमहान्त्यपि ।। ८१

तेजस्वतीकलालापकीलितेव किल श्रुतिः ।
नावसन्नप्रजाक्रन्दैस्तस्याक्रष्टुमशक्यत ।। ८२

चिरप्रविष्टो निरगान्नैव सोऽन्तःपुरान्नपःसोऽन्तःपुरान्नृपः ।
निरगादरिवर्गस्य हृदयात्तुऽहृदयात्तु रुजाज्वरः ।। ८३

कालेन तस्य जज्ञे च राज्ञः सर्वाभिनन्दिता ।
कन्या तेजस्वतीदेव्यांतेजस्वती बुद्धोदेव्यां बुद्धौ च विजिगीषुता ।। ८४

परमाद्ध्वूतरूपापरमाद्भुतरूपा सा तृणीकृत्य जगत्त्रयम् ।
हर्षं तस्याकरोत्कन्या प्रतापप्रतापं च जिगीषुता ।। ८५५

अथाभियोहामुत्सिक्तअथाभियोक्तुमुत्सिक्तं सामन्तं कंचिदेकदा ।
आदित्यसेनः प्रययावुज्जयिन्याः स भूपतिः ।। ८६

तां च तेजस्वतीतेजस्वतीं राज्ञीं समारूढकरेणुकाम् ।
सहप्रयायिनीं चक्रे सैन्यस्येवाधिदेवताम् ।। ८७

आरुरोह वराश्वं च दर्पोद्यद्धर्मनिर्लरम्दर्पोद्यद्धर्मनिर्झरम् ।
जङ्गमाद्रिनिभं तुङ्गं स श्रीवृक्षं समेखलम् ।। ८८

निर्ययुस्ते च संसक्तकलहा लोलनिष्ठुराः ।
भयकार्कश्यकोपानां गृहं हि च्छान्दसा द्विजाः ।। १०८

रटत्सु तेषु तत्रैको निर्जगाम ततौ मठात् ।
विदूषकाख्यो गुणवान्धुर्यः सत्त्ववतां द्विजः ।। १०९

यो युवा बाहुशाली च तपसाराध्य पावकम् ।
प्राप खङ्गोत्तमंखड्गोत्तमं तस्माद्ध्यातमात्रोपगामिनम् ।। ११०

स दृष्ट्वा तं निशि प्राप्तं धीरो भव्याकृतिं नृपम् ।
प्रच्छन्नः कोऽपि देवोऽयमिति दध्यौ विदूषकः ।। १११

विधूय विप्रांश्चान्यांस्तान्स सर्वानुचिताशयः ।
नृपं प्रवेशयामास मठान्तः प्रश्रयानतः ।। ११२

विश्रान्तस्य च दासीभिर्धूताध्वरजसः क्षणात् ।
आहारं कल्पयामास राज्ञस्तस्य निजोचितम् ।। ११३

तं चापनीतपर्यागाचापनीतपर्याणं तदीयं तुरगोत्तमम् ।
यवसादिप्रदानेन चकार विगतश्रमम् ।। ११४

रक्षाम्यहं शरीरं तैते तत्सुखं स्वपिहि प्रभो ।
इत्युवाच च तं श्रान्तमास्तीर्णशयर्नश्रान्तमास्तीर्णशयनं नृपम् ।। ११५

सुप्ते च तस्मिन्द्वारस्थो जागरामास स द्विजः । चिन्तितोपस्थिताग्नेयखङ्गहस्तोऽखिलांचिन्तितोपस्थिताग्नेयखड्गहस्तोऽखिलां निशाम् ।। ११६

प्रातश्च तस्य नृपतेः प्रबुद्धस्यैव स स्वयम् ।
अनुक्त एव तुरगं सज्जीचक्रे विदूषकः ।। ११७

राजापि स तमामरुयतमामन्त्र्य समारुह्य च वाजिनम् । विवेशोज्जयिनीं दूरादृष्टो हर्षीकुलैर्जनैः ।। ११८

डाकिनीनादसंवृद्धगृध्रवायसवाशिते । -हे?,,, ।। १४७

गत्वा च गगनेनाशु स तामन्तःपुरान्तरम् ।
प्रावेशयद्राजसुतां समाश्वस्तामुवाच च ।। १८५

न मे भविष्यति प्रातर्गतिर्व्योम्नि ततश्च माम् ।
सर्वे द्रक्ष्यन्ति निर्यान्तं तत्संप्रत्येव याम्यहम् ।। १८६

इति तेनोदिता बाला बिभ्यती सा जगाद तम् ।
गते त्वयि मम प्राणास्त्रासाक्रान्ताः प्रयान्त्यमी ।। १८७

तन्महाभाग मा गास्त्वं देहि मे जीवितं पुनः ।
प्रतिपन्नार्थनिर्वाहः सहजं हि सतां व्रतम् ।। १८८

तच्छ्रुत्वा चिन्तयामास स सुसत्त्वो विदूषकः ।
यदस्तु मे न गच्छामि मुञ्चेत्प्राणान्भयादियम् ।। १८९

ततश्च नृपतेर्भक्तिः का मया विहिता भवेत् ।
इत्यालोच्य स तत्रैव तस्थावन्तःपुरे निशि ।। १९०

व्यायामजागरश्रान्तो ययौ निद्रां शनैश्च सः ।
राजपुत्री त्वनिद्रैव भीता तामनयन्निशाम् ।। १९१

विश्राम्यतु क्षणं तावदिति प्रेमार्द्रमानसा ।
सुप्तं प्रबोधयामास सा प्रभातेऽपि नैव तम् ।। १९२

ततः प्रविष्टा ददृशुस्तमन्तःपुरचारिकाः ।
ससंभ्रमाश्च गत्वैव राजानं तं व्यजिज्ञपन् ।। १९३

राजाप्यवेक्षितुं तत्त्वं प्रतीहारं व्यसर्जयत् ।
प्रतीहारश्च गत्वान्तस्तत्रापश्यद्विदूषकम् ।। १९४

शुश्राव च यथावृत्तं स तद्राजसुतामुखात् ।
तथैव गत्वा राज्ञे च स समग्रं न्यवेदयत् ।। १९५

विदूषकस्य सत्त्वज्ञस्तच्छ्रुत्वा स महीपतिः ।
किमेतत्स्यादिति क्षिप्रं समुद्धान्तसमुद्भ्रान्त इवाभवत् ।। १९६

आनाययच्च दुहितुर्मन्दिरात्तं विदूषकम् ।
दत्तानुयात्रं मनसा तस्याः स्नेहानुपातिना ।। १९७

पप्रच्छ च यथावृत्तं स राजा तमुपागतम् ।
आ मूलतश्च सोऽप्यस्मै विप्रो वृत्तान्तमब्रवीत् ।। १९८

अदर्शयच्च वस्त्रान्ते निबद्धाश्चौरनासिकाः । प्रव्राटसंऽबन्धिनस्तांश्च सर्षपान्भूमिभेदिनः ।। १९९