"ऋग्वेदः सूक्तं १०.९१" इत्यस्य संस्करणे भेदः

सम् । जा॒गृ॒वत्ऽभिः॑ । जर॑माणः । इ॒ध्य॒ते॒ । दमे॑ । दमू॑नाः । इ॒षय॑न् । इ॒ळः । प॒दे ।

 

 

सम् । जागृवत्ऽभिः । जरमाणः । इध्यते । दमे । दमूनाः । इषयन् । इळः । पदे ।

 

 

हे अग्ने "जागृवद्भिः जागरणशीलैः स्तोतृभिः "जरमाणः स्तूयमानः "दमूनाः दममना दानमना दान्तमना वा “इळः इळायाः “पदे स्थाने उत्तरवेद्याम् "इषयन् अन्नमिच्छन् "विश्वस्य सर्वस्य "हविषः “होता “वरेण्यः वरणीयः "विभुः व्याप्तः “विभावा दीप्तिमान् "सुषखा शोभनसखा भवान् "सखीयते सखित्वमिच्छते यजमानाय "सम् “इध्यते सम्यग्दीप्यते ।।

सः । द॒र्श॒त॒ऽश्रीः । अति॑थिः । गृ॒हेऽगृ॑हे । वने॑ऽवने । शि॒श्रि॒ये॒ । त॒क्व॒वीःऽइ॑व ।

 

 

सः । दर्शतऽश्रीः । अतिथिः । गृहेऽगृहे । वनेऽवने । शिश्रिये । तक्ववीःऽइव ।

 

 

“दर्शतश्रीः दर्शनीयविभूतिः "अतिथिः अतिथिभूतः "सः अग्निः "गृहेगृहे यजमानानां गृहेषु “वनेवने सर्वेषु वनेषु च शिश्रिये श्रयति । किंच "जन्यः जनहितः सोऽग्निः “जनंजनं सर्वं जनं “तक्वीरिव गच्छन्निव "नाति "मन्यते न विसृज्य गच्छतीत्यर्थः । तदेव दर्शयति । "विश्यः विड्भ्यो हितः सोऽग्निः “विशो मनुष्यान् “आ “क्षेति अभिगच्छति । किंच “विशंविशं सर्वा विशः प्रजा अधितिष्ठतीति शेषः ॥

सु॒ऽदक्षः॑ । दक्षः॑ । क्रतु॑ना । अ॒सि॒ । सु॒ऽक्रतुः॑ । अग्ने॑ । क॒विः । काव्ये॑न । अ॒सि॒ । वि॒श्व॒ऽवित् ।

 

 

सुऽदक्षः । दक्षः । क्रतुना । असि । सुऽक्रतुः । अग्ने । कविः । काव्येन । असि । विश्वऽवित् ।

 

 

हे "अग्ने त्वं "दक्षैः बलैः "सुदक्षः सुबलः "असि भवसि । किंच “क्रतुना कर्मणा "सुक्रतुः शोभनकर्मासि । किंच "काव्येन मेधाविकर्मणा "कविः मेधावी “असि । किंच “विश्ववित् सर्वज्ञोऽसि । किंच “वसूनां धनानां “वसुः वासयितासि । किंच हे अग्ने “त्वमेक "इत् एक एव “क्षयसि निवससि । किंच "द्यावा “च "पृथिवी “च द्यावाभूमी "यानि वसूनि “पुष्यतः संवर्धयतः तेषां दिव्यानां पार्थिवानां च धनानामीशिष इत्यर्थः ॥

प्र॒ऽजा॒नन् । अ॒ग्ने॒ । तव॑ । योनि॑म् । ऋ॒त्विय॑म् । इळा॑याः । प॒दे । घृ॒तऽव॑न्तम् । आ । अ॒स॒दः॒ ।

 

 

प्रऽजानन् । अग्ने । तव । योनिम् । ऋत्वियम् । इळायाः । पदे । घृतऽवन्तम् । आ । असदः ।

 

 

हे "अग्ने "तव “ऋत्वियम् ऋतौ भवं "घृतवन्तं घृतेन सहितं "योनिं निवासस्थानम् “इळायास्पदे उत्तरवेद्यां “प्रजानन् त्वम् "आसदः आसीदसि । किंच "ते तव "रश्मयः "उषसामिव यथोषसाम् "एतयः प्रज्ञाः प्रकाशलक्षणा आगतयो वा निर्गता रश्मयो दृश्यन्ते तद्वत् “आ "चिकित्रे प्रज्ञायन्ते । "सूर्यस्येव यथा सूर्यस्य "अरेपसः पापरहिता निर्गताः "रश्मयः दृश्यन्ते तद्वदा चिकित्रे प्रज्ञायन्ते ॥

तव॑ । श्रियः॑ । व॒र्ष्य॑स्यऽइव । वि॒ऽद्युतः॑ । चि॒त्राः । चि॒कि॒त्रे॒ । उ॒षसा॑म् । न । के॒तवः॑ ।

 

 

तव । श्रियः । वर्ष्यस्यऽइव । विऽद्युतः । चित्राः । चिकित्रे । उषसाम् । न । केतवः ।

 

 

हे अग्ने "तव "श्रियः रश्मिलक्षणा विभूतयः “चित्राः विचित्राः "चिकित्रे प्रज्ञायन्ते । तत्र दृष्टान्तः । “वर्ष्यस्येव यथा वर्षितुर्मेघस्य संबन्धिन्यः "विद्युतः “उषसां “न यथा चोषसां "केतवः प्रज्ञानास्तत्स्थाः प्रकाशाः प्रज्ञायन्ते तद्वदित्यर्थः। कदेत्यत्राह । "यत् यदा त्वम् "ओषधीः व्रीह्याद्याः “वनानि अरण्यानि “च "अभिसृष्टः सृष्टो दग्धुं विसृष्टः सन् "स्वयम् आत्मना “आस्ये मुखे "अन्नम् अदनीयं स्थावरलक्षणं "परि “चिनुषे परिक्षिपसीत्यर्थः ॥ ॥ २० ॥

तम् । ओष॑धीः । द॒धि॒रे॒ । गर्भ॑म् । ऋ॒त्विय॑म् । तम् । आपः॑ । अ॒ग्निम् । ज॒न॒य॒न्त॒ । मा॒तरः॑ ।

 

 

तम् । ओषधीः । दधिरे । गर्भम् । ऋत्वियम् । तम् । आपः । अग्निम् । जनयन्त । मातरः ।

 

 

“ऋत्वियम् ऋतौ प्राप्तं "गर्भं गर्भभूतं तं प्रकृतमग्निम् "ओषधीः ओषध्यः "दधिरे धारयन्ति । “तम् एव "अग्निं "मातरः धारकत्वेन मातृस्थानीया “आपः च "जनयन्त जनयन्ति । किंच “वनिनः वनस्पतयः “च “समानं गर्भभावेन प्रवेशात् स्वतुल्यं "तमित् तमेवाग्निं जनयन्ति । किंच तमेवाग्निम् "अन्तर्वतीः गर्भवत्यः “वीरुधः ओषधयः “च “विश्वहा सर्वदा "सुवते जनयन्ति ॥

वात॑ऽउपधूतः । इ॒षि॒तः । वशा॑न् । अनु॑ । तृ॒षु । यत् । अन्ना॑ । वेवि॑षत् । वि॒ऽतिष्ठ॑से ।

 

 

वातऽउपधूतः । इषितः । वशान् । अनु । तृषु । यत् । अन्ना । वेविषत् । विऽतिष्ठसे ।

 

 

हे "अग्ने "यत् यदा त्वं "वातोपधूतः वायुना कम्पितः “वशान् कान्तान् वनस्पतीन् “अनु प्रति “तृषु क्षिप्रम् "इषितः प्रेरितश्च सन् “अन्ना अदनीयानि वनस्पत्यादीनि स्थावराणि "वेविषत् व्याप्नुवन् "वितिष्ठसे इतस्ततो गच्छसि तदानीं “धक्षतः काष्ठानि दहतः "ते तव "अजराणि जरारहितानि “शर्धांसि तेजांसि "यथा “रथ्यः रथिनः तद्वत् "पृथक् “आ “यतन्ते गच्छन्ति ॥

मे॒धा॒ऽका॒रम् । वि॒दथ॑स्य । प्र॒ऽसाध॑नम् । अ॒ग्निम् । होता॑रम् । प॒रि॒ऽभूत॑मम् । म॒तिम् ।

 

 

मेधाऽकारम् । विदथस्य । प्रऽसाधनम् । अग्निम् । होतारम् । परिऽभूतमम् । मतिम् ।

 

 

“मेधाकारं प्रज्ञायाः कर्तारं "विदथस्य यज्ञस्य "प्रसाधनं प्रकर्षेण साधकं "होतारं देवानामाह्वातारं "परिभूतमम् अतिशयेन शत्रूणां परिभवितारं "मतिं मन्तारं यं त्वाम् "अग्निं वृणीमह इति शेषः । "तमित् तमेवाग्निम् "अर्भे अल्पे “हविषि चरुपुरोडाशादिके हविषि “समानमित् सहैव ऋत्विजः “आ “वृणते प्रार्थयन्ते । "महे महति सोमात्मके हविष्यपि “तमित् तमेवाग्निं "वृणते । “त्वत् त्वत्तः “अन्यम् अतिरिक्तं देवं “न वृणते ॥

त्वाम् । इत् । अत्र॑ । वृ॒ण॒ते॒ । त्वा॒ऽयवः॑ । होता॑रम् । अ॒ग्ने॒ । वि॒दथे॑षु । वे॒धसः॑ ।

 

 

त्वाम् । इत् । अत्र । वृणते । त्वाऽयवः । होतारम् । अग्ने । विदथेषु । वेधसः ।

 

 

हे "अग्ने “होतारं देवानां ह्वातारमग्निं “त्वामित् त्वमेव "त्वायवः त्वत्कामाः “वेधसः कर्मणां कर्तार ऋत्विजः "अत्र अस्मिँल्लोके "विदथेषु यज्ञेषु "वृणते प्रार्थयन्ते । कदेत्यत्राह । "यत् यदा "देवयन्तः देवान्यष्टुं स्तोतुं वेच्छन्तः "वृक्तबर्हिषः छिन्नबर्हिषः "हविष्मन्तः संस्कृतहविष्काः “मनवः मनुष्या ऋत्विजः "ते तुभ्यं “प्रयांसि हवींषि "दधति धारयन्ति । प्रयच्छन्तीत्यर्थः ॥

तव॑ । अ॒ग्ने॒ । हो॒त्रम् । तव॑ । पो॒त्रम् । ऋ॒त्विय॑म् । तव॑ । ने॒ष्ट्रम् । त्वम् । अ॒ग्नित् । ऋ॒त॒ऽय॒तः ।

 

 

तव । अग्ने । होत्रम् । तव । पोत्रम् । ऋत्वियम् । तव । नेष्ट्रम् । त्वम् । अग्नित् । ऋतऽयतः ।

 

 

हे "अग्ने "तव “होत्रं होतृकर्म । त्वया विना तस्याभावात् । किंच “तव एव “ऋत्वियम् ऋतौ भवं प्राप्तानुष्ठानकालं “पोत्रं पोतृकर्म । त्वया विना तस्याप्यभावात् । किंच “तव एव "नेष्ट्रं नेष्टृकर्म । किंच “ऋतायतः ऋतं यज्ञं कर्तुमिच्छतो यजमानस्य “त्वम् एव "अग्नित् नान्यः कश्चित् । किंच "तव एव “प्रशास्त्रं प्रशास्तृकर्म । किंच हे अग्ने “त्वम् एव "अध्वरीयसि अध्वरं यज्ञं कर्तुमिच्छसि । तव हेतुत्वात्त्वत्कर्तृत्वम् । किंच त्वमेव "ब्रह्मा “असि । त्वया विना तस्याभावात् । किंच "नः अस्माकं “दमे गृहे "गृहपतिः यजमानोऽसि । त्वया विनास्माकं यजमानत्वाभावात् ॥ ॥ २१ ॥

यः । तुभ्य॑म् । अ॒ग्ने॒ । अ॒मृता॑य । मर्त्यः॑ । स॒म्ऽइधा॑ । दाश॑त् । उ॒त । वा॒ । ह॒विःऽकृ॑ति ।

 

 

यः । तुभ्यम् । अग्ने । अमृताय । मर्त्यः । सम्ऽइधा । दाशत् । उत । वा । हविःऽकृति ।

 

 

हे "अग्ने "अमृताय मरणधर्मरहिताय "तुभ्यं "यः "मर्त्यः मनुष्यः "समिधा समिधम् । द्वितीयायाः ‘सुपां सुलुक्' इत्याकारः । "दाशत् ददाति प्रयच्छति "उत "वा अपि वा "हविष्कृति । हविषां कृत् करणं यस्मिन् स हविष्कृत् । तस्मिन्यज्ञे हवींषि ददातीति शेषः । "तस्य मनुष्यस्य "होता देवानामाह्वाता "भवसि । किंच त्वं "दूत्यं देवान् प्रति दूतकर्म कर्तुं "यासि गच्छसि । किंच त्वं ब्रह्मा भूत्वास्मिन् कर्मणि युष्मभ्यमिमानि हवींषि यजमानेन प्रहितानीति “उप “ब्रूषे उपक्रम्य ब्रवीषि । किं च त्वं "यजसि यजमानो भूत्वा देवेभ्यो हवींषि ददासि । किंच त्वं तथा पूर्वोक्तप्रकारेण "अध्वरीयसि अध्वर्युरिवाचरसि । अथवान्यं यज्ञ कर्तुमिच्छसि ।।

इ॒माः । अ॒स्मै॒ । म॒तयः॑ । वाचः॑ । अ॒स्मत् । आ । ऋचः॑ । गिरः॑ । सु॒ऽस्तु॒तयः॑ । सम् । अ॒ग्म॒त॒ ।

 

 

इमाः । अस्मै । मतयः । वाचः । अस्मत् । आ । ऋचः । गिरः । सुऽस्तुतयः । सम् । अग्मत ।

 

 

"जातवेदसे जातप्रज्ञाय “वसवे वासयित्रे "अस्मै अग्नये "मतयः पूजयित्र्यः “इमाः “वाचः “वसूयवः अस्मदर्थं धनकामाः सत्यः "अस्मत् अस्मत्तो निर्गत्य “आ “समग्मत आभिमुख्येन संगच्छन्ते । तमिममग्निं प्रीणयन्त्वित्यर्थः । काः पुनस्ताः । "सुष्टुतयः शोभनस्तुतिरूपाः “ऋचः ऋगात्मिकाः “गिरः वाचः । तथा “यासु "वृद्धासु "चित् स्वत एव वृद्धास्वपि “वर्धनः पुनरपि वर्धयिता सन्नग्निः "चाकनत् स्तोतॄन् कामयते । इमा मतय इत्यन्वयः ॥

इ॒माम् । प्र॒त्नाय॑ । सु॒ऽस्तु॒तिम् । नवी॑यसीम् । वो॒चेय॑म् । अ॒स्मै॒ । उ॒श॒ते । शृ॒णोतु॑ । नः॒ ।

 

 

इमाम् । प्रत्नाय । सुऽस्तुतिम् । नवीयसीम् । वोचेयम् । अस्मै । उशते । शृणोतु । नः ।

 

 

“प्रत्नाय पुराणाय "उशते स्तोत्रं कामयमानाय “अस्मै अग्नये "नवीयसीं नवतरामन्यैः अकृतपूर्वां “सुष्टुतिं शोभनां स्तुतिं "वोचेयम् अहं वक्ष्यामि । सोऽग्निरस्मदीयां स्तुतिं “शृणोतु । किंचाहम् “अस्य अग्नेः "हृदि हृदये तत्रापि "अन्तरा मध्ये "निस्पृशे संस्पर्शनाय । गुणैरनुरञ्जनायेत्यर्थः । “भूयाः भूयासम् । व्यत्ययेन मध्यमः । अग्नेर्हृदिस्पृगहं स्यामित्यर्थः । अथवा मम सुष्टुतेरनुप्रवेष्टा भवेति योज्यम् । समानमन्यत् । तत्र दृष्टान्तः । "पत्ये पत्युर्हृदयस्य मध्ये “सुवासाः शोभनवस्त्रादिना मण्डिता "जाया "उशती कामयमाना यथेष्टतमा भवति तद्वदित्यर्थः ॥

यस्मि॑न् । अश्वा॑सः । ऋ॒ष॒भासः॑ । उ॒क्षणः॑ । व॒शाः । मे॒षाः । अ॒व॒ऽसृ॒ष्टासः॑ । आऽहु॑ताः ।

 

 

यस्मिन् । अश्वासः । ऋषभासः । उक्षणः । वशाः । मेषाः । अवऽसृष्टासः । आऽहुताः ।

 

 

“यस्मिन् अग्नौ “उक्षणः उक्षाणः । ‘ वा षपूर्वस्य निगमे ' इति दीर्घविकल्पः । सेचनसमर्थाः “अश्वासः अश्वाः “ऋषभासः वृषभाश्च “वशाः स्वभाववन्ध्याश्च “मेषाः च "अवसृष्टासः देवतार्थम् अवसृष्टाः परित्यक्ताः सन्तोऽश्वमेधे "आहुताः आभिमुख्येन हुता भवन्ति “कीलालपे सौत्रामण्यां सुरां पिबते । “कीलालम्' इत्युदकनामसु पाठात् । उदकं पिबते "सोमपृष्ठाय सोमयुक्तः पृष्ठ उपरिभागो यस्य तस्मै सोमपृष्ठाय “वेधसे विधात्रे तस्मै “अग्नये “हृदा हृदयेन “चारुं कल्याणीं "मतिं स्तुतिं “जनये जनयामि । उत्पादयामि ॥

अहा॑वि । अ॒ग्ने॒ । ह॒विः । आ॒स्ये॑ । ते॒ । स्रु॒चिऽइ॑व । घृ॒तम् । च॒म्वि॑ऽइव । सोमः॑ ।

 

 

अहावि । अग्ने । हविः । आस्ये । ते । स्रुचिऽइव । घृतम् । चम्विऽइव । सोमः ।

 

 

हे "अग्ने "ते तव "आस्ये मुखे "हविः पुरोडाशादिहविरस्माभिः "अहावि सततं प्रक्षिप्यते । तत्र दृष्टान्तौ । “घृतम् आज्यं “स्रुचीव यथा सुचि । "चम्वीव "सोमः । यथा चमसे सोमः तद्वदित्यर्थः । तथा त्वं “वाजसनिम् अन्नस्य दातारं "सुवीरं शोभनपुत्रोपेतं "प्रशस्तं सुवर्णादिकं “यशसं यशस्विनं कीर्तिमन्तं "बृहन्तम् अपरिमितं महान्तं वा “रयिं रमणीयं धनम् "अस्मे अस्मभ्यं “धेहि देहि ॥ ॥ २२ ॥