|
[[File:Kanda 2 AYK-020-Kousalya Vilapaha.ogg|thumb|विंशः सर्गः श्रूयताम्|center]]
{{रामायणम्/अयोध्याकाण्डम्}}
<div class="verse">
<pre>
<poem>
'''श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे विंशः सर्गः ॥२-२०॥'''
तस्मिम्स्तुतस्मिंस्तु पुरुष्व्याघ्रेपुरुषव्याघ्रे निष्क्रामति कृताञ्जलौ ।कृताञ्जलौ।
आर्तशच्दोआर्तशब्दो महान् जज्ञे स्त्रीणामस्त्रीणामन्तःपुरे न्तःपुरेतदा॥ तदा ॥२-२०-१॥
कृत्येष्वचोदितः पित्रा सर्वस्यान्तःपुरस्य च।
क्R^त्येष्वचोदितः पित्रा सर्वस्यान्तः पुरस्य च ।
गतिर्यःगतिश्च शरणम्शरणं चासीत् स रोओमोऽद्यरामोऽद्य प्रवत्स्यतिप्रवत्स्यति॥ ॥२-२०-२॥
कौसल्यायाम्कौसल्यायां यथा युक्तो जनन्याम्जनन्यां वर्तते सदा ।सदा।
तथैव वर्ततेऽस्मासु जन्मप्रभृति राघवःराघवः॥ ॥२-२०-३॥
न क्रुध्यत्यभिशस्तोऽपिक्रुध्यत्यभिशप्तोऽपि क्रोधनीयानि वर्जयन् ।वर्जयन्।
कृद्धान्क्रुद्धान् प्रसादयन् सर्वान् स इतोऽद्य प्रवत्स्यतिप्रवत्स्यति॥ ॥२-२०-४॥
अभुद्धिर्बतअबुद्धिर्बत नो राजा जीवलोकम्जीवलोकं चरत्ययम् ।चरत्ययम्।
यो गतिम्गतिं सर्वभूतानाम्सर्वभूतानां परित्यजति राघवम्राघवम्॥ ॥२-२०-५॥
इति सर्वा महिष्यस्ता विवत्सा इव धेनवः ।धेनवः।
पतिमाचुक्रुशुश्चापि सस्वनं चापि चुक्रुशुः॥ ६॥
पतिमाचुक्रुशुश्चैव सस्वरम् चापि चुक्रुशुः ॥२-२०-६॥
स हि चान्तःपुरे घोरमार्तशब्दं महीपतिः।
स हि चान्तः पुरे घोरमार्तशब्धम् महीपतिः ।
पुत्रशोकाभिसन्तप्तःपुत्रशोकाभिसंतप्तः श्रुत्वा व्यालीयतासनेव्यालीयतासने॥ ॥२-२०-७॥
रामस्तु भृशमायस्तो निःश्वसन्निव कुञ्जरः।
रामः तु भ्Rशम् आयस्तः निह्श्वसन्न् इव कुन्जरः ।
जगाम सहितःसहितो भ्रात्रा मातुर्मातुरन्तःपुरं अन्तःवशी॥ पुरम् वशी ॥२-२०-८॥
सोऽपश्यत् पुरुषं तत्र वृद्धं परमपूजितम्।
सो अपश्यत् पुरुषम् तत्र व्Rद्धम् परम पूजितम् ।
उपविष्टं गृहद्वारि तिष्ठतश्चापरान् बहून्॥ ९॥
उपविष्टम् ग्Rह द्वारि तिष्ठतः च अपरान् बहून् ॥२-२०-९॥
द्R^ष्ट्वैदृष्ट्वैव तु तदा रामं ते सर्वे सहसोत्थिताः ।समुपस्थिताः।
जयेन जयताम्जयतां श्रेष्ठम्श्रेष्ठं वर्धयन्ति स्म राघवम्राघवम्॥ ॥२-२०-१०॥
प्रविश्य प्रथमाम्प्रथमां कक्ष्याम्कक्ष्यां द्वितीयायाम्द्वितीयायां ददर्श सः ।सः।
ब्राह्मणान् वेदसम्पन्नान् वृद्धान् राज्ञाभिसत्कृतान्॥ ११॥
ब्राह्मणान् वेद सम्पन्नान् व्Rद्धान् राज्ञा अभिसत्क्Rतान् ॥२-२०-११॥
प्रणम्य रामःरामस्तान् तान् व्Rद्धाम्स् त्Rतीयायाम्वृद्धांस्तृतीयायां ददर्श सः ।सः।
स्त्रियो बालाश्च वृद्धाश्च द्वाररक्षणतत्पराः॥ १२॥
स्त्रियो व्Rद्धाः च बालाः च द्वार रक्षण तत्पराः ॥२-२०-१२॥
वर्धयित्वा प्रह्Rष्टाः ताःप्रहृष्टास्ताः प्रविश्य च ग्Rहम् स्त्रियःगृहं ।स्त्रियः।
न्यवेदयन्त त्वरितात्वरितं रामराममातुः मातुःप्रियं प्रियम्तदा॥ तदा ॥२-२०-१३॥
कौसल्या अपिकौसल्यापि तदा देवी रात्रिम्रात्रिं स्थित्वा समाहिता ।समाहिता।
प्रभाते चाकरोत् पूजां विष्णोः पुत्रहितैषिणी॥१४॥
प्रभाते तु अकरोत् पूजाम् विष्णोह् पुत्र हित एषिणी ॥२-२०-१४॥
सा क्षौमवसना हृष्टा नित्यं व्रतपरायणा।
सा क्षौम वसना ह्Rष्टा नित्यम् व्रत परायणा ।
अग्निम्अग्निं जुहोति स्म तदा मन्त्रवत् क्Rतकृतमङ्गला॥ मन्गला ॥२-२०-१५॥
प्रविश्य चतु तदा रामःरामो मातुर्मातुरन्तःपुरं अन्तः पुरम् शुभम् ।शुभम्।
ददर्श मातरम्मातरं तत्र हावयन्तीम्हावयन्तीं हुतहुताशनम्॥ अशनम् ॥२-२०-१६॥
देवकार्यनिमित्तम्देवकार्यनिमित्तं च तत्रापश्यत् समुद्यतम्।
दध्यक्षतम् घृतम्दध्यक्षतघृतं चैव मोदकान् हविषस्तदाहविषस्तथा॥ ॥२-२०-१७॥
लाजान् माल्यानि शुक्लानि पायसम्पायसं कृसरम्कृसरं तथा ।तथा।
समिधः पूर्णकुम्भाम्श्छपूर्णकुम्भांश्च ददर्श रघुनम्दनःरघुनन्दनः॥ ॥२-२०-१८॥
ताम्तां शुक्लक्षौमसम्वीताम्शुक्लक्षौमसंवीतां व्रतयोगेन कर्शिताम् ।कर्शिताम्।
तर्पयन्तीं ददर्शाद्भिर्देवतां वरवर्णिनीम्॥ १९॥
तर्पयन्तीम् ददर्शाद्भिः देवताम् देववर्णिनीम् ॥२-२०-१९॥
सा चिरस्यात्मजं दृष्ट्वा मातृनन्दनमागतम्।
सा चिरस्य आत्मजम् द्Rष्ट्वा मात्R नन्दनम् आगतम् ।
अभिचक्राम सम्ह्Rष्टासंहृष्टा किशोरम्किशोरं वडवा यथायथा॥ ॥२-२०-२०॥
स मातरमुपक्रान्तामुपसंगृह्य राघवः।
स मातरमभिक्रान्तामुपसम्गृह्य राघवः ।
परिष्वक्तश्च बाहुभ्यामुपाग्रातश्चबाहुभ्यामवघ्रातश्च मूर्धनि॥ मूर्धनि ॥२-२०-२१॥
तमुवाच दुराधर्षं राघवं सुतमात्मनः।
तम् उवाच दुराधर्षम् राघवम् सुतम् आत्मनः ।
कौसल्या पुत्रवात्सल्यादिदं प्रियहितं वचः॥ २२॥
कौसल्या पुत्र वात्सल्यात् इदम् प्रिय हितम् वचः ॥२-२०-२२॥
वृद्धानां धर्मशीलानां राजर्षीणां महात्मनाम्।
व्Rद्धानाम् धर्म शीलानाम् राजर्षीणाम् महात्मनाम् ।
प्राप्नुह्यायुश्च कीर्तिं च धर्मं चाप्युचितं कुले॥ २३॥
प्राप्नुहि आयुः च कीर्तिम् च धर्मम् च उपहितम् कुले ॥२-२०-२३॥
सत्यप्रतिज्ञं पितरं राजानं पश्य राघव।
सत्य प्रतिज्ञम् पितरम् राजानम् पश्य राघव ।
अद्यैव त्वां स धर्मात्मा यौवराज्येऽभिषेक्ष्यति॥ २४॥
अद्य एव हि त्वाम् धर्म आत्मा यौवराज्ये अभिषेक्ष्यति ॥२-२०-२४॥
दत्तमासनमालभ्य भोजनेन निमन्त्रितः ।निमन्त्रितः।
मातरं राघवः किंचित् प्रसार्याञ्जलिमब्रवीत्॥ २५॥
मातरम् राघवः किम्चित् प्रसार्य अन्जलिम् अब्रवीत् ॥२-२०-२५॥
स स्वभावविनीतश्च गौरवाच्च तथानतः।
स स्वभाव विनीतः च गौरवाच् च तदा आनतः ।
प्रस्थितो दण्डकारण्यमाप्रष्टुमुपचक्रमेदण्डकारण्यमाप्रष्टुमुपचक्रमे॥ ॥२-२०-२६॥
देवि नूनम्नूनं न जानीषे महद् भयम् उपस्थितम् ।भयमुपस्थितम्।
इदम्इदं तव च दुह्खायदुःखाय वैदेह्या लक्ष्मणस्य चच॥ ॥२-२०-२७॥
गमिष्ये दण्डकारण्यम्दण्डकारण्यं किमनेनासनेन मे ।मे।
विष्टरासनयोग्यो हि कालोऽयम्कालोऽयं मामुपस्थितः॥ मामुपस्थितः ॥२-२०-२८॥
चतुर्दश हि वर्षाणि वत्स्यामिवत्स्याम विजने वने ।वने।
मधु मूल फलैः जीवन्कन्दमूलफलैर्जीवन् हित्वा मुनिवद्मुनिवदामिषम्॥ आमिषम् ॥२-२०-२९॥
भरताय महाराजो यौवराज्यं प्रयच्छति।
भरताय महा राजो यौवराज्यम् प्रयच्चति ।
माम्मां पुनर् दण्डक अरण्यम्पुनर्दण्डकारण्यं विवासयति तापसम्तापसम्॥ ॥२-२०-३०॥
स ष्ट्चाअष्टौषट् चाष्टौ च वर्षाणि वत्स्यामि विजने वने ।वने।
आसेवमानो वन्यानि फलमूलैश्च चर्तयन्वर्तयन्॥ ॥२-२०-३१॥
सा निकृत्तैवनिकृत्तेव सालस्य यष्टिः परशुना वने ।वने।
पपात सहसा देवी देवतेव दिवश्च्युतादिवश्च्युता॥ ॥२-२०-३२॥
तामदुःखोचितां दृष्ट्वा पतितां कदलीमिव।
ताम् अदुह्ख उचिताम् द्Rष्ट्वा पतिताम् कदलीम् इव ।
रामस्तूत्थापयामास मातरं गतचेतसम्॥ ३३॥
रामः तु उत्थापयाम् आस मातरम् गत चेतसम् ॥२-२०-३३॥
उपावृत्योत्थितां दीनां वडवामिव वाहिताम्।
उपाव्Rत्य उत्थिताम् दीनाम् वडवाम् इव वाहिताम् ।
पाम्शु गुण्ठित सर्व अग्नीम्पांसुगुण्ठितसर्वाङ्गीं विममर्श च पाणिनापाणिना॥ ॥२-२०-३४॥
सा राघवमुपासीनमसुखार्ता सुखोचिता।
सा राघवम् उपासीनम् असुख आर्ता सुख उचिता ।
उवाच पुरुषव्याघ्रमुपशृण्वति लक्ष्मणे॥ ३५॥
उवाच पुरुष व्याघ्रम् उपश्Rण्वति लक्ष्मणे ॥२-२०-३५॥
यदि पुत्र न जायेथा मम शोकाय राघव ।राघव।
न स्म दुह्खम् अतःदुःखमतो भूयः पश्येयम् अहम् अप्रजापश्येयमहमप्रजाः॥ ॥२-२०-३६॥
एकएवएक एव हि वन्ध्यायाः शोको भवति मानवः ।मानसः।
अप्रजास्मीति संतापो न ह्यन्यः पुत्र विद्यते॥ ३७॥
अप्रजा अस्मि इति सम्तापो न हि अन्यः पुत्र विद्यते ॥२-२०-३७॥
न दृष्टपूर्वं कल्याणं सुखं वा पतिपौरुषे।
न द्Rष्ट पूर्वम् कल्याणम् सुखम् वा पति पौरुषे ।
अपि पुत्रे विपश्येयम्विपश्येयमिति इतिरामास्थितं राममया॥ आस्थितम् मया ॥२-२०-३८॥
सा बहूनि अमनोज्ञानिबहून्यमनोज्ञानि वाक्यानि ह्Rदयच्चिदाम् ।हृदयच्छिदाम्।
अहम्अहं श्रोष्ये सपत्नीनाम्सपत्नीनामवराणां अवराणाम्परा वरासती॥ सती ॥२-२०-३९॥
अतो दुःखतरं किं नु प्रमदानां भविष्यति।
अतः दुह्खतरम् किम् नु प्रमदानाम् भविष्यति ।
मम शोको विलापश्च यादृशोऽयमनन्तकः॥ ४०॥
त्वयि सम्निहिते अपि एवम् अहम् आसम् निराक्Rता ॥२-२०-४०॥
त्वयि संनिहितेऽप्येवमहमासं निराकृता।
त्वयि सन्निहितेऽप्येवमहमासं निराकृता ।
किम्किं पुनः प्रोषिते तात ध्रुवम्ध्रुवं मरणम्मरणमेव एवहि॥ मे ॥२-२०-४१॥
अत्यन्तं निगृहीतास्मि भर्तुर्नित्यमसम्मता।
अत्यन्तनिगृहीतास्मि भर्तुर्नित्य्मतन्त्रिता ।
परिवारेण कैकेय्याकैकेय्याः समा वाप्यथवाऽवरावाप्यथवावरा॥ ॥२-२०-४२॥
यो हि माम्मां सेवते कश्चित्कश्चिदपि अथ वा अपि अनुवर्तते ।वाप्यनुवर्तते।
कैकेय्याः पुत्रम् अन्वीक्ष्यपुत्रमन्वीक्ष्य स जनो न अभिभाषतेनाभिभाषते॥ ॥२-२०-४३॥
नित्यक्रोधतया तस्याः कथं नु खरवादि तत् ।तत्।
कैकेय्या वदनम्वदनं द्रष्टुम्द्रष्टुं पुत्र शक्ष्यामि दुर्गता ॥२-२०-दुर्गता॥ ४४॥
दश सप्त च वर्षाणि तव जातस्य राघवतव ।राघव।
अतीतानि प्रकांक्षन्त्या मया दुःखपरिक्षयम्॥ ४५॥
असितानि प्रकान्क्षन्त्या मया दुह्ख परिक्षयम् ॥२-२०-४५॥
तदक्षयम्तदक्षयं महाद्दुःखम्महद्दुःखं नोत्सहे सहितुम्सहितुं चिरम् ।चिरात्।
विप्रकारम्विप्रकारं सपत्नीनामेवम्सपत्नीनामेवं जीर्णापि राघवराघव॥ ॥२-२०-४६॥
अपश्यन्ती तव मुखम्मुखं परिपूर्णशशिप्रभम् ।परिपूर्णशशिप्रभम्।
कृपणा वर्तयिष्यामि कथम्कथं कृपणजीविकाम्कृपणजीविका॥ ॥२-२०-४७॥
उपवासैश्च योगैश्च बहुभिश्च परिश्रमैः।
उपवासैः च योगैः च बहुभिः च परिश्रमैः ।
दुह्खम्दुःखसंवर्धितो सम्वर्धितःमोघं मोघम् त्वम्त्वं हि दुर्गतया मयामया॥ ॥२-२०-४८॥
स्थिरं नु हृदयं मन्ये ममेदं यन्न दीर्यते।
स्थिरम् तु हृदयम् मन्ये मम इदम् यन् न दीर्यते ।
प्रावृषीव महानद्याः स्पृष्टं कूलं नवाम्भसा॥ ४९॥
प्रावृषि इव महा नद्याः स्पृष्टम् कूलम् नव अम्भसा ॥२-२०-४९॥
ममममैव एवनूनं नूनम् मरणम्मरणं न विद्यते ।
न चावकाशोऽस्ति यमक्षये मम।
न च अवकाशो अस्ति यम क्षये मम ।
यद् अन्तको अद्य एवयदन्तकोऽद्यैव न माम्मां जिहीर्षति ।
प्रसह्य सिम्होसिंहो रुदतीम्रुदतीं म्Rगीम्मृगीमिव॥ इव ॥२-२०-५०॥
स्थिरं हि नूनं हृदयं ममायसं
स्थिरम् हि नूनम् हृदयम् मम आयसम् ।
न भिद्यते यद् भुवि ननो अवदीर्यते ।विदीर्यते।
अनेन दुःखेन च देहम् अर्पितम् ।देहमर्पितं
ध्रुवं ह्यकाले मरणं न विद्यते॥ ५१॥
ध्रुवम् हि अकाले मरणम् न विद्यते ॥२-२०-५१॥
इदं तु दुःखं यदनर्थकानि मे
इदम् तु दुःखम् यद् अनर्थकानि मे।
व्रतानि दानानि च सम्यमाःसंयमाश्च च हि ।हि।
तपश्च तप्तं यदपत्यकाम्यया
तपः च तप्तम् यद् अपत्य कारणात् ।
सुनिष्फलं बीजमिवोप्तमूषरे॥ ५२॥
सुनिष्फलम् बीजम् इव उप्तम् ऊषरे ॥२-२०-५२॥
यदि ह्यकाले मरणं यदृच्छया
यदि हि अकाले मरणम् स्वया इच्चया ।
लभेत कश्चिद् गुरुदुःखकर्शितः।
लभेत कश्चित् गुरु दुःख कर्शितः ।
गताहमद्यैव परेतसंसदं
गता अहम् अद्य एव परेत सम्सदम् ।
विना त्वया धेनुर्धेनुरिवात्मजेन इववै॥ आत्मजेन वै ॥२-२०-५३॥
अथापि किम्किं जीवित मद्यजीवितमद्य मे वृथा ।
त्वया विना च्न्द्रनिभाननप्रभ ।चन्द्रनिभाननप्रभ।
अनुव्रजिष्यामि वनम्वनं त्वयैव गौः ।
सुदुर्बला वत्समिवानुकाङ्क्षयावत्समिवाभिकांक्षया॥ ॥२-२०-५४॥
भृशमसुखममर्षिता तदा
भृशम् असुखम् अमर्षिता तदा ।
बहु विललाप समीक्ष्य राघवम् ।राघवम्।
व्यसनम् उपनिशाम्यव्यसनमुपनिशाम्य सा महत् ।
सुतमिव बद्धमवेक्ष्य किंनरी॥ ५५॥
सुतम् इव बद्धम् अवेक्ष्य किम्नरी ॥२-२०-५५॥
॥
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे विम्शःसर्गः ॥
'''इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्याकाण्डे विंशः सर्गः ॥२-२०॥'''
'''इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे विंशः सर्गः ॥२-२०॥'''
</poem>
==स्रोतः==
पाठकौ घनपाठी वि.श्रीरामः, घनपाठी हरिसीताराममूर्तिः च । [https://sanskrit.github.io/groups/dyuganga/projects/audio/ramayana-audio/index.html अत्र] उपलभ्यते ।
| 