शकुन्तलोपाख्यानम्

by कैलासनाथः एम् ए

शकुन्तलोपाख्यानम् कैलासनाथः एम् ए १९२९

रामवनगमनम् वनवासादेशः

स ददशंसने रामो विषण्णं पितरं शुभे।
कैकेय्या सहित दीनं मुखेन परिशुष्यता ॥१॥
स पितुश्चरणौ पूर्वमभिवाद्य विनीतवत् ।
ततो ववन्दे चरणौ कैकेय्याः सुसमाहितः ॥२॥
रामेत्युक्त्वा तु वचनं वाष्पपर्याकुलेक्षणः ।
शशाक नृपतिर्दीनो नेक्षितुं नाभिभाषितुम् ।। ३ ॥
तदपूर्व नरपतेदृष्ट्रा रूपं भयावहम् ।
रामोऽपि भयमापन्नः पदा स्पृष्ट्येव पन्नगम् ॥ ४॥
इन्द्रियैरप्रहृष्टैस्तं शोकसंतापकर्शितम् ।
निःश्वसन्तं महाराजं व्यथिताकुलचेतसम् ॥ ५ ॥
ऊर्मिमालिनमक्षोभ्यं तुभ्यन्तमिव सागरम् ।
उपप्लुतमिवादित्यमुक्तानृतमृर्षि यथा ॥६॥
अचिन्त्यकल्पं नृपतेस्तं शोकमुपधारयन् ।
बभूव संरब्धतरः समुद्र इव पर्वणि ॥ ७ ॥
चिन्तयामास चतुरो रामः पितृहिते रतः।
किंस्विदद्यैव नृपतिर्न मां प्रत्यभिनन्दति ॥६॥
अन्यदा मां पिता दृष्ट्वा कुपितोऽपि प्रसीदति ।
तस्य मामद्य संप्रेक्ष्य किमायासः प्रवर्तते ॥४॥
स दीन इव शोकातों विषण्णवदनद्यतिः।
कैकेयीमभिवाद्यैव रामो वचनमब्रवीत् ॥१०॥
कञ्चिन्मया नापराद्धमशानायेन मे पिता।
कुपितस्तन् ममाचक्ष्व त्वमेवैनं प्रसादय ॥ ११ ॥

२ ( २ )

अप्रसन्नमनाः किं नु सदा मां प्रति वत्सलः ।
विषण्णवदनो दीनः सदा मां प्रतिभाषते ॥ १२ ॥
शारीरो मानसो वापि कच्चिदेनं न बाधते ।
संतापो वाभितापो वा दुर्लभं हि सदा सुखम् ॥ १३ ॥
कञ्चिन् न किंचिद् भरते कुमारे प्रियदर्शने।
शत्रुघ्ने वा महासत्त्वे मातॄणां वा ममाशुभम् ॥ १४ ॥
अतोषयन्महाराजमकुर्वन् वा पितुर वचः ।
मुहूर्तमपि नेच्छेयं जीवितुं कुपिते नृपे ॥ १५ ।।
यतो मूलं नरः पश्येत् प्रादुर्भावमिहात्मनः ।
कथं तस्मिन्न वर्तेत प्रत्यक्ष सति दैवते ॥ १६ ॥
कञ्चित्ते परुषं किंचिदभिमानात् पिता मम ।
उक्तो भवत्या रोषेण येनास्य लुलितं मनः ॥ १७ ॥
एतदाचक्ष्व मे देवि तत्त्वेन परिपृच्छतः।
किंनिमित्तमपूर्वोऽयं विकारो मनुजाधिपे ॥ १८ ॥
एवमुक्ता तु कैकेयी राघवेण महात्मना ।
।
उवाचेदं सुनिर्लज्जा धृष्टमात्महितं वचः ॥ १६ ॥
न राजा कुपितो राम व्यसनं नास्य किंचन ।
किंचिन् मनो गतं त्वस्य त्वद् भयान् नानुभाषते ॥ २० ॥
प्रियं त्वामप्रियं वक्तुं वाणी नास्य प्रवर्तते ।
तदवश्यं त्वया कार्यं यदनेनाश्रुतं मम ॥ २१ ॥
एष मह्यं वरं दत्त्वा पुरा मामभिपूज्य च ।
स पश्चात् तप्यते राजा यथाऽन्यः प्राकृतस्तथा ॥ २२ ॥
अतिसृज्य ददानीति वरं मम विशांपतिः ।
स निरर्थं गत-जले सेतुं वन्धिबुमिच्छति ॥ २३ ॥
धर्ममूलमिदं राम विदितं च सतामपि ।
तत्सत्यं न त्यजेद्राजा कुपितस्त्वत्कृते यथा ॥ २४ ॥

(३)
यदि तद्वक्ष्यते राजा शुभं वा यदि वाशुभम् ।
करिष्यसि ततः सर्वमाख्यास्यामि पुनस्त्वहम् ॥ २५ ॥
यदि त्वभिहितं राज्ञा त्वयि तन्न विपत्स्यते ।
ततोऽहमभिधास्यामि न ह्येष त्वयि वक्ष्यति ॥२६॥
एतत्तु वचनं श्रुत्वा कैकेय्या समुदाहृतम् ।
उवाच व्यथितो रामस्तां देवी नृपसन्निधौ ॥ २७ ॥
अहो धिङ् नार्हसे देवि वक्तुं मामीदृशं वचः ।
अहं हि वचनाद्राज्ञः पतेयमपि पावके ॥ २८॥
भत्तयेयं विषं तीक्ष्णं पतेयमपि चार्णवे।
नियुक्तो गुरुणा पित्रा नृपेण च हितेन च ॥ २६ ॥
तद्ब्रूहि वचनं देवि राज्ञो यदभिकांक्षितम् ।
करिष्ये प्रतिजाने च रामो द्विर्नाभिभाषते ॥ ३०॥
तमार्जवसमायुक्तमनार्या सत्यवादिनम् ।
उवाच राम कैकेयी वचनं भृशदारुणम् ॥ ३१ ॥
"पुरा देवासुरे युद्धे पित्रा ते मम राघव ।
रक्षितेन वरौ दत्तौ सशल्येन महारणे ॥ ३२ ॥
तत्र मे याचितो राजा भरतस्याभिषेचनम् ।
गमनं दण्डकारण्ये तव चाद्यैव राघव ॥ ३३ ॥
यदि सत्यप्रतिनं त्वं पितरं कर्तुमिच्छसि ।
आत्मानं च नरश्रेष्ठ मम वाक्यमिदं शृणु ॥ ३४॥
सन्निदेशे पितुस्तिष्ठ यथानेन प्रतिश्रुतम् ।
त्वयारण्यं प्रवेष्टव्यं नव वर्षाणि पञ्च च ॥ ३५ ॥
भरतश्चाभिषिच्येत यदेतदभिषेचनम् ।
त्वदर्थे विहितं राज्ञा तेन सर्वेण राघव ॥ ३६॥
सप्त सप्त च वर्षाणि दण्डकारण्यमाश्रितः ।
अभिषेकमिदं त्यवत्वा जटाचीरधरो भव ।। ३७ ॥

( ४ )
भरतः कोसलपतेः प्रशास्तु वसुधामिमाम् ।
नानारत्नसमाकीर्णां सवाजिरथसंकुलाम् ॥ ३८ ॥
एतेन त्वां नरेन्द्रोऽयं कारुण्येन समाप्लुतः।
शोकैः संक्लिष्टवदनो न शक्नोति निरीक्षितुम् ॥ ३६ ॥
एतत्कुरु नरेन्द्रस्य वचनं रघुनन्दन ।
सत्येन महता राम तारयस्व नरेश्वरम् ॥ ४०॥"
इतीव तस्यां परुषं वदन्त्यां
न चैव रामः प्रविवेश शोकम् ।
प्रविव्यथे चापि महानुभावो
राजा च पुत्रव्यसनाभितप्तः ॥ ४१ ॥
तदप्रियममित्रघ्नो वचनं मरणोपमम् ।
श्रुत्वा न विव्यथे रामः कैकेयीं चेदमब्रवीत् ॥ ४२ ॥
एवमस्तु गमिष्यामि वनं वस्तुमहं त्वितः ।
जटाचीरधरो राक्षः प्रतिज्ञामनुपालयन् ॥ ४३ ॥
इदं तु ज्ञातुमिच्छामि किमर्थ मां महीपतिः ।
नाभिनन्दति दुर्धर्षो यथापूर्वमरिन्दमः ॥ ४४ ।।
मन्युर्न च त्वया कार्यो देवि ब्रूमि तवाग्रतः ।
यास्यामि भव सुप्रीता वनं चीरजटाधरः ॥ ४५ ॥
हितेन गुरुणा पित्रा कृतज्ञेन नृपेण च ।
नियुज्यमानो विस्रब्धः किं न कुर्यामहं प्रियम् ॥ ४६ ॥
अलीकं मानसं त्वेकं हृदयं दहते मम ।
स्वयं यन्नाह मां राजा भरतस्याभिषेचनम् ॥४७॥
अहं हि सीतां राज्यं च प्राणानिष्टान् धनानि च ।
हृष्टो भ्रात्रे स्वयं दद्यां भरतायाप्रचोदितः ॥ ४८ ।।
किं पुनर्मनुजेन्द्रेण स्वयं पित्रा प्रचोदितः ।
तव च प्रियकामार्थं प्रतिज्ञामनुपालयन् ॥ ४६ ॥

तथाश्वासय ह्रीमन्तं किं न्विदं यन्महीपतिः ।
वसुधासक्तनयनो मन्दमश्रूणि मुञ्चति ॥५०॥
गच्छन्तु चैवानयितुं दूताः शीघ्रजवैर्हयैः ।
भरतं मातुलकुलादद्यैव नृपशासनात् ॥ ५१ ॥
दण्डकारण्यमेषोऽहं गच्छाम्येव हि सत्वरः ।
अविचार्य पितुर्वाक्यं समा वस्तुं चतुर्दश ॥ ५२ ॥
सा हृष्टा तस्य तद्वाक्यं श्रुत्वा रामस्य कैकेयी।
प्रस्थानं श्रद्दधाना सा त्वरयामास राघवम् ॥५३ ॥
एवं भवतु यास्यन्ति दूताः शीघ्रजवैर्हयैः ।
भरतं मातुलकुलादिद्दावर्तयितुं नराः ॥ ५४॥
तव त्वहं तमं मन्ये नोत्सुकस्य विलम्बनम् ।
राम तस्मादितः शीघ्रं धनं त्वं गन्तुमर्हसि ॥ ५५ ॥
व्रीडान्वितः स्वयं यश्च नृपस्त्वां नाभिभाषते ।
नैतत् किंचिन् नरथेष्ठ मन्युरेषोऽपनीयताम् ॥ ५६ ॥
यावत् त्वं न वनं यातः पुरादस्मादतित्वरन् ।
पिता तावन्न ते राम नास्यते भोक्ष्यतेऽपि वा ॥ ५७ ॥
धिक् कष्टमिति निःश्वस्य राजा शोकपरिप्लुतः ।
मूर्च्छितो न्यपतत् तस्मिन् पर्यङ्के हेमभूषिते ॥ ५८ ॥
रामोऽप्युत्थाप्य राजानं कैकेय्याभिप्रचोदितः ।
कशयेवाहतो वाजी वनं गन्तुं कृतत्वरः ॥ ५६ ॥
तदप्रियमनार्याया वचनं दारुणोदयम् ।
श्रुत्वा गतव्यथो रामः कैकेयीं वाक्यमब्रवीत् ॥ ६॥
नाहमर्थपरो देवि लोकमावस्तुमुत्सहे ।
विद्धि मामृषिभिस्तुल्यं विमलं धर्ममास्थितम् ॥ ६१ ॥
यत्तत्रभवतः किंचिच्छक्यं कर्तुं प्रियं मया ।
प्राणानपि परित्यज्य सर्वथा कृतमेव तत् ॥ १२ ॥

न ह्यतो धर्मचरणं किंचिदस्ति महत्तरम् ।
यथा पितरि शुश्रूषा तस्य वा वचनक्रिया ॥ ६३ ॥
अनुक्तोऽप्यत्रभवता भवत्या वचनादहम् ।
वने वत्स्यामि विजने वर्षाणीह चतुर्दश ॥ ६४ ॥
न नूनं मयि कैकेयि किंचिदाशंससे गुणान् ।
यद्राजानमवोचस्त्वं ममेश्वरतरा सती ॥ ६५ ॥
यावन् मातरमापृच्छे सीतां चानुनयाम्यहम् ।
ततोऽद्यैव गमिष्यामि दण्डकानां महद्वनम् ॥६६॥
भरतः पालयेद्राज्यं शुश्रूषेच्च पितुर्यथा ।
तथा भवत्या कर्तव्यं स हि धर्मः सनातनः ॥ ६७ ॥
रामस्य तु वचः श्रुत्वा भृशं दुःखगतः पिता ।
शोकादशक्नुवन्वक्तुं प्ररुरोद महास्वनम् ॥ ६८ ॥
वन्दित्वा चरणौ राज्ञो विसंज्ञस्य पितुस्तदा ।
कैकेय्याश्चप्यनार्याया निष्पपात महाद्युतिः ॥ ६६ ॥
स रामः पितरं कृत्वा कैकेयी च प्रदक्षिणम् ।
निष्क्रम्यान्तः पुरात् तस्मात् स्वं ददर्श सुहृजनम् ॥ ७० ॥
तं वाष्पपरिपूर्णाक्षः पृष्ठतोऽनुजगाम ह ।
लक्ष्मणः परमकद्धःसुमित्रानन्दवर्धनः ॥ ७१ ॥
आभिषेचनिकं भाण्डं कृत्वा रामः प्रदक्षिणम् ।
शनैर्जगाम सापेक्षो दृष्टिं तत्राविचालयन् ।। ७२ ॥
न चास्य महतीं लक्ष्मीं राज्यनाशोऽपकर्षति ।
लोककान्तस्य कान्तत्वाच्छीतरश्मेरिव क्षयः। ७३ ॥
न वनं गन्तुकामस्य त्यजतश्च वसुन्धराम् ।
सर्वलोकातिगस्येव लक्ष्यते चित्तविक्रिया ॥ ७४ ॥
प्रतिषिध्य शुभं छत्रं व्यजने च स्वलंकृते ।
विसर्जयित्वा स्वजनं रथं पौरांस्तथा जनान् ॥ ७५ ॥

धारयन् मनसा दुःखमिन्द्रियाणि निगृह्य च ।
प्रविवेशात्मवान् वेश्म मातुरप्रियशंसिवान् ॥ ७६ ॥
सर्वोऽप्यभिजनः श्रीमान् छ्रीमतः सत्यवादिनः।
नालक्षयत रामस्य किंचिदाकारमानने ॥ ७ ॥
उचितं च महाबाहुर्न जहौ हर्षमात्मवान् ।
शारदः समुदीर्णांशुश्चन्द्रस्तेज इवात्मजम् ॥ ७ ॥
वाचा मधुरया रामः सर्वं संमानयञ् जनम् ।
मातुः समीपं धर्मात्मा प्रविवेश महायशाः ॥ ७६ ॥
तं गुणैः समतां प्राप्तो भ्राता विपुलविक्रमः ।
सौमित्रिरनुवव्राज धारयन् दुःखमात्मजम् ॥८०॥
मातृदर्शनम् ।
सोऽपश्यत्पुरुषं तत्र वृद्धं परमपूजितम् ।
उपविष्ट गृहद्वारि तिष्ठतश्चापरान् बहून् ॥१॥
दृष्ट्वैव तु तदा रामं ते सर्वे समुपस्थिताः ।
जयेन जयतां श्रेष्ठं वर्धयन्ति स्म राघवम् ॥२॥
प्रविश्य प्रथमां कक्ष्यां द्वितीयायां ददर्श सः।
ब्राह्मणान् वेदसंपन्नान् वृद्धान् राज्ञाभिसत्कृतान् ॥ ३॥
प्रणम्य रामस्तान् वृद्धांस्तृतीयां ददर्श सः ।
स्त्रियो बालाश्च वृद्धाश्च द्वाररक्षणतत्पराः ॥४॥
वर्धयित्वा प्रहृष्टास्ताः प्रविश्य च गृहं स्त्रियः ।
न्यवेदयन्त त्वरितं राममातुः प्रियं तदा ॥ ५ ॥
कौसल्यापि तदा देवी रात्रि स्थित्वा समाहिता ।
प्रभाते चाकरोत् पूजां विष्णोः पुत्रहितैषिणी ॥ ६ ॥
सा क्षौमवसना हृष्टं नित्यं व्रतपरायणा ।
अग्निं जुहोति स्म तदा मन्त्रवत्कृतमङ्गला ।। ७ ।।

प्रविश्य तु तदा रामो मातुरन्तःपुरं शुभम् ।
ददर्श मातरं तत्र हावयन्तीं हुताशनम् ॥ ८॥
देवकार्यनिमित्तं च तत्रापश्यत् समुद्यतम् ।
दध्यक्षतं घृतं चैव मोदकान् हविषस्तथा ॥ ६ ॥
लाजान् माल्यानि शुक्लानि पायसं कृसरं तथा ।
समिधः पूर्णकुम्भांश्च ददर्श रघुनन्दनः ॥ १० ॥
तां शुक्लक्षौमसंवीतां व्रतयोगेन कर्शिताम् ।
तर्पयन्तीं ददर्शाद्भिर्दैवतां वरवर्णिनीम् ॥ ११ ॥
सा चिरस्यात्मजं दृष्ट्वा मातृनन्दनमागतम् ।
अभिचक्राम संहृष्टा किशोरं वडवा यथा ॥ १२ ॥
स मातरमुपक्रान्तामुपसंगृह्य राघवः ।
परिष्वक्तश्च बाहुभ्यामवध्रातश्च मूर्धनि ।। १३ ।।
तमुवाच दुराधर्षं राघवं सुतमात्मनः ।
कौसल्या पुत्रवात्सल्यादिदं प्रियहितं वचः ॥ १४ ॥
वृद्धानां धर्मशालानां राजर्षीणां महात्मानाम् ।
प्राप्नुह्यायुश्च कीर्तिं च धर्म चाप्युचितं कुले ॥ १५ ॥
सत्यप्रतिज्ञं पितरं राजानं पश्य राघव ।
अद्यैव त्वां स धर्मात्मा यौवराज्येऽभिषेक्ष्यति ॥ १६ ॥
दत्तमासनमालभ्य भोजनेन निमन्त्रितः।
मातरं राघवः किंचित् प्रसार्याञ्जलिमब्रवीत् ॥ १७॥
स स्वभावविनीतश्च गौरवाच्च तथानतः ।
प्रस्थितो दण्डकारण्यमाप्रष्टुमुपचक्रमे ॥
देवि नूनं न जानीषे महद्भयमुपस्थितम् ।
इदं तव च दुःखाय वैदेह्या लक्ष्मणस्य च ॥ १६ ॥
गमिष्ये दण्डकारण्यं किमनेनासनेन मे ।
विष्टरासनयोग्यो हि कालोऽयं मामुपस्थितः ॥ २० ॥

चतुर्दश हि वर्षाणि वत्स्यामि विजने वने ।
कन्दमूलफलैर्जीवन् हित्वा मुनिवदामिषम् ॥ २१ ॥
भरताय महाराजो यौवराज्यं प्रयच्छति ।
मां पुनर्दण्डकारण्ये विवासयति तापसम् ॥ २२ ॥
स षट् चाष्टौ च वर्षाणि वत्स्यामि विजने वने ।
आसेवमानो वन्यानि फलमूलैश्च वर्तयन् ॥ २३ ॥
सा निकृत्तेव सालस्य यष्टिः परशुना वने ।
पपात सहसा देवी देवतेव दिवश्च्युता ॥ २४ ॥
तामदुःखोचितां दृष्ट्वा पतितां कदलीमिव ।
रामस्तूत्थापयामास मातरं गतचेतसम् ॥ २५ ॥
उपावृत्त्योत्थितां दीनां वडवामिव वाहिताम् ।
पांसुगुण्ठितसर्वाङ्गी विममर्श च पाणिना ॥ २६ ॥
सा राघवमुपासीनमसुखार्ता सुखोचिता ।
उवाच पुरुषव्याघ्रमुपशृण्वति लक्ष्मणे ॥ २७ ॥
यदि पुत्र न जायेथा मम शोकाय राघव
न स्म दुःखमतो भूयः पश्येयमहमप्रजा ॥२८॥
एक एव हि वन्ध्यायाः शोको भवति मानसः।
अप्रजास्मीति सन्तापो न हन्यः पुत्र विद्यते ॥ २६ ॥
न दृष्टपूर्वे कल्याणं सुखं वा पतिपौरुषे ।
अपि पुत्रे विपश्येयमिति रामास्थितं मया ॥ ३० ॥
सा बहन्यमनोज्ञानि वाक्यानि हृदयच्छिदाम् ।
अहं श्रोष्ये सपत्नीनामवराणां परा सती ॥ ३१ ॥
अतो दुःखतरं किं नु प्रमदानां भविष्यति ।
मम शोको विलापश्च यादृशोऽयमनन्तकः ।। ३२॥
त्वयि सन्निहितेऽप्येवमहमासं निराकृता।
किं
पुनः प्रोषिते तात ध्रुवं मरणमेव मे ॥ ३३ ॥

अत्यन्तं निगृहीतास्मि भर्तुनित्यमतन्त्रिता ।
परिवारेण कैकेय्याः समा वाप्यथवावरा ॥ ३४ ॥
यो हि मां सेवते कश्चिदपि वाप्यनुवर्तते ।
कैकेय्याः पुत्रमन्वीक्ष्य स जनो नाभिभाषते ॥ ३५ ॥
नित्यक्रोधतया तस्याः कथं नु खरवादिनम् ।
कैकेय्या वदनं द्रष्टुं पुत्र शक्ष्यामि दुर्गता ॥ ३६ ॥
सप्त दश च वर्षाणि जातस्य तव राघव ।
अतीतानि प्रकांक्षन्त्या मया दुःखपरिक्षयम् ॥ ३७॥
तदक्षयं महद्दुःखं नोत्सहे सहितुं चिरात् ।
विप्रकारं सपत्नीनामेवं जीर्णापि राघव ॥ ३०॥
अपश्यन्ती तव मुखं परिपूर्णशशिप्रभम् ।
कृपणा वर्तयिष्यामि कथं कृपणजीविका ॥ ३९ ॥
उपवासैश्च योगैश्च बहुभिश्च परिश्रमैः ।
दुःस्वसंवर्धितो मोघं त्वं हि दुर्गतया मया ॥ ४०॥
स्थिरं नु हृदयं मन्ये ममेदं यन्न दीर्यते ।
प्रावृषीव महानद्याः स्पृष्टं कूलं नवाम्भसा ।। ४१ ।।
ममैव नूनं मरणं न विद्यते
न चावकाशोऽस्ति यमक्षये मम ।
यदन्तकोऽद्यैव न मां जिहीर्षति
प्रसह्य सिंहो रुदर्ती मृगीमिव ॥ ४२ ॥
स्थिरं हि नूनं हृदयं ममायसं
न भिद्यते यद्भुवि नो विदीर्यते ।
अनेन दुःखेन च देहमर्पितं
ध्रुवं ह्यकाले मरणं न विद्यते ॥ ४३ ॥
इदं तु दुःखं यदनर्थकानि मे
व्रतानि दानानि च संयमाश्च हि।

( ११ )

ततश्च तप्तं यदपत्यकाम्यया सुनिष्फलं बीजमिवोप्तमूषरे ॥४॥ यदि ह्यकाले मरणं यदृच्छया लभेत कश्चिद्गुरुदुःखकर्शितः । गताहमद्यैव परेतसंसदं विना त्वया धेनुरिवात्मजेन वै ॥ ४५ ॥ अथापि किं जीवितमद्य मे वृथा त्वया विना चन्द्रनिभाननप्रभ । अनुव्रजिष्यामि वनं त्वयैव गौः सुदुर्बला वत्समिवाभिकांक्षया ॥ ४६॥ भृशमसुखममर्षिता यदा बहु विललाप समीक्ष्य राघवम् । व्यसनमुपनिशाम्य सा महत् सुतमिव बद्धमवेक्ष्य किंनरी ॥ ४७ ॥ तथा तु विलपन्तीं तां कौसल्यां राममातरम् । उवाच लक्ष्मणो दीनस्तत्कालसदृशं वचः॥४८॥ न रोचते ममाप्येतदार्थं यद्राघवो वनम् । त्यक्त्वा राज्यश्रियं गच्छेत्स्रिया वाक्यवशंगतः॥४६ ।। विपरीतश्च वृद्धश्च विषयैश्च प्रधर्षितः । नृपः किमिव न वयाच्चोद्यमानः समन्मथः ॥१०॥ नास्यापराधं पश्यामि नापि दोषं तथाविधम् । येन निर्वास्यते राष्ट्राद्वनवासाय राघवः ।। ५१ ॥ अहं हनिष्ये पितर वृद्धं कामवशं गतम् । स्त्रियायुक्तं च निर्लजं धर्मायुक्तं नृपं यथा ॥ ५२ ॥ न तं पश्याम्यहं लोके परोक्षमपि यो नरः। स्वमित्रोऽपि निरस्तोऽपि योऽस्य दोषमुदाहरेत् ॥ ५३ ॥ 1 ( १२ ) देवकल्पमृजुं दान्तं रिपूणामपि वत्सलम् । अवेक्षमाणः को धर्मे त्यजेत्पुत्रमकारणात् ॥ ५४ ॥ तदिदं वचनं राज्ञः पुनर्बाल्यमुपेयुषः पुत्रः को हृदये कुर्याद्राजवृत्तमनुस्मरम् ॥ ५५ ॥ यावदेव न जानाति कश्चिदर्थमिमं नरः । तावदेव मया सार्धमात्मस्थं कुरु शासनम् ॥ ५६ ॥ मया पार्श्वे सधनुषा तव गुप्तस्य राघव । कः समर्थोऽधिकं कर्तुं कृतान्तस्येव तिष्ठतः॥ ५७ ॥ निर्मनुष्यामिमां सर्वामयोध्यां मनुजर्षभ । करिष्यामि शरैस्तीपणैर्यदि स्थास्यति विप्रिये ।। ५८ ।। भरतस्याथ पक्ष्यो वा यो वास्य हितमिच्छति । सर्वांस्तांश्च वधिष्यामि मृदुर्हि परिभूयते ॥ ५६ ॥ प्रोत्साहितोऽयं कैकेय्या संतुष्टो यदि नः पिता । अमित्रभूतो निःसंगं बध्यतां वध्यतामपि ॥ ६०॥ गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्याकार्यमजानतः । उत्पथं प्रतिपन्नस्य कार्ये भवति शासनम् ॥ ११ ॥ वलमेष किमाश्रित्य हेतुं वा पुरुषोत्तम । दातुमिच्छति कैकेय्यै उपस्थितमिदं तव ॥ ६२ ॥ त्वया चैव मया चैव कृत्वा वैरमनुत्तमम् । कास्य शक्तिः श्रियं दातुं भरतायारिशासन ॥ ६३ ॥ अनुरक्तोऽस्मि भावेन भ्रातरं देवि तत्त्वतः । सत्येन धनुषा चैव दत्तेनेप्टेन ते शपे ॥ ६४ ॥ दीप्तमग्निमरण्यं वा यदि रामः प्रवक्ष्यति । प्रविष्टं तत्र मां देवि त्वं पूर्वमवधारय । ६५ ।। हरामि वीर्याद्दुःखं ते तमः सूर्य इवोदितः। देवी पश्यतु मे वीर्य राघवश्व पश्यतु ॥ ६६ ॥ ( १३ ) हरिष्ये पितरं वृद्धं कैकेय्यासक्तमानसम् । कृपणं च स्थितं बाल्ये वृद्धभावेन गर्हितम् ॥ ६७ ॥ एतत्तु वचनं श्रुत्वा लक्ष्मणस्य महात्मनः। उवाच राम कौसल्या रुदती शोकलालसा ॥ ६॥ भ्रातुस्ते वदतः पुत्र लक्ष्मणस्य श्रुतं त्वया । यदत्रानन्तरं तत्त्वं कुरुष्व यदि रोचते ॥ ६ ॥ न चाधर्म्ये वचः श्रुत्वा सपत्न्या मम भाषितम् । विहाय शोकसंतप्तां गन्तुमर्हसि मामितः॥ ७० ॥ धर्मज्ञ इति धर्मिष्ठ धर्मं चरितुमिच्छसि । शुश्रूष मामिहस्थस्त्वं चर धर्ममनुत्तमम् ॥ ७१ ।। शुश्रूषुर्जननी पुत्र स्वगृहे नियतो वसन् । परेण तपसा युक्तः काश्यपस्त्रिदिवं गतः ॥ ७२ ॥ यथैव राजा पूज्यस्ते गौरवण तथा ह्यहम् । त्वां साहं नानुजानामि न गन्तव्यभितो वनम् ॥ ७३ ॥ त्वद्वियोगान मे कार्य जीवितेन सुखेन च । त्वया सह मम श्रेयस्तुणानामपि भक्षणम् ।। ७४ ॥ यदि त्वं यास्यसि वनं त्यक्त्वा मां शोकलालसाम् । अहं प्रायमिहासिष्ये न च शक्ष्यामि जीवितुम् ।। ७५ ॥ ततस्त्वं प्राप्स्यसे पुत्र निरयं लोकविश्रुतम् । ब्रह्महत्यामिवाधर्मात्समुद्रः सरितां पतिः ॥ ७६ ॥ विलपन्ती तथा दीनां कौसल्यां जननीं ततः। उवाच रामो धर्मात्मा वचनं धर्मसंहितम् ॥ ७७ ॥ नास्ति शक्तिः पितुर्वाक्यं समतिक्रमितुं मम । प्रसादये त्वां शिरसा गन्तुमिच्छाम्यहं वनम् ॥ ७ ॥ ऋषिणा च पितुर्वाक्यं कुर्वता वनचारिणा । गौर्हता जानता धर्म कण्डुना च विपश्चिता ॥ ७ ॥ ( १४ ) अकस्माकं तु कुले पूर्व सगरस्याज्ञया पितुः । खनद्भिः सागरैर्भूमिमवाप्तः सुमहान्वधः ॥ ८०॥ जामदग्न्येन रामेण रेणुका जननी स्वयम् । कृत्ता परशुनारण्ये पितुर्वचनकारणात् ।। ८२ ॥ एतैरन्यैश्च बहुभिर्देवि देवसमैः कृतम् । पितुर्वचनमक्लीवं करिष्यामि पितुर्हितम् ॥ ८२ ॥ न खल्वेतन्मयैकेन क्रियते पितृशासनम् । एतैरपि कृतं देवि ये मया परिकीर्तिताः ॥३॥ नाहं धर्ममपूर्वं ते प्रतिकूलं प्रवर्तये । पूर्वरयमभिप्रेतो गतो मार्गोऽनुगम्यते ॥ ८४ ॥ तदेतत्तु मया कार्यं क्रियते भुवि नान्यथा । पितुर्हि वचनं कुर्वन्न कश्चिन्नाम हीयते ॥ ५ ॥ तामेवमुक्त्वा जननी लक्ष्मणं पुनरब्रवीत् । वाक्यं वाक्यविदां श्रेष्ठः श्रेष्ठः सर्वधनुष्मताम् ॥ ८॥ तव लक्ष्मण जानामि मयि हमनुत्तमम् । विक्रमं चैव सत्त्वं च तेजश्च सुदुरासदम् ॥ ८७ ॥ मम मातुर्महद्दुःखमतुलं शुभलक्षण । अभिप्रायन विज्ञाय सत्यस्य च शमस्य च ॥ ८ ॥ धर्मो हि परमो लोके धर्म सत्यं प्रतिष्ठितम् । धर्मसंश्रितमप्येतत्पितुर्वचनमुत्तमम् ।। ८६ ।। संश्रुत्य च पितुर्वाक्यं मातुर्वा ब्राह्मणस्य वा। न कर्तव्यं वृथा वीर धर्ममाश्रित्य तिष्ठता ।।६० ॥ सोऽहं न शक्ष्यामि पितुर्नियोगमतिवर्तितुम् । पितुर्हि वचनाद्वीर कैकेय्या प्रचोदितः ॥ ६१ ।। तदेतां विसृजानार्यां क्षत्रधर्माश्रितां मतिम् । धर्ममाश्रय मा तैक्ष्ण्यं मद्बुद्धिरनुगम्यताम् ।। ६२॥ ! तमेवमुक्त्वा सौहार्दाद्भ्रातरं लक्ष्मणाग्रजः । उवाच भूयः कौसल्या प्राञ्जलिः शिरसा नतः ॥ १३ ॥ अनुमन्यस्व मां देवि गमिष्यन्तमितो धनम् । शापितासि मम प्राणैः कुरु स्वस्त्ययनानि मे ॥४॥ तीर्णप्रतिज्ञश्च वनात्पुनरेष्याम्यहं पुरीम् । ययातिरिव राजर्षिः पुरा हित्वा पुनर्दिवम् ॥ ६५ ।। शोकः संधार्यतां मातर्हदये साधु मा शुचः । वनवासादिहेष्यामि पुनः कृत्वा पितुर्वचः॥६६॥ त्वया मया च वैदेह्या लक्ष्मणन सुमित्रया। पितुर्नियोगे स्थातव्यमेष धर्मः सनातनः ॥ १७ ॥ अम्ब संभृत्य संभारान्दुःख हदि निगृह्य च । वनवासकृता वुद्धिर्मम धानुवर्त्यताम् ॥ ८ ॥ एतद्वचस्तस्य निशम्य माता सुधर्म्यमव्ययमविक्लवं च । मृतेव संज्ञा प्रतिलभ्य देवी समीक्ष्य रामं पुनरित्युवाच ॥ ६६ ॥ यथैव ते पुत्र पिता तथा गुरुः स्वधर्मेण सुहृत्तया च । न त्वानुजानामि न मां विहाय सुदुःखितामहसि पुत्र गन्तुम् ॥ १०० ।। किं जीवितेनेह विना त्वया मे लोकेन वा किं स्वधयाऽमृतेन । श्रेयो मुहूर्तं तव सन्निधान ममैव कृत्वादपि जीवलोकात् ॥ १०१ ॥ नरैरिवोल्काभिरपोहमानो महागजो ध्वान्तमभिप्रविष्टः । भूयः प्रजज्वाल विलापमेवं निशम्य रामः करुणं जनन्याः॥ १०२ ॥ स मातरं चैव विसंज्ञकल्प- मार्तं च सौमित्रिमभिप्रतप्तम् । धर्मे स्थितो धर्म्यमुवाच वाक्यं यथा स एवार्हति तत्र वक्तुम् ॥ १०३ ॥ अहं हि ते लक्ष्मण नित्यमेव जानामि भक्तिं च पराक्रमं च । मम त्वभिप्रायमसंनिरीक्ष्य मात्रा सहाभ्यर्दसि मां सुदुःखम् ॥ १०४ ॥ धर्मार्थकामाः खलु जीवलोके समीक्षिता धर्मफलोदयेषु । ये तत्र सर्वे स्युरसंशयं मे भार्येव वश्यामिमता सपुत्रा ॥ १०५ ॥ यस्मिंस्तु सर्वे स्युरसन्निविष्टा धर्मो यतः स्यात्तदुपक्रमेत । द्वेष्यो भवत्यर्थपरो हि लोके कामात्मता खल्वति न प्रशस्ता ॥ १०६॥ गुरुश्च राजा च पिता च वृद्धः क्रोधात्प्रहर्षादथवापि कामात् । यद्यादिशेत्कार्यमवेक्ष्य धर्म कस्तं न कुर्यादनृशंसवृत्तिः ॥ १०७ ॥ न तेन शक्नोमि पितुः प्रतिक्षा- मिमां न कर्तु सकलां यथावत् । स ह्यावयोस्तात गुरुर्नियोगे देव्याश्च भर्ता स गतिश्च धर्मः ॥ १०८ ॥ 1 ( १७ ) तस्मिन्पुनर्जीवति धर्मराजे विशेषतः स्खे पथि वर्तमाने । देवी मया सार्धमितोऽभिगच्छेत् कथं स्विदन्या विधवेव नारी ॥ १०६ ॥ सा मानुमन्यस्व वनं वजन्तं कुरुष्व नः स्वस्त्ययनानि देवि । यथा समाप्ते पुनराव्रजेयं यथा हि सत्येन पुनर्ययातिः ॥ ११० ।। यशो यह केवलराज्यकारणा- न पृष्ठतः कर्तुमलं महोदयम् । अदीर्घकाले न तु देवि जीविते वृणेऽवरामद्य महीमधर्मतः॥ ११९॥ प्रसादयन्नरवृषभः स मातरं पराक्रमाजिगमिषुरेव दण्डकान् । अथानुजं भृशमनुशास्य दर्शनं चकार तां हृदि जननी प्रदक्षिणम् ॥ ११२ ।। तं समीक्ष्य व्यवसितं पितुर्निर्देशपालने । कौसल्या बाष्पसंरुद्धा वचो धर्मिष्ठमब्रवीत् ॥ ११३ ॥ अदृष्टदुःखो धर्मात्मा सर्वभूतप्रियंवदः । मयि जातो दशरथात्कथमुञ्छेन वर्तयेत् ॥ ११ ॥ यस्य भृत्याश्च दासाश्व मृष्टान्यन्नानि भुञ्जते । कथं स भोक्ष्यते रामो बने मूलफलान्ययम् ॥ ११५ ।। क एतच्छ्रद्दधेच्छ्रुत्वा कस्य वा न भवेद्भयम् । गुणवान्दयितो राक्षः काकुत्स्थो यद्विवास्यते ॥ ११६ ॥ नूनं तु बलवांल्लोके कृतान्तः सर्वमादिशन् । लोके रामाभिरामस्त्वं वनं यत्र गामध्यास ॥ ११७॥ ( १८ ) अयं तु मामात्मभवस्तवादर्शनमारुतः । विलापदुःखसमिधो रुदिताश्रुहुताहुतिः ॥ ११८ ॥ चिन्तावाष्पमहाधूमस्तवागमनचिन्तजः। कर्शयित्वाधिकं पुत्र निःश्वासायासंसभवः ॥ ११६ ॥ त्वया विहीनामिह मां शोकाग्निरतुलो महान् । प्रधक्ष्यति यथा कदयं चित्रभानुर्हिमात्यये ॥ १२० ॥ कथं हि धेनुः स्वं वत्सं गच्छन्तमनुगच्छति । अहं त्वानुगमिष्यामि यत्र वत्स गमिष्यसि ॥ १२१ ॥ यथा निगदितं मात्रा तद्वाक्यं पुरुषर्षभः । श्रुत्वा रामोऽब्रवीद्वाक्यं मातरं भृशदुःखिताम् ॥ १२२ ॥ कैकेय्या वञ्चितो राजा मयि चारण्यमाश्रिते । भवत्या च परित्यक्तो न नूनं वर्तयिष्यति ॥ ११३ ॥ भर्तुः पुनः परित्यागो नृशंसः केवलं स्त्रियाः। स भवत्या न कर्तव्यो मनसापि विगर्हितः॥ १२४ ॥ यावज्जीवति काकुत्स्थः पिता मे जगतीपतिः । शुश्रूषा क्रियतां तावत्स हि धर्मः सनातनः ॥ १२५ ।। एवमुक्ता तु रामेण कौसल्या शुभदर्शना। तथेत्युवाच सुप्रीता राममक्लिष्टकारिणम् ॥ १२६ ॥ एवमुक्तस्तु वचनं रामो धर्मभृतां वरः। भूयस्तामब्रवीद्वाक्यं मातरं भृशदुःखिताम् ॥ १२७ ॥ मया चैव भवत्या च कर्तव्यं वचनं पितुः । राजा भर्ता गुरुः श्रेष्ठः सर्वेषामीश्वरः प्रभुः ॥ १२८ ॥ इमानि तु महारण्ये विहृत्य नव पञ्च च । वर्षाणि परमप्रीत्या स्थास्यामि वचने तव । १२६॥ एवमुक्ता प्रियं पुत्रं वाष्पपूर्णानना तदा । उवाच परमार्ता तु कौसल्या सुतवत्सला ॥ १३०॥ (१६) आसां राम सपत्नीनां वस्तुं मध्ये न मे क्षमम् । नय मामपि काकुत्स्थ वनं वन्यां मृगीमिव ॥ १३१ ॥ यदि ते गमने बुद्धिः कृता पितुरपेक्षया । तां तथा रुदती रामोऽरुदन्वचनमब्रवीत् ॥ १३२ ।। जीवन्त्यां हि स्त्रियां भर्ता दैवतं प्रभुरेव च । भवत्या मम चैवाद्य राजा प्रभवति प्रभुः ॥ १३३ ।। न ह्यनाथा वयं राज्ञा लोकनाथेन धीमता। भरतश्चापि धर्मात्मा सर्वभूतप्रियंवदः ॥ १३ ॥ भवतीमनुवर्तेत स हि धर्मरतः सदा । यथा मयि तु निष्क्रान्ते पुत्रशोकेन पार्थिवः ॥ १३५ ॥ श्रमं नावाप्नुयात्किचिदप्रमत्ता तथा कुरु । दारुणश्चाप्ययं शोको यथैनं न विनाशयेत् ॥ १३६ ॥ राज्ञो वृद्धस्य सततं हितं चर समाहिता। व्रतोपवासनिरता या नारी परमोत्तमा ॥१३७ ॥ भतारं नानुवर्तेत सा च पापगतिर्भवेत् । भर्तुः शुश्रूषया नारी लभते स्वर्गमुत्तमम् ।। १३८ ॥ अपि या निर्नमस्कारा निवृत्ता देवपूजनात् । शुश्रूषामेव कुर्वीत भर्तुः प्रियहिते रता ॥ १३६ ॥ एष धर्मः स्त्रिया नित्यो वेदे लोके श्रुतः स्मृतः । अग्निकार्येषु च सदा सुमनोभिश्च देवताः ॥ १४० ॥ पूज्यास्ते मत्कृते देवि ब्राह्मणाश्चैव सत्कृताः। एवं कालं प्रतीक्षस्व ममागमनकाक्षिणी ॥ ११ ॥ नियता नियताहारा भर्तुशुश्रूषणे रता। प्राप्स्यसे परमं कामं मयि पर्यागते सति । यदि धर्मभृतां श्रेष्ठो धारयिष्यति जीवितम् ॥ १४२॥ । ( २० ) आशीर्वादः। एवमुक्ता तु रामेण बाष्पपर्याकुलेक्षणा। कौसल्या पुत्रशोकार्ता रामं वचनमब्रवीत् ॥ १॥ गमने सुकृतां बुद्धिं न ते शक्नोमि पुत्रक विनिवर्तयितुं वीर नूनं कालो दुरत्ययः ॥२॥ पुनस्त्वयि निवृत्ते तु भविष्यामि गतक्लमा। प्रत्यागते महाभागे कृतार्थे चरितव्रते ॥३॥ पितुरानृण्यतां प्राप्त स्वपिध्ये परमं सुखम् । कृतान्तस्य गतिः पुत्र दुर्विभाव्या सदा भुवि ॥४॥ यत्त्वां संचोदयति मे वच भाविद्धय राघव । गच्छेदानी महावाहो क्षेमेण पुनरागतः ॥ ५॥ सा विनीय तमायासमुमस्पृश्य जलं शुचि । चकार माता रामस्य मङ्गलानि मनस्विनी ॥६॥ न शक्यते वारयितुं गच्छेदानी रघूत्तम । शीघ्रं च विनिवर्तस्व वर्तस्व च सतां क्रमे ॥ ७॥ यं पालयसि धर्म त्वं प्रीत्या च नियमेन च । स वै राघवशार्दूल धर्मस्त्वामभिरक्षतु ॥८॥ येभ्यः प्रणमसे पुत्र देवेन्वायतनेषु च । ते च त्वामभिरक्षन्तु वने सह महर्षिभिः ॥ ६॥ यानि दत्तानि तेऽस्त्राणि विश्वामित्रेण धीमता। तानि त्वामभिरक्षन्तु गुणैः समुदितं सदा ॥ १० ॥ पितृशुश्रूषया पुत्र मातृशुश्रूषया तथा । सत्येन च महाबाहो चिरं जीवाभिरक्षितः ।। ११ ।। समित्कुशपवित्राणि वेद्यश्चायतनानि च । स्थण्डिलानि च विप्राणां शैला वृक्षाः क्षुपा ह्रदाः ।। १२॥ (२१) पतङ्गाः पन्नगाः सिंहास्त्वां रक्षन्तु नरोत्तम । स्वस्ति साध्याश्च विश्वे च मरुतश्च महर्षिभिः॥१३॥ स्वस्ति धाता विधाता च स्वस्ति पूषा भगोऽर्यमा । लोकपालाश्च ते सर्वे वासवप्रमुखास्तथा ॥ १४ ॥ ऋतवः षट् च ते सर्वे मासाः संवत्सराक्षपाः । दिनानि च मुहूतांश्च स्वस्ति कुर्वन्तु ते सदा ॥ १५ ॥ श्रुतिः स्मृतिश्च धर्मश्च पातु त्वां पुत्र सर्वतः। स्कन्दश्च भगवान्देवः सोमश्व सबृहस्पतिः॥ १६ ॥ सप्तर्षयो नारदश्च ते त्वां रक्षन्तु सर्वतः । ते चापि सर्वतः सिद्धा दिशश्च सदिगीश्वराः ॥१७॥ स्तुता मया वने तस्मिन्पान्तु त्वां पुत्र नित्यशः। शैलाः सर्वे समुद्राश्च राजा वरुण एव च ॥ १८ ॥ द्यौरन्तरिक्षं पृथिवी वायुश्च सचराचरः । नक्षत्राणि च सर्वाणि ग्रहाश्च सह दैवतैः॥ १६ ॥ अहोरात्रे तथा सन्ध्ये पान्तु त्वां वनमाश्रितम् । ऋतवश्वापि षट् चान्ये मासाः संवत्सरास्तथा ॥ २० ॥ कलाश्च काष्ठाश्च तथा तव शर्म दिशन्तु ते । महावनेऽपि चरतो मुनिवेशस्य धीमतः ॥ २१ ॥ तथा देवाश्च दैत्याश्च भवन्तु सुखदाः सदा। राक्षसानां पिशाचानां रौद्राणं करकर्मणाम् ॥ २२ ॥ मन्यादानां च सर्वेषां मा भूत्पुत्रक ते भयम् । प्लवगा वृश्चिका दंशा मशकाश्चैव कानने ॥ २३ ॥ सरीसृपाश्च कीटाश्च मा भूवन्गहने तव । महाद्विपाश्च सिंहाश्च व्याघ्रा ऋक्षाश्च दंष्ट्रिणः ॥ २४ ॥ महिषाः ऋङ्गियो रौद्रा न ते द्रुह्यन्तु पुत्रक । मांसभोजना रौद्रा ये चान्ये सर्वजातयः ॥ २४ ॥ ( २२ ) मा च त्वां हिंसिषुः पुत्र मया संपूजितास्त्विह । आगमास्ते शिवाः सन्तु सिध्यन्तु च पराक्रमाः ॥ २६ ॥ सर्वसंपत्तयो राम स्वस्तिमानगच्छ पुत्रक । स्वस्ति तेऽस्त्वान्तरिक्षेभ्यः पार्थिवेभ्यः पुनः पुनः॥ २७ ॥ सर्वेभ्यश्चैव देवेभ्यो ये च ते परिपन्थिनः। शुक्रः सोमश्च सूर्यश्च धनदोऽथ यमस्तथा ॥२८ ।। पान्तु त्वामर्चिता राम दण्डकारण्यवासिनम् । अग्निर्वायुस्तथा धूमो मन्त्राश्चर्षिमुखच्युताः ॥ २६ ॥ उपस्पर्शनकाले तु पान्तु त्वां रघुनन्दन । सर्वलोकप्रभुर्ब्रह्मा भूतकर्ता तथर्षयः ॥ ३० ॥ ये च शेषाः सुरास्ते तु रक्षन्तु वनवासिनम् । इति माल्यैः सुरगणान्गन्धश्चापि यशस्विनी ॥ ३१ ॥ स्तुतिभिश्चानुरूपाभिरान यतलोचना 1 ज्वलनं समुपादाय ब्राह्मणेन महात्मना ॥ ३२॥ हावयामास विधिना राममङ्गलकारणात् । घृतं श्वतानि माल्यानि समिधश्चव सर्षपान् ॥ ३३ ॥ उपसंपादयामास कौसल्या परमाङ्गना। उपाध्यायः स विधिना हुत्वा शान्तिमनामयम् ॥ ३४ ॥ हुतहव्याविशेषेण बाह्यं वलिमकल्पयत् । मधुदध्यक्षतघृतैः स्वस्तिवाच्यं द्विजांस्ततः॥३५ ।। वाचयामास रामस्य वने स्वस्त्ययनक्रियाम् । ततस्तस्मै द्विजेन्द्राय राममाता यशस्विनी ॥३६ ॥ दक्षिणां प्रददौ काम्यां राघवं चेदमब्रवीत् । यन्मङ्गलं सहस्राक्षे सर्वदेवनमस्कृते ॥ ३७ ॥ वृत्रनाशे समभवत्तचे भवतु मङ्गलम् । यन्मङ्गलं सुपर्णस्य विनताऽकल्पयत्पुरा ॥ ३८॥ ( २३ ) अमृतं प्रार्थयानस्य तत्ते भवतु मङ्गलम् । अमृतोत्पादने दैत्यान्घ्नतो वज्रधरस्य यत् ॥ ३६ ॥ अदितिर्मङ्गलं प्रादात्तत्ते भवतु मङ्गलम् । त्रिविक्रमान्प्रक्रमतो विष्णोरतुलतेजसः ॥ ४० ॥ यदासीन्मङ्गलं राम तत्ते भवतु मङ्गलम् । ऋषयः सागरा द्वीपा वेदा लोका दिशश्च ताः ॥४१॥ मङ्गलानि महावाहो दिशन्तु शुभमङ्गलम् । इति पुत्रस्य शेषाश्च कृत्वा शिरसि भामिनी ॥४२॥ गन्धैश्चापि समालभ्य राममायतलोचना । ओषधीं च सुसिद्धार्थ विशल्यकरणी शुभाम् ॥ ४३ ॥ चकार रक्षां कौसल्या मन्त्रैरभिजजाप च । उवाचापि प्रहृष्टव सा दुःखवशवर्तिनी ॥४४॥ वाङ्मात्रेण न भावेन वाचा संसजमानया । प्रानम्य मूर्ध्नि चाघ्राय परिष्वज्य यशस्विनी ॥ ४५ ॥ अवदत्पुत्रमिष्टार्थों गच्छ राम यथासुखम् । अरोगं सर्वसिद्धार्थमयोध्यां पुनरागतम् ॥ ४६ ॥ पश्यामि त्वां सुखं वत्स संघितं राजवर्त्मसु । भद्रासनगतं राम वनवासादिहागतम् ॥ द्रक्ष्यामि च पुनस्त्वां तु तीर्णवन्तं पितुर्वचः॥४७॥ मङ्गलैरुपसंपन्नो पनवासादिहागतः । वध्वाश्च मम नित्यं त्वं कामान्संवर्ध याहि भोः ॥४८॥ मार्चिता देवगणाः शिवादयो महर्षयो भूतगणाः सुरोरगाः। अभिप्रयातस्य वनं चिराय ते हितानि काङ्क्षन्तु दिशश्च राघव ॥४६॥ ( २४ ) इतीव चाक्षुप्रतिपूर्णलोचना समाप्य च स्वस्त्ययनं यथाविधि । प्रदक्षिणं चापि चकार राघवं पुनः पुनश्चापि निरीक्ष्य सस्वजे ॥ ५० ॥ तया हि देव्या च कृतप्रदक्षिणो निपीड्य मातुश्चरणौ पुनः पुनः । जगाम सीतानिलयं महायशाः स राघवः प्रज्वलितस्तया श्रिया ॥५१॥ पतिव्रता सीता। प्रविवेशाथ रामस्तु स्ववेश्म सुविभूषितम् । प्रहृष्टजनसंपूर्णं ह्रिया किञ्चिदवाङ्मुखः ॥ १॥ अथ सीता समुत्पत्य वेपमाना च तं पतिम् । । अपश्यच्छोकसंतप्तं चिन्ताव्याकुलितेन्द्रियम् ॥ २॥ तां दृष्ट्वा स हि धर्मात्मा न शशाक मनोगतम् । तं शोकं राघवः सोढुं ततो विवृततां गतः ॥ ३ ॥ विवर्णवदनं दृष्ट्वा तं प्रस्विन्नममर्षणम् । आह दुःखाभिसन्तप्ता किमिदानीमिदं प्रभो ॥ ४॥ अद्य वार्हस्पतः श्रीमान्युक्तः पुष्येण राघव । प्रोच्यते ब्राह्मणैः प्राज्ञः केन त्वमसि दुर्मनाः॥५॥ न ते शतशलाकेन जलफेननिभेन च । आवृतं वदनं वल्गुच्छत्रेणाभिविराजते ॥६॥ व्यजनाभ्यां च मुख्याभ्यां शतपत्रनिभेक्षणम् ॥ ७॥ चन्द्रहंसप्रकाशाभ्यां वीज्यते न तवाननम् ॥ ७॥ वाग्मिनो वन्दिनश्चापि प्रहृष्टास्त्वां नरर्षभ । स्तुवन्तो नाद्य दृश्यन्ते मङ्गलैः सूतमागधाः ।।८।। ( २५ ) न ते क्षौद्रं च दधि च ब्राह्मणा वेदपारगाः। मूर्ध्नि मूर्धाभिषिक्तस्य ददति स्म विधानतः ॥ ६ ॥ न त्वां प्रकृतयः सर्वाः श्रेणीमुख्याश्च भूषिताः । अनुव्रजितुमिच्छन्ति पौरजानपदास्तथा ॥ १० ॥ चतुर्भिर्वेगसम्पन्नहयैः काञ्चनभूषणैः । मुख्यः पुष्परथो युक्तः किं न गच्छति तेऽग्रतः ॥ ११ ॥ न हस्ती चाग्रतः श्रीमान्सर्वलक्षणपूजितः । प्रयाणे लक्ष्यते वीर कृष्णमेघगिरिप्रभः ॥ १२ ॥ न च काञ्चनचित्रं ते पश्यामि प्रियदर्शन । भद्रासनं पुरस्कृत्य यान्तं वीरपुरःसरम् ॥ १३ ॥ अभिषेको यदा सज्जः किमिदानीमिदं तव । अपूर्वो मुखवर्णश्च न प्रहर्षश्च लक्ष्यते ॥ १४ ॥ इतीव विलपन्ती तां प्रोवाच रघुनन्दनः । सीते तत्रभवांस्तातःप्रव्राजयति मां वनम् ॥ १५ ॥ कुले महति संभूते धर्मो धर्मचारिणि । शृणु जानकि येनेदं क्रमेणाद्यागतं मम ॥ १६ ॥ राज्ञा सत्यप्रतिज्ञेन पित्रा दशरथेन वै। कैकेय्यै मम मात्रे तु पुरा दत्तौ महावरौ ॥ १७ ॥ तयाद्य मम सजेऽस्मिन्नभिषेके नृपोद्यते । प्रचोदितः स समयो धर्मेण प्रतिनिर्जितः ॥ १८ ॥ चतुर्दश हि वर्षाणि वस्तव्यं दण्डके मया । पित्रा में भरतश्चापि यौवराज्ये नियोजितः ॥ १६ ॥ सोऽहं त्वामागतो द्रष्टुं प्रस्थितो विजनं वनम् । भरतस्य समीपे ते नाहं कत्थ्यः कदाचन ॥ २० ।। ऋद्धियुक्ता हि पुरुषा न सहन्ते परस्तवम् । तस्मान्न ते गुणाः कत्थ्या भरतस्याग्रतो मम ॥ २१ ॥ ( २६ ) अहं ते नानुवक्तव्यो विशेषेण कदाचन । अनुकूलतया शक्यं समीपे तस्य वर्तितुम् ॥ २२ ॥ तस्मै दत्तं नृपतिना यौवराज्यं सनातनम् । स प्रसाद्यस्त्वया सीते नृपतिश्च विशेषतः ॥ २३ ॥ अहं चापि प्रतिकज्ञां तां गुरोः समनुपालयन् । वनमद्यैव यास्यामि स्थिरीभव मनस्विनि |॥ २४ ॥ याते च मयि कल्याणि वनं मुनिनिषेवितम् । व्रतोपवासपरया भवितव्य त्वयानघे ॥ २५ ॥ कल्यमुत्थाय देवानां कृत्वा पूजां यथाविधि । वन्दितव्यो दशरथः पिता मम जनेश्वरः ॥ २६ ॥ माता च मम कौसल्या वृद्धा संतापकर्शिता । धर्ममेवाग्रतः कृत्वा त्वत्तः संमानमर्हति ॥ २७ ॥ वन्दितव्याश्च ते नित्यं याः शेषा मम मातरः। स्नेहप्रणयसंभोगैः समा हिमम मातरः ॥ २८ ॥ भ्रातृपुत्रसमौ चापि द्रष्टव्यौ च विशेषतः । त्वया भरतशत्रुघ्नौ प्राणैः प्रियतरौ मम ॥ २६ ॥ विप्रियं च न कर्तव्यं भरतस्य कदाचन । स हि राजा च वैदेहि देशस्य च कुलस्य च ॥ ३० ॥ आराधिता हि शीलेन प्रयत्नैश्चोपसविताः । राजानः संप्रसीदन्ति प्रकुप्यन्ति विपर्यये ॥ ३१ ।। औरस्यानपि पुत्रान्हि त्यजन्त्यहितकारिणः । समर्थान्संप्रगृहन्ति जनानपि नराधिपाः ॥ ३२ ॥ सा त्वं वसेह कल्याणि राज्ञः समनुवर्तिनी। भरतस्य रता धर्म सत्यवतपरायणा ॥ ३३ ॥ अहं गमिष्यामि महावनं प्रिये त्वया हि वस्तव्यमिव भामिनि । ( २७ ) यथा व्यालीकं कुरुषे न कस्यचित् तथा त्वया कार्यमिदं वचो मम ॥ ३४॥ एवमुक्ता तु वैदेही प्रियार्हा प्रियवादिनी। प्रणयादेव संक्रुद्धा भर्तारमिदमब्रवीत् ॥ ३५ ॥ किमिदं भाषसे राम वाक्यं लघुतया ध्रुवम् । त्वया यदपहास्यं मे श्रुत्वा नरवरोत्तम ॥ ३६ ॥ वीराणां राजपुत्राणां शस्त्रास्त्रविदुषां नृप । अनर्हमयशस्यं च न श्रोतव्यं त्वरितम् ॥ ३७ ।। आर्यपुत्र पिता माता भ्राता पुत्रस्तथा स्नुषा । स्वानि पुण्यानि भुञ्जानाः स्वं स्वं भाग्यमुपासते ॥ ३८॥ भर्तुर्भाग्यं तु नायेका प्राप्नोति पुरुषर्षभ । अतश्चैवाहमादिष्टा वने वस्तव्यमित्यपि ॥ ३६॥ न पिता नात्मजो वात्मा न माता न सखीजनः । इह प्रेत्य च नारीणां पतिरेको गतिः सदा ॥४०॥ यदि त्वं प्रस्थितो दुर्गं वनमद्यैव राघव । अग्रतस्ते गमिष्यामि मृदन्ती कुशकण्टकान् ॥ ४१॥ ईर्ष्यां रोषं बहिष्कृत्य भुक्तशेषमिवोदकम् । नय मां वीर विनब्धः पापं मयि न विद्यते ॥ ४२ ॥ प्रासादाग्रे विमानैर्वा वैहायसगतेन वा । सर्वावस्थागता भर्तुः पादच्छाया विशिष्यते ॥४३॥ अनुशिष्टास्मि मात्रा च पित्रा च विविधाश्रयम् । नास्मि संप्रति वक्तव्या वर्तितव्यं यथा मया ॥४४॥ अहं दुर्गं गमिष्यामि वनं पुरुषवर्जितम् । नानामृगगणाकोणे शार्दूलगणसेवितम् ॥ ४५ ॥ सुखं वने निवत्स्यामि यथैव भवने पितुः । अचिन्तयन्ती त्रील्लोकांश्चिन्तयन्ती पतिव्रतम् ॥ ४६॥ (२८ ) शुश्रूषमाणा ते नित्यं नियता ब्रह्मचारिणी । सह रंस्ये त्वया वीर वनेषु मधुगन्धिषु ॥ ४७ ॥ त्वं हि कर्तुं वने शक्तो राम संपरिपालनम् । अन्यस्यापि जनस्येह किं पुनर्मम मानद ॥ ४ ॥ साहं त्वया गमिष्यामि वनमद्य न संशयः । नाहं शक्या महाभाग निवर्तयितुमुद्यता ॥ ४६॥ फलमूलाशना नित्यं भविष्यामि न संशयः । न ते दुःखं करिष्यामि निवसन्ती त्वया सदा ॥ ५० ॥ अग्रतस्ते गमिष्यामि भोक्ष्ये भुक्तवति त्वयि । इच्छामि परतः शैलान्पल्बलानि सरांसि च ॥ ५१ ॥ द्रष्टुं सर्वत्र निर्मीता त्वया नाथेन धीमता । हंसकारण्डवाकीर्णाः पद्मिनी साधुपुष्पिताः ॥ ५२ ॥ इच्छेयं सुखिनी द्रष्टुं त्वया वीरेण संगता । अभिषेकं करिष्यामि तासु नित्यमनुव्रता ।। ५३ ।। सह त्वया विशालाक्ष रंस्ये परमनन्दिनी । एवं वर्षसहस्राणि शतं वापि त्वया सह ॥ ५४ ।। व्यतिकर्म न वेत्स्यामि स्वर्गोऽपि हि न मे मतः । स्वर्गेऽपि च विना वासो भविता यदि राघव ॥ त्वया विना नरव्याघ्र नाहं तदपि रोचये ॥ ५५ ॥ अहं गमिष्यामि वनं सुदुर्गमं मृगायुतं वानरवारणैर्युतम् । वने निवत्स्यामि यथा पितुर्गृहे तवैव पादावुपगृह्य संमता ॥ ५६ ॥ अनन्यभावामनुरक्तचेतसं त्वया वियुक्तां मरणाय निश्चिताम् । ( २६ ) नयस्व मां साधु कुरुष्व याचनां नातो मया ते गुरुता भविष्यति ॥ ५७ ॥ तथा ब्रुवाणामपि धर्मवत्सलां न च स्म सीतां नृवरो निनीषति । उवाच चैनां बहु सन्निवर्तने वने निवासस्य च दुःखितां प्रति ॥ ५ ॥ स एवं ब्रुवतीं सीतां धर्मज्ञां धर्मवत्सलः। न नेतुं कुरुते बुद्धिं वने दुःखानि चिन्तयन् ॥ ५६ ॥ सान्त्वयित्वा ततस्तां तु वाष्पदूषितलोचनाम् । निवर्तनार्थे धर्मात्मा वाक्यमेतदुवाच ह ॥ ६० ॥ सीते महाकुलीनासि धर्मे च निरता सदा । इहाचरस्व धर्म त्वं यथा मे मनसः सुखम् ॥ ६१ ।। सीते यथा त्वां वक्ष्यामि तथा कार्य त्वयावले । वने दोषा हि बहवो वसतस्तान्निबोध मे ॥ २ ॥ सीते विमुच्यतामेषा वनवासकृता मतिः । बहुदोषं हि कान्तारं वनमित्यभिधीयते ॥ ६३ ॥ हितबुद्धया खलु वचो मयैतदभिधीयते । सदा सुखं न जानामि दुःखमेव सदा वनम् ॥ ६४ ॥ गिरिनिर्झरसंभूता गिरिनिर्दरिवासिनाम् । सिंहानां निनदा दुःखाः श्रोतुं दुःखमतो वनम् ॥ ६ ॥ क्रीडमानाश्च विस्रब्धा मत्ताः शून्ये तथा मृगाः। दृष्ट्वा समभिवर्तन्ते सीते दुःखमतो वनम् ॥ ६६ ॥ सग्राहाः सरितश्चैव पङ्कवत्यस्तु दुस्तराः। मतैरपि गनित्यमतो दुःखतरं वनम् ॥ ६७ ॥ लताकण्टकसंकीर्णाः ककवाकूपनादिताः। निरपाश्च सुदुःखाश्च मार्गा दुःखमतो वनम् ॥ ६॥ ( ३० ) सुप्यते पर्णशय्यासु स्वयंभग्नासु भूतले । रात्रिषु श्रमखिन्नेन तस्माहुःखमतो वनम् ॥ ६६ ॥ अहोरात्रं च सन्तोषः कर्तव्यो नियतात्मना । फलैर्वृक्षावपतितैः सीते दुःखमतो धनम् ॥ ७० ॥ उपवासश्च कर्तव्यो यथा प्राणेन मैथिलि । जटाभारश्च कर्तव्यो वल्कलाम्बरधारणम् ॥ ७१ ॥ देवतानां पितॄणां च कर्तव्यं विधिपूर्वकम् । प्राप्तानामतिथीनां च नित्यशः प्रतिपूजनम् ॥ ७२ ॥ कार्यस्त्रिरभिषेकश्च काले काले च नित्यशः । चरतां नियमेनैव तस्माद्दुःखतरं वनम् ॥ ७३ ॥ उपहारश्च कर्तव्यः कुसुमैः स्वयमाहृतैः । आर्षेण विधिना वेद्यां सीते दुःखमतो वनम् ॥ ७४॥ यथालन्धेन कर्तव्यः संतोषस्तेन मैथिलि । यथाहारैर्वनचरैः सीते दुःखमतो वनम् ।। ७५ ॥ अतीव वातस्तिमिरं बुभुता चास्ति नित्यशः । भयानि च महान्त्यत्र अतो दुःखतरं वनम् ।। ७६ ।। सरीसृपाश्च बहवो बहुरूपाश्च भामिनि । चरन्ति पथि ते दत्ततो दुःखतरं वनम् ॥ ७७॥ नदीनिलयनाः सी नदीकुटिलगामिनः । तिष्ठन्त्यावृत्य पाथानमतो दुःखतरं वनम् ॥ ७८ ॥ पतङ्गा वृश्चिकाः कीटा दंशाश्च मशकैः सह । वाधन्ते नित्यमवले सर्व दुःखमतो वनम् ।। ७६ ॥ द्रुमाः कण्टकिनश्चैव कुशाः काशाश्च भामिनि । वने व्याकुलशाखाग्रास्तेन दुःखमतो वनम् ॥२०॥ कायक्लेशाश्च बहवो भयानि विविधानि च । अरण्यवासे वसतो दुःखमेव सदा वनम् ॥ ८१ ॥ ( ३१ ) क्रोधलोभौ विमोक्तव्यौ कर्तव्या तपसे मतिः। न भेतव्यं च भेतव्ये दुःखं नित्यमतो वनम् ॥ २॥ तदलं ते वनं गत्वा क्षम नहि वनं तव । विमृशन्निव पश्यामि बहुदोषकरं वनम् ॥ २३ ॥ वनं तु नेतुं न कृता मतिर्यदा बभूव रामेण तदा महात्मना। न तस्य सीता वचनं चकार तं ततोऽब्रवीद्राममिदं सुदुःखिता ॥४॥ एतत्तु वचनं श्रुत्वा सीता रामस्य दुःखिता। प्रसक्ताश्रुमुखी मन्दमिदं वचनमब्रवीत् ॥ ५ ॥ ये त्वया कीर्तिता दोषा वने वस्तव्यतां प्रति । गुणानित्येव तान्विद्धि तव स्नेहपुरस्कृता ।। ८६ ॥ मृगाः सिंहा गजाश्चैव शार्दूलाः शरभास्तथा । चमराः सृमराश्चैव ये चान्ये वनचारिणः ॥ ८ ॥ अदृष्टपूर्वरूपत्वात्सर्वे ते तव राघव । रूपं दृष्ट्वाऽपसपैयुस्तव सर्वे हि बिभ्यति ॥ ८ ॥ त्वया च सह गन्तव्यं मया गुरुजनाया। त्ववियोगेन मे राम त्यक्तव्यमिह जीवितम् ॥ ६ ॥ नहि मां त्वत्समीपस्थामपि शकोऽपि राघव । सुराणामीश्वरः शकः प्रधर्षयितुमोजसा ॥६॥ पतिहीना तु या नारी न सा शत्यति जीवितुम् । काममेवंविघं राम त्वया मम निदर्शितम् ॥ ११ ॥ अथापि च महाप्राज्ञ ब्राह्मणानां मया श्रुतम् । पुरा पितगृहे सत्यं वस्तव्यं किल मे वने ॥ १२॥ लक्षणिभ्यो द्विजातिभ्यः श्रुत्वाई वचनं गृहे। वनवासकृतोत्साहा नित्यमेव महाबल ॥ ६३॥ ( ३२ ) आदेशो वनवासस्य प्राप्तव्यः स मया किल । सा त्वया सह भर्त्राहं यास्यामि प्रिय नान्यथा ॥ १४॥ कृतादेशा भविष्यामि गमिष्यामि त्वया सह । कालश्चायं समुत्पन्नः सत्यवाग्भवतु द्विजः ॥ १५ ॥ वनवासे हि जानामि दुःखानि बहुधा किल । प्राप्यन्ते नियतं वीर पुरुषैरकृतात्मभिः ॥ ६६ ॥ कन्यया च पितुर्गेहे वनवासः श्रुतो मया । भिक्षिण्याः शमवृत्ताया मम मातुरिहाग्रतः ॥ १७ ॥ प्रसादितश्च वै पूर्व त्वं मे बहुतिथं प्रभो । गमनं वनवासस्य काइक्षितं हि सह त्वया ॥१८॥ कृतक्षणाहं भद्रं ते गमनं प्रति राघव । वनवासस्य शूरस्य मम चर्या हि रोचते ॥ ६ ॥ शुद्धात्मन्प्रेमभावाद्धि भविष्यामि विकल्मषा। भर्तारमनुगच्छन्ती भर्ता हि मम दैवतम् ॥ १० ॥ प्रेत्यभावे हि कल्याणः संगमो मे सदा त्वया । श्रुतिर्हि श्रूयते पुण्या ब्राह्मणानां यशस्विनाम् ॥ १०१॥ इहलोके च पितृभिर्या स्त्री यस्य महाबल । अद्भिर्दत्ता स्वधर्मेण प्रेत्यभावेऽपि तस्य सा ॥ १०२ ॥ एवमस्मात्स्वकां नारी सुवृत्तां हि पतिव्रताम् । नाभिरोचयसे नेतुं त्वं मां केनेह हेतुना ॥ १०३ ॥ भक्तां पतिव्रतां दीनां मां समां सुखदुःखयोः । नेतुमर्हसि काकुत्स्थ समानसुखदुःखिनीम् ॥ १० ॥ यदि मां दुःखितामेवं वनं नेतुं न चेच्छासि । विषमग्निं जलं वाहमास्थास्ये मृत्युकारणात् ॥ १०५ ॥ एवं बहुविधं तं सा याचते गमनं प्रति । नानुमेने महाबाहुस्तां नेतुं विजनं वनम् ॥ १०६ ॥ ( ३३ ) एवमुक्ता तु सा चिन्ता मैथिली समुपागता। स्नापयन्तीव गामुष्णैरश्रुभिनयनच्युतैः ॥ १०७ ॥ चिन्तयन्ती तदा तां तु निवर्तयितुमात्मवान् । क्रोधाविष्टां तु वैदेही काकुत्स्थो वह्नसान्त्वयत् ।। १०० ॥ सान्त्व्यमाना तु रामेण मैथिली जनकात्मजा । वनवासनिमित्तार्थ भारमिदमब्रवीत् ॥ १०६ ॥ सा तमुत्तमसंविना सीता विपुलवक्षसम् । प्रणयाच्चाभिमानाच्च परिचिक्षेप राघवम् ॥ ११०॥ किं त्वामन्यत वैदेहः पिता मे मिथिलाधिपः। राम जामातरं प्राप्य स्त्रियं पुरुषविग्रहम् ॥ १११ ॥ अनृतं वत लोकोऽयमज्ञानाद्यदि वक्ष्यति । तेजो नास्ति परं रामे तपतीव दिवाकरे ॥ ११२ ॥ किं हि कृत्वा विषण्णस्त्वं कुतो वा भयमस्ति ते । यत्परित्यक्तुकामस्त्वं मामनन्यपरायणाम् ।। ११३ ॥ द्युमत्लेनसुतं वीरं सत्यवन्तमनुव्रताम् । सावित्रीमिव मां विद्धि त्वमात्मवशवर्तिनीम् ॥ ११४॥ न त्वहं मनसा त्वन्यं द्रष्टास्मि त्वदृतेऽनघ । त्वया राघव गच्छेयं यथान्या कुलपसिनी ॥ ११५ ॥ स्वयं तु भार्या कौमारी चिरमध्युषितां सतीम् । शैलूष इव मां राम परेभ्यो दातुमिच्छसि ॥ ११६ ॥ यस्य पथ्यं च रामात्थ यस्य चार्थेऽवरुध्यसे । त्वं तस्य भव वश्यश्च विधेयश्च सदानघ ॥ ११७॥ स मामनादाय वनं न त्वं प्रस्थितुर्महसि । तपो वा यदि वारण्यं स्वर्गो वा स्यात्त्वया सह ॥ १८ ॥ न च मे भविता तत्र कश्चित्पथि परिश्रमः। पृष्ठतस्तव गच्छन्त्या विहारशयनेष्विव ॥ ११ ॥ ( ३४ ) कुशकाशशरेषीका ये च कण्टकिनो द्रुमाः। तूलाजिनसमस्पर्शा मार्गे मम सह त्वया ॥ १२० ॥ महाबातसमुद्भूतं यन्मामवकरिष्यति । रजो रमण तन्मन्ये पराय॑मिव चन्दनम् ॥ १२१ ॥ शाद्वलेषु यदा शिश्ये वनान्तर्वनगोचरा। कुथास्तरणयुक्तेषु किं स्यात्सुखतरं ततः ॥ १२२ ॥ पत्रं मूलं फलं यत्तु अल्पं वा यदि वा बहु । दास्यसे स्वयमाहृत्य तन्मेऽमृतरसोपमम् ॥ १२३ ॥ न मातुर्न पितुस्तत्र स्मरिष्यामि न वेश्मनः । आर्तवान्युपभुञ्जाना पुष्पाणि च फलानि च ॥ १२४ ॥ न च तत्र ततः किंचिद्रष्टुमर्हसि विप्रियम् । मत्कृते न च ते शोको न भविष्यामि दुर्भरा ।। १२५ ॥ यस्त्वया सह स स्वर्गो निरयो यस्त्वया विना । इति जानन्परां प्रीतिं गच्छ राम मया सह ॥ १२६ ॥ अथ मामेवमव्ययां वनं नैव नयिष्यसि । विषमद्यैव पास्यामि मा वशं द्विषतां गमम् ॥ १२७ ॥ पश्चादपि हि दुःखेन मम नैवास्ति जीवितम् । उज्झितायास्त्वया नाथ तदैव मरणं वरम् ॥ १२ ॥ इमं हि सहितुं शोकं मुहूर्तमपि नोत्सहे। किं पुनर्दशवर्षाणि त्रीणि चैकं च दुःखिता ॥ १२६ ॥ इति सा शोकसंतप्ता विलय करुण बहु । चुक्रोश पतिमायस्ता भृशमालिङ्ग्य सस्वरम् ॥ १३० ।। सा विद्धा बहुभिर्वाक्यदिग्धरिव गजाङ्गना । चिरसंनियतं वाष्पं मुमोचाग्निमिवारथिः ॥ १३१ ॥ तस्याः स्फटिकसंकाशं वारि सन्तापसंभवम् । नेत्राभ्यां परिसुनाव पङ्कजाभ्यामिवोदकम् ॥ १३२॥ ( ३५ ) तत्सितामलचन्द्राभं मुखमायतलोचनम् । पर्यशुष्यत वाष्पेण जलोद्धमिवाम्बुजम् ॥ १३३ ॥ तां परिष्वज्य वाहुभ्यां विसंज्ञामिव दु:खिताम् । उवाच वचनं रामः परिविश्वासयंस्तदा ॥ १३४॥ न देवि तव दुःखेन स्वर्गमप्यभिरोचये । नहि मेऽस्ति भयं किंचित्स्वयंभोरिव सर्वतः॥ १३५ ॥ तव सर्वमभिप्रायमविज्ञाय शुभानने । वासं न रोचयेऽरण्ये शक्तिमानपि रक्षणे ॥ १३६ ।। यत्सृष्टासि मया साध वनवासाय मैथिली। न विहातुं मया शक्या प्रीतिरात्मवता यथा ॥१३७ ।। धर्मस्तु गजनासोरु सद्भिराचरितः पुरा । तं चाहमनुवर्तिष्ये यथा सूर्य सुवर्चला ॥ १३८ ॥ न खल्वहं न गच्छेयं वनं जनकनन्दिनि । वचनं तनयति मां पितुः सत्योपहितम् ॥ १३६ ॥ एष धर्मश्च सुश्रोणि पितुर्मातुश्च वश्यता । आज्ञां चाहं व्यतिक्रम्य नाहं जीवितुमुत्सहे ॥ १४० ॥ अस्वाधीनं कथं देवं प्रकारैरभिराध्यते । स्वाधीनं समतिक्रम्य मातरं पितरं गुरुम् ।। १४१ ।। यत्र त्रयं त्रयो लोकाः पवित्रं तत्सम भुवि । नान्यदस्ति शुभापा तेनेदमभिराध्यते ॥ १४२॥ न सत्यं दानमानौ वा यो वाप्याप्तदक्षिणः । तथा वलकराः सीते यथा सेवा पितुर्मता ॥ १४३॥ स्वर्गों घनं वा धान्यं वा विद्या पुत्राः सुखानि च । गुरुवृत्त्यनुरोधेन न किंचिदपि दुर्लभम् ॥ १४४ ॥ देवगन्धर्वगोलोकान्ब्रह्मलोकांस्तथापरान् । प्राप्नुवन्ति महात्मानो मातापितपरायणाः ।। १४५ ।। ( ३६ ) स मां पिता यथा शास्ति सत्यधर्मपथे स्थितः । तथा वर्तितुमिच्छामि स हि धर्मः सनातनः ॥ १४६ ॥ मम सन्ना मतिः सीते नेतुं त्वां दण्डकावनम् । वसिष्यामीति सा त्वं मामनुयातुं सुनिश्चिता ॥ १४७ ॥ सा हि दिष्टानवद्याङ्गि वनाय मदिरेक्षणे । अनुगच्छस्व मां भीरु सहधर्मचरी भव ॥१४८ ॥ सर्वथा सदृशं सीते मम स्वस्य कुलस्य च । व्यवसायमनुकान्ता कान्ते त्वमतिशोभनम् ॥ १४६ धारभस्व शुभश्रोणि वनवासक्षमाः क्रियाः। नेदानीं त्वदृते सीते स्वोऽपि मम रोचते ॥ १५० ॥ ब्राह्मणेभ्यश्च रत्नानि भिक्षुकेभ्यश्च भोजनम् । देहि चाशंसमानेभ्यः संत्वरस्व च मा चिरम् ॥ १५१ ।। भूषणानि महार्हाणि वरवस्त्राणि यानि च । रमणीयाश्च ये केचित्क्रीडार्थाश्चाप्युपस्कराः ॥ १५२ ।। शयनीयानि यानानि मम चान्यानि यानि च । देहि स्वभृत्यवर्गस्य ब्राह्मणानामनन्तरम् ।। १५३ ॥ अनुकूलं तु सा भर्तुात्वा गमनमात्मनः । क्षिप्रं प्रमुदिता देवी दातुमेव प्रचक्रमे ॥ १५४ ।। (भ्राता लक्ष्मणः) एवं श्रुत्वा स संवादं लक्ष्मणः पूर्वमागतः । वाष्पपर्याकुलमुखः शोकं सोढुमशक्नुवन् ॥ १ ॥ स भ्रातुश्चरणौ गाढं निपीड्य रघुनन्दनः । सीतामुवाचातियशां राघवं च महावतम् ॥ २ ॥ यदि गन्तुं कृता बुद्धिर्वनं मृगगजायुतम् । अहं त्वानुगमिष्यामि वनमग्रे धनुर्धरः ॥३॥ ( ३७ ) मया समेतोऽरण्यानि रम्याणि विचरिष्यसि । पक्षिभिर्भृङ्गयूथैश्च संघुष्टानि समन्ततः ॥ ४ ॥ न देवलोकाक्रमणं नामरत्वमहं वृणे। ऐश्वर्यं चापि लोकानां कामये न त्वया विना ॥५॥ एवं ब्रुवाणः सौमित्रिर्वनवासाय निश्चितः । रामेण बहुभिः सान्त्वैनिषिद्धः पुनरब्रवीत् ॥ ६ ॥ अनुज्ञातस्तु भवता पूर्वमेव यदस्म्यहम् । किमिदानीं पुनरपि क्रियते मे निवारणम् ॥ ७ ॥ यदर्थ प्रतिषेधो में क्रियते गन्तुमिच्छतः । एतदिच्छामि विशातुं संशयो हि ममानघ ॥८॥ ततोऽनवीन्महातेजा रामो लक्ष्मणमग्रतः । स्थितं प्राग्गामिनं धीरं याचमानं कृताञ्जलिम् ॥ ६ ॥ स्निग्धो धर्मरतो धीरः सततं सत्पथे स्थितः । प्रियःप्राणसमो वश्यो विधेयश्च सखा च मे ॥ १०॥ मयाद्य सह सौमित्रे त्वयि गच्छति तद्वनम् । को भजिष्यति कौसल्यां सुमित्रां वा यशस्विनीम् ॥ ११ ॥ अभिवर्षति कामयः पर्जन्यः पृथिवीमिव । स कामपाशपर्यस्तो महातेजा महीपतिः ॥ १२॥ सा हि राज्यमिदं प्राप्य नृपस्याश्वपतेः सुता। दुःखितानां सपत्नीनां न करिष्यति शोभनम् ॥ १३ ॥ न स्मरिष्यति कौसल्यां सुमित्रां च सुदुःखिताम् । भरतो राज्यमासाद्य कैकेय्यां पर्यवस्थितः॥ १४ ॥ तामार्या स्वयमेवेह राजानुग्रहणेन वा। सौमित्रे भर कौसल्यामुलमर्थममुं चर ॥ १५ ॥ एवं मयि च ते भक्तिभविष्यति सुदर्शिता। धर्मगुरुपूजायां धर्मश्चाप्यतुलो महान् ॥ १६ ॥ ( ३८ ) एवं कुरुष्व सौमित्रे मत्कृते रघुनन्दन । अस्माभिर्विप्रहीणाया मातुनॊ न भवेत्सुखम् ॥ १७॥ एवमुक्तस्तु रामेण लक्ष्मणः श्लक्ष्णया गिरा। प्रत्युवाच तदा रामं वाक्यको वाक्यकोविदम् ॥ १८ ॥ तवैव तेजसा वीर भरतः पूजयिष्यति । कौसल्यां च सुमित्रां च प्रयतो नास्ति संशयः ॥ १६ ॥ यदि दुःस्थो न रक्षेत भरतो राज्यमुत्तमम् । प्राप्य दुर्मनसा धीर गर्वेण च विशेषतः ॥ २०॥ तमहं दुर्मतिं क्रूरं वधिष्यामि न संशयः । तत्पक्षानपि तान्सस्त्रैिलोक्यमपि किं तु सा ॥ २१ ॥ कौसल्या बिभृयादार्या सहस्रं मद्विधानपि । यस्याः सहनं ग्रामाणां संप्राप्तमुपजीविनाम् ॥ २२ ॥ तदात्मभरणे चैव मम मातुस्तथैव च । पर्याप्ता मद्विधानां च भरणाय मनस्विनी ॥ २३ ॥ कुरुष्व मामनुचरं वैधय॑ नेह विद्यते । कृतार्थोऽहं भविष्यामि तव चार्थः प्रकल्प्यते ॥ २४ ॥ धनुरादाय सगुणं खनित्रपिटकाधरः । अग्रतस्ते गमिष्यामि पन्थानं तव दर्शयन् ॥ २५ ॥ आहरिष्यामि ते नित्यं मूलानि च फलानि च । वन्यानि च तथान्यानि स्वाहाहाणि तपस्विनाम् ॥ २६॥ भवांस्तु सह वैदेह्या गिरिसानुषु रंस्यते। अहं सर्वं करिष्यामि जाग्रतः स्वपतश्च ते ॥ २७ ।। रामस्त्वनेन पाक्येन सुप्रीतः प्रत्युवाच तम् । व्रजापृच्छस्व सौमित्रे सर्वमेव सुहृजनम् ॥ २८ ॥ ये च राज्ञो ददौ दिव्ये महात्मा वरुणः स्वयम् । जनकस्य महायज्ञे धनुषी रौद्रदर्शने ॥ २६ ॥ ( ३६ ) अभेद्य कवचे दिव्ये तूणी चाक्षय्यसायको । आदित्यविमलाभौ द्वौ खड्गौ हेमपरिष्कृतौ ॥ ३० ॥ सत्कृत्य निहितं सर्वमेतदाचार्यसद्मनि । सर्वमायुधमादाय विप्रमात्रज लदमण ॥ ३१ ॥ स सुहृज्जनमामन्त्र्य वनवासाय निश्चितः । इक्ष्वाकुगुरुमागम्य जग्राहायुधमुत्तमम् ॥ ३२॥ तद्दिव्यं राजशार्दूलः सत्कृतं माल्यभूषितम् । रामाय दर्शयामास सौमित्रिः सर्वमायुधम् ॥ ३३ ॥ दशरथः दत्त्वा तु सह वैदेह्या वाह्मणेभ्यो धनं बहु । जग्मतुः पितरं द्रष्टुं सीतया सह राघवौ ॥१॥ ततो गृहीते प्रेष्याभ्यामशोभेतां तदायुधे । मालादामभिरासक्के सीतया समलंकृते ॥ २॥ ततःप्रासादहर्म्याणि विमानशिखराणि च । अभिरुह्य जनः श्रीमानुदासीनो व्यलोकयत् ॥ ३ ॥ न हि रथ्याः सुशक्यन्ते गन्तुं बहुजनाकुलाः । प्रारुह्य तस्मात्प्रासादाहीनाः पश्यन्ति राघवम् ॥४॥ पदाति सानुजं दृष्ट्वा ससीतं च जनास्तदा । ऊचुर्बहुजना वाचः शोकोपहतचेतसः ॥ ५॥ यं यान्तमनुयाति स्म चतुरङ्गबलं महत् । तमेकं सीतया सार्घमनुयाति स्म लक्ष्मणः ॥६॥ ऐश्वर्यस्य रसः सन् कामानां चाकरो महान् । नेच्छत्येवानृतं कर्तुं वचनं धर्मगौरवात् ॥ ७ ॥ या न शक्या पुरा द्रष्टुं भूतैराकाशगैरपि । तामद्य सीतां पश्यन्ति राजमार्गगता जनाः ॥८॥ ( ४० ) अङ्गरागोचितां सीतां रक्तचन्दनसेविनीम् । वर्षमुष्णं च शीतं च नेष्यत्याशु विवर्णताम् ॥ ६ ॥ अद्य नूनं दशरथः सत्वमाविश्य भाषते । नहि राजा प्रियं पुत्रं विवासयितुमर्हति ॥ १० ॥ निर्गुणस्यापि पुत्रस्य कथं स्याद्विनिवासनम् । किं पुनर्यस्य लोकोऽयं जितो वृत्तेन केवलम् ॥ ११ ॥ आनृशंस्यमनुकोशः श्रुतं शीलं दमः शमः । राघवं शोभयन्त्येते षड्गुणाः पुरुषर्षभम् ॥ १२ ॥ तस्मात्तस्योपघातेन प्रजाः परमपीडिताः । औदकानीव सत्त्वानि ग्रीष्मे सलिलसंतयात् ॥१३॥ पीडया पीडितं सर्व जगदस्य जगत्पतेः। मूलस्येवोपघातेन वृक्षः पुष्पफलोपगः ॥ १४ ॥ मूलं ह्येष मनुष्याणां धर्मसारो महाद्युतिः । पुष्पं फलं च पत्रं च शाखाश्चास्यतेरे जनाः ॥ १५ ।। ते लक्ष्मण इव क्षिप्रं सपल्यः सहवान्धवाः । गच्छन्तमनुगच्छामो येन गच्छति राघवः ॥ १६ ॥ उद्यानानि परित्यज्य क्षेत्राणि च गृहाणि च । एकदुःखसुखा राममनुगच्छाम धार्मिकम् ॥ १७ ॥ समुद्धृतनिघानानि परिध्वस्ताजिराणि च । उपात्तधनधान्यानि हतसाराणि सर्वशः॥ १८ ॥ रजसाभ्यवकीर्णानि परित्यक्तानि दैवतैः। मूषकैः परिधावद्भिरुद्विलैरावृतानि च ॥ १६ ॥ अपेतोदकधूमानि हीनसंमार्जनानि च । प्रणष्टबलिकर्मज्यामन्त्रहोमजपानि च ॥२०॥ दुष्कालेनेव भग्नानि भिन्नभाजनवन्ति च । अस्मत्त्यक्तानि कैकेयी वेश्मानि प्रतिपद्यताम् ॥ २१ ॥ । (४१ ) वनं नगरमेवास्तु येन गच्छति राघवः । अस्माभिश्च परित्यक्तं पुरं संपद्यतां वनम् ॥ २२ ॥ बिलानि दंष्ट्रिणः सर्वे सानूनि मृगपक्षिणः । त्यजन्त्वस्मद्भयाद्भीता गजाः सिंहा वनान्यपि ॥ २३ ॥ अस्मत्त्यक्तं प्रपद्यन्तु सेव्यमानं त्यजन्तु च । तृणमांसफलादानं देशं व्यालमृगद्विजम् ॥ २४॥ प्रपद्यतां हि कैकेयी सपुत्रा सह बान्धवैः । राघवेण वयं सर्वे वने वत्स्याम निर्वृताः ॥ २५ ॥ इत्येवं विविधा वाचो नानाजनसमीरिताः। शुश्राव राघवः श्रुत्वा न विचक्रेऽस्य मानसम् ॥ २६ ॥ स तु वेश्म पुनर्मातुः कैलासशिखरप्रभम् । अभिचक्राम धर्मात्मा मत्तमातङ्गविक्रमः ॥२७॥ स राजा पुत्रमायान्तं दृष्ट्वा चारात्कृताञ्जलिम् । उत्पपातासनात्तूर्णमातः स्त्रीजनसंवृतः॥२८॥ सोऽभिदुद्राव वेगेन रामं दृष्ट्वा विशांपतिः । तमसंप्राप्य दुःखार्तः पपात भुवि मूञ्छितः ॥ २६ ॥ तं रामोऽभ्यपतत्क्षिप्रं लक्ष्मणश्च महारथः। विसंज्ञमिव दुःखन सशोकं नृपति तदा ॥ ३० ॥ तं परिष्वज्य बाहुभ्यां तावुभौ रामलक्ष्मणौ । पर्यङ्के सीतया सार्ध रुदन्तः समवेशयन् ॥ ३१ ॥ अथ रामो मुहूर्तस्य लब्धसंझं महीपतिम् । उवाच प्राञ्जलिर्बाष्पशोकार्णवपरिप्लुतः ॥ ३२॥ आपृच्छे त्वां महाराज सर्वेषामीश्वरोऽसि नः । प्रस्थितं दण्डकारण्यं पश्य त्वं कुशलेन माम् ॥ ३३ ॥ लक्ष्मणं चानुजानीहि सीता चान्वेतु मां वनम् । कारणैर्बहुभिस्तथ्यैर्वार्यमाणो न चेच्छतः ॥ ३४ ॥ ( ४२ ) अनुजानीहि सर्वान्नः शोकमुत्सृज्य मानद । लक्ष्मणं मां च सीतां च प्रजापतिरिवात्मजान् ॥ ३५ ॥ प्रतीक्षमाणमव्यग्रमनुज्ञां जगतीपतेः। उवाच राजा संप्रेक्ष्य वनवासाय राघवम् ॥ ३६ ॥ अहं राघव कैकेय्या वरदानेन मोहितः । अयोध्यायां त्वमेवाद्य भव राजा निगृह्य माम् ॥ ३७ ॥ एवमुक्तो नृपतिना रामो धर्मभृतां वरः । प्रत्युवाचाञ्जलिं कृत्वा पितरं वाक्यकोविदः ॥ ३८ ॥ भवान्वर्षसहस्राय पृथिव्या नृपते पतिः । अहं त्वरण्ये वत्स्यामि न मे राज्यस्य कांक्षिता ॥ ३ ॥ नव पञ्च च वर्षाणि वनवासे विहृत्य ते । पुनः पादौ ग्रहीष्यामि प्रतिक्षान्ते नराधिप ॥ ४० ॥ रुदन्नार्तः प्रियं पुत्रं सत्यपाशेन संयुतः । कैकेय्या चोद्यमानस्तु मिथो राजा तमब्रवीत् ॥ ४॥ श्रेयस वृद्धये तात पुनरागमनाय च । गच्छस्वारिष्टमव्यग्रः पन्थानमकुतोभयम् ॥ ४२ ॥ नहि सत्यात्मनस्तात धर्माभिमनसस्तव । संनिवर्तयितुं बुद्धिः शक्यते रघुनन्दन ।। ४३ ॥ अद्य त्विदानीं रजनी पुत्र मा गच्छ सर्वथा । एकाहं दर्शनेनापि साधु तावञ्चराम्यहम् ॥ ४४ ॥ मातरं मां च सम्पश्यन् वसेमामद्य शर्वरीम् । तर्पितः सर्वकामैस्त्वं श्वः काल्ये साधयिष्यसि ॥ ४५ ॥ दुष्करं क्रियते पुत्र सर्वथा राघव प्रिय । त्वया हि मत्प्रियार्थ तु वनमेघमुपाश्रितम् ॥ ४६ ॥ न चैतन्मे प्रियं पुत्र शपे सत्येन राघव । छन्नया चलितस्त्वस्मि स्त्रिया भस्माग्निकल्पया ॥४७॥ ( ४३ ) वञ्चना या तु लब्धा मे तां त्वं निस्ततुमिच्छसि । अनया वृत्तसादिन्या कैकेय्याभिप्रचोदितः ॥ १८॥ न चैतदाश्चर्यतमं यत्त्वं ज्येष्ठः सुतो मम । अपानृतकथं पुत्र पितरं कर्तुमिच्छसि ॥४६॥ अथ रामस्तदा श्रुत्वा पितुरातस्य भाषितम् । लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा दीनो वचनमब्रवीत् ॥५०॥ प्राप्स्यामि यानद्य गुणान्को मे श्वस्तान्प्रदास्यति । अपक्रमणमेवातः सर्वकामैरहं वृण ॥ ५१ ॥ इयं सराष्ट्रा सजना धनधान्यसमाकुला । मया विसृष्टा वसुधा भरताय प्रदीयताम् ॥ ५२ ॥ वनवासकृता वुद्धिर्न च मे ऽद्य चलिष्यति । यस्तु युद्धे वरो दत्तः कैकेय्यै वरद त्वया ॥५३ ॥ दीयतां निखिलेनैव सत्यस्त्वं भव पार्थिव । अहं निदेशं भवतो यथोक्तमनुपालयन् ॥५४॥ चतुर्दश समा वत्स्ये वने वनचरैः सह। मा विमर्श वसुमती भरताय प्रदीयताम् ॥ ५५ ॥ नहि मे काङ्क्षितं राज्यं सुखमात्मनि वा प्रियम् । यथानिदेश कर्तुं वै तवैव रघुनन्दन ॥ ५६ ॥ अपगच्छतु ते दुःखं मा भूर्वाष्पपरिप्लुतः । नहि तुभ्यति दुर्धर्षः समुद्रः सरितां पतिः॥ ५७ ॥ नैवाहं राज्यमिच्छामि न सुखं न च मेदिनीम् । नैव सर्वानिमान्कामान स्वर्ग न च जीवितुम् ॥ ५८ ॥ त्वामहं सत्यमिच्छामि नानृतं पुरुषर्षभ । प्रत्यहं तव सत्येन सुकृतेन च ते शपे ॥ ५६ ॥ न च शक्यं मया तात स्थातुं क्षणमपि प्रभो। स शोकं धारयस्वम नहि मेऽस्ति विपर्ययः॥६० ॥ (४४) अर्थितो ह्यस्तु कैकेय्या वनं गच्छेति राघव । मया चोक्तं व्रजामीति तत्सत्यमनुपालये ॥ ६१॥ मा चोत्कण्ठां कृथा देव वने रंस्यामहे वयम् । प्रशान्तहरिणाकीर्णे नानाशकुनिनादिते ॥ १२ ॥ पिता हि दैवतं तात देवतानामपि स्मृतम् । तस्मादेवतमित्येव करिष्यामि पितुर्वचः ॥ ६३ ॥ चतुर्दशसु वर्षेषु गतेषु नृपसत्तम । पुनर्द्रक्ष्यसि मां प्राप्तं सन्तापोऽयं विमुच्यताम् ॥६५॥ येन संस्तम्भनीयोऽयं सर्वो वाष्पकलो जनः । स त्वं पुरुषशार्दूल किमर्थ विकियां गतः ॥ ६५ ॥ पुरं च राष्ट्रं च मही च केवला मया विसृष्टा भरताय दीयताम् । अहं निदेशं भवतोऽनुपालय- न्वनं गमिष्यामि चिराय सेवितुम् ॥ ६६ ॥ मया विसृष्टां भरतो महीमिमां सशैलखण्डां सपुरोपकाननाम् । शिवासु सीमास्वनुशास्तु केवलं त्वया यदुक्तं नृपते तथास्तु तत् ॥ ६७ ॥ न मे तथा पार्थिव दीयते मनो महत्सु कामेषु न चात्मनः प्रिये। यथा निदेशे तव शिष्टसम्मते व्यपैतु दुःख तव मत्कृतेऽनघ ॥ ६८ ॥ तदद्य नैवानघ राज्यमव्ययं न सर्वकामान्वसुधां न मैथिलीम् । न चिन्तितं त्वामनृतेन योजयन् वृणीय सत्य व्रतमस्तु ते तथा ॥६६॥ (४५) 1 फलानि मूलानि च भक्षयन्वने गिरींश्च पश्यन्सरितः सरांसि च । वनं प्रविश्यैव विचित्रपादपं सुखी भविष्यामि तवास्तु निर्वृतिः ॥ ७० ॥ एवं स राजा व्यसनाभिपन्न- स्तापेन दुःखेन च पीड्यमानः । प्रालिङ्गय पुत्रं सुविनष्टसंत्रो भूमिं गतो नैव चिचष्ट किंचित् ।। ७१ ॥ देव्यः समस्ता रुरुदुः समेता- स्तां वर्जयित्वा नरदेवपत्नीम् । रुदन्सुमन्त्रोऽपि जगाम मू. हाहाकृतं तत्र बभूव सर्वम् ॥ ७२ ॥ सबाष्पं निःश्वस्य राजा जगादेदं पुनर्वचः । सूत रत्नसुसंपूर्णा चतुर्विधवला चमूः ॥ राघवस्यानुयात्रार्थं क्षिप्रं प्रतिविधीयताम् ॥ ७३ ॥ ये चैनमुपजीवन्ति रमते यैश्च वीर्यतः। तेषां बहुविधं दत्त्वा तानप्यत्र नियोजय ॥ ७४ ॥ प्रायुधानि च मुख्यानि नागराः शकटानि च । अनुगच्छन्तु काकुत्स्थं व्याधाश्चारण्यकोविदाः ॥ ७५ ॥ धान्यकोशश्च यः कश्चिद्धनकोशश्च मामकः । तौ राममनुगच्छेतां वसन्तं निर्जने वने ॥ ७६ ॥ यजन्पुण्येषु देशेषु विसृजंश्चाप्तदक्षिणाः । ऋषिभिश्चापि संगम्य प्रवत्स्यति सुखं वने ॥ ७७॥ भरतश्च महाबाहुरयोध्यां पालयिष्यति । सर्वकामैः पुनः श्रीमान्रामः संसाध्यतामिति ॥ ७८ ।। एवं ब्रुवति काकुत्स्थे कैकेय्या भयमागतम् । मुखं चाप्यगमच्छोषं स्वरश्चापि व्यरुध्यत ॥ ७६ ॥ एवंविधं वचः श्रुत्वा रामो दशरथं तदा । अभ्यभाषत वाक्यं तु विनयको विनीतवत् ॥ ८० ॥ त्यक्तभोगस्य मे राजन्वने वन्यन जीवतः । किं कार्यमनुयात्रेण त्यक्तसङ्गस्य सर्वतः ॥ ८१ ॥ यो हि दत्त्वा द्विजश्रेष्ठं कक्ष्यायां कुरुते मनः। रज्जुनेहेन किं तस्य त्यजतः कुञ्जरोत्तमम् ॥ २॥ तथा मम सतां श्रेष्ठ किं ध्वजिन्या जगत्पते । सर्वाण्येवानुजानामि चीराण्येवानयन्तु मे ॥ २३ ॥ खनित्रपिटके चोभे समानयत गच्छत । चतुर्दश वने वासं वर्षाणि वसतो मम ॥ ८४ ॥ चीरपरिधानम् अथ चीराणि कैकेयी स्वयमाहृत्य राघवम् । उवाच परिधत्स्वेति जनौधे निरपत्रपा ॥१॥ स चीरे पुरुषव्याघ्रः कैकेय्याः प्रतिगृह्य ते । सूक्ष्मवस्त्रमवक्षिप्य मुनिवस्त्राण्यवस्त ह ॥ २॥ लक्ष्मणश्चापि तत्रैव विहाय वसने शुभे। तापसाच्छादने चैव जग्राह पितुरग्रतः ॥ ३॥ अथात्मपरिधानार्थं सीता कौशेयवासिनी। संप्रेक्ष्य चीरं संत्रस्ता पृषती वागुरामिव ॥४॥ सा व्यपत्रपमाणेव प्रगृह्य च सुदुमनाः। कैकेय्याः कुशचीरे ते जानकी शुभलक्षणा ॥५॥ अश्रुसंपूर्णनेत्रा च धर्मज्ञा धर्मदर्शिनी । गन्धर्वराजप्रतिमं भर्तारमिदमब्रवीत् ॥ ६॥ (४७) कथं नु चीरं बध्नन्ति मुनयो वनवासिनः । इति ह्यकुशला सीता सा मुमोह मुहुर्मुहुः ॥ ७ ॥ कृत्वा कण्ठे स्म सा चीरमेकमादाय पाणिना। तस्थौ ह्यकुशला तत्र ब्रीडिता जनकात्मजा ॥ ८॥ तस्यास्तत्क्षिप्रमागत्य रामो धर्मभृतां वरः । चीरं बबन्ध सीतायाः कौशयस्योपरि स्वयम् ॥ ६ ॥ रामं प्रेक्ष्य तु सीताया बध्नन्तं चीरमुत्तमम् । अन्तःपुरचरा नार्यो मुमुचुर्वारि नेत्रजम् ॥ १० ॥ चीरे गृहीते तु तया सवाष्पो नृपतेर्गुरुः। निवार्य सीतां कैकेयीं वसिष्ठो वाक्यमब्रवीत् ॥ ११ ॥ अतिप्रवृत्ते दुर्मेधे कैकेयि कुलपांसनि । वञ्चयित्वा तु राजानं न प्रमाणेऽवतिष्ठसि ॥ १२ ॥ न गन्तव्यं वनं देव्या सीतया शीलवर्जिते । अनुष्ठास्यति रामस्य सीता प्रकृतमासनम् ॥१३॥ आत्मा हि दाराः सर्वेषां दारसंग्रहवर्तिनाम् । आत्मेयमिति रामस्य पालयिष्यति मेदिनीम् ॥१४॥ अथ यास्यति वैदेही वनं रामेण संगता । वयमत्रानुयास्यामः पुरं चेदं गमिष्यति ॥ १५ ॥ अन्तपालाश्च यास्यन्ति सदारो यत्र राघवः । सहोपजीव्यं राष्ट्रं च पुरं च सपरिच्छदम् ॥ १६ ॥ न हि तद्भविता राष्ट्रं यत्र रामो न भूपतिः । तद् वनं भविता राष्ट्र यत्र रामो निवत्स्यति ॥ १७ ॥ भरतश्च सशत्रुघ्नश्चीरवासा वनेचरः। वने वसन्तं काकुत्स्थमनुवत्स्यति पूर्वजम् ॥ १८ ॥ यद्यपि त्वं क्षितितलाद्गगनं चोत्पतिष्यसि । पितृवंशचरित्रज्ञः सोऽन्यथा न करिष्यति ॥ १६ ॥ (४८) अथोत्तमान्याभरणानि देवि देहि स्नुषायै व्यपनीय चीरम् । न चीरमस्याः प्रविधीयतेति न्यवारयत्तवसनं वसिष्ठः ॥२०॥ तस्मिंस्तथा जल्पति विप्रमुख्ये गुरौ नृपस्याप्रतिमप्रभावे । नैव स्म सीता विनिवृत्तभावा प्रियस्य भर्तुः प्रतिकारकामा ॥२१॥ तस्यां चीरं वसानायां नाथवत्यामनाथवत् । प्रचुकोश जनः सो धिक्त्वां दशरथं त्विति ॥ २२ ॥ तेन तत्र प्रणादेन दुःखितः स महीपतिः । चिच्छेद जीविते श्रद्धां धर्मे यशसि चात्मनः ॥ २३ ॥ स निःश्वस्योष्णभैक्ष्वाकस्तां भार्यामिदमब्रवीत् । कैकेयि कुशचीरेण न सीता गन्तुमर्हति ॥ २४ ॥ सुकुमारी च बाला च सततं च सुखोचिता। नेयं वनस्य योग्येति सत्यमाह गुरुर्मम ॥ २५ ॥ इयं हि कस्यापकरोति किचित् तपस्विनी राजवरस्य पुत्री। या चीरमासाद्य वनस्य मध्ये जाता विसंज्ञा श्रमणीव काचित् ॥ २६ ॥ चीराण्यपास्याज्जनकस्य कन्या नेयं प्रतिज्ञा मम दत्तपूर्वा । यथासुखं गच्छतु राजपुत्री वनं समग्रा सह सर्वरत्नैः ॥२७॥ अजीवनाहेण मया नृशंसा कृता प्रतिज्ञा नियमेन तावत् । ( ४६ ) त्वया हि बाल्यात्प्रतिपन्नमेतत् तन्मा दहेद्वेणुमिवात्मपुष्पम् ॥ २० ॥ रामेण यदि ते पापे किंचित्कृतमशोभनम् । अपकारः क इह ते वैदेह्या दर्शितोऽधमे ॥ २६ ॥ मृगीवोत्फुल्लनयना मृदुशीला मनस्विनी । अपकारं कमिव ते करोति जनकात्मजा ॥ ३०॥ ननु पर्याप्तमेवं ते पापे रामनिवासनम् । किमेभिः कृपणैर्भूयः पातकैरपि ते कृतैः ॥ ३१ ॥ प्रतिज्ञातं मया तावत्त्वयोक्तं देवि शृण्वता । रामं यदभिषेकाय त्वमिहागतमव्रवीः ॥ ३२ ॥ तत्त्वेतत्समतिक्रम्य निरयं गन्तुमिच्छसि। मैथिलीमपि या हि त्वमीक्षसे चीरवासिनीम् ॥ ३३॥ इतीव राजा विलपन्महात्मा शोकस्य नान्तं स ददर्श किंचित् । भृशातुरत्वाच्च पपात भूमौ तेनैव पुत्रव्यसने निमग्नः ॥ ३४ ॥ एवं ब्रुवन्तं पितरं रामः संप्रस्थितो वनम् । अवाक्शिरसमासीनमिदं वचनमब्रवीत् ॥ ३५ ॥ इयं धार्मिक कौसल्या मम माता यशखिनी। वृद्धा चाक्षुद्रशीला च न च त्वां देव गहते ॥ ३६॥ मया विहीनां वरद प्रपन्नां शोकसागरम् । अदृष्टपूर्वव्यसनां भूयः समन्तुमर्हसि ॥ ३७॥ रामस्य तु वचः श्रत्वा मुनिवेषधरं च तम् । समीक्ष्य सह भार्याभी राजा विगतचेतनः ॥ ३८॥ नैनं दुःखेन संतप्तः प्रत्यवेक्षत राधवम् । न चैनमभिसंप्रेक्ष्य प्रत्यभाषत दुर्मनाः ॥ ३६ ॥ स मुहूर्तमिवासंज्ञो दुःखितश्च महीपतिः । विललाप महाबाहू राममेवानुचिन्तयन् ॥ ४० ॥ मन्ये खलु मया पूर्वं विवत्सा बहवः कृताः । प्राणिनो हिंसिता वापि तन्मामिदमुपस्थितम् ॥४१॥ न त्वेवानागते काले देहाच्च्यवति जीवितम् । कैकेय्या क्लिश्यमानस्य मृत्युर्मम न विद्यते ॥४२॥ योऽहं पावकसंकाशं पश्यामि पुरतः स्थितम् । विहाय वसने सूक्ष्मे तापसाच्छादमात्मजम् ॥४३॥ एकस्याः खलु कैकेय्याः कृतेऽयं खिद्यते जनः । स्वार्थे प्रयतमानायाः संश्रित्य निकृति विमाम् ।। ४४॥ एवमुक्त्वा तु वचनं वाष्पेण विहतेन्द्रियः। रामेति सकृदेवोक्त्वा व्याहर्तुं न शशाक सः॥४५॥ संक्षां तु प्रतिलभ्यैव मुहूर्तात्स महीपतिः । नेत्राभ्यामश्रुपूर्णाभ्यां सुमन्त्रमिदमब्रवीत् ॥ ४६ ।। औपवाह्यं रथं युक्त्वा त्वमायाहि हयोत्तमैः । प्रापयैनं महाभागमितो जनपदात्परम् ।। ४७॥ एवं मन्ये गुणवतां गुणानां फलमुच्यते । पित्रा मात्रा च यत्साधुर्वीरो निर्वास्यते वनम् ॥४८॥ राज्ञो वचनमाशाय सुमन्त्रः शीघ्रविक्रमः । योजयित्वा ययौ तत्र रथमश्वैरलंकृतम् ।। ४६ ।। तं रथं राजपुत्राय सूतः कनकभूपितम् । आचचक्षेऽञ्जलिं कृत्वा युक्तं परमवाजिभिः ॥ ५० ॥ राजा सत्वरमाहूय व्यापृतं वित्तसंचये । उवाच देशकालशो निश्चितं सर्वतः शुचिः॥ ५१ ।। वासांसि च वराहाणि भूषणानि महान्ति च । वर्षाण्येतानि संख्याय वैदेह्याः क्षिप्रमानय ।। ५२ ।। नरेन्द्रेणैवमुक्तस्तु गत्वा कोशगृहं ततः । प्रायच्छत्सर्वमाहृत्य सीतायै क्षिप्रमेव तत् ॥ ५३ ।। सा सुजाता सुजातानि वैदेही प्रस्थिता वनम् । भूषयामास गात्राणि तैर्विचित्रविभूषणैः ॥ ५४॥ व्यराजयत वैदेही वेश्म तत्सुविभूषिता। उद्यतोंऽशुमतः काले खं प्रभेव विवस्वतः ।। ५५ ।। तां भुजाभ्यां परिष्वज्य श्ववचनमब्रवीत् । अनाचरन्ती कृपणं मूर्ध्न्युपाघ्राय मैथिलीम् ।। ५६ ।। असत्यः सर्वलोकेऽस्मिन्सततं सत्कृताः प्रियैः । भर्तारं नाभिमन्यन्ते विनिपातगत स्त्रियः ॥५७ ।। एष स्वभावो नारीणामनुभूय पुरा सुखम् । अल्पामप्यापदं प्राप्य दुष्यन्ति प्रजहत्यपि ॥ ५८ ।। असत्यशीला विकृता दुर्गा अहृदयाः सदा। असत्यः पापसंकल्पाः क्षणमात्रविरागिणः ॥ ५ ॥ न कुलं न कृतं विद्यां न दत्तं नापि संग्रहः । स्त्रीणां गृह्णाति हृदयमनित्यहृदया हिताः ॥ ६०॥ साध्वीनां तु स्थितानां तु शीले सत्ये श्रुते स्थिते । स्त्रीणां पवित्रं परमं पतिरेको विशिष्यते ॥६१ ॥ स त्वया नावमन्तव्यः पुत्रः प्रवाजितो वनम् । तव देवसमस्त्वेष निर्धनः सधनोऽपि वा ॥ ६२॥ विज्ञाय वचनं सीता तस्या धर्मार्थसंहितम् । कृत्वाञ्जलिमुवाचेदं श्वश्रूमभिमुखे स्थिता ॥६३ ॥ करिष्ये सर्वमेवाहमार्या यदनुशास्ति माम् । अभिज्ञास्मि यथा भर्तुर्वर्तितव्यं श्रुतं च मे ॥ ६४ ॥ न मामसज्जनेनार्या समानयितुमर्हति । धर्माद्विचलितुं नाहमलं चन्द्रादिव प्रभा ॥६५॥ ( ५२ ) नातन्त्री विद्यते वीणा नाचक्रो विद्यते रथः । नापतिः सुखमेधेत या स्यादपि शतात्मजा ॥ ६६ ॥ मितं ददाति हि पिता मितं भ्राता मितं सुतः । अमितस्य तु दातारं भर्तारं का न पूजयेत् ॥ ६७ ॥ साहमेवंगता श्रेष्ठा श्रुतधर्मपरावरा । आर्ये किमवमन्येयं स्त्रिया भर्ता हि दैवतम् ॥ ६८ ॥ सीताया वचनं श्रुत्वा कौसल्या हृदयंगमम् । शुद्धसत्वा मुमोचाश्रु सहसा दुःखहर्षजम् ॥ ६६ ॥ तां प्राञ्जलिरभिप्रेक्ष्य मातृमध्येऽतिसत्कृताम् । रामः परमधर्मात्मा मातरं वाक्यमब्रवीत् ॥ ७० ॥ अम्ब मा दुःखिता भूत्वा पश्येस्त्वं पितरं मम । क्षयोऽपि वनवासस्य क्षिप्रमेव भविष्यति ॥ ७१ ॥ सुप्तायास्ते गमिष्यन्ति नव वर्षाणि पञ्च च । समग्रमिह सम्प्राप्त मां द्रक्ष्यसि सुहृवृतम् ॥ ७२॥ --::-- वनगमनम् । अथ रामश्च सीता च लक्ष्मणश्च कृताञ्जलिः । उपसंगृह्य राजानं चक्रुर्दीनाः प्रदक्षिणम् ॥१॥ तं चापि समनुज्ञाप्य धर्मज्ञः सह सीतया। राघवः शोकसम्मूढो जननीमभ्यवादयत् ॥ २ ॥ अन्वक्षं लक्ष्मणो भ्रातुः कौसल्यामभ्यवादयत् । अपि मातुः सुमित्राया जग्राह चरणौ पुनः ॥ ३ ॥ तं वन्दमानं रुदती माता सौमित्रिमब्रवीत् । हितकामा महाबाहुं मूर्युपाघ्राय लक्ष्मणम् ॥ ४॥ सृष्टस्त्वं वनवासाय स्वनुरक्तः सुहृजने । रामे प्रमादं मा कार्षीः पुत्र भ्रातरि गच्छति ॥ ५॥ व्यसनी वा समृद्धो गतिरेष तवानघ । एष लोके सतां धर्मों यज्ज्येष्ठवंशगो भवेत् ॥ ६ ॥ इदं हि वृत्तमुचितं कुलास्यास्य सनातनम् । दानं दीक्षा च यज्ञेषु तनुत्यागो मृधेपु हि ॥ ७ ॥ लक्ष्मणं त्वेवमुक्त्वासौ संसिद्धं प्रियराघवम् । सुमित्रा गच्छ गच्छेति पुनः पुनरुवाच तम् ॥ ८ ॥ राम दशरथं विद्धि मां विद्धि जनकात्मजाम् । अयोध्यामटवीं विद्धि गच्छ तात यथासुखम् ॥ ६ ॥ ततः सुमन्त्रः काकुत्स्थं प्राञ्जलिर्वाक्यव्रवीत् । विनीतो विनयशश्च मातलिसवं यथा ॥ १०॥ रथमारोह भद्रं ते राजपुत्र महायशः। क्षिप्रं त्वां प्रापयिष्यामि यत्र मांराम वक्ष्यसे ॥ ११ ॥ तं रथं सूर्यसंकाशं सीता हृऐन चेतसा । प्रारुरोह वरारोहा कृत्वालङ्कारमात्मनः ॥ १२॥ वनवासं हि संख्याय वासांस्याभरणानि च । भर्तारमनुगच्छन्त्यै सीतायै श्वशुरो ददौ ॥ १३ ॥ तथैवायुधजातानि भ्रातृभ्यां कवचानि च । रथोपस्थे प्रविन्यस्य सचर्म कठिनं च यत् ॥ १४ ॥ अथ ज्वलनसंकाशं चामीकरविभूषितम् । तमारुरुहतुस्तूर्णे भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ ॥१५॥ सीतातृतीयानारूढान्दृष्ट्वा रथमचोदयत् । सुमन्त्रः संमतानश्वान्वायुवेगसमाञ्जवे ॥ १६ ॥ ततः सबालवृद्धा सा पुरी परमपीडिता । राममेवाभिदुद्राव धर्मातः ससिलं यथा ॥ १७ ॥ पार्श्वतः पृष्ठतश्चापि लम्बमानास्तदुन्मुखाः । वाष्पपूर्णमुखाः सर्वे तमूचुर्भृशनिःस्वनाः ॥ १८ ॥ 1 ( ५४ ) संयच्छ वाजिनां रश्मीन्सूत याहि शनैः शनैः मुखं द्रक्ष्याम रामस्य दुर्दर्श नो भविष्यति ॥ १६ ॥ आयसं हृदयं नूनं राममातुरसंशयम् । यद्देवगर्भप्रतिमे वनं याति न भिद्यते ॥२०॥ कृतकृत्या हि वैदेही छायेवानुगता पतिम् । न जहाति रता धर्मे मेरुमर्कप्रभा यथा ॥ २१ ॥ अहो लक्ष्मण सिद्धार्थः सततं प्रियवादिनम् । भ्रातरं देवसंकाशं यस्त्वं परिचरिष्यसि ॥ २२ ॥ महत्येषा हि ते वुद्धिरेष चाभ्युदयो महान् । एष स्वर्गस्य मार्गश्च यदेनमनुगच्छसि ॥२३ ।। एवं वदन्तस्ते सोढुं न शेकुर्वाष्पमागतम् । नरास्तमनुगच्छन्ति प्रियमिक्ष्वाकुनन्दनम् ॥ २४ । अथ राजा वृतः स्त्रीभिर्दीनाभिर्दीनचेतनः । निर्जगाम प्रियं पुत्रं द्रक्ष्यामीति वन्गृहात् ॥ २५॥ शुश्रुवे चाग्रतः स्त्रीणां रुदतीनां महास्वनः । यथा नादः करेणूनां बद्धे महति कुञ्जरे ॥ २६ ॥ पिता हि राजा काकुत्स्थः श्रीमान्सन्नस्तदा बभौ । परिपूर्णः शशी काले ग्रहेणोपप्लुतो यथा ॥ २७ ।। स च श्रीमानचिन्त्यात्मा रामो दशरथात्मजः। सूतं संचोदयामास त्वरितं वाह्यतामिति ॥ २८ ॥ रामो याहीति तं सूतं तिष्ठेति च जनस्तथा । उभयं नाशकत्सूतः कर्तुमध्वनि चोदितः ॥ २६ ॥ निर्गच्छति महावाहौ रामे पौरजनाश्रुभिः । पतितैरभ्यवहितं प्रणनाश महीरजः ॥ ३०।। रुदिताशुपरिबूनं हाहाकृतमचेतनम् । प्रयाणे राघवस्थासीत्पुरं परमपीडितम् ॥ ३१ ॥ सुस्राव नयनैः स्त्रीणामस्रमायाससंभवम् । मीनसंक्षोभचलितैः सलिलं पङ्कजैरिव ।। ३२ ।। दृष्ट्वा तु नृपतिः श्रीमानेकचित्तगतं पुरम् । निपपातैव दुःखेन कृत्तमूल इव द्रुमः ।। ३३ ॥ ततो हलहलाशब्दो जज्ञे रामस्य पृष्ठतः । नराणां प्रेक्ष्य राजानं सीदन्तं भृशदुःखितम् ॥ ३४॥ हा रामेति जनाः केचिद्राममातेति चापरे । अन्तःपुरसमृद्धं च क्रोशन्तं पर्यदेवयन् ।। ३५ ॥ अन्वीक्षमाणो रामस्तु विषण्णं भ्रान्तचेतसम् । राजनं मातरं चैव ददर्शानुगतौ पथि ।। ३६॥ स बद्ध इव पाशेन किशोरो मातरं यथा। धर्मपाशेन संयुक्तः प्रकाशं नाभ्युदैक्षत ॥ ३७ ।। पदातिनौ च यानार्हावदुःखार्हौ सुखोचितौ। दृष्ट्वा संचादयामास शीघ्रं याहीति सारथिम् ॥ ३८॥ नहि तत्पुरुषव्याघ्रो दुःखजं दर्शनं पितुः । मातुश्च सहितुं शक्तस्तोत्रैर्नुन इव द्विपः ॥ ३१ ॥ प्रत्यगारमिवायान्ती सवत्सा वत्सकारणात् । बद्धवत्सा यथा धेनू राममाताभ्यधावत ॥ ४० ॥ तथा रुदन्ती कौसल्यां रथं तमनुधावतीम् । क्रोशन्ती राम रामेति हा सीते लक्ष्मणेति च ॥ ४१ ॥ तिष्ठेति राजा चुक्रोश याहि याहीति राघवः । . सुमन्त्रस्य बभूवात्मा चक्रयोरिव चान्तरा ॥४२॥ नाधौषमिति राजानमुपालब्धोऽपि वक्ष्यसि । चिरं दुःखस्य पापिष्ठमिति रामस्तमब्रवीत् ॥ ४३ ॥ स रामस्य वचः कुर्वन्ननुज्ञाप्य च तं जनम् । व्रजतोऽपि हयाशीघ्र चोदयामास सारथिः॥४४॥ न्यवर्तत जनो राज्ञो रामं कृत्वा प्रदक्षिणम् । मनसाप्याशुवेगेन न न्यवर्तत मानुषम् ॥ ४५ ॥ यमिच्छेत्पुनरायातं नैनं दूरमनुव्रजेत् । इत्यमात्या महाराजमूचुर्दशरथं वचः ॥ ४६॥ तेषां वचः सर्वगुणोपपन्नः प्रस्विन्नगात्रः प्रविषण्णरूपः । निशम्य राजा कृपणः सभार्यो व्यवस्थिस्ततं सुतमीक्षमाणः ॥ ४७ ॥ यावत्तु निर्यतस्तस्य रजोरूपमदृश्यत । नैवेक्ष्वाकुवरस्तावत्संजहारात्मचक्षुषी ॥४८॥ न पश्यति रजोऽप्यस्य यदा रामस्य भूमिपः। तदार्तश्च विषण्णश्च पपात धरणीतले ॥ ४६॥ तस्य दक्षिणमन्वागात्कौसल्या बाहुमङ्गना । परं चास्यान्वगात्पावं कैकेयी सा सुमध्यमा ॥५०॥ तां नयेन च संपन्नो धर्मेण विनयेन च । उवाच राजा कैकेयीं समीक्ष्य व्यथितेन्द्रियः ॥ ५१ ॥ कैकेयि मामकाङ्गानि मा स्प्राक्षी: पापनिश्चये । नहि त्वां द्रष्टुमिच्छामि न भार्या न च बान्धवी ॥ ५२ ॥ ये च त्वामनुजीवन्ति नाहं तेषां न ते मम । केवलार्थपरां हि त्वां त्यक्तधी त्यजाम्यहम् ॥ ५३ ॥ अथ रेणुसमुध्वस्तं समुत्थाप्य नराधिपम् । न्यवर्तत तदा देवी कौसल्या शोककर्शिता ॥ १४ ॥ (५७) सीताहरणम् । हैममृगदर्शनम् । हस्ते गृहीत्वा मारीचं रावणो वाक्यमब्रवीत्- एतद्रामाश्रमपदं दृश्यते कदलीवृतम् । क्रियतां तत्सखे शीघ्रं यदर्थं वयमागताः ॥१॥ स रावणवचः श्रुत्वा मारीचो राक्षसस्तदा । मृगो भूत्वाऽऽश्रमद्वारि रामस्य विचचार ह ॥२॥ स तु रूपं समास्थाय महदद्भुतदर्शनम् । मणिप्रवरशृङ्गाग्रः सितासितमुखाकृतिः ॥३॥ रक्तपद्मोत्पलमुख इन्द्रनीलोत्पलश्रवाः । किंचिदत्युनतग्रीव इन्द्रनीलनिभोदरः॥४॥ मधूकनिभपार्श्वश्च कञ्जकिअल्कसंनिभः । वैदूर्यसंकाशखुरस्तनुजक्वः सुसंहतः ॥ ५॥ इन्द्रायुधसवर्णेन पुच्छेनोर्ध्व विराजितः। मनोहरस्निग्धवर्णो रत्नैर्नानाविधैर्वृतः ॥ ६॥ क्षणेन राक्षसो जातो मृगः परमशोभनः । वनं प्रज्वलयन् रम्यं रामाश्रमपदं च तत् ॥ ७ ॥ मनोहरं दर्शनीयं रूपं कृत्वा स राक्षसः । प्रलोभनार्थं वैदेह्याः नानाधातुविवित्रितम् ॥ ८॥ विचरन्गच्छते शष्पं शावलानि समन्ततः। रौप्यविन्दुशतैश्चित्रं भूत्वा च प्रियनन्दनः ॥ ६ ॥ विटपीनां किसलयान्भक्षयन्विचचार ह। कदलीगृहकं गत्वा कर्णिकारानितस्ततः ॥१०॥ तमाश्रमं मन्दगति.सीतासंदर्शनं ततः राजीवचित्रपृष्ठः स विरराज महामृगः ॥११॥ ( ५८ ) रामाश्रमपदाभ्याशे विचचार यथासुखम् । पुनर्गत्वा निवृत्तश्च विचचार मृगोत्तमः॥ १२ ॥ गत्वा मुहूर्तं त्वरया पुनः प्रतिनिवर्तते। विक्रीडंश्च पुनर्भूमौ पुनरेव निषीदति ॥ १३ ॥ आश्रमद्वारमागम्य मृगयूथानि गच्छति । मृगयूथैरनुगतः पुनरेव निवर्तते ॥ १४ ॥ सीतादर्शनमाकाक्षराक्षसो मृगतां गतः । परिभ्रमति चित्राणि मण्डलानि विनिष्पतन् ॥ १५॥ समुद्वीक्ष्य च सर्वे तं मृगा येऽन्ये वनेचराः । उपगम्य समाघ्राय विद्रवन्ति दिशो दश ॥ १६ ॥ राक्षसः सोऽपि तान्वन्यान्मृगान्मृगवधे रतः । प्रच्छादनार्थं भावस्य न भक्षयति संस्पृशन् ॥ १७ ॥ तस्मिन्नेव ततः काले वैदेही शुभलोचना । कुसुमापचये व्यग्रा पादपानत्यवर्तत ॥१८॥ कर्णिकारानशोकांश्च चूतांश्च मदिरेक्षणा । कुसुमान्यपचिन्वन्ती चचार रुधिरानना ॥ १६ ॥ अनर्हा वनवासस्य सा तं रत्नमयं मृगम् । मुक्तामणिविचित्राङ्गं ददर्श परमाङ्गना ॥ २० ॥ तं वै रुचिरदन्तोष्ठं रूप्यधातुतनूरुहम् । विस्मयोत्फुल्लनयना सस्नेहं समुदैक्षत ॥ २१ ॥ अदृष्टपूर्वं दृष्ट्वा तं नानारत्नमयं मृगम् । विस्मयं परमं सीता जगाम जनकात्मजा ॥ २२॥ प्रहृष्टा चानवद्याङ्गी मृग्रहाटकवर्णिनी। भर्तारमपि चक्रन्द लक्ष्मणं चैव सायुधम् ॥ २३ ॥ आहूयाहूय च पुनस्तं मृगं साधु वीक्षते । आगच्छागच्छ शीघ्रं वै पार्यपुत्र सहानुज ॥ २४ ॥ ( (५६ ) तावाहूतौ नरव्याघ्रो वैदेह्या रामलक्ष्मणौ । वीक्षमाणौ तु तं देशं तदा ददृशतुर्मंगम् ॥ २५ ॥ शङ्कमानस्तु तं दृष्ट्वा लक्ष्मणो वाक्यमब्रवीत् । तमेवैनमहं मन्ये मारीचं राक्षसं मृगम् ॥ २६ ॥ चरन्तो मृगयां दृष्टाः पापेनोपाधिना वने । अनेन निहता राम राजानः पापरूपिणा ॥ २७ ॥ अस्य मायाविदो माया मृगरूपमिदं कृतम् । भानुमत्पुरुषव्याघ्र गन्धर्वपुरसंनिभम् ॥ २८ ॥ मृगो ह्येवविधो रत्नविचित्रो नास्ति राघव । जगत्यां जगतीनाथ मायैषा हि न संशयः ॥ २६ ॥ एवं ब्रुवाणं काकुत्स्थं प्रतिवार्य शुचिस्मिता । उवाच सीता संहृष्टा छनना हृतचेतना ॥ ३०॥ आर्यपुत्राभिरामोऽसौ मृगो हरति मे मनः । आनयैनं महाबाहो क्रीडार्थं नो भविष्यति ॥ ३१॥ न चान्यः सदृशो राजन्दृष्टः पूर्व मृगो मया । तेजसा क्षमया दीप्त्या यथाऽयं मृगसत्तमः ॥ ३२॥ नानावर्णविचित्राङ्गो रत्नभूतो ममाग्रतः । द्योतयन्वनमव्यग्रं द्योतते शशिसंनिभः ॥ ३३ ॥ अहो रूपमहो लक्ष्मीः स्वरसंपञ्च शोभना । मृगोऽद्भुतो विचित्राङ्गो हृदयं हरतीव मे ॥ ३४ ॥ यदि ग्रहणमभ्येति जीवन्नेव मृगस्तव । आश्चर्यभूतं भवति विस्मयं जनयिष्यति ॥ ३५ ॥ समाप्तवनवासानां राज्यस्थानां च नः पुनः । अन्तःपुरे विभूषार्थो मृग एष भविष्यति ॥ ३६॥ भरतस्यार्यपुत्रस्य श्वश्रूणां च मम प्रभो । मृगरूपमिदं दिव्यं विस्मयं जनयिष्यति ॥ ३७॥ जीवन्न यदि तेऽभ्येति ग्रहणं मृगसत्तमः । अजिनं नरशार्दूल रुचिरं तु भविष्यति ॥ ३८ ॥ निहतस्यास्य सत्त्वस्य जाम्बूनदमयत्वचि । शष्पवृस्यां विनीतायामिच्छाम्यहमुपासितुम् ॥ ३६ ॥ कामवृत्तमिदं रौद्रं स्त्रीणामसदृशं मतम् । वपुषा त्वस्य सत्त्वस्य विस्मयो जनितो मम ॥ ४०॥ तेन काञ्चनरोम्णा तु मणिप्रवरङ्गिणा । तरुणादित्यवर्णेन नक्षत्रपथवर्चसा ॥ बभूव राघवस्यापि मनो विस्मयमागतम् ॥ ४१ ॥ लोभितस्तेन रूपेण सीतया च प्रचोदितः । उवाच राघवो हृष्टो भ्रातरं लक्ष्मणं वचः ॥ ४२ ॥ पश्य लक्ष्मण वैदेह्याः स्पृहामुल्लसितामिमाम् । रूपश्रेष्ठतया ह्येष मृगोऽद्य न भविष्यति ॥ ४३॥ न वने नन्दनोद्देशे न चैत्ररथसंश्रये । कुतः पृथिव्यां सौमित्रे योऽस्य कश्चित्समो मृगः ॥ ४४ ॥ प्रतिलोमानुलोमाश्च रुचिरा रोमराजयः । शोभन्ते मृगमाश्रित्य चित्राः कनकबिन्दुभिः ॥ ४५ ॥ पश्यास्य जृम्भमाणस्य दीप्तामग्निशिखोपमाम् । जिह्वां मुखान्निःसरन्ती मेघादिव शतहदाम् ॥ ४६ ॥ मसारगलर्केमुखः शङ्खमुक्तानिभोदरः । कस्य नामानिरूप्योऽसौ न मनो लोभयेन्मृगः ॥४७॥ कस्य रूपमिदं दृष्टुा जाम्बूनदमयप्रभम् । नानारत्नमयं दिव्यं न मनो विस्मयं व्रजेत् ॥ ४८ ॥ मांसहेतोरपि मृगान्विहारार्थ च धन्विनः ।' घ्नन्ति लक्ष्मण राजानो मृगयायां महावने ॥ ४६॥ एतस्य मृगरत्नस्य परार्ध्ये काञ्चनत्वचि। उपवेक्ष्यति वैदेही मया सह सुमध्यमा ॥ ५० ॥ न कादली न प्रियकी न प्रवेणी न चाविकी। भवेदेतस्य सदृशी स्पर्शऽनेनेति मे मतिः ।। ५१ ॥ एष चैव मृगः श्रीमान्यश्च दिव्यो नभश्चरः । उभावेतौ मृगौ दिव्यौ तारामृगमहीमृगौ ॥ ५२ ॥ यदि वायं तथा यन्मां भवेद्वदसि लक्ष्मण । मायैषा राक्षसस्येति कर्तव्योऽस्य वधो मया ॥ ५३ ॥ एतेन हि नृशंसेन मारीचेनाकृतात्मना । वने विचरता पूर्वं हिंसिता मुनिपुङ्गवाः ॥ ५४ ।। उत्थाय बहवो येन मृगयायां जनाधिपाः । निहताः परमेष्वासास्तस्माद्वध्यस्त्वयं मृगः ॥ ५५ ॥ इह त्वं भव सन्नद्धो यन्त्रितो रक्ष मैथिलीम् । अहमेनं वधिष्यामि ग्रहीष्याम्यथवा मृगम् ॥ ५६ ॥ यावद्गच्छामि सौमित्रे मृगमानयितुं द्रुतम् । पश्य लक्ष्मण वैदेह्या मृगत्वचि गतां स्पृहाम् ॥ ५७ ॥ त्वचा प्रधानया ह्येष मृगोऽद्य न भविष्यति । अप्रमत्तेन ते भाव्यमाश्रमस्थेन सीतया ॥ ५८॥ यावत्पृषतमेकन सायकेन निहन्म्यहम् । हत्वैतच्चर्म वादाय शीघ्रमेष्यामि लक्ष्मण ॥ ५६ ।। प्रदक्षिणेनातिबलेन पक्षिणा जटायुषा बुद्धिमता च लक्ष्मण । भवाप्रमत्तः प्रतिगृह्य मैथिली प्रतिक्षणं सर्वत एव शङ्कितः ॥६०॥ रामानुगमनम् । तथा तु तं समुद्दिश्य भ्रातरं रघुनन्दनः । दधारासिं महातेजाः जाम्बूनदमयत्सरुम् ॥१॥ ततस्त्रिविनतं चापमादायात्मविभूषणम् । आबध्य च कलापौ द्वौ जगामोदग्रविक्रमः ॥२॥ तं वन्यराजो राजेन्द्रमापतन्तं निरीक्ष्य वै । बभूवान्तर्हितस्त्रासात्पुनः संदर्शनेऽभवत् ॥ ३ ॥ शङ्कितं तु समुज्रान्तमुत्पतन्तमिवाम्बरम् । दृश्यमानमदृश्यं च वनोद्देशेषु केषुचित् ॥ ४॥ छिन्नाभ्रैरिव संवीतं शारदं चन्द्रमण्डलम् । मुहूर्तादेव ददृशे मुहुर्दूरात्प्रकाशते ॥ ५ ॥ दर्शनादर्शनेनैव सोऽपाकर्षत राघवम् । स दूरमाश्रमस्यास्य मारीचो मृगतां गतः ॥ ६ ॥ आसीत्क्रूद्धस्तु काकुत्स्थो विवशस्तेन मोहितः । अथावतस्थे सुश्रान्तश्छायामाश्रित्य शाद्वले ॥७॥ स तमुन्मादयामास मृगरूपो निशाचरः । मृगैः परिवृतोऽथान्यैरदूरात्प्रत्यदृश्यत ॥ ८ ॥ ग्रहीतुकामं दृष्ट्वा तं पुनरेवाभ्यधावत । तत्क्षणादेव संत्रासात्पुनरन्तर्हितोऽभवत् ॥ ६ ॥ पुनरेव ततो दूरावृक्षखण्डाद्विनिःसृतः । दृष्ट्वा रामो महातेजास्तं हन्तुं कृतनिश्चयः ॥ १०॥ भूयस्तु शरमुद्धृत्य कुपितस्तत्र राघवः । सूर्यरश्मिप्रतीकाशं ज्वलन्तमरिमर्दनः ॥ ११ ॥ संधाय सदृढं चापे विकृष्य बलवदली। तमेव मृगमुद्दिश्य ज्वलन्तमिव पन्नगम् ॥ १२ ॥ ( ६३ ) मुमोच ज्वलितं दीप्तमस्त्रं ब्रह्मविनिर्मितम् । स भृशं मृगरूपस्य विनिर्भिद्य शरोत्तमः ॥ १३ ॥ मारीचस्यैव हृदयं बिभेदाशनिसंनिभः ।। तालमात्रमथोत्प्लुत्य न्यपतत्स भृशातुरः ॥ १४ ॥ व्यनदद्भैरवं नादं धरण्यामल्पजीवितः । म्रियमाणस्तु मारीचो जहौ तां कृत्रिमा तनुम् ॥ १५ ॥ स्मृत्वा तद्वचनं रक्षो दध्यौ केन तु लक्ष्मणम् । इह प्रस्थापयेत्सीता तां शून्ये रावणो हरेत् ॥१६॥ स प्राप्तकालमाज्ञाय चकार च ततः स्वनम् । सदृशं राघवस्येव हा सीते लक्ष्मणेति च ॥ १७ ॥ तेन मर्मणि निर्विद्धं शरेणानुपमेन हि । मृगरूपं तु तत्त्यक्त्वा राक्षसं रूपमास्थितः ॥ १८॥ चक्रे स सुमहाकायो मारीचो जीवितं त्यजन् । तं दृष्ट्वा पतितं भूमौ राक्षस भीमदर्शनम् ॥ १६ ॥ रामो रुधिरसिक्ताङ्गं वेष्टमानं महीतले । जगाम मनसा सीतां लक्ष्मणस्य वचः स्मरन् ॥२०॥ मारीवस्य तु मायैषा पूर्वोक्ता लक्ष्मणेन तु । तत्तथा ह्यभवच्चाद्य मारीचोऽयं मया हतः॥ २१ ॥ हा सीते लक्ष्मणेत्येवमाक्रुश्य तु महास्वनम् । ममार राक्षसः; सोऽयं श्रुत्वा सीता कथं भवेत् ॥ २२ ॥ लक्ष्मणश्च महाबाहुः कामवस्थां गमिष्यति। इति संचिन्त्य धर्मात्मा रामो हृष्टतनूरुहः ॥२३॥ तत्र रामं भयं तीवमाविवेश विषादजम् । राक्षसं मृगरूपं तं हत्वा श्रुत्वा च तत्वनम् ॥ २४॥ निहत्य पृषतं चान्यं मांसमादाय राघवः । त्वरमाणो जनस्थानं ससाराभिमुखं तदा ॥ २५ ॥ ( ६४ ) लक्ष्मणानुगमनम् आर्तस्वरं तु तं भर्तुर्विज्ञाय सदृशं वने । उवाच लक्ष्मणं सीता गच्छ जानीहि राघवम् ॥ १॥ नहि मे जीवितं स्थाने हृदयं वावतिष्ठते । क्रोशतः परमार्तस्य श्रुतः शब्दो मया भृशम् ॥ २॥ आक्रन्दमानं तु वने भ्रातरं त्रातुमर्हसि । तं क्षिप्रमभिधाव त्वं भ्रातरं शरणैषिणम् ॥ ३ ॥ रक्षसां वशमापनं सिंहानामिव गोवृषम् । न जगाम तथोक्तस्तु भ्रातुराज्ञाय शासनम् ॥ ४ ॥ तमुवाच ततस्तत्र तुभिता जनकात्मजा । सौमित्रे मित्ररूपेण भ्रातुस्त्वमसि शत्रुवत् ॥५॥ यस्त्वमस्यामवस्थायां भ्रातरं नाभिपद्यस । इच्छसि त्वं विनश्यन्तं राम लक्ष्मण मत्कृते ॥ ६॥ लोभात्तु मत्कृते नूनं नानुगच्छसि राघवम् । व्यसनं ते प्रियं मन्ये स्नेहो भ्रातरि नास्ति ते ॥ ७ ॥ तेन तिष्ठसि विश्रब्धं तमपश्यन्महाद्युतिम् । किं हि संशयमापन्ने तस्मिन्निह मया भवेत् ॥८॥ कर्तव्यमिह तिष्ठन्त्या यत्प्रधानस्त्वमागतः । एवं ब्रुवाणां वैदेही वाष्पशोकसमन्विताम् ॥ ६ ॥ अब्रवील्लक्ष्मणस्रस्तां सीतां मृगवधूमिव । पन्नगासुरगन्धर्वदेवदानवराक्षसैः ॥ १० ॥ अशक्यस्तव वैदेहि भर्ता जेतुं न संशयः । देवि देवमनुष्येषु गन्धर्वेषु पतत्त्रिषु ॥ ११ ॥ राक्षसेपु पिशाचेषु किन्नरेपु मृगेषु च । दानवेषु च घोरेपु न स विद्येत शोभने ॥ १२॥ यो रामं प्रतियुध्येत समरे वासवोपमम् । अवध्यः समरे रामो नैवं त्वं वक्तुमर्हसि ॥ १३ ॥ न त्वामस्मिन्वने हातुमुत्सहे राघवं विना । अनिवार्य बलं तस्य बलैर्वलवतामपि ॥ १४ ॥ त्रिभिर्लोकैः समुदितैः सेश्वरैः सामरैरपि । हृदयं निर्वृतं तेऽस्तु संतापस्त्यज्यतां तव ॥ १५ ॥ आगमिष्यति ते भर्ता शीघ्रं हत्वा मृगोत्तमम् । न स तस्य स्वरो व्यक्तं न कश्चिदपि दैवतः ॥१६॥ गन्धर्वनगरप्रख्या माया तस्य च रक्षसः । न्यासभूतासि वैदेहि न्यस्ता मयि महात्मना ॥ १७ ॥ रामेण त्वं वरारोहे न त्वां त्यक्तुमिहोत्सहे । कृतवैराश्च कल्याणि वयमेतैनिशाचरैः॥ १८ ॥ खरस्य निधने देवि जनस्थानवघं प्रति । राक्षसा विविधा वाचो व्याहरन्ति महावने ॥ १६॥ हिंसाविहारा वैदेहि न चिन्तयितुमर्हसि । लक्ष्मणेनैवमुक्ता तु ऋद्धा संरकलोचना ॥ २० ॥ अब्रवीत्परुषं वाक्यं लक्ष्मणं सत्यवादिनम् । अनार्यकरुणारम्भ नृशंस कुलपांसन ॥ २१ ॥ अहं तव प्रियं मन्ये रामस्य व्यसनं महत् । रामस्य व्यसनं दृष्ट्वा तेनैतानि प्रभाषसे ॥ २२ ॥ नैव चित्रं सपत्तेषु पापं लक्ष्मण यद्भवेत् । त्वद्विधेषु नृशंसेषु नित्यं प्रच्छन्नचारिषु ॥ २३ ॥ सुदुष्टस्त्वं वने राममेकमेकोऽनुगच्छसि । मम हेतोः प्रतिच्छन्नः प्रयुक्तो भरतेन वा ॥ २४ ॥ तन्न सिध्यति सौमित्रे तवापि भरतस्य वा । कथमिन्दीवरश्यामं रामं पद्मनिभेक्षणम् ॥ २५॥ उपसंश्रित्य भर्तारं कामयेयं पृथग्जनम् । समक्षं तव सौमित्रे प्राणांस्त्यक्ष्याम्यसंशयम् ॥ २६ ॥ रामं विना क्षणमपि नैव जीवामि भूतले । इत्युक्तः परुषं वाक्यं सीतया रोमहर्षणम् ॥ २७ ॥ अब्रवीलक्ष्मणः सीतां प्राञ्जलिः स जितेन्द्रियः । उत्तरं नोत्सहे वक्तुं दैवतं भवती मम ॥ २८ ॥ स्वभावस्त्वेष नारीणामेषु लोकेषु दृश्यते । विमुक्तधर्माश्चपलास्तीक्ष्णा भेदकराः स्त्रियः ॥ २६ ॥ न सहे हीदृशं वाक्यं वैदेहि जनकात्मजे । श्रोत्रयोरुभयोर्मध्ये तप्तनाराचसंनिभम् ॥ ३० ॥ उपशृण्वन्तु मे सर्वे साक्षिणो हि वनेचराः । न्यायवादी यथा वाक्यमुक्तोऽहं परुषं त्वया ॥ ३१ ॥ धिक्त्वामद्य विनश्यन्तीं यन्मामेवं विशङ्कसे । स्त्रीत्वाद्दुष्टस्वभावेन गुरुवाक्ये व्यवस्थितम् ॥ ३२ ॥ गच्छामि यत्र काकुत्स्थः स्वस्ति तेऽस्तु वरानने । रक्षन्तु त्वां विशालाक्षि समग्रा वनदेवताः ॥ ३३ ॥ निमित्तानि हि घोराणि यानि प्रादुर्भवन्ति मे । अपि त्वां सह रामेण पश्येयं पुनरागतः ॥ ३४ ॥ लक्ष्मणेनैवमुक्ता तु रुदती जनकात्मजा । प्रत्युवाच ततो वाक्यं तीव्रवाष्पपरिप्लुता ॥ ३५ ॥ गोदावरीं प्रवक्ष्यामि हीना रामेण लक्ष्मण । आबन्धिष्ये ऽथवा त्यक्ष्ये विषमे देहमात्मनः ॥ ३६॥ पिबामि वा विषं तीदणं प्रवेक्ष्यामि हुताशनम् । न त्वहं राघवादन्यं कदापि पुरुषं स्पृशे ॥ ३७ ॥ इति लक्ष्मणमाश्रुत्य सीता शोकसमन्विता । पाणिभ्यां रुदती दुःखादुदरं प्रजघान ह ॥ ३८ ॥ ( ६७ ) तमार्तरूपां विमना रुदन्तीं सौमित्रिरालोक्य विशालमेत्राम् । आश्वासयामासः न चैव भर्तुः स्तं भ्रातरं किंचिदुवाच सीता ॥ ३६॥ ततस्तु सीतामभिवाद्य लक्ष्मणः कृताञ्जलिः किंचिदभिप्रणम्य च । अवेक्षमाणो बहुशः स मैथिली जगाम रामस्य समीपमात्मवान् ॥ ४०॥ रावण-प्रवेशः। तया परूषमुक्तस्तु कुपितो राघवानुजः । स विकाङ्क्षन्भृशं रामं प्रतस्थे न चिरादिव ॥१॥ तदासाद्य दशग्रीवः क्षिप्रमन्तरमास्थितः । अभिचक्राम वैदेही परिव्राजकरूपधृक् ॥ २॥ श्लक्ष्णकाषायसंवीतः शिखी छत्री उपानही । वामे चांसेऽवसज्याथ शुभे यष्टिकमण्डलू ॥ ३ ॥ परिव्राजकरूपेण वैदेहीमन्ववर्तत । तामाससादातिबलो भ्रातृभ्यां रहितां वने ॥४॥ रहितां सूर्यचन्द्राभ्यां संध्यामिव महत्तमः । तामपश्यत्ततो बालां राजपुत्री यशस्विनीम् ॥५॥ रोहिणीं शशिना हीनां ग्रहवभृशदारुणः । तमुग्रं पापकर्माणं जनस्थानगता द्रुमाः ॥ ६ ॥ संदृश्य न प्रकम्पन्ते न प्रवाति च मारुतः। शीघ्रस्रोताश्च तं दृष्ट्वा वीक्षन्तं रक्तलोचनम् ॥ ७॥ स्तिमितं गन्तुमारेभे भयाद्गोदावरी नदी। रामस्य त्वन्तरं प्रेप्सुदर्शग्रीवस्तदन्तरे ॥८॥ उपतस्थे च वैदेहीं भिक्षुरूपेण रावणः । अभव्यो भव्यरूपेण भर्तारमनुशोचतीम् ॥ ६ ॥ अभ्यवर्तत वैदेहीं चित्रामिव शनैश्चरः । सहसा भव्यरूपेण तृणैः कूप इवावृतः॥ १०॥ अतिष्ठत्प्रेक्ष्य वैदेहीं रामपत्नीं यशस्विनीम्- शुभां रुचिरदन्तोष्ठी पूर्णचन्द्रनिभाननाम् । आसीनां पर्णशालायां वाष्पशोकाभिपीडिताम् ॥ ११ ॥ स तां पद्मपलाशाक्षीं पीतकौशेयवासिनीम् । अभ्यगच्छत वैदेहीं हएचेता निशाचरः ॥१२॥ दृष्ट्वा कामशराविद्धो ब्रह्मघोषमुदीरयन् । अब्रवीत्प्रथितं वाक्यं रहिते राक्षसाधिपः ॥ १३॥ रौप्यकाञ्चनवर्णाभे पीतकौशेयवासिनि । कमलानां शुभां मालां पद्मिनीव व बिभ्रती ॥ १४ ॥ ह्रीः श्रीः कीर्तिः शुभा लक्ष्मीरप्सरा वा शुभानने । भूतिर्वा त्वं वरारोहे रतिर्वा स्वैरचारिणी ॥ १५ ॥ समाः शिखरिणः स्निग्धाः पाण्डुरा दशनास्तव । विशाले विमले नेत्रे रकान्ते कृष्णतारके ॥ १६ ॥ विशालं जघनं पीनमूरु करिकरोपमा । एतावुपचितौ वृत्तौ संहती संप्रगल्भितौ ॥ १७ ॥ पीनोन्नतमुखौ कान्तौ स्निग्धतालफलोपमौ । मणिप्रवेकाभरणी रुचिरौ तौ पयोधरौ ॥ १८ ॥ चारुस्मिते चारुदति चारुनेत्रे विलासिनि । मनो हरसि मे रामे नदीकृलमिवाम्भसा ॥ १६ ॥ नैव देवी न गन्धर्वी न यक्षी न च किन्नरी । नैवंरूपा मया नारी दृष्टपूर्वा महीतले ॥ २० ॥ रूपमग्र्यं च लोकेषु सौकुमार्य वयश्च ते । इह वासश्च कान्तारे चित्तमुन्माथयन्ति मे ॥ २१ ॥ सा प्रतिक्राम भद्रं ते न त्वं वस्तुमिहार्हसि । राक्षसानामयं वासो घोराणां कामरूपिणाम् ॥ २२ ॥ प्रसादाग्राणि रम्याणि नगरोपवनानि च । संपन्नानि सुगन्धीनि युक्तान्याचरितुं त्वया ॥ २३ ॥ वरं माल्यं वरं गन्धं वरं वस्त्रं च शोभने । भर्तारं च वरं मन्ये त्वद्युक्तमसितक्षणे ॥ २४॥ का त्वं भवसि रुद्राणां मरुतां वा शुचिस्मिते । वसूनां वा वरारोहे देवता प्रतिभासि मे ॥ २५ ॥ नेह गच्छन्ति गन्धर्वा न देवा न च किन्नराः । राक्षसानामयं वासः कथं तु त्वमिहागता ॥ २६ ॥ इह शाखामृगाः सिंहा द्वीपिव्याघ्रमृगा वृकाः । ऋक्षास्तरक्षवः कङ्काः कथं तेभ्यो न बिभ्यसे ॥ २७ ॥ मदान्वितानां घोराणां कुञ्जराणां तरस्विनाम् । कथमेका महारण्ये न विभेषि वरानने ॥ २८ ॥ कासि कस्य कुतश्च त्वं किनिमित्तं च दण्डकान् । एका चरसि कल्याणि घोरान् राक्षससेवितान् ॥ २६ ॥ इति प्रशस्ता वैदेही रावणेन महात्मना । द्विजातिवेषेण हि तं दृष्ट्वा रावणमागतम् ॥ ३० ॥ सर्वैरतिथिसत्कारैः पूजयामास मैथिली । उपानीयासनं पूर्वे पायेनाभिनिमन्त्र्य च ॥ ३१ ॥ ( ७० ) सीतारावणयो संवादः। रावणेन तु वैदेही तदा पृष्टा जिहीर्षुणा । परिव्राजकरूपेण शशंसात्मानमात्मना ॥ १॥ ब्राह्मणश्चातिथिश्चैष अनुक्तो हि शपेत माम् । इति ध्यात्वा मुहूर्तं तु सीता वचनमब्रवीत् ॥ २॥ दुहिता जनकस्याहं मैथिलस्य महात्मनः । सीता नाम्नास्मि भद्रं ते रामस्य महिषी प्रिया ॥ ३॥ समाश्वस मुहूर्तं तु शक्यं वस्तुमिह त्वया । आगमिष्यति मे भर्ता वन्यमादाय पुष्कलम् । रुरून्गोधान्वराहांश्च हत्वाऽऽदायामिषं बहु ॥ ४ ॥ स त्वं नाम च गोत्रं च कुलमाचक्ष्व तत्त्वतः ॥ एकश्च दण्डकारण्ये किमर्थ चरसि द्विज ॥५॥ एवं ब्रूवत्यां सीतायां रामपल्यां महाबलः । प्रत्युवाचोत्तरं तीव्रं रावणो राक्षसाधिपः ॥६॥ येन वित्रासिता लोकाः स देवासुरमानुषाः । अहं स रावणो नाम सीते रक्षोगणेश्वरः ॥ ७॥ त्वां तु काञ्चनवर्णाभां दृष्ट्वा कौशेयवासिनीम् । रतिं स्वकेषु दारेषु नाधिगच्छाम्यनिन्दिते ॥ ८ ॥ वह्वीनामुत्तस्त्रीणामाहतानामितस्ततः। सर्वासामेव भद्रं ते ममाग्रमहिषी भव ॥ ६ ॥ लङ्का नाम समुद्रस्य मध्ये मम महापुरी। सागरेण परिक्षिप्ता निविष्टा गिरिमूर्धनि ॥ १०॥ तत्र सीते मया सार्द्धं वनेषु विचरिष्यसि । न चास्य वनवासस्य स्पृहयिष्यसि भामिनी ॥११॥ पञ्च दास्यः सहस्राणि सर्वाभरणभूषिताः। सीते परिचरिष्यन्ति भार्या भवसि मे यदि ॥१२॥ रावणेनैवमुक्ता तु कुपिता जनकात्मजा। प्रत्युवाचानवद्याङ्गी तमनादृत्य राक्षसम् ॥ १३ ॥ महागिरिमिवाकम्प्यं महेन्द्रसदृशं पतिम् । महोदधिमिवाक्षोभ्यमहं राममनुव्रता ॥ १४ ॥ सर्वलक्षणसंपन्नं न्यग्रोधपरिमण्डलम् । सत्यसंधं महाभागमहं राममनुव्रता ॥ १५ ॥ महाबाहुं महोरस्कं सिंहविक्रान्तगामिनम् । नृसिंहं सिंहसंकाशंमहं राममनुव्रता ॥ १६ ॥ पूर्णचन्द्राननं रामं राजवत्सं जितेन्द्रियम् । पृथुकीर्ति महाबाहुमहं राममनुव्रता ॥ १७ ॥ त्वं पुनर्जम्बुकः सिंहीं मामिहेच्छसि दुर्लभाम् । नाहं शक्या त्वया स्प्रष्टुमादित्यस्य प्रभा यथा ॥ १८ ॥ पादपान्काञ्चनाननं बहून्पश्यसि मन्दभाक् । राघवस्य प्रियां भार्या यस्त्वमिच्छसि राक्षस ॥१६॥ क्षुधितस्य च सिंहस्य मृगशवोस्तरखिनः । आशीविषस्य वदनादंष्ट्रामादातुमिच्छसि ॥ २० ॥ मन्दरं पर्वतश्रेष्ठं पाणिना हर्तुमिच्छसि । कालकूटं विषं पीत्वा खस्तिमानगन्तुमिच्छसि ॥ २१ ॥ अति सूच्या प्रमृजसि जिह्वया लेढि च तुरम् । राघवस्य प्रियां भार्यामधिगन्तुं त्वमिच्छसि ॥ २२ ॥ अवसज्ज्य शिलां कण्ठे समुद्र तर्तुमिच्छसि । सूर्यचन्द्रमसौ चोभी पाणिभ्यां हर्तुमिच्छसि । यो रामस्य प्रियां भार्या प्रधर्षयितुमिच्छसि ॥ २३ ॥ अग्निं प्रज्वलितं दृष्ट्वा वस्त्रेणाहर्तुमिच्छसि । कल्याणवृत्तां यो भार्यां रामस्याहर्तुमिच्छसि ॥ २४ ॥ ( ७२ ) अयोमुखानां शूलानां मध्ये चरितुमिच्छसि । रामस्य सदृशीं भार्यां योऽधिगन्तुं त्वमिच्छसि ॥ २५ ॥ यदन्तरं सिंहमृगालयोर्वने यदन्तरं स्यन्दनिकासमुद्रयोः । सुराग्र्यसौवीरकयोर्यदन्तरं तदन्तरं दाशरथेस्तवैव च ॥ २६ ॥ यदन्तरं काञ्चनसीसलोहयो- र्यदन्तरं चन्दनवारिपङ्कयोः। यदन्तरं हस्तिविडालयोर्वने तदन्तरं दाशरथेस्तवैव च ॥ २७ ॥ यदन्तरं वायसवैनतेययो- र्यदन्तरं मद्गुमयूरयोरपि । यदन्तरं हंसकगृध्रयोर्वने तदन्तरं दाशरथेस्तवैव च ॥ २८ ॥ एवं ब्रुवत्यां सीतायां संरब्धः परुषं वचः । ललाटे भ्रूकुटिं कृत्वा रावणः प्रत्युवाच ह ॥ २६॥ भ्राता वैश्रवणस्याहं सापत्नो वरवर्णिनि । रावणो नाम भद्रं ते दशग्रीवः प्रतापवान् ॥ ३० ॥ यस्य देवाः सगन्धर्वाः पिशाचपतगोरगाः। विद्रवन्ति सदा भीता मृत्योरिव सदा प्रजाः ॥ ३१ ॥ येन वैश्रवणो भ्राता वैमात्राः कारणान्तरे । द्वंद्वमासादितः क्रोधाद्रणे विक्रम्य निर्जितः ॥ ३२ ॥ मद्भयार्तः परित्यज्य स्वमधिष्ठानमृद्धिमत् । कैलासं पर्वतश्रेष्ठमध्यास्ते नरवाहनः ॥ ३३ ॥ यस्य तत्पुष्पकं नाम विमानं कामगं शुभम् । वीर्यादावर्जितं भद्रे येन यामि विहायसम् ॥ ३४ ॥ ( ७३ ) मम संजातरोषस्य मुखं दृष्ट्वैव मैथिलि । विद्रवन्ति परित्रस्ताः सुराः शक्रपुरोगमाः ॥ ३५ ॥ यत्र तिष्ठाम्यहं तत्र मारुतो वाति शङ्कितः । तीव्रांशुः शिशिरांशुश्च भयात्संपद्यते दिवि ॥ ३६ ॥ निष्कम्पपत्रास्तरवो नद्यश्च स्तिमितोदकाः । भवन्ति यत्र तत्राहं तिष्ठामि च चरामि च ॥ ३७॥ मम पारे समुद्रस्य लङ्का नाम पुरी शुभा । संपूर्णा राक्षसैर्घोरैर्यथेन्द्रस्यामरावती ॥ ३८ ॥ प्राकारेण परिक्षिप्ता पाण्डुरेण विराजिता । हेमकक्ष्या पुरी रम्या वैदूर्यमयतोरणा ३६ ॥ हस्त्यश्वरथसंवाधा तूर्यनादविनादिता । सर्वकामफलैवृक्षः संकुलोद्यानभूषिता ॥ ४० ॥ तत्र त्वं वस हे सीते राजपुत्रि मया सह । स्मरिष्यसि नारीणां मानुषीणां मनस्विनि ॥ ४१ ॥ भुञ्जाना मानुषान्भोगान्दिव्यांश्च वरवर्णिनि । न स्मरिष्यसि रामस्य-मानुषस्य गतायुषः ॥ ४२ ॥ अगुल्या न समो रामो मम युद्धे स मानुषः । तव भाग्येन संप्राप्तं भजस्व वरवर्णिनि ॥४३॥ एवमुक्ता तु वैदेही क्रुद्धा संरक्तलोचना। अब्रवीत्परुषं वाक्यं रहिते राक्षसाधिपम् ॥.४४ ॥ कथं वैश्रवणं देवं सर्वदेवनमस्कृतम् । भ्रातरं व्यपदिश्य त्वमशुभं कर्तुमिच्छसि ॥ ४५ ॥ अवश्यं विनशिष्यन्ति सर्वे रावण राक्षसाः । येषां त्वं कर्कशो राजा दुबुद्धिरजितेन्द्रियः ॥ ४६॥ अपहत्य शचीं भार्या शक्यमिन्द्रस्य जीवितुम् । नहि रामस्य भार्या मामानीय स्वस्तिमान्भवेत् ॥४७॥ ( ७४ ) जीवेच्चिरं वज्रधारस्य पश्चा- च्छचीं प्रधृष्याप्रतिरूपरूपाम् । न मादृशीं राक्षस धर्षयित्वा पीतामृतस्यापि तवास्ति मोक्षः ॥४८॥ सीताहरणम् । सीताया वचनं श्रुत्वा दशग्रीवः प्रतापवान् । हस्ते हस्तं समाहन्य चकार सुमहद्वपुः ॥ १॥ स मैथिलीं पुनर्वाक्यं बभाषे वाक्यकोविदः । नोन्मत्तया श्रुतौ मन्ये मम वीर्यपराक्रमौ ॥ २ ॥ उद्वहेयं भुजाभ्यां तु मेदिनीमम्बरे स्थितः । आपिवेयं समुद्रं च मृत्यु हन्यां रणे स्थितः ॥ ३॥ अर्कं तुद्यां शरैस्तीक्ष्णैर्विभिन्द्यां हि महीतलम् । कामरूपेण उन्मत्ते पश्य मां कामरूपिणम् ॥ ४॥ एवमुक्तवतस्तस्य रावणस्य शिखिप्रभे । क्रद्धस्य हरिपर्यन्ते रक्ने नेत्रे बभूवतुः ॥ ५ ॥ सद्यः सौम्यं परित्यज्य तीक्ष्णरूपं स रावणः । स्व रूपं कालरूपाभं भेजे वैश्रवणानुजः ॥६॥ संरक्लनयनः श्रीमांस्तप्तकाञ्चनभूषणः । क्रोधेन महताविष्टो नीलजीमूतसंनिभः ॥ ७॥ दशास्यो विंशतिभुजो बभूव क्षणदाचरः । स परिव्राजकच्छद्म महाकायो विहाय तत् ॥ ८॥ प्रतिपेदे स्वकं रूपं रावणो राक्षसाधिपः । रक्ताम्बरधरस्तस्थौ स्त्रीरत्नं प्रेक्ष्य मैथिलीम् ॥ ६ ॥ स तामसितकेशान्तां भास्करस्य प्रभामिव । वसनाभरणोपेतां मैथिली रावणोऽब्रवीत् ॥ १०॥ ( ७५ ) त्रिषु लोकेषु विख्यातं यदि भर्तारमिच्छसि । मामाश्रय वरारोहे तवाहं सदृशः पतिः ॥११॥ मां भजस्व चिराय त्वमहं श्लाघ्यः पतिस्तव । नैव चाहं क्वचिद्भद्रे करिष्ये तव विप्रियम् ॥ १२ ॥ त्यज्यतां मानुषो भावो मयि भावः प्रणीयताम् । राज्याच्च्युतमसिद्धार्थं रामं परिमितायुषम् ॥ १३ ॥ कैर्गुणैरनुरक्तासि मूढे पण्डितमानिनि । यः स्त्रियो वचनाद्राज्यं विहाय ससुहृजनम् ॥ १४ ॥ अस्मिन्न्यालानुचरिते वने वसति दुर्मतिः । इत्युक्त्वा मैथिलीं वाक्यं प्रियाही प्रियवादिनीम् ॥ १५ ॥ अभिगम्य सुदुष्टात्मा राक्षसः काममोहितः। जग्राह रावणः सीतां वुधः खे रोहिणीमिव ॥ १६ ॥ वामेन सीतां पद्माक्षी मूर्घजेषु करेण सः । ऊर्वोस्तु दक्षिणेनैव परिजग्राह पाणिना ॥ १७ ॥ तं दृष्ट्वा गिरिशृङ्गाभं तीक्ष्णदंष्ट्र महाभुजम् । प्राद्रवन्मृत्युसंकाशं भयार्ता वनदेवताः ॥ १८ ॥ स च मायामयो दिव्यः खरयुक्तः खरस्वनः । प्रत्यदृश्यत हेमांगो रावणस्य महारथः ॥ १६ ॥ ततस्तां परुषैर्वाक्यैरभितयं महास्वनः । अङ्केनादाय वैदेहीं रथमारोहयत्तदा ॥ २० ॥ सा गृहीतातिचुक्रोश रावन यशस्विनी । रामेति सीता दुःखार्ता रामं दूरं गतं वने ॥ २१ ॥ तामकामां स कामार्तः पन्नगेन्द्रवधूमिव । विचेष्टमानामादाय उत्पपाताथ रावणः ॥ २२ ॥ ततः सा रतसेन्द्रेण ह्रियमाणा विहायसा । भृशं चुक्रोश मत्तेव भ्रान्तचित्ता यथातुरा ॥ २३ ॥ हा लक्ष्मण महाबाहो गुरुचित्तप्रसादक । ह्रियमाणां न जानीषे रक्षसा कामरूपिणा ॥ २४ ॥ जीवितं सुखमर्थ व धर्महेतोः परित्यजन् । ह्रियमाणामधर्मेण मां राघव न पश्यसि ॥ २५ ॥ ननु नामाविनीतानां विनेतासि परंतप । कथमेवंविधं पापं न त्वं शाधि हि रावणम् ॥ २६ ॥ ननु सद्योऽविनीतस्य दृश्यते कर्मणः फलम् । कालोऽप्यङ्गी भवत्यत्र शस्यानामिव पक्तये ॥ २७ ॥ त्वं कर्म कृतवानेतत्कालोपहतचतनः । जीवितान्तकरं घोरं रामाद्वयसनमाप्नुहि । २८॥ हन्तेदानीं सकामा तु कैकेयी बान्धवैः सह । ह्रियेयं धर्मकामस्य धर्मपत्नी यशस्विनः ॥ २६ ॥ आमन्त्रये जनस्थानं कर्णिकारांश्च पुष्पितान् । क्षिप्रं रामाय शंसध्वं सीतां हरति रावणः ॥३०॥ हंससारससंघुष्टां वन्दे गोदावरी नदीम् । क्षिप्रं रामाय शंसध्वं सीतां हरति रावणः ॥ ३१॥ दैवतानि च यान्यस्मिन्वने विविधपादपे । नमस्करोम्यहं तेभ्यो भर्तुः शंसत मां हृताम् ॥ ३२ ॥ यानि कानिचिदप्यत्र सत्त्वानि विविधानि च । सर्वाणि शरणं यामि मृगपक्षिगणानि वै ॥ ३३॥ ह्रियमाणां प्रियां भर्तुः प्राणेभ्योऽपि गरीयसीम् । विवशा ते हृता सीता रावणेनेति शंसत ॥ ३४॥ विदित्वा तु महाबाहुरमुत्रापि महाबलः । आनेप्यति पराक्रम्य वैवस्वतहतामपि ॥ ३५॥ सा तदा करुणावाचो विलपन्ती सुदुःखिता। वनस्पतिगतं गृधं ददर्शायतलोचना ॥ ३६ ॥ सा तमुवीक्ष्य सुश्रोणी रावणस्य वशंगता। समाक्रन्दद्भयपरा दुःखोपहितया गिरा ॥ ३७ ॥ जटायो पश्य मामार्य ह्रियमाणामनाथवत् । अनेन राक्षसेन्द्रेण करुणं पापकर्मणा ॥ ३८॥ नैष वारयितुं शक्यस्त्वया क्रूरो निशाचरः । सत्त्ववाञ्जितकाशी व सायुधश्चैव दुर्मतिः ॥ ३६ ॥ रामाय तु यथातत्त्वं जटायो हरणं मम । लक्ष्मणाय च तत्सर्वमाख्यातव्यमशेषतः ॥ ४०॥ जटायुः। तं शब्दमवसुप्तस्तु जटायुरथ शुश्रुवे । निरैक्षद्रावणं क्षिप्रं वैदेहीं च ददर्श सः ॥ १॥ ततः पर्वतशृङ्गाभस्तीक्ष्णतुण्डः खगोत्तमः । वनस्पतिगतः श्रीमान्व्याजहार शुभां गिरम् ॥ २॥ दशग्रीव स्थितो धर्म पुराणे सत्यसंश्रवः । भ्रातस्त्वं निन्दितं कर्म कर्तुं नाहसि सांप्रतम् ॥ ३॥ जटायुर्नाम नानाहं गृधराजो महाबलः । राजा सर्वस्य लोकस्य महेन्द्रवरुणोपमः ॥ ४ ॥ लोकानां च हिते युक्तो रामो दशरथात्मजः। तस्यैषा लोकनाथस्य धर्मपत्नी यशस्विनी ॥ ५ ॥ सीता नाम वरारोहा यां त्वं हर्तुमिहेच्छसि । कथं राजा स्थितो धर्म परदारान्परामृशेत् ॥ ६॥ रक्षणीया विशेषेण राजदारा महाबल । निवर्तय गतिं नीचां परदाराभिमर्शनात् ॥ ७ ॥ न तत्समाचरेद्धीरो यत्परोऽस्य विगर्हयेत् । यथात्मनस्तथान्येषां दारा रक्ष्या विमर्शनात् ॥ ८॥ ( ७८ ) यदि शूर्पणखाहेतोर्जनस्थानगतः खरः । अतिवृत्तो हतः पूर्वं रामेणाक्लिष्टकर्मणा ॥ ६ ॥ अत्र ब्रूहि यथातत्त्वं को रामस्य व्यतिक्रमः । यस्य त्वं लोकनाथस्य हृत्वा भार्यां गमिष्यसि ॥१०॥ क्षिप्रं विसृज वैदेहीं मा त्वा घोरेण चक्षुषा । दहेद्दहनभूतेन वृत्तमिन्द्राशनिर्यथा ॥ ११ ॥ सर्पमाशीविषं वड्वा वस्त्रान्ते नावबुध्यसे । ग्रीवायां प्रतिमुक्तं च कालपाशं न पश्यसि ॥ १२ ॥ स भारः सौम्य भर्तव्यो यो नरं नावसादयेत् । तदन्नमपि भोक्तव्यं जीर्यते यदनामयम् ॥ १३ ॥ यत् कृत्वा न भवेद्धर्मो न कीर्तिर्न यो ध्रुवम् । शरीरस्य भवेत् खेदः कस्तत्कर्म समाचरेत् ॥ १४ ॥ वृद्धोऽहं त्वं युवा धन्वी सरथः कवची शरी। न चाप्यादाय कुशली वैदेहीं मे गमिष्यसि ॥१५॥ न शक्तस्त्वं बलाद्धर्तुं वैदेहीं मम पश्यतः । हेतुभिर्न्यायसंयुक्तैर्धवां वेदश्रुतीमिव ॥ १६ ॥ नहि मे जीवमानस्य में नयिष्यसि शुभामिमाम् । सीतां कमलपत्राक्षीं रामस्य महिषर्षी प्रियाम् ॥ १७ ॥ अवश्यं तु मया कार्यं प्रियं तस्य महात्मनः । जीवितेनापि रामस्य तथा दशरथस्य च ॥ १८ ॥ तिष्ठ तिष्ठ दशग्रीव मुहूर्त पश्य रावण । वृन्तादिव फलं त्वां तु पातयेयं रथोत्तमात् । युद्धातिथ्यं प्रदास्यामि यथाप्राणं निशाचर ॥ १६ ॥ इत्युक्तः क्रोधताम्राक्षस्तप्तकाञ्चनकुण्डलः । राक्षसेन्द्रोऽभिदुद्राव पतगेन्द्रममर्षणः ॥ २० ॥ ( ७६ )

स संप्रहारस्तुमुलस्तयोस्तस्मिन् महामृधे । बभूव वातोद्धुतयोर्मेघयोर्गगने यथा ॥ २१ ॥ तस्य तीक्ष्णनखाभ्यां तु चरणाभ्यां महाबलः । चकार बहुधा गात्रे व्रणान् पतगसत्तमः ॥ २२ ॥ अथ कोधाद्दशग्रीवो जग्राह दश मार्गणान् । मृत्युदण्डनिभान्घोराञ्छनोर्निधनकातया ॥ २३ ॥ स तैर्वाणैर्महावीर्यः पूर्णमुक्तैरजिह्मगैः । बिभेद निशितैस्तीक्ष्णैर्गृधं घोरैः शिलीमुखैः ॥ २४ ॥ स राक्षसरथे पश्यानकी वाष्पलोचनाम् । अचिन्तयित्वा बाणांस्तान्राक्षसं समभिद्रवत् ॥ २५ ॥ ततोऽस्य सशरं चापं मुक्तामणिविभूषितम् । चरणाभ्यां महातेजा बभज पतगोत्तमः ॥ २६ ॥ ततोऽन्यद्धनुरादाय रावणः क्रोधमूञ्छितः । ववर्ष शरवर्षाणि शतशोऽथ सहस्रशः ॥ २७ ॥ शरैरावारितस्तस्य संयुगे पतगेश्वरः । कुलायमभिसम्प्राप्तः पक्षिवञ्च बभौ तदा ॥ २८ ॥ स तानि शरजालानि पक्षाभ्यां तु विधूय है। चरणाभ्यां महातेजा बभजास्य महद्धनुः ।। २६ ।। तश्चाग्निसदृशं दीप्तं रावणस्य शरावरम् । पक्षाभ्यां च महातेजा व्यधुनोत् पतगेश्वरः ॥ ३०॥ काञ्चनोरश्छदान्दिव्यान् पिशाचवदनान्खरान् । तांश्चास्य जवसंपन्नाञ्जघान समरे बली ॥ ३१ ॥ अथ त्रिवेणुसंपन्नं कामगं पावकार्चिषम्। मणि-सोपान-चित्राझं बभा च महारथम् ॥ ३२॥ पूर्णचन्द्रप्रतीकाशं छत्रं च व्यजनैः सह । पातयामास वेगेन ग्राहिभि राक्षसैः सह ॥ ३३ ॥ ( ८० ) सारथेश्चास्य वेगेन तुण्डेन च महच्छिरः । पुनर्व्यपहनच्छीमान्पतिराजो महाबलः ॥ ३४॥ स भग्न्धन्वा विरथो हताश्वो हतसारथिः । अङ्केनादाय वैदेहीं पपात भुवि रावणः ॥ ३५॥ निपपात भृशं पृष्ठे दशग्रीवस्य वीर्यवान् । तं गृहीत्वा नखैस्तीक्ष्णैर्विददार समन्ततः ॥ ३६ ॥ विददार नखैरस्य तुण्डं पृष्ठे समर्पयन् । केशांश्चोत्पाटयामास नखपक्षमुखायुधः ॥ ३७ ॥ स तदा गृध्रराजेन क्लिश्यमानो मुहुर्मुहुः । अमर्षस्फुरितोष्ठः सन्प्राकम्पत च राक्षसः ॥ ३८ ॥ ॥ संपरिष्वज्य वैदेहीं वामेनाङ्केन रावणः । तलेनाभिजधाना” जटायुं क्रोधमूञ्छितः ॥ ३६ ॥ जटायुस्तमतिक्रम्य तुण्डेनास्य खगाधिपः । वामबाहून्दश तदा व्यपाहरदरिंदमः ॥४०॥ संच्छिन्नबाहोः सद्यो वै बाहवः सहसाऽभवन् । विषज्वालावलीमुक्ता वल्मीकादिव पन्नगाः ॥४१॥ ततो मुहूर्तं संग्रामो बभूवाऽतुलवीर्ययोः । राक्षसानां च मुख्यस्य पक्षिणां प्रवरस्य च ॥ ४२ ॥ तस्य व्यायच्छमानस्य रामस्यार्थे स रावणः । पक्षौ पादौ च पाचौं च खङ्गमुद्धृत्य सोऽच्छिनत् ॥ ४३ ॥ स च्छिन्नपक्षः सहसा रक्षसा रौद्रकर्मणा । निपपात महागृध्रो धरण्यामल्पजीवितः ॥ ४४ ॥ तं दृष्ट्वा पतितं भूमौ क्षतजार्द्रं जटायुषम् । अभ्यधावत वैदेही स्ववन्धुमिव दुःखिता ॥ ४५ ॥ तं नीलजीमूतनिकाशकल्पं स पाण्डुरोरस्कमुदारवीर्यम् । ( ८१ ) ददर्श लङ्काऽधिपतिः पृथिव्यां जटायुषं शान्तमिवाग्निदावम् ॥ ४६ ॥ ततस्तु तं पत्ररथं महीतले निपातितं रावणवेगमर्दितम् । पुनश्च संगृह्य शशिप्रभानना रुरोद सीता जनकात्मजा तदा ॥४७॥ ---:००: लङ्का-प्रापणम्। तमल्पजीवितं गृधं स्फुरन्तं राक्षसाधिपः । ददर्श भूमौ पतितं समीपे राघवाश्रमात् ॥१॥ सा तु ताराधिपमुखी रावणेन निरीक्ष्य तम् । गृध्रराजं विनिहतं विललाप सुदुःखिता ॥२॥ न नूनं राम जानासि महह्यसनमात्मनः । धावन्ति नूनं काकुत्स्थ मदर्थं मृगपक्षिणः॥३॥ अहं हि कृपया राम मां त्रातुमिह संगतः। शेते विनिहतो भूमौ ममाभाग्याद्विहंगमः ॥४॥ त्राहि मामद्य काकुत्स्थ लक्ष्मणेति वराङ्गना। सुसंत्रस्ता समाक्रन्दच्छृण्वतां तु यथान्तिके ॥५॥ तां क्लिष्टमाल्याभरणां विलपन्तीमनाथवत् । श्रभ्यधावत वैदेहीं रावणो राक्षसाधिपः॥६॥ तां लतामिव वेष्टन्तीमालिङ्गन्तीं महाद्रुमान् । मुञ्चमुञ्चेति बहुशः प्राप तां राक्षसाधिपः ॥ ७H कोशन्तीं रामरामेति रामेण रहितां वने । जीवितान्ताय केशेषु जग्राहान्तकसंनिभः ॥ ८॥ प्रघर्षितायां वैदेह्यां बभूव सचराचरम् । जगत्सर्वममर्यादं तमसाउन्धेन संवृतम् ॥EM स तु तां राम रामेति रुदती लक्ष्मणेति च । जगामादाय चाकाशं रावणो राक्षसेश्वरः॥ १०॥ तप्ताभरणवर्णाङ्गी पीतकौशेयवासिनी । रराज राजपुत्री तु विद्युत्सौदामनी यथा ॥ ११ ॥ उद्धृतेन च वस्त्रेण तस्याः पीतेन रावणः । अधिकं परिवभ्राज गिरिर्दीप्त इवाग्निना ॥ १२ ॥ तस्याः परमकल्याण्यास्ताम्राणि सुरभीणि च । पद्मपत्राणि वैदेह्या अभ्यकीर्यन्त रावणम् ॥ १३ ॥ तस्याः कौशेयमुद्धृतमाकाशे कनकप्रभम् । बभौ चादित्यरागेण ताम्रमभ्रमिवातपे ॥ १४ ॥ तस्यास्तद्विमलं वक्त्रमाकाशे रावणाङ्कगम् । न रराज विना रामं विनालमिव पङ्कजम् ॥ १५ ॥ चरणान्नपुरं भ्रष्टं वैदेह्या रत्नभूषितम् । विद्युन्मण्डलसंकाशं पपात धरणीतले ॥ १६ ॥ तरुप्रवालरक्का सा नीलाङ्गं राक्षसेश्वरम्। प्रशोभयत वैदेही गजं कक्ष्येव काञ्चनी ॥ १७ ॥ तां महोल्कामिवाकाशे दीप्यमानां स्वतेजसा । जहाराकाशमाविश्य सीतां वैश्रवणानुजः ॥ १८ ॥ तस्यास्तान्यग्निवर्णानि भूषणानि महीतले । सघोषाण्यवशीर्यन्त क्षीणास्तारा इवाम्बरात् ॥ १६ ॥ तस्याः स्तनान्तरा्द्भ्रष्टो हारास्ताराधिपद्युतिः । वैदेह्या निपतन्भाति गङ्गेव गगनच्युता ॥ २० ॥ रोषरोदनताम्राक्षी भीमाक्षं राक्षसाधिपम् । रुदती करुणां सीतां ह्रियमाणा तमब्रवीत् ॥ २१ ॥ न व्यपत्रपसे नीच कर्मणाऽनेन रावण । ज्ञात्वा विरहितां यो मां चोरयित्वा पलायसे ॥ २२ ॥ ( ८३ ) त्वयैव नूनं दुष्टात्मन्भीरुणा हर्तुमिच्छता । ममापवाहितो भर्ता मृगरूपेण मायया ॥ २३ ।। मत्प्रधर्षणसंक्रुद्धो भ्रात्रा सह पतिर्मम । विधास्यति विनाशाय त्वं मां यदि न मुञ्चसि ॥ २४ ॥ येन त्वं व्यवसायेन बलान्मां हर्तुमिच्छसि । व्यवसाय स्तु ते नीच भविष्यति निरर्थकः ।। २५ ॥ नह्यहं तमपश्यन्ती भर्तारं विवुधोपमम् । उत्सहे शत्रुवशगा प्राणान्धारयितुं चिरम् ॥ २६ ॥ न नूनं चात्मनः श्रेयः पथ्यं वा समवेक्षसे । मृत्युकाले यथा मर्यो विपरीतानि सेवते ॥ २७ ॥ मुमूर्षणां तु सर्वेषां यत्पथ्यं तन्न रोचते । पश्यामीह हि कण्ठे त्वां कालपाशावपाशितम् ॥ २८ ॥ व्यक्तं हिरण्मयांस्त्वं हि संपश्यसि महीरुहान् । नदी वैतरणी घोरां रुधिरौघविवाहिनीम् ॥ २६ ॥ खङ्गपत्रवनं चैव भीमं पश्यसि रावण । तप्तकाञ्चनपुष्पां च वैदूर्यप्रवरच्छदाम् ॥ ३०॥ द्रक्ष्यसे शाल्मलीं तीक्ष्णामायसैः कण्टकैश्चिताम् । न हि त्वमीशं कृत्वा तस्यालीकं महात्मनः॥ ३१ ॥ धारितुं शक्ष्यसि चिरं विषं पीत्वेव निघृण । वद्धस्त्वं कालपाशेन दुर्निवारेण रावण ॥ ३२ ॥ क गतो त्वप्स्यसे शर्म मम भर्तुर्महात्मनः । निमेषान्तरमात्रेण विना भ्रातरमाहवे ॥३३॥ राक्षसा निहता येन सहस्राणि चतुर्दश । कथं स राघवो वीरः सर्वास्त्रकुशलो वली । न त्वां हन्याच्छरैस्तीक्ष्णैरिष्टभार्यापहारिणम् ॥ ३४॥ एतच्चान्यच्च परुष वैदेही रावणाङ्कगा। भयशोकसमाविष्टा करुणं विललाप ह ॥ ३५॥ ह्रियमाणा तु वैदेही कश्चिन्नाथमपश्यती। ददर्श गिरिशृङ्गस्थान्पश्च वानरपुङ्गवान् ॥ ३६॥ तेषां मध्ये विशालाक्षी कौशेयं कनकप्रभम् । उत्तरीयं वरारोहा शुभान्याभरणानि च ॥ ३७ ॥ मुमोच यदि रामाय शंसेयुरिति भामिनी । वस्त्रमुत्सृज्य तन्मध्ये निक्षिप्तं सहभूषणम् ॥ २८॥ संभ्रमात्तु दशग्रीवस्तत्कर्म च न बुद्धवान् । पिङ्गाक्षस्तां विशालाक्षीँ नेत्रैरनिमिषैरिव ॥ ३६॥ विक्रोशन्तीं तदा सीतां ददृशुर्वानरोत्तमाः । स च पम्पामतिक्रम्य लङ्कामभिमुखः पुरीम् ॥ ४० ॥ जगाम मैथिलीं गृह्य रुदतीं राक्षसेश्वरः । तां जहार सुसंहृष्टो रावणो मृत्युमात्मनः ॥ ४१ ॥ उत्सङ्गेनैव भुजगी तीदणदंष्ट्रां महाविषाम् । वनानि सरितः शैलान्सरांसि च विहायसा ॥ ४२ ॥ स क्षिप्रं समतीयाय शरश्चापादिव च्युतः । तिमिनक्रनिकेतं तु वरुणालयमक्षयम् ॥ ४३ ॥ सरितां शरणं गत्वा समतीयाय सागरम् । संभ्रमात्परिवृत्तोर्मी रुद्धमीनमहोरगः ॥ ४४ ॥ वैदेह्यां हियमाणायां बभूव वरुणालयः । अन्तरिक्षगता वाचः ससृजुश्चारणास्तथा ॥ ४५ ॥ एतदन्तो दशग्रीव इति सिद्वास्तदाऽब्रुवन् । स तु सीतां विचेष्टन्तीमङ्केनादाय रावणः ॥ ४६ ॥ प्रविवेश पुरीं लङ्कां रूपिणीं मृत्युमात्मनः। सोऽभिगम्य पुरीं लङ्कां सुविभक्तमहापथाम् ॥ ४७ ॥ संरूढकक्ष्यां बहुलां वमन्तःपुरमाविशत् । तत्र तामसितापानीं शोकमोहसमन्विताम् । ४८ । निदधे रावणः सीतां मयो मायामिवासुरीम् । अब्रवीच्च दशग्रीवः पिशाचीर्दर्शनाः ॥ ४६H यथा नैनां पुमान्स्त्री वा सीतां पश्यत्यसंमतः। मुक्तामणिसुवर्णानि वस्त्राण्याभरणानि च ॥ ५० ॥ यद्यदिच्छेत्तदैवास्या देयं मच्छन्दतो यथा । या च वक्ष्यति वैदेहीं वचनं किञ्चिदप्रियम् ॥ ५१॥ अज्ञानाद्यदि वा ज्ञानान्न तस्या जीवितं प्रियम् । तथोक्त्वा राक्षसीस्तास्तु राक्षसेन्द्रः प्रतापवान् ॥ निष्क्रम्यान्तःपुरात्तस्मारत्किं कृत्यमिति चिन्तयन् ॥ ५२ ॥

     राम-निवर्तनम्।

राक्षसं मृगरूपेण चरन्तं कामरूपिणम् । निहत्य रामो मारीचं तूर्ण पथि न्यवर्तत ॥ १॥ तस्य संत्वरमाणस्य द्रष्टुकामस्य मैथिलीम् । करस्वनोऽथ गोमायुर्विननादास्य पृष्ठतः ॥ २ ॥ स तस्य खरमाशाय दारुणं रोमहर्षणम् । शङ्कयामास गोमायोः खरेण परिशङ्कितः ॥३॥ अशुभं वत मन्येऽहं गोमायुर्वाशते यथा । खस्ति स्यादपि वैदेहा राक्षसैर्भक्षणं विना ॥ ४ ॥ तं दीनमानसं दीनमासेदुर्मृगपक्षिणः । सव्यं कृत्वा महात्मानं घोरांश्च ससृजुः खरान् ॥५॥ तानि निमित्तानि महाघोराणि राघवः । न्यवर्तताथ त्वरितो जवेनाश्रममात्मनः ॥६॥ ( ८६ ) आजगाम जनस्थानं चिन्तयन्नेव राघवः। ततो लक्ष्मणरामायान्तं ददर्श विगतप्रभम् ॥ ७॥ ततो विदूरे रामेण समीयाय स लक्ष्मणः । विषण्णः सन्विषण्णेन दुःखितो दुःखभागिना ॥८॥ स जगर्हेऽथ तं भ्राता दृष्ट्वा लक्ष्मणमागतम् । विहाय सीतां विजने वने राक्षससेविते ॥६॥ गृहीत्वा च करं सव्यं लक्ष्मणं रघुनन्दनः । उवाच मधुरोदर्कमिदं परुषमार्तवत् ॥ १० ॥ अहो लक्ष्मण गर्ह्यं ते कृतं यत्त्वं विहाय ताम् । सीतामिहागतः सौम्य कच्चित्स्वस्ति भवेदिति ॥ ११ ॥ न मेऽस्ति संशयो वीर सर्वथा जनकात्मजा । विनष्टा भक्षिता वापि राक्षसैर्वनचारिभिः ॥१२॥ अशुभान्येव भूयिष्ठं यथा प्रादुर्भवन्ति मे । अपि लक्ष्मण सीतायाः सामग्र्यं प्राप्नुयामहे ॥ १३ ॥ जीवन्त्याः पुरुषव्याघ्र सुताया जनकस्य वै । यथा वै मृगसंघाश्च गोमायुश्चैव भैरवम् ॥ १४ ॥ वाशन्ते शकुनाश्चापि प्रदीप्तामभितो दिशम् । अपि स्वस्ति भवेत्तस्या राजपुत्र्या महावल ॥ १५ ॥ इदं हि रक्षो मृगसंनिकाशं प्रलोभ्य मां दूरमनुप्रयातम् । हतं कथंचिन्महता श्रमेण स राक्षसोऽन्भूम्रियमाण एव ॥ १६ ॥ मनश्च मे दीनमिहाप्रहृष्टं चतुश्च सव्यं कुरुते विकारम् । असंशयं लक्ष्मण नास्ति सीता हता मृता वा पथि वर्तते वा ॥ १७ ॥ ( ८७ ) स दृष्ट्वा लक्ष्मणं दीनं शून्यं दशरथात्मजः । पर्यपृच्छत धर्मात्मा वैदेहीमागतं विना ॥ १८ ॥ प्रस्थितं दण्डकारण्यं या मामनुजगाम ह । क्व सा लक्ष्मण वैदेही यां हित्वा त्वमिहागतः ॥ १६॥ राज्यभ्रष्टस्य दीनस्य दण्डकान्परिधावतः। क्व सा दुःखसहाया मे वैदेही तनुमध्यमा ॥ २० ॥ यां विना नोत्सहे वीर मुहूर्तमपि जीवितुम् । क्व सा प्राणसहाया मे सीता सुरसुतोपमा ॥ २१ ॥ पतित्वममराणां हि पृथिव्याश्चापि लक्ष्मण । विना तां तपनीयामां नेच्छेयं जनकात्मजाम् ॥ २२ ॥ कञ्चिज्जीवति वैदेही प्राणैः प्रियतरा मम । कञ्चित्प्रवाजनं वीर न मे मिथ्या भविष्यति ॥ २३ ।। सीतानिमित्तं सौमित्रे मृते मयि गते त्वयि । कञ्चित्सकामा कैकेयी सुखिता सा भविष्यति ॥ २४ ॥ सपुत्रराज्यां सिद्धार्थो मृतपुत्रा तपस्विनी । उपस्थास्यति कौसल्या कञ्चित्सौम्येन कैकेयीम् ॥ २५ ॥ यदि जीवति वैदेही गमिष्याम्याश्रमं पुनः संवृत्ता यदि वृत्ता सा प्राणांस्त्यक्ष्यामि लक्ष्मण ॥ २६ ॥ यदि मामाश्रमगतं वैदेही नाभिभाषते । पुरः प्रहसिता सीता विनशिष्यामि लक्ष्मण ॥ २७ ॥ हि लक्ष्मण वैदेही यदि जीवति वा न वा । त्वयि प्रमत्ते रक्षोभिर्भक्षिता वा तपस्विनी॥ २८ ॥ सुकुमारी च बाला च नित्यं चादुःखभागिनी । मद्वियोगेन वैदेही व्यक्तं शोचति दुर्मनाः ॥ २६ ॥ सर्वथा रक्षसा तेन जिलेन सुदुरात्मना । वदता लक्ष्मणेत्युच्चैस्तवापि जनितं भयम् ॥ ३०॥ ( ८८ ) श्रुतश्च मन्ये वैदेह्या स स्वरः सदृशो मम । त्रस्तया प्रेषितस्त्वं च द्रष्टुं मां शीघ्रमागतः ॥ ३१ ॥ सर्वथा तु कृतं कष्टं सीतामुत्सृजता वने । प्रतिकर्तुं नृशंसानां रक्षसां दत्तमन्तरम् ॥ ३२ ॥ दुःखिताः खरघातेन राक्षसाः पिशिताशनाः । तैः सीता निहता घोरैर्भविष्यति न संशयः ॥ ३३ ॥ अहोऽस्मि व्यसने मग्नः सर्वथा रिपुनाशन । किं त्विदानीं करिष्यामि शङ्के प्राप्तव्यमीदृशम् ॥ ३४ ॥ इति सीतां वरारोहां चिन्तयन्नेव राघवः । आजगाम जनस्थानं त्वरया सहलक्ष्मणः ॥ ३५॥ विगर्हमाणोऽनुजमार्तरूपं क्षुधाश्रमेणैव पिपासया च । विनिःश्वसन्शुष्कमुखो विषण्णः प्रतिश्रयं प्राप्य समीक्ष्य शून्यम् ॥ ३६॥ स्वमाश्रम स प्रविगाह्य वीरो विहारदेशाननुसृत्य कांश्चित् । एतत्तदित्येव निवासभूमौ प्रहृष्टरोमा व्यथितो वभूव ॥ ३७॥ अथाश्रमादुपावृत्तमन्तरा रघुनन्दनः । परिपप्रच्छ सौमित्रिं रामो दुःखादिदं वचः ॥ ३८ ॥ तमुवाच किमर्थं त्वमागतोऽपास्य मैथिलीम् । यदा सा तव विश्वासाद्वने विरहिता मया ॥ ३६॥ दृष्दैवाभ्यागतं त्वां मे मैथिलीं त्यज्य लक्ष्मण । शङ्कमानं महत्पापं यत्सत्यं व्याथितं मनः॥४०॥ स्फुरते नयनं सव्यं बाहुश्च हृदयं च मे । दृष्ट्वा लक्ष्मण दूरे त्वां सीताविरहितं पथि ॥ ४१ ॥ ( ६ ) एवमुक्तस्तु सौमित्रिर्लक्ष्मणः शुभलक्षणः । भूयो दुःखसमाविष्टो दुःखितं राममब्रवीत् ॥ ४२ ॥ न स्वयं कामकारेण तां त्यक्त्वाऽहमिहागतः। प्रचोदितस्तयैवोनस्त्वत्सकाशमिहागतः ॥ ४३ ॥ आर्येणेव परिक्रुष्टं लक्ष्मणेति सुविस्वरम् । परित्राहीति यद्वाक्यं मैथिल्यास्तच्छ्रुतिं गतम् ॥ ४४ ॥ सा तमार्तस्वरं श्रुत्वा तव स्नेहेन मैथिली । । गच्छ गच्छेति मामाशु रुदती भयविक्लवा ॥४५॥ प्रचोद्यमानेन मया गच्छेति वहुशस्तया । प्रत्युक्ता मैथिली वाक्यमिदं तत्प्रत्ययान्वितम् ॥ ४६ ॥ न तत्पश्याम्यहं रक्षो यदस्य भयमावहेत् । निर्वृता भव नास्त्येतत्केनाप्येतदुदाहृतम् ॥ ४७ ॥ विगहितं च नीचं च कथमार्योऽभिधास्यति । त्राहीति वचनं सीते यस्त्रायेत्रिदशानपि ॥४८॥ किंनिमित्तं तु केनापि भ्रातुरालम्ब्य मे स्वरम् । विखरं व्याहृतं वाक्यं लक्ष्मण त्राहि मामिति ॥ ४६ ।। राक्षसेनेरितं वाक्यं त्रासात्त्राहीति शोभने । न भवत्या व्यथा कार्या कुनारीजनसेविता ॥ ५० ॥ अलं विक्लवतां गन्तुं स्वस्था भव निरुत्सुका । न वास्ति त्रिषु लोकेषु पुमान्यो राघवं रणे ॥ ५१ ॥ जातो वा जायमानो वा संयुगे यः पराजयेत् । अजेयो राघवो युद्धे देवैः शक्रपुरोगमैः ॥ ५२ ।। एवमुक्ता तु वैदेही परिमोहितचेतना। उवाचाणि मुञ्चन्ती दारुणं मामिदं वचः ॥ ५३ ॥ भावो मयि तवात्यर्थपाप एव निवेशितः । विनष्टे भ्रातरि प्राप्तुं न च त्वं मामवाप्स्यसे ॥ ५४॥ (६० ) संकेताद्भरतेन त्वं रामं समनुगच्छसि । क्रोशन्तं हि यथात्यर्थ नैनमभ्यवपद्यसे ॥ ५५ ॥ रिपुः प्रच्छन्नचारी त्वं मदर्थमनुगच्छसि । राघवस्यान्तरं प्रेप्सुस्तथैनं नाभिपद्यसे ॥ ५६ ॥ एवमुक्तस्तु वैदेह्या संरब्धो रक्तलोचनः । क्रोधात्प्रस्फुरमाणोष्ठ श्राश्रमादभिनिर्गतः ॥ ५७ ॥ एवं व्रुवाणं सौमित्रिं रामः संतापमोहितः। अब्रवीद् दुष्कृतं सौम्य तां विना त्वमिहागतः ॥ ५८ ॥ जानन्नपि समर्थ मां रक्षसामपवारणे । अनेन क्रोधवाक्येन मैथिल्या निर्गतो भवान् ॥ ५६ ।। न हि ते परितुष्यामि त्यक्त्वा यदसि मैथिलीम् । क्रुद्धायाः परुषं श्रुत्वा स्त्रिया यत्त्वमिहागतः ॥ ६॥ सर्वथा त्वपनीतं ते सीतया यत्प्रचोदितः । क्रोधस्य वशमागम्य नाकरोः शासनं मम ॥ ६१॥ असौ हि राक्षसः शेते शरेणाभिहतो मया । मृगरूपेण येनाहमाश्रमादपवाहितः ॥ ६२ ॥ विकृष्य चापं परिधाय सायक सलीलवाणेन च ताडितो मया । मार्गी तनुं त्यज्य च विक्लवस्वरो बभूव केयूरधरः स राक्षसः ॥ ६३ ॥ शराहतेनैव तदातया गिरा स्वरं ममालम्ब्य सुदूरसुश्रवम् । उपाहतं तद्वचनं सुदारुणं त्वमागतो येन विहाय मैथिलीम् ॥ ६४ ॥ ( ६१ ) अन्वेषणम् । मृशमात्रजमानस्य तस्याधो वामलोचनम् । प्रास्फुरञ्चास्खलद्रामो वेपथुश्चास्य जायते ॥ १॥ उपालक्ष्य निमित्तानि सोऽशुभानि मुहुर्मुहुः । अपि क्षेमं तु सीताया इति वै व्याजहार ह॥२॥ त्वरमाणो जगामाथ सीतादर्शनलालसः। शून्यमावसथं दृष्ट्वा बभूवोद्विग्नमानसः ॥ ३॥ उद्भमन्निव वेगेन विक्षिपरघुनन्दनः। तत्र तत्रोटजस्थानमभिवीय समन्ततः ॥४॥ ददर्श पर्यशालां च सीतया रहितां तदा । श्रिया विरहितां ध्वस्तां हेमन्ते पद्मिनीमिव ॥५॥ रुदन्तमिव वृक्षश्च ग्लानपुष्पमृगद्विजम् । श्रिया विहीन विध्वस्तं सत्यतं वनदैवतैः ॥६॥ विप्रकीर्णाजिनकुशं विप्रविद्धबृसीकटम् । दृष्ट्वा शून्योटजस्थानं विललाप पुनः पुनः ॥ ७॥ हृता मृता वा नष्टा वा भक्षिता वा भविष्यति । निलीनाप्यथवा भीरुरथवा वनमाश्रिता ॥८॥ गता विवेतुं पुष्पाणि फलान्यपि च वा पुनः । अथवा पद्मिनीं याता जलार्थं वा नदीं गता ॥ ६ ॥ यत्नान्मृगयमाणस्तु नाससाद वने प्रियाम् । शोकरक्तेक्षणाः श्रीमानुन्मत्त इव लक्ष्यते ॥१०॥ वृक्षात्वृक्षं प्रधावन्स गिरीश्चापि नदीनदम् । बभ्राम विलपन्रामः शोकपङ्कार्णवप्लुतः ॥ ११ ॥ अस्ति कच्चित्त्वया दृष्टा सा कदम्वप्रिया प्रिया । कदम्ब यदि जानीषे शंस सीतां शुभाननाम् ॥ १२॥ (१२) स्निग्धपल्लवसंकाशां पीतकौशेयवासिनीम् । शंसव यदि सा दृष्टा बिल्व बिल्वोपमस्तनी ॥ १३ ॥ अथवाऽर्जुन शंस त्वं प्रियां तामर्जुनप्रियाम् । जनकस्य सुता तन्वी यदि जीवति वा न वा ॥ १४ ॥ ककुभः ककुभोरूं तां व्यक्तं जानाति मैथिलीम् । लतापल्लवपुष्पाढ्यो भाति ह्येष वनस्पतिः ॥ १५॥ भ्रमरैरुपगीतश्च यथा द्रुमवरो ह्यसि । एष व्यक्तं विजानाति तिलकस्तिलकप्रियाम् ॥ १६ ॥ अशोक शोकापनुद शोकोपहतचेतनम् । त्वन्नामानं कुरु क्षिप्रं प्रियासंदर्शनेन माम् ॥ १७ ॥ यदि ताल त्वया दृष्टा पक्कतालोपमस्तनी। कथयस्व वरारोहां कारुण्यं यदि ते मयि ॥ १८ ॥ यदि दृष्टा त्वया जम्बो जाम्बूनदसमप्रभा । प्रियां यदि विजानासि निःशङ्कं कथयस्व मे ॥ १६ ॥ अहो त्वं कर्णिकाराद्य पुष्पितः शोभसे भृशम् । कर्णिकारप्रियां साध्वीं शंस दृष्टा यदि प्रिया ॥ २०॥ चूतनीपमहासालान्पनसान्कुररांस्तथा । दाडिमानपि तान्गत्वा दृष्ट्वा रामो महायशाः ॥ २१॥ बकुलानथ पुंनागांश्चन्दनान्केतकांस्तथा । पृच्छन्रामो वने भ्रान्त उन्मत्त इव लक्ष्यते ॥ २२ ।। अथवा मृगशावाक्षीं मृग जानासि मैथिलीम् । मृगविप्रेक्षणी कान्ता मृगीभिः सहिता भवेत् ॥ २३ ॥ गज सा गजनासोरूर्यदि दृष्टा त्वया भवेत् । तां मन्ये विदितां तुभ्यमाख्याहि वरवारण ॥ २४ ॥ शार्दूल यदि सा दृष्टा प्रिया चन्द्रनिभानना । मैथिली मम विस्रब्धः कथयस्व न ते भयम् ॥ २५ ॥ (६३ ) किं धावसि प्रिये नूनं दृष्टासि कमलक्षणे । वृक्षराच्छाद्य चात्मानं किं मां न प्रतिभाषसे ॥ २६ ॥ तिष्ठ तिष्ठ वरारोहे न तेऽस्ति करुणा मयि । नात्यर्थ हास्यशीलासि किमर्थे मामुपेक्षसे ॥ २७ ॥ पीतकौशेयकेनासि सूचिता वरवर्णिनि । धावन्त्यपि मया दृष्टा तिष्ठ यद्यस्ति सौहृदम् ॥२८॥ नैव सा नूनमथवा हिंसिता चारुहासिनी। कृच्छं प्राप्तं हि मां नूनं यथापेक्षितुमर्हति ॥ २६ ॥ व्यक्तं सा भक्षिता वाला राक्षसैः पिशिताशनैः। विभज्याङ्गानि सर्वाणि मया विरहिता प्रिया ॥ ३०॥ नूनं तच्छुभदन्तोष्ठं सुनासं शुभकुण्डलम् । पूर्णचन्द्रनिभं ग्रस्तं मुखं निष्प्रभतां गतम् ॥ ३१ ॥ सा हि चन्दनवर्णाभा ग्रीवा ग्रैवेयकोचिता । कोमला विलपन्त्यास्तु कान्ताया भक्षिता शुभा ॥ ३२ ॥ नूनं विक्षिप्यमारणौ तौ बाहू पल्लवकोमलौ । भक्षितौ वेपमानायौ सहस्ताभरणाङ्गदौ ॥ ३३ ॥ मया विरहिता वाला रक्षसां भक्षणाय वै। सार्थनेव परित्यक्ता भक्षिता बहुवान्धवा ॥ ३४ ॥ हा लक्ष्मण महावाहो पश्यसे त्वं प्रियां क्वचित् । हा प्रिये व गता भद्रे हा सीतेति पुनः पुनः ॥ ३५ ॥ इत्येवं विलपरामः परिधावन्वनाद्वनम् । क्वचिदुद्भमते योगात्वचिद्विभ्रमते बलात् ॥ ३६॥ कचिन्मत्त इवाभाति कान्तान्वेषणतत्परः। स वनानि नदीः शैलान्गिरिप्रस्रवणानि च । काननानि च वेगेन भ्रमत्यपरिसंस्थितः॥ ३७॥ (६४ ) तदा स गत्वा विपुलं महद्वनं परीत्य सर्व त्वथ मैथिलीं प्रति । अनिष्ठिताशः स चकार मार्गणे पुनः प्रियायाः परमं परिश्रमम् ॥ ३८॥ दृष्ट्वाऽऽश्रमपदं शून्यं रामो दशरथात्मजः । रहितां पर्णशालां च प्रविद्धान्यासनानि च ॥ ३६॥ अदृष्ट्वा तत्र वैदेहीं संनिरीक्ष्य च सर्वशः । उवाच रामः प्राकुश्य प्रगृह्य रुचिरौ भुजौ ॥४०॥ क नु लक्ष्मण वैदेही कं वा देशमितो गता। केनाहृता वा सौमित्रे भक्षिता केन वा प्रिया ॥ ४१ ॥ वृक्षणावार्य यदि मां सीते हसितुमिच्छसि । श्रलं ते हसितेनाद्य मां भजख सुदुःखितम् ॥ ४२ ॥ यैः परिक्रीडसे सीते विश्वस्तैर्मगपोतकैः । एते हीनास्त्वया सौम्ये ध्यायन्त्यस्राविलेक्षणाः॥४३॥ सीतया रहितोऽहं वै नहि जीवामि लक्ष्मण । वृतं शोकेन महता सीताहरणजेन माम् ॥४४॥ परलोके महाराजो नूनं द्रक्ष्यति मे पिता । कथं प्रतिज्ञां संश्रुत्य मया त्वमभियोजितः ॥ ४५ ।। श्रपूरयित्वा तं कालं मत्सकाशमिहागतः । कामवृत्तमनार्यं वा मृपावादिनमेव च ॥ ४६ ।। धिक्त्वामिति परे लोके व्यक्तं वक्ष्यति मे पिता। विवशं शोकसंतप्तं दीनं भग्नमनोरथम् ॥ ४७ ॥ मामिहोत्सृज्य करुणं कीर्तिनरमिवानृजुम् । क गच्छसि वरारोहे मा मोत्सृज सुमध्यमे ॥४८॥ त्वया विरहितश्चाहं त्यक्ष्ये जीवितमात्मनः । इतीव विलपरामः सीतादर्शनलालसः॥४६॥ न ददर्श सुदुःखार्तो राघवो जनकात्मजाम् । अनायासादयमानं तं सीतां शोकपरायणम् ॥ ५० ॥ पङ्कमासाद्य विपुलं सीदन्तमिव कुञ्जरम् । लक्ष्मणो राममत्यर्थमुवाच हितकाम्यया ॥ ५१ ।। मा विषादं महावुद्धे कुरु यत्नं मया सह । इदं गिरिवरं वीर यहुकन्दरशोभितम् ॥ ५२ ।। प्रियकाननसंचारा वनोन्मत्ता च मैथिली । सा वनं वा प्रविष्टा स्यान्नलिनी वा सुपुष्पिताम् ॥ ५३॥ सरितं वापि संप्राप्ता मीनवञ्जुलसेविताम् । स्नातुकामा निलीना स्याद्धासकामा वने क्वचित् ॥ ५४॥ जिज्ञासमाना वैदेही त्वां मां च पुरुषर्षभ । तस्या ह्यन्वेषणे श्रीमन्क्षिप्रमेव यतावहे ॥ ५५ ॥ वनं सर्व विचिनुवो यत्र सा जनकात्मजा । मन्यसे यदि काकुतस्थ मा स्म शोके मनः कृथाः ॥ ५६ ॥ एवमुक्तः स सौहार्दालक्ष्मणेन समाहितः । सह सौमित्रिणा रामो विचेतुमुपचक्रमे ॥ ५७ । तौ वनानि गिरीश्चैव सरितश्च सरांसि च । निखिलेन विचिन्वन्तौ सीतां दशरथात्मजौ ॥ ५८ ॥ तस्य शैलस्य सानूनि शिलाश्च शिखराणि च । निखिलेन विचिन्वन्तौ नैव तामभिजग्मतुः॥ ५६H विचित्य सर्वतः शैलं रामो लक्ष्मणमब्रवीत् । नेह पश्यामि सौमित्रे वैदेही पर्वते शुभाम् ॥ ६॥ ततो दुःखाभिसंतप्तो लक्ष्मणो वाक्यमब्रवीत् । विचरन्दण्डकारण्यं भ्रातरं दीप्ततेजसम् ॥ ६॥ प्राप्स्यसे त्वं महाप्राज्ञ मैथिली जनकात्मजाम् । यथा विष्णुर्महाबाहुबलिं यद्ध्वा महीमिमाम् ॥ ६ ॥ (६६ ) एवमुक्तस्तु वीरेण लक्ष्मणेन स राघवः । उवाच दीनया वाचा दुःखाभिहतचेतनः ॥ ६३॥ वनं सुविचितं सर्व पद्मिन्यः फुल्लपङ्कजाः । गिरिश्चायं महाप्राज्ञ बहुकन्दरनिर्भरः ॥ ६४॥ नहि पश्यामि वैदेही प्राणेभ्योऽपि गरीयसीम् । एवं स विलपरामः मुहूर्त विह्वलोऽभवत् ॥ ६५ ॥ स विह्वलितसर्वाङ्गो गतवुद्धिर्विचेतनः । विषसादातुरो दीनो निःश्वस्याशीतमायतम् ॥ ६६ ॥ बहुशः स तु निःश्वस्य रामो राजीवलोचनः । हा प्रियेति विचुक्रोश बहुशो वाष्पगद्गदः ॥ ६७ ॥ तं सान्त्वयामास ततो लक्ष्मणः प्रियबान्धवम् । बहुप्रकारं शोकार्तः प्रश्रितः प्रश्रिताञ्जलिः ॥ ६८ ॥ अनादृत्य तु तद्वाक्यं लक्ष्मणोष्ठपुटच्युतम् । अपश्यंस्तां प्रियां सीतां प्राकोशत्स पुनः पुनः ॥ ६६ ॥ राम-विलापः ! सीतामपश्यन्धर्मात्मा शोकोपहतचेतनः । विललाप महावाहू रामः कमललोचनः ॥ १ ॥ पश्यन्निव च तां सीतामपश्यन्मन्मथार्दितः । उवाच राघवो वाक्यं विलापाश्रयर्दुवचम् ॥ २ ॥ त्वमशोकस्य शाखाभिः पुष्पप्रियतरा प्रिये । श्रावृणोषि शरीरं ते मम शोकविवर्धनी ॥३॥ कदलीकाण्डसदृशौ कदल्या संवृतावुभौ । ऊरू पश्यामि ते देवि नासि शक्ता निगुहितुम् ॥ ४॥ कर्णिकारवनं भद्रे हसन्ती देवि सेवसे । प्रलं ते परिहासेन मम बाधावहेन वै ॥५॥ विशेषेणाथमस्थाने हासोऽयं न प्रशस्यते । अवगच्छामि ते शीलं परिहासप्रियं प्रिये ॥ ६ ॥ आगच्छ त्वं विशालाक्षि शून्योऽयमुटजस्तव । सुव्यक्तं राक्षसैः सीता भक्षिता वा हृतापि वा ॥ ७ ॥ नहि सा विलपन्तं मामुपसंगैति लक्ष्मण । एतानि मृगयूथानि साश्रुनेत्राणि लक्ष्मण ॥ ८ ॥ शंसन्तीव हि मे देवीं भक्षितां रजनीचरैः । हा ममार्ये व याताऽसि हा साध्वि वरवर्णिनि ॥६॥ हा सकामाद्य कैकेयी देवि मेऽद्य भविष्यति । सीतया सह निर्यातो विना सीतामुपागतः ॥१०॥ कथं नाम प्रवेक्ष्यामि शून्यमन्तःपुरं मम । निर्वीर्य इति लोको मां निर्दयश्चेति वक्ष्यति ॥ ११ ॥ कातरत्वं प्रकाशं हि सीतापनयनेन मे। निवृत्तवनवासश्च जनकं मिथिलाधिपम् ॥ १२ ॥ कुशलं परिपृच्छन्तं कथं शक्ष्ये निरीक्षितुम् । विदेहराजो नूनं मां दृष्ट्वा विरहितं तया ॥ १३ ॥ ॥ सुताविनाशसंतप्तो मोहस्य वशमेष्यति । अथवा न गमिष्यामि पुरीं भरतपालिताम् ॥ १४ ॥ वर्गोऽपि हि तया हीनः शून्य एव मतो मम । तन्मामुत्सृज्य हि वने गच्छायोध्यापुरीं शुभाम् ॥ १५ ॥ न त्वहं तां विना सीतां जीवयं हि कथंचन । गाढमाश्लिष्य भरतो वाच्यो मद्वचनात्वया ॥ १६ ॥ अनुशातोऽसि रामेण पालयेति वसुंधराम् । अम्बा च मम कैकेयी सुमित्रा च त्वया विभो ॥ १७ ॥ कौसल्या च यथान्यायमभिवाद्या ममाज्ञया । रक्षणीया प्रयत्नेन भवता सूक्तचारिणा ॥ १८ ॥ सीतायाश्च विनाशोऽयं मम चामित्रसूदन । विस्तरेण जनन्या मे विनिवेद्यस्त्वया भवेत् ॥ १६॥ इति विलपति राघवे तु दीने वनमुपगम्य तया विना सुकेश्या । भयविकलमुखस्तु लक्ष्मणोऽपि व्यथितमना भृशमातुरो बभूव ॥ २० ॥ स राजपुत्रः प्रियया विहीनः शोकेन मोहेन च पीड्यमानः । विषादयन्भ्रातरमार्तरूपो भूयो विषादं प्रविवेश तीव्रम् ॥ २१ ॥ स लक्ष्मण शोकवशाभिपन्नं शोके निमग्नो विपुले तु रामः । उवाच वाक्यं व्यसनानुरूप- मुष्णं विनिःश्वस्य रुदन्सशोकम् । न मद्विधो दुष्कृतकर्मकारी मन्ये द्वितीयोऽस्ति वसुन्धरायाम् । शोकानुशोको हि परम्पराया मामेति भिन्दन्हृदयं मनश्च ॥ २३ ॥ पूर्वं मया नूनमभीप्सितानि पापानि कर्माण्यसकृत्कृतानि । तत्रायमद्यापतितो विपाको दुःखेन दुःखं यदहं विशामि ॥ २४ ॥ राज्यप्रणाशः स्वजनैर्वियोगः पितुर्विनाशो जननीवियोगः । सर्वानिये लक्ष्मण शोकवेग- मापूरयन्ति प्रविचिन्तितानि ॥ २५ ॥ (६६) सर्व तु दुःखं मम लक्ष्मणेदं शान्तं शरीरे वनमेत्य क्लेशम् । सीतावियोगात्पुनरभ्युदीर्णं काष्ठरिवाग्निः सहसोपदीप्तः ॥ २६ ॥ सा नूनमार्या मम राक्षसेन ह्यभ्याहृता खं समुपेत्य भीरुः । अप्यस्वरं सुस्वरविप्रलापा भयेन विक्रन्दितवत्यभीक्ष्णम् ॥ २७ ॥ तच्छ्लक्ष्णसुव्यक्तमृदुप्रलापं तस्या मुखं कुञ्चितकेशभारम् । रक्षोवशं नूनमुपागताया न भ्राजते राहुमुखे यथेन्दुः ॥ २८ ॥ तां हारपाशस्य सदोचितान्तां ग्रीवां प्रियाया मम सुव्रतायाः । रक्षांसि नूनं परिपीतवन्ति शून्ये हि भित्त्वा रुधिराशनानि ॥ २६ ॥ अस्मिन्मया सार्घमुदारशीला शिलातले पूर्वमुपोपविष्टा । कान्तस्मिता लक्ष्मण जातहासा त्वमाह सीता बहुवाक्यजातम् ॥ ३० ॥ गोदावरीयं सरितां वरिष्ठा प्रिया प्रियाया मम नित्यकालम् । अप्यत्र गच्छेदिति चिन्तयामि नैकाकिनी याति हि सा कदाचित् ॥ ३१॥ पद्मानना पद्मपलाशनेत्रा पद्मानि वाऽऽनेतुमभिप्रयाता । ( १०० ) तदप्ययुक्तं नहि सा कदाचिन् मया विना गच्छति पङ्कजानि ॥ ३२॥ कामं त्विदं पुष्पितवृक्षषण्डं नानाविधैः पतिगणरुपेतम् । वनं प्रयाता नु तदप्ययुक्त- मेकाकिनी साऽतिबिभेति भीरुः ॥३३॥ श्रादित्य भो लोककृताकृतज्ञ लोकस्य सत्यानृतकर्मसाक्षिन् । मम प्रिया सा क्व गता हता वा शंसस्व मे शोकहतस्य सर्वम् ॥ ३४ ॥ लोकेषु सर्वेषु च नास्ति किञ्चिद् यत्तेन नित्यं विदितं भवेत्तत् । शंसस्व वायो कुलपालिनीं तां मृता हृता वा पथि वर्तते वा ॥ ३५॥ इतीव तं शोकविधेयदेहं राम विसंज्ञ विलपन्तमेव । उवाच सौमित्रिरदीनसत्त्वो न्याय्ये स्थितः कालयुतं च वाक्यम् ॥ ३६ ॥ शोकं विसृज्याद्य धृति भजस्व सोत्साहता चास्तु विमार्गणेऽस्याः । उत्साहवन्तो हि नरा न लोके सीदन्ति कर्मखतिदुष्करेषु ॥ ३७ ॥ इतीव सौमित्रिमुदापौरुषं ब्रुवन्तमात रघुवंशसत्तमः । न चिन्तयामास धृति विमुक्तवान् पुनश्च दुःखं महदप्युपागमत् ॥ ३८ ॥ स दीनो दीनया वाचा लक्ष्मणं वाक्यमब्रवीत् । शीघ्रं लक्ष्मण जानीहि गत्वा गोदावरीं नदीम् ॥ ३६॥ अपि गोदावरीं सीता पमान्यानयितुं गता। एवमुक्तस्तु रामेण लक्ष्मणः पुनरेव हि ॥ ४० ॥ नदी गोदावरी रम्यां जगाम लघुविक्रमः । तां लक्ष्मणस्तीर्थवतीं विचित्वा राममब्रवीत् ॥ ४१ ॥ नैनां पश्यामि तीर्थेषु क्रोशतो न शृणोति मे । कं नु सा देशमापन्ना वैदेही क्लेशनाशिनी ॥ ४२ ॥ नहि तं वेद्मि वै राम यत्र सा तनुमध्यमा । लक्ष्मणस्य वचः श्रुत्वा दीनः संतापमोहितः॥४३॥ रामः समभिचक्राम स्वयं गोदावरीं नदीम् । स तामुपस्थितो रामः क्व सीतेत्येवमब्रवीत् ॥ ४४ ॥ भूतानि राक्षसेन्द्रेण वधार्हेण हृतामपि । न तां शशंसु रामाय तथा गोदावरी नदी॥ ४५ ॥ ततः प्रचोदिता भूतैः शंस चास्मै प्रियामिति । न च सा ह्यवदत्सीतां पृष्टा रामेण शोवता ॥ ४६॥ रावणस्य च तद्रूपं कर्मापि च दुरात्मनः । ध्यात्वा भयात्तु वैदेहीं सा नदी न शशंस ह ॥४७॥ निराशस्तु तया नद्या सीताया दर्शने कृतः । उवाच रामः सौमित्रि सीतादर्शनकर्शितः॥४८॥ एषा गोदावरी सौम्य किंचिन्न प्रतिभाषते । कि तु लक्ष्मण वक्ष्यामि समेत्य जनकं वचः ॥ ४६॥ मातरं चैव वैदेह्या विना तामहमप्रियम् । या मे राज्यविहीनस्य वने वन्येन जीवतः ॥ ५० ॥ सर्व व्यपानयच्छोकं वैदेही क्व नु सा गता। शातिवर्गविहीनस्य वैदेहीमप्यपश्यतः ॥५१॥ ( १०२ ) मन्ये दीघा भविष्यन्ति रात्रयो मम जाग्रतः । मन्दाकिनीं जनस्थानमिमं प्रस्रवणं गिरिम् ॥ ५२ ॥ सर्वाणनचरिष्यामि यदि सीता हि लभ्यते । एते महामृगा वीरा मामीक्षन्ते पुनः पुनः ॥ ५३ ॥ वक्रुकामा इह हि मे इङ्गितान्युपलक्षये । तांस्तु दृष्ट्रा नरव्याघ्रो राघवः प्रत्युवाच ह ॥ ५४ ॥ क्व सीतेति निरीक्षन्वै वाष्पसंरुद्धया गिरा। एवमुक्ता नरेन्द्रेण ते मृगाः सहसोत्थिताः ॥ ५५ ॥ दक्षिणाभिमुखाः सर्वे दर्शयन्तो नभःस्थलम् । मैथिली ह्रियमाणा सा दिश यामभ्यपद्यत ॥ ५६ ।। तेन मार्गेण गच्छन्तो निरीक्षन्ते नराधिपम् । येन मार्ग च भूमि च निरीक्षन्ते स्म ते मृगाः॥ ५७ ॥ पुनर्नदन्तो गच्छन्ति लक्ष्मणेनोपलक्षिताः । तेषां वचनसर्वस्वं लक्षयामास चेङ्गितम् ॥ ५८ ॥ उवाच लक्ष्मणो धीमाञ्ज्येष्ठं भ्रातरमार्तवत् । क सीतेति त्वया पृष्टा यदिमे सहसोत्थिताः ॥ ५६ ॥ दर्शयन्ति क्षितिं चैव दक्षिणां च दिशं मृगाः । साधु गच्छावहे देव दिशमेतां च नैर्ऋतीम् ॥ ६० ॥ वाढमित्यव काकुत्स्थः प्रस्थितो दक्षिणां दिशम् । लक्ष्मणानुगतः श्रीमान्वीक्षमाणो वसुंधराम् ॥ ६१ ॥ वसुन्धरायां पतितपुष्पमार्गमपश्यताम् । पुष्पवृष्टिं निपतितां दृष्टा रामो महीतले ॥ ६२ ॥ उवाच लक्ष्मणं वीरो दुःखितो दुःखितं वचः। अभिजानामि पुष्पाणि तानीमानीह लक्ष्मण ॥ ६३ ॥ अपिनद्धानि वैदेह्या मया दत्तानि कानने । मन्ये सूर्यश्च वायुश्च मेदिनी च यशस्विनी ॥ ६४ ॥ ( १०३ ) अभिरक्षन्ति पुष्पाणि प्रकुर्वन्तो मम प्रियम् । एवमुक्त्वा महाबाहुर्लक्ष्मणं पुरुषर्षभम् ॥ ६५ ॥ उवाच रामो धर्मात्मा गिरिं प्रस्रवणाकुलम् । कञ्चित्क्षितिभृतां नाथ दृष्टा सर्वाङ्गसुन्दरी ॥ ६६ ॥ रामा रम्ये वनोद्देशे मया विरहिता त्वया । ऋद्धोऽब्रवीगिरि तत्र सिंहः क्षुद्रमृगं यथा ॥ ६७ ।। तां हेमवर्णा हेमाङ्गीं सीतां दर्शय पर्वत । यावत्सानूनि सर्वाणि न ते विध्वंसयाम्यहम् ॥ ६॥ एवमुक्तस्तु रामेण पर्वतो मैथिलीं प्रति । दर्शयन्निव तां सीतां नादर्शयत राघवे ॥ ६६ ॥ ततो दाशरथी राम उवाच च शिलोञ्चयम् । मम बाणाग्निनिर्दग्धो भस्मीभूतो भविष्यसि ॥ ७० ॥ असेव्यः सर्वतश्चैव निस्तृणद्रुमपल्लवः इमां वा सरितं चाद्य शोषयिष्यामि लक्ष्मण ॥ ७१ ॥ यदि नाख्याति मे सीतामद्यचन्द्रनिभाननाम् । एवं प्ररुषितो रामो दिधक्षन्निव चक्षुषा ॥ ७२ ॥ ददर्श भूमौ निष्क्रान्तं राक्षसस्य पदं महत् । त्रस्ताया रामकाक्षिण्याः प्रधावन्त्या इतस्ततः ॥ ७३ ॥ राक्षसेनानुसृप्ताया वैदेह्याश्च पदानि तु । स समीक्ष्य परिक्रान्तं सीताया राक्षसस्य च ॥ ७४ ॥ भग्नं धनुश्च तूर्णी च विकीर्णं बहुधा रथम् । संभ्रान्तहृदयो रामः शशंस भ्रातरं प्रियम् ॥ ७५॥ पश्य लक्ष्मण वैदेहा कीर्णाः कनकविन्दवः । भूषणानां हि सौमित्रे माल्यानि विविधानि च ॥ ७६ ॥ तप्तबिन्दुनिकाशैश्च चित्रैः क्षतजविन्दुभिः । श्रावृतं पश्य सौमित्रे सर्वतो धरणीतलम् ॥ ७७ ॥ ( १०४ ) मन्ये लक्ष्मण वैदेही राक्षसैः कामरूपिभिः । भित्त्वा भित्त्वा विभक्ता वा भक्षिता वा भविष्यति ॥ ७८॥ तस्या निमित्तं सीताया द्वयोर्विवदमानयोः। बभूव युद्धं सौमित्रे घोरं राक्षसयोरिह ॥ ७६ ॥ मुक्तामणिचितं चेदं रमणीयं विभूषितम् । घरण्यां पतितं सौम्य कस्य भग्नं महद्धनुः ॥२०॥ राक्षसानामिदं वत्स सुराणामथवापि वा । तरुणादित्यसंकाशं वैदूर्यगुलिकाचितम् ॥ ८१॥ विशीर्णं पतितं भूमौ कवचं कस्य काञ्चनम् । छत्रं शतशलाकं च दिव्यमाल्योपशोभितम् ।। ८२ ॥ भग्नदण्डमिदं सौम्य भूमौ कस्य निपातितम् । काश्चनोरश्छदाश्चमे पिशाचवदनाः खराः ॥ ८३ ॥ भीमरूपा महाकायाः कस्य वा निहता रणे । दीप्तपावकसंकाशो द्युतिमान्समरध्वजः ॥ ८४॥ अपविद्धश्च भग्नश्च कस्य साङ्गामिको रथः । रथाक्षमात्रा विशिखास्तपनीयविभूषणाः ॥ ५ ॥ कस्येमे निहता बाणाः प्रकीर्णा घोरदर्शनाः । शरावरौ शरैः पूर्णौ विध्वस्तौ पश्य लक्ष्मण ॥८६॥ प्रतोदाभीपुहस्तोऽयं कस्य वा सारथिर्हतः । पदवी पुरुषस्यैषा व्यक्तं कस्यापि रक्षसः ॥ ८७ ॥ वैरं शतगुणं पश्य मम तैर्जीवितान्तकम् । सुघोरहृदयैः सौम्य राक्षसैः कामरूपिभिः ॥ ८ ॥ हता मृता वा वैदेही भक्षिता वा तपस्विनी। न धर्मस्त्रायते सीतां ह्रियमाणां महावने ॥ ८ ॥ भक्षितायां हि वैदेह्यां हुतायामपि लक्ष्मण । के हि लोकप्रियं कर्तुं शक्ताः सौम्य ममेश्वराः ॥ ६॥ ( १०५ ) कर्तारमपि लोकानां शूरं करुणवेदिनम् । अज्ञानादवमन्येरन्सर्वभूतानि लक्ष्मण ॥ ६१ ॥ मृदुं लोकहिते युक्तं दान्तं करुणवेदिनम् । निर्वीर्य इति मन्यन्ते नूनं मां त्रिदशेश्वराः ॥ १२ ॥ मां प्राप्य हि गुणो दोषः संवृत्तः पश्य लक्ष्मण । अद्यैव सर्वभूतानां रक्षसामभवाय च ॥ ६३ ॥ संहृत्यैव शशिज्योत्स्नां महान्सूर्य इवोदितः । संहृत्यैव गुणान्सर्वान्मम तेजः प्रकाशते ॥ ४ ॥ नैव यता न गन्धर्वा न पिशाचा न राक्षसाः। किंनरा वा मनुष्या वा सुखं प्राप्स्यन्ति लक्ष्मण ॥ ५॥ ममास्त्रवाणसंपूर्णमाकाशं पश्य लक्ष्मण । असंपातं करिष्यामि ह्यद्य त्रैलोक्यचारिणाम् ॥ ६६ ॥ संनिरुद्धग्रहगणमावारितनिशाकरम् । विप्रनष्टानलमरुद्भास्करद्युतिसंवृतम् ॥ १७ ॥ विनिर्मथितशैलाग्रं शुष्यमाणजलाशयम् । ध्वस्तद्रुमलतागुल्मं विप्रणाशितसागरम् ॥ ६ ॥ त्रैलोक्यं तु करिष्यामि संयुक्त कालकर्मणा । न ते कुशलिनी सीतां प्रदास्यन्ति ममेश्वराः ॥ ६ ॥ अस्मिन्मुहूर्ते सौमित्रे मम द्रक्ष्यन्ति विक्रमम् । नाकाशमुत्पतिष्यन्ति सर्वभूतानि लक्ष्मण ॥ १०० । समाकुलममर्यादं जगत्पश्याद्य लक्ष्मण । आकर्णपूर्णरिषुभिर्जीवलोकदुरावरैः ॥ १०१ ॥ करिष्ये मैथिलीहेतोरपिशाचमराक्षसम् । मम रोषप्रयुकानां विशिखानां बलं सुराः ॥ १०२॥ द्रक्ष्यन्त्यद्य विमुक्तानाममर्षाद्दूरगामिनाम् । नैव देवा न दैतेया न पिशाचा न राक्षसाः॥१०३ ॥ ( १०६ ) भविष्यन्ति मम क्रोधात्त्रैलोक्ये विप्रणाशिते । देवदानवयक्षाणां लोका ये रक्षसामपि ॥ १०४ ॥ बहुधा निपतिष्यन्ति वाणौघैः शकलीकृताः । निर्मर्यादानिमाल्लोकान्करिष्याम्यद्य सायकैः ॥ १०५ ॥ हृतां मृतां वा सौमित्रे न दास्यन्ति ममेश्वराः । तथारूपां हि वैदेहीं न दास्यन्ति यदि प्रियाम् ॥ १०६ ॥ नाशयामि जगत्सर्व त्रैलोक्यं सचराचरम् । यावद्दर्शनमस्या वै तापयामि च सायकैः ॥ १०७ ॥ इत्युक्त्वा क्रोधताम्राक्षः स्फुरमाणोष्ठसंपुटः । वल्कलाजिनमावद्धय जटाभारमबन्धयत् ॥ १०८ ॥ तस्य क्रुद्धस्य रामस्य तथाभूतस्य धीमतः । त्रिपुरं जघ्नुषः पूर्वं रुद्रस्येव वभौ तनुः ॥ १०६ ॥ लक्ष्मणादथ चादाय रामो निष्पीड्य कार्मुकम् । शरमादाय संदीप्तं घोरमाशीविषोपमम् ॥ ११० ॥ संदधे धनुषि श्रीमान्रामः परपुरञ्जयः। युगान्ताग्निरिव क्रुद्धं इदं वचनमब्रवीत् ॥ १११ ।। यथा जरा यथा मृत्युर्यथा कालो यथा विधिः । नित्यं न प्रतिहन्यन्ते सर्वभूतेषु लक्ष्मण । तथाहं क्रोधसंयुक्तो न निवार्योऽस्म्यसंशयम् ॥ ११२ ॥ पुरेव मे चारुदतीमनिन्दितां दिशन्ति सीतां यदि नाद्य मैथिलीम् । सदेवगन्धर्वमनुष्यपन्नगं जगत्सशैलं परिवर्तयाम्यहम् ॥ ११३ ॥ नं तथा शोकसंतप्तं विलपन्तमनाथवत् । ततः सौमित्रिराश्वास्य मुहूर्तादिव लक्ष्मणः । रामं संबोधयामास चरणौ चाभिपीडयन् ॥ ११४ ॥ ( १०७ ) महता तपसा चापि महता चापि कर्मणा । राक्षा दशरथेनासील्लब्धोऽमृतमिवामरैः ॥ ११५ ॥ तव गुणैर्बद्धस्त्वद्वियोगान्महीपतिः । राजा देवत्वमापन्नो भरतस्य यथा श्रुतम् ॥ ११६ ॥ यदि दुःखमिदं प्राप्तं काकुत्स्थ न सहिष्यसे । प्राकृतश्वाल्पसत्त्वश्च इतरः कः सहिष्यति ॥ ११७ ॥ श्राश्वसिहि नरश्रेष्ठ प्राणिनः कस्य नापदः । संस्पृशन्त्यग्निवद्राजन्क्षणेन व्यपयान्ति च ॥ ११८ ॥ लोकस्वभाव एवैष ययातिर्नहुषात्मजः । गतः शक्रेण सालोक्यमनयस्तं समस्पृशत् ॥ ११६ ॥ महर्षिर्यो वसिष्ठस्तु यः पितुर्नः पुरोहितः । अह्ना पुत्रशतं जज्ञे तथैवास्य पुनर्हतम् ॥ १२० ॥ या चेयं जगतो माता सर्वलोकनमस्कृता । अस्याश्च चलनं भूमेर्दृश्यते कोशलेश्वर ॥ १२१ ॥ यौ धौ जगतो नेत्रौ यत्र सर्वं प्रतिष्ठितम् । आदित्यचन्द्रौ ग्रहणमभ्युपेतौ महाबलौ ॥ १२२ ॥ सुमहान्त्यपि भूतानि देवाश्च पुरुषर्षभ । न देवस्य प्रमुञ्चन्ति सर्वभूतानि देहिनः ॥ १२३ ॥ दिव्यं च मानुषं चैवमात्मनश्च पराक्रमम् । इक्ष्वाकुवृषभावेक्ष्य यतस्व द्विषतां वधे ॥ १२४ ।। किं ते सर्वविनाशेन कृतेन पुरुषर्षभ । तमेव तु रिपुं पापं विज्ञायोद्धर्तुमर्हसि ॥ १२५ ॥ इदमेव जनस्थानं त्वमन्वेषितुमर्हसि । राक्षसैर्बहुभिः कीर्ण नानाद्रुमलतायुतम् ॥ १२६ ॥ सन्तीह गिरिदुर्गाणि निर्दराः कन्दराणि च। गुहाश्च विविधा घोरा नानामृगगणाकुलाः ॥ १२७ ॥ ( १०८ ) श्रावासः किन्नराणां च गन्धर्वभवनानि च । तानि युक्तो मया सार्धे समन्वेषितुमर्हसि ॥ १२८ ॥ त्वद्विधा बुद्धिसम्पन्ना महात्मानो नरर्षभाः। आपत्सु न प्रकम्पन्ते वायुवेगैरिवाचलाः ॥ १२६ ॥ इत्युक्तस्तद्वनं सर्वं विचचार सलक्ष्मणः । क्रद्धो रामः शरं घोरं संधाय धनुषि क्षुरम् ॥ १३०॥ जटायुर्दर्शनम् । ततः पर्वतकृटाभं महाभागं द्विजोत्तमम् । ददर्श पतितं भूमौ क्षतजार्द्रं जटायुषम् ॥ १ ॥ तं दृष्ट्वा गिरिशृङ्गाभं रामो लक्ष्मणमब्रवीत् । अनेन सीता वैदेही भक्षिता नात्र संशयः ॥२॥ गृध्ररूपमिदं व्यक्तं रक्षो भ्रमति काननम् । एनं वधिष्ये दीप्ताग्रैः शरैर्घोरैजिह्मगैः ॥३॥ इत्युक्त्वाभ्यपतद्द्रष्टुं संधाय धनुषि चुरम् । ऋद्धो रामः समुद्रान्तां चालयन्निव मेदिनीम् ॥ ४॥ तं दीनदीनया वाचा सफेनं रुधिरं वमन् । अभ्यभाषत पक्षी स रामं दशरथात्मजम् ॥ ५॥ यामोषधीमिवायुष्मन्नन्वेषसि महावने । सा देवी मम च प्राणा रावणेनोभयं हृतम् ॥ ६ ॥ त्वया विरहिता देवी लक्ष्मणेन च राघव । ह्रियमाणा मया दृष्ट्वा रावणेन बलीयसा ॥ ७ ॥ सीतामभ्यवपन्नोऽहं रावणश्च रणे प्रभो। विध्वंसितरथच्छत्रः पतितो धरणीतले ॥ ८ ॥ एतदस्य धनुर्भग्नमेते चास्य शरास्तथा । श्रयमस्य रणे राम भग्नः साङ्ग्रामिको रथः ॥ ६॥ ( ११० ) - हरिश्चन्द्रः। राज्य--दानम् । विश्वामित्र उवाच- मया पूर्व श्रुतं राजन्कीर्तिस्ते विपुला भुवि । वसिष्ठन च संप्रोक्तं दाता नास्ति महीतले ॥१॥ हरिश्चन्द्रो नृप श्रेष्ठः सूर्यवंशे महीपतिः । तादृशो नृपतिर्दाता न भूतो न भविष्यति ॥२॥ पृथिव्यां परमोदारस्त्रिशंकुतनयो यथा । अतस्त्वां प्रार्थयाम्यद्य विवाहो मेऽस्ति पार्थिव । पुत्रस्य च महाभाग तदर्थं देहि मे धनम् ॥ ३ ॥ राजोवाच- विवाहं कुरु विप्रेन्द्र ददामि प्रार्थितं तव । यदिच्छसि धन कामं दाता तस्यास्मि निश्चितम् ॥ ४॥ व्यास उवाच- इत्युक्तः कौशिकस्तेन वञ्चनातत्परो मुनिः । उद्भाव्य मायां गांधी पार्थिवायाऽप्यदर्शयत् ॥ ५॥ कृतोद्वाहविधिस्तावद्विश्वामित्रोऽब्रवीन्नृपम् । वेदीमध्ये नृपाऽद्य त्वं देहि दानं यथेप्सितम्। राजोवाच- किं तेऽभीष्टं द्विज ब्रूहि ददामि वाञ्छितं किल ॥ ६ ॥ अदेयमपि संसारे यशः कामोऽस्मि सांप्रतम् । व्यर्थ हि जीवितं तस्य विभवं प्राप्य येन वै। नोपार्जितं यशः शुद्धं परलोकसुखप्रदम् ॥ ७ ॥ विश्वामित्र उवाच- राज्यं देहि महाराज वराय सपरिच्छदम् । गजाश्वरथरत्नाढ्यं वेदीमध्येऽतिपावने ॥८॥ व्यास उवाच- मोहितो मायया तस्य श्रुत्वा वाक्यं मुनेर्नृपः । दत्तमित्युक्तवान्राज्यमविचार्य यदृच्छया ॥ ६ ॥ गृहीतमिति तं प्राह विश्वामित्रोऽतिनिष्ठुरः । दक्षिणां देहि राजेन्द्र दानयोग्यं महामते । दक्षिणारहितं दानं निष्फलं मनुरब्रवीत् ॥१०॥ इत्युक्तस्तु तदा राजा तमुवाचाऽतिविस्मितः । ब्रूहि कियद्धनं तुभ्यं देयं स्वामिन् मयाधुना ॥ ११ ॥ दक्षिणानिष्क्रयं साधो वद तावत्प्रमाणकम् । दानपूर्त्यै प्रदास्यामि स्वस्थो भव तपोधन ॥ १२ ॥ विश्वामित्रस्तु तच्छ्रुत्वा तमाह मेदिनीपतिम् । हेमभारद्वयं साधं दक्षिणां देहि सांप्रतम् ॥ १३ ॥ दास्यामीति प्रतिश्रुत्य तस्मै राजातिविस्मितः । तदैव सैनिकास्तस्य वीक्षमाणाः समागताः। दृष्ट्वा महीपतिं व्यग्रं तुष्टुवुस्ते मुदान्विताः ॥ १४ ॥ व्यास उवाच- श्रुत्वा तेषां वचो राजा नोक्त्वा किंचिच्छुभाशुभम् । चिन्तयन्वकृतं कर्म ययावंतःपुरे ततः ॥ १५ ॥ किं मया स्वीकृतं दानं सर्वस्वं यत्समर्पितम् । वञ्चितोऽहं द्विजेनात्र वने पाटच्चरैरिव ॥ १६ ॥ राज्यं सोपस्करं तस्मै मया सर्व प्रतिश्रुतम् । भारद्वयं सुवर्णस्य साधं च दक्षिणा पुनः॥ १७ ॥ किं करोमि मतिभ्रंष्टानज्ञातं कपटं मुनेः । प्रतारितोऽहं सहसा ब्राह्मणेन तपस्विना ॥१८॥ 'न जाने दैवकार्य वै हा दैव किं भविष्यति। इति चितापरो राजा गृहं प्राप्तोऽतिविह्वलः ॥ १६ ॥ पति चिन्तापरं दृष्ट्वा राज्ञी पप्रच्छ कारणम् । किं प्रभो विमनाभासिका चिन्ता व्रुहि सांप्रतम् ॥ २०॥ कस्माच्छोचसि राजेन्द्र शोकस्य कारणं वद । नाऽरातिर्विद्यते क्वाऽपि वलवान् दुर्वलोऽपि वा। वरुणोऽपि सुसंतुष्टः कृतकृत्योऽसि भूतले ॥ २१ ॥ चिन्तया क्षीयते देहो नास्ति चिन्ता समा मृतिः । त्यज्य तां नृपशार्दूल स्वस्थो भव विचक्षण ॥ २२ ॥ तन्निशम्य प्रियावाक्यं प्रीतिपूर्वं नराधिपः । प्रोवाच किंचिच्चिन्तायाः कारणं च शुभाशुभम् ॥ २३ ॥ भोजनं न चकाराऽसौ चिन्ताविष्टस्तदा नृपः । सुप्त्वापि शयने शुभ्रे लेभे निद्रां न भूमिपः ॥ २४ ॥ प्रातरुत्थायचिन्तार्तो यावत्संध्यादिकाः क्रियाः। करोति नृपतिस्तावद्विश्वामित्रः समागतः ॥ २५ ॥ क्षत्रा निवेदितो राज्ञे मुनिः सर्वस्वहारकः । श्रागत्योवाच राजानं प्रणामन्तं पुनः पुनः ॥ २६ ॥ विश्वामित्र उवाच- राजंस्त्यज स्वराज्यं मे देहि वाचा प्रतिश्रुतम् । सुवर्ण स्पृश राजेन्द्र सत्यवाग् भव सांप्रतम् ॥ २७॥ हरिश्चन्द्र उवाच- स्वामिन् राज्यं तवेदं मे मया दत्तं किलाधुना । त्यक्त्वान्यत्र गमिष्यामि मा चिन्तां कुरु कौशिक |॥ २८॥ सर्वस्वं मम ते ब्रह्मन् गृहीतं विधिवद्विभो । सुवर्णदक्षिणां दातुमशक्को ह्यधुना द्विज ॥ २६ ॥ दानं ददामि ते तावद् यावन्मे स्याद्धनागमः । पुनश्चेत् कालयोगेन तदा दास्यामि दक्षिणाम् ॥ ३०॥ ( ११३ ) इत्युक्त्वा नृपतिः प्राह पुत्रं भार्या च माधवीम् । राज्यमस्मै प्रदत्तं वै मया वेद्यां सुविस्तरम् ॥ ३१ ॥ हस्त्यश्वरथसंयुक्तं रत्नहेमसमन्वितम् । त्यक्त्वा त्रीणि शरीराणि सर्वं चास्मै समर्पितम् ॥ ३२ ॥ त्यक्त्वाऽयोध्यां गमिष्यामि कुत्रचित् वनगह्वरे । गृह्णात्विदं मुनिः सम्यग्राज्यं सर्व समृद्धिमत् ॥ ३३ ॥ इत्याभाष्य सुतं भार्यां हरिश्चन्द्रः स्वमंदिरात् । विनिर्गतः सुधर्मात्मा मानयंस्तं द्विजोत्तमम् ॥ ३४ ॥ अजन्तं भूपति वीक्ष्य भार्या पुत्रावुभावपि । चिन्तातुरौ सुदीनौ तौ जग्मतुः पृष्ठतस्तदा ॥ ३५ ॥ हाहाकारो महानासीन्नगरे वीक्ष्य तांस्तथा। चुक्रुशुः प्राणिनः सर्वे साकेतपुरवासिनः ॥ ३६ ॥ हा राजन् किं कृतं कर्म कुतः क्लेशः समागतः । वञ्चितोऽसि महाराज विधिनाऽपण्डितेन ह ॥ ३७॥ सर्वे घर्णास्तदा दुःखमाप्नुयुस्तं महीपतिम् । विलोक्य भार्यया सार्धं पुत्रेण व महात्मना ॥ ३८॥ निनिन्दुर्ब्राह्मणं तं तु दुराचारं पुरौकसः । धूर्तोऽयमिति भाषन्तो दुःखार्ता ब्राह्मणादयः ॥ ३६ ॥ निर्गत्य नगरात्तस्माद्विश्वामित्रः क्षितीश्वरम् । गच्छन्तं तमुवाचेदं समेत्य निष्ठुरं वचः ॥ ४० ॥ दक्षिणायाः सुवर्ण मे दत्त्वा गच्छ नराधिप । नाहंऽदास्यामि वा ब्रूहि मया त्यक्त्रं सुवर्णकम् ॥ ४१ ॥ राज्यं गृहाण वा सर्व लोभश्चेद्धृदि वर्तते । दत्तं चेन्मन्यसे राजन् देहि यत्तत्प्रतिश्रुतम् ॥ ४२ ॥ एवं ब्रुवन्तं गाधेयं हरिश्चन्द्रो महीपतिः । प्रणिपत्य सुदीनात्मा कृताञ्जलिपुटोऽब्रवीत् ॥ ४३ । ( ११४ ) अदत्त्वा ते हिरण्यं वै न करिष्यामि भोजनम् । प्रतिज्ञा मे मुनिश्रेष्ठ विषादं त्यज सुव्रत ॥४४॥ सूर्यवंशसमुद्भूतः क्षत्रियोऽहं महीपतिः । राजसूयस्य यज्ञस्य कर्ता वाञ्छितदो नृषु ॥ ४५ ॥ कथं करोमि नाकारं स्वामिन् दत्त्वा यदृच्छया। अवश्यमेव दातव्यमृणं मे द्विजसत्तम ॥ ४६ ॥ स्वस्थो भव प्रदास्यामि सुवर्ण मनसेप्सितम् । किञ्चित्कालं प्रतीक्षस्व यावत्प्राप्स्याम्यहं धनम् ॥ ४७ ॥ विश्वामित्र उवाच कुतस्ते भविता राजन् धनप्राप्तिरतः परम् । गतं राज्यं तथा कोशो बलं चैवार्थ-साधनम् ॥ ४८ ॥ वृथाऽऽशा ते महीपाल धनार्थे किं करोम्यहम् । निर्धनं त्वां च लोभेन पीडयामि कथं नृपम् ॥ ४६॥ तस्मात्कथय भूपाल न दास्यामीति सांप्रतम् । त्यक्त्वाऽऽशां महतीं कामं गच्छाम्यहमतः परम् ॥ ५० ॥ यथेष्टं बज राजेन्द्र भार्यापुत्रसमन्वितः । सुवर्ण नास्ति किं तुभ्यं ददामीति वदाधुना ॥ ५१ ॥ व्यास उवाच- गच्छन् वाक्यमिदं श्रुत्वा ब्राह्मणस्य च भूपतिः । प्रत्युवाच मुनि ब्रह्मन् धैर्य कुरु ददाम्यहम् ॥ ५२ ॥ मम देहोऽस्ति भार्यायाः पुत्रस्य च ह्यनामयः । क्रीत्वा देहं तु तं नूनमृणं दास्यामि ते द्विज ॥ ५३॥ ग्राहकं पश्य विप्रेन्द्र वाराणस्यां पुरि प्रभो । दासभावं गमिष्यामि सदारोऽहं सपुत्रकः ॥ ५४ ॥ गृहाण काञ्चनं पूर्ण साधू भारद्वयं मुने । मौल्येन दत्त्वा सर्वान्नः संतुष्टो भव भूधर ।। ५५ ॥ ( ११५ ) इति ब्रुवञ्जगामाथ सहपत्न्या सुतान्वितः । उमया कान्तया सार्ध यत्राऽस्ते शंकरः स्वयम् ॥ ५६ ॥ तां दृष्ट्वा च पुरीं रम्यां मनसो ह्लादकारिणीम् । उवाच स कृतार्थोऽस्मि पुरीं पश्यन्सुवर्चसम् ॥ ५७ ॥ ततो भागीरथीं प्राप्य स्नात्वा देवादितर्पणम् । देवार्चनं च निर्वर्त्य कृतवान् दिग्विलोकनम् ॥ ५८ ।। प्रविश्य वसुधापालो दिव्यां वाराणसीं पुरीम् । नैषा मनुष्यभुक्तेति शूलपाणेः परिग्रहः ॥ ५६ ॥ जगाम पद्भयां दुःखार्तः सह पत्न्या समाकुलः । पुरीं प्रविश्य स नृपो विश्वासमकरोत्तदा ॥६०॥ ददृशेऽथ मुनिश्रेष्ठं ब्राह्मणं दक्षिणार्थिनम् । तं दृष्ट्वा समनुप्राप्तं विनयावनतोऽभवत् ॥ ६१ ॥ प्राह चैवाञ्जलिं कृत्वा हरिश्चन्द्रो महामुनिम् । इमे प्राणाः सुतश्चाऽयं प्रिया पत्नी मुने मम ॥ ६२ ॥ येन ते कृत्यमस्त्याशुगृहाणाऽद्य द्विजोत्तम । यच्चान्यत्कार्यमस्माभिस्तन्ममाऽख्यातुमर्हसि ॥ ६३॥ विश्वामित्र उवाच- पूर्णः समासो भद्रं ते दीयतां मम दक्षिणा । पूर्व तस्य निमित्तं हि मर्यते स्ववचो यदि ॥ ६४। राजोवाच- ब्रह्मन्नाऽद्याऽपि संपूर्णा मासो ज्ञानतपोवल । तिष्ठत्येकदिनार्ध यत्तत्प्रतीक्षस्व नाऽपरम् ॥ ६ ॥ विश्वामित्र उवाच- एवमस्तु महाराज श्रागमिष्याम्यहं पुनः । शापं तव प्रदास्यामि न चेत्तदा प्रयच्छसि ॥ ६६ ॥ ( १२६ ) इत्युक्त्वाऽथ ययौ विप्रो राजा चाचिन्तयत्तदा । कथमस्मै प्रयच्छामि दक्षिणा या प्रतिश्रुता ॥ ६७ ॥ कुतः पुष्टानि मित्राणि कुत्रार्थः सांप्रतं मम । प्रतिग्रहः प्रदुष्टो मे तत्र याच्ञा कथं भवेत् ॥ ६८ ॥ राज्ञां वृत्तित्रयं प्रोक्तं धर्मशास्त्रेषु निश्चितम् । यदि प्राणान्विमुञ्चामि ह्यप्रदाय च दक्षिणाम् ॥ ६६ ॥ ब्रह्मस्वहाकृमिः पापो भविष्याम्यधमाधमः । अथवा प्रेततां यास्ये वर एवात्मविक्रयः ॥ ७० ॥ सूत उवाच- राजानं व्याकुलं दीनं चिन्तयनिमधोमुखम्। प्रत्युवाच तदा पत्नी वाष्पगद्गदया गिरा ॥ ७१ ॥ त्यज चिन्तां महाराज स्वधर्ममनुपालय । प्रेतवद्वर्जनीयो हि नरः सत्यवहिष्कृतः ॥ ७२ ॥ नातः परतरं धर्मं वदन्ति पुरुषस्य च । यादृशं पुरुषव्याघ्र स्वसत्यस्यानुपालनम् ॥ ७३ ॥ अग्निहोत्रमधीतं च दानाद्याः सकलाः क्रियाः । भवन्ति तस्य वैफल्यं वाक्यं यस्यानृतं भवेत् ॥ ७४ ॥ सत्यमत्यन्तमुदितं धर्मशास्त्रषु धीमताम् । तारणायाऽनृतं तद्वत्पतनायाऽकृतात्मनाम् ॥ ७५ ॥ शताश्वमेधानादृत्य राजसूयं च पार्थिवः । कृत्वा राजा सकृत् स्वर्गादसत्यवचनाच्चयुतः ॥ ७६ ॥ राजेावाच- वंशवृद्धिकरश्चायं पुत्रस्तिष्ठति बालकः । उच्यतां वक्तुकामासि यद्वाक्यं गजगामिनि ॥ ७७ ॥ पत्न्युवाच- राजन् मा भूदसत्यं ते पुंसां पुत्रफलाः स्त्रियः । तन्मां प्रदाय वित्तन देहि विप्राय दक्षिणाम् ।। ७८ ॥ व्यास उवाच- एतद्वाक्यमुपश्रुत्य ययौ मोहं महीपतिः । प्रतिलभ्य व संशां वै विललापातिदुःखितः ॥ ७ ॥ महद्दुःखमिदं भद्रे यत्त्वमेवं ब्रवीषि मे। किं तव स्मितसंलापा मम पापस्य विस्मृताः॥२०॥ हा हा त्वया कथं योग्यं वनुमेतच्छुचिस्मिते। दुर्वाच्यमेतद्वचनं कथं वदसि भामिनि ॥ ८१ ॥ इत्युक्त्वा नृपतिः श्रेष्ठो न धीरो दारविक्रये। निपपात महीपृष्ठे मूर्च्छयाऽतिपरिप्लुतः ।। ८२ ॥ शयानं भुवि तं दृष्ट्वा मूर्च्छयापि महीपतिम् । उवाचेदं सुकरुणं राजपुत्री सुदुःखिता ॥३॥ हा महाराज कस्येदमपध्यानादुपागतम् । यस्त्वं निपतितो भूमौ रङ्कवच्छरणोचितः॥ ८४ ॥ येनैव कोटिशो वित्तं विप्राणामपवर्जितम् । स एव पृथिवीनाथो भुवि स्वपिति मे पतिः ॥ ८५ ॥ हा कष्टं किं तवानेन कृतं दैव महीक्षिता । यदिन्द्रोपेन्द्रतुल्योऽयं नीतः पापमिमां दशाम् ॥ ८६ ॥ इत्युक्त्वा साऽपि सुश्रोणी मूर्ञ्छिता निपपात ह । भर्तुर्दुःखमहाभारेणाऽसोनातिपीडिता ॥ ८७ ॥ शिशुदृष्ट्वा क्षुधाविष्टः प्राह वाक्यं सुदुःखितः । तात तात प्रदेह्यन्नं मातर्मे देहि भोजनम् । क्षुन्मे बलवती जाता जिह्वाग्रे मेऽतिशुष्यति ॥८॥ ( ११८ ) पत्नी-विक्रयः। एतस्मिन्नन्तरे प्राप्तो विश्वामित्रो महातपाः। अन्तकन समः क्रुद्धो धनं स्वं याचितुं हृदा ॥ १ ॥ तमालोक्य हरिश्चन्द्रः पपात भुवि मूर्ञ्छितः । स वारिणा तमभ्युदय राजानमिदमब्रवीत् ॥ २॥ उत्तिष्ठोत्तिष्ठ राजेन्द्र स्वां ददस्वेष्टदक्षिणाम् । ऋणं धारयतां दुःखमहन्यहनि वर्धते ॥ ३ ॥ आप्यायमानः स तदा हिमशीतेन वारिणा । अवाप्य चेतनां राजा विश्वामित्रमवेक्ष्य च ॥४॥ पुनर्मोहं समापेदे ह्यथ क्रोधं ययौ मुनिः । समाश्वास्य च राजानं वाक्यमाह द्विजोत्तमः ॥ ५ ॥ विश्वामित्र उवाच- दीयतां दक्षिणा सा मे यदि धैर्यमवेक्षसे । सत्यनार्कः प्रतपति सत्ये तिष्ठति मेदिनी ॥ ६ ॥ सत्ये चोक्तः परो धर्मः स्वर्गः सत्ये प्रतिष्ठितः । अश्वेमधसहस्रं तु सत्यं च तुलया धृतम् ॥ ७ ॥ अश्वमेधसहस्राद्धि सत्यमेकं विशिष्यते । अथवा किं ममैतेन प्रोक्नेनास्ति प्रयोजनम् ॥ ८ ॥ मदीयां दक्षिणां राजन्न दास्यसि भवान् यदि । अस्ताचलगते हर्के शप्स्यामि त्वामतो ध्रुवम् ॥ ६॥ इत्युक्त्वा स ययौ विप्रो राजा चासीद्भयातुरः । दुःखीभूतोऽतिपदसौ सुदीनो मुनिनार्दितः ॥ १० ॥ सूत उवाच- एतस्मिन्नन्तरे तत्र ब्राह्मणो वेदपारगः। ब्राह्मणैर्वहुभिः सार्धं निर्ययौ स्वगृहाद्वहिः ॥ ११ ॥ ततो राशी तु तं दृष्ट्वा श्रायान्तं तापसं स्थितम् । उवाच वाक्यं राजानं धर्मार्थसहितं तदा ॥ १२ ॥ त्रयाणामपि वर्णानां पिता ब्राह्मण मन्यते । पितृद्रव्यं हि पुत्रेण ग्रहीतव्यं न संशयः ॥ १३ ॥ तस्मादयं प्रार्थनीयो धनार्थमिति मे मतिः । राजोवाच- नाहं प्रतिग्रहं काः क्षत्रियोऽहं सुमध्यमे ॥ १४ ॥ याचनं खलु विप्राणां क्षत्रियाणां न विद्यते । गुरुर्हि विप्रो वर्णानां पूजनीयोऽस्त सर्वदा ॥ १५ ॥ तस्माद्गुरुर्न याच्यः स्यात्तात्रयाणां विशेषतः । यजनाध्ययनंदानं क्षत्रियस्य विधीयते ॥ १६ ॥ शरणागतानामभयं प्रजानां प्रतिपालनम् । न चाप्येवं तु वक्तव्यं देहीति कृपर्ण वचः ॥ १७ ।। ददामीत्येव मे देवि हृदये निहितं वचः । अर्जितं कुत्र चिद्द्रव्यं ब्राह्मणाय ददाम्यहम् ॥ १८ ॥ पत्न्युवाच- कालः समविषमकरः परिभवसम्मानमानदः कालः । कालः करोति पुरुषं दातारं याचितारञ्च ॥ १६ ॥ विप्रेण विदुषः राजा क्रुद्धनातिबलीयसा । राज्यान्निरस्तः सौख्याच्च पश्य कालस्य चेष्टितम् ॥ २०॥ राजोवाच- असिना तीक्ष्णधारेण वरं जिह्वा द्विधा कृता । न तु मानं परित्यज्य देहि देहीति भाषितम् ॥ २१ ॥ क्षत्रियोऽहं महाभागेन याचे किंचिदप्यहम् । ददामि वाहं नित्यं हि भुजवीर्यार्जितं धनम् ॥ २२ ॥ ( १२० ) पत्ल्युवाच- यदि ते हि महाराज याचितुं न क्षमं मनः । अहं तु न्यायतो दत्ता देवैरपि सवासवैः ॥ २३ ॥ अहं शास्या च पत्या च रक्ष्या चैव महाद्युते । मन्मौल्यं संगृहीत्वाथ गुर्वर्थ संप्रदीयताम् ॥ २४ ॥ एतद्वाक्यमुपश्रुत्य हरिश्चन्द्रो महीपतिः। कष्ट कष्टमिति प्रोच्य विललापातिदुःखितः ॥ २५ ॥ भार्या च भूयः प्राहेदं क्रियतां वचनं मम । विप्र-शापाग्निदग्धत्वान्नीचत्वमुपयास्यसि ॥ २६ ॥ न द्यूतहेतोर्न च मद्य हेतो- र्न राज्य हेतोर्न च भोगहेतोः । ददस्व गुर्वर्थमतो मया त्वं सत्यवत त्वं सफलं कुरुष्व ॥ २७ ।। स तया नोद्यमानस्तु राजा पत्न्या पुनः पुनः । प्राह भद्रे करोम्येष विक्रयं ते सुनिर्घृणः ॥ २८ ॥ नृशंसैरपि यत्कर्तुं न शक्यं तत् करोम्यहम् । यदि ते भ्राजते वाणी वक्तुमीदृक्सुनिष्ठुरम् ॥ २६ ॥ एवमुक्त्वा ततो राजा गत्वा नगरमातुरः । अवतार्य तदा रङ्गे तां भार्यां नृपसत्तमः ॥ ३०॥ वाष्पगद्गदकण्ठस्तु ततो वचनमब्रवीत् । भो भो नागरिकाः सर्वे शृणुध्वं वचनं मम ॥ ३१॥ कस्यचिद्यदि कार्ये स्याद्दास्या प्राणेष्टया मम । स ब्रवीतु त्वरायुक्तो यावत्स्वं धारयाम्यहम् ॥ ३२ ॥ ते ब्रवन् पण्डिताः कस्त्वं पत्नीं विक्रेतुमागतः । राजोवाच- किं मां पृच्छथ कस्त्वं भो नृशंसोऽहममानुषः । ( १२१ ) राक्षसो वास्मि कठिनस्ततः पापं करोम्यहम् ॥ ३३॥ व्यास उवाच- तं शब्दं सहसाश्रुत्वा कौशिको विप्ररूपधृक् । वृद्धरूपं समास्थाय हरिश्चन्द्रमभाषत । समर्पयस्व मे दासीमहं क्रेता धनप्रदः ॥ ३४॥ अस्ति मे वित्तमतुलं सुकुमारी च मे प्रिया । गृहकर्म न शक्नोति कर्तुमस्मात्प्रयच्छ मे।। ३५ ॥ अहं गृहामि दासी तु कति दास्यामि ते धनम् । एवमुक्तं तु विप्रेण हरिश्चन्द्रस्य भूपतेः ॥ ३६ ॥ विदीर्ण तु मनो दुःखान्न चैनं किंचिदब्रवीत् । विप्र उवाच- कर्मणश्च वयोरूपशीलानां तव योषितः ॥ ३७॥ अनुरूपमिदं वित्तं गृहाणार्पय मेऽबलाम् । धर्मशास्त्रेषु यद् दृष्टं स्त्रियो मौल्यं नरस्य च ॥ ३८ ॥ द्वात्रिंशलक्षणोपेता दता शीलगुणान्विता । कोटिमौल्यं सुवर्णस्य स्त्रियः पुंसस्तथार्वुदम् ॥ ३६ ॥ इत्याकर्ण्य वचस्तस्य हरिश्चन्द्रो महीपतिः । दुःखेन महताविष्टो न चैनं किंचिदव्रवीत् ॥ ४० ॥ ततः स विप्रोः नृपतेः पुरतो वल्कलोपरि। धनं निधाय केशेषु धृत्वा राज्ञीमकर्षयत् ॥ ४१ ॥ राश्युवाच- मुञ्च मुशाऽऽर्य मां सद्यो यावत्पश्याम्यहं सुतम् । दुर्लभं दर्शनं विप्र पुनरस्य भविष्यति ॥ ४२ ॥ पश्येह पुत्र मामेवं मातरं दास्यतां गताम् । मां मा स्प्रा‌क्षी राजपुत्र न स्पृश्याहं त्वयाधुना ॥ ४३ ॥ ततः स वालः सहसा दृष्ट्वा कष्टां तु मातरम् । समभ्यधावदम्बेति वदन्साश्रुविलोचनः ॥ ४ ॥ हस्ते वस्त्रं समाकर्षन्काकपक्षधरः स्खलन् । तमागतं द्विजः क्रोधाद्वालमभ्याहनत्तदा ॥ ४५ ॥ वदंस्तथापि सोऽम्बेति नैव मुञ्चति मातरम् । राश्युवाच- प्रसादं कुरु मे नाथ क्रीणीष्वेमं हि बालकम् ॥ ४६॥ क्रीतापि नाहं भविता विनैनं कार्यसाधिका । इत्थं ममाल्पभाग्यायाः प्रसादं कुरु मे प्रभो ॥ ४७ ।। ब्राह्मण उवाच- गृह्यतां वित्तमेतत्ते दीयतां मम बालकम् । स्त्रीपुंसोधर्मशास्त्रज्ञैः कृतमेव हि वेतनम् ॥ ४८ ।। शतं सहनं लक्षं च कोटि मौल्यं तथापरैः । द्वात्रिंशल्लक्षणोपेता दक्षा शीलगुणान्विता ॥ ४६ ॥ कोटिमौल्यं स्त्रियः प्रोक्तं पुरुषस्य तथार्वुदम् । सूत उवाच- तथैव तस्य तद्वित्तं पुरः क्षिप्तं पटे पुनः ॥ ५० ॥ प्रगृह्य बालकं मात्रा सहकस्थमबन्धयत् । प्रतस्थे स गृहं क्षिप्रं तया सह मुदान्वितः ॥ ५१ ॥ प्रदक्षिणां तु सा कृत्वा जानुभ्यां प्रणता स्थिता । वाष्पपर्याकुला दीना त्विदं वचनमब्रवीत् ॥ ५२ ।। यदि दत्तं यदि हुतं ब्राह्मणास्तर्पिता यदि । तेन पुण्येन मे भर्ती हरिश्चन्द्रोऽस्तु वै पुनः ॥ ५३ ॥ पादयोः पतितां दृष्ट्वा प्राणभ्योऽपि गरीयसीम् । हा हेति च वदन्राजा विललापाकुलेन्द्रियः ॥ ५४ ।। वियुक्तेयं कथं जाता सत्यशीलगुणान्विता । वृक्षच्छायाऽपि वृक्षं तं न जहाति कदाचन ॥ ५५ ॥ ( १२३ ) एवं भार्या वदित्वाऽथ सुसंबद्धं परस्परम् । पुत्रं च तमुवाचेदं मां त्वं हित्वा व यास्यसि ॥ ५६ ॥ कां दिशं प्रति यास्यामि को मे दुःख निवारयेत् । राजत्यागे न मे दुःखं वनवासे न मे द्विज ॥ ५७ ॥ यत्पुत्रवियोगे हि मे एवमाह स भूपतिः । सद्भर्तृभोग्या हि सदा लोके भार्या भवन्ति हि ॥ ५८ ।। मया त्यक्ताऽसि कल्याणि दुःखेन विनियोजिता । इक्ष्वाकुवंशसंभूतं सर्वराज्यसुखोचितम् ॥ ५६ ।। मामीशं पति प्राप्य दासीभावं गता ह्यसि । ईदृशं मज्जमानं मां सुमहच्छोकसागरे ॥ ६० ।। सूत उवाच- पश्यतस्तस्य राजर्षेः कशाघातैः सुदारुणैः । घातयित्वा तु विप्रेशो नेतुं समुपचक्रमे ॥ ६१ ॥ नीयमानौ तु तौ दृष्ट्वा भार्यापुत्रौ स पार्थिवः । विललापातिदुःखार्तो निश्वस्योष्णं पुनः पुनः ॥ १२ ॥ यां न वायुर्न वाऽऽदित्यो न चन्द्रो न पृथग्जनाः दृष्टवन्तः पुरा पत्नी सेयं दासीत्वमागता ॥६३॥ हा प्रिये हा शिशो वत्स ममाऽनार्यस्य दुर्नयः । दैवाधीन दशां प्राप्तो न मृतोऽस्मि तथापि धिक् ॥ ६४ ॥ व्यास उवाच- एवं विलपतो राज्ञोऽग्रे विप्रोऽन्तरधीयत । अत्रान्तरे मुनिश्रेष्ठस्त्वाजगाम महातपाः ॥ ६५ ॥ स शिष्यः कौशिकेन्द्रोऽसौ निष्ठुरः करदर्शनः । विश्वामित्र उवाच- या त्वयोक्ता पुरा राजन् राजसूयस्य दक्षिणा । तां ददख महाबाहो यदि सत्यं पुरस्कृतम् ॥ ६६ ॥ ( १२४ ) हरिश्चन्द्र उवाच- नमस्करोमि राजर्षे गृहाणेमां स्वदक्षिणाम् । राजसूयस्य यागस्य या मयोक्का पुराऽनघ || ६७ ॥ विश्वामित्र उवाच- कुतो लब्धमिदं द्रव्यं दक्षिणार्थे प्रदीयते । एतदाचक्ष्व राजेन्द्र यथा द्रव्यं त्वयार्जितम् ॥ ६८॥ राजोवाच- किमनेन महाभाग कथितेन तवाऽनघ । शोकस्तु वर्धते विप्र श्रुतेनानेन सुव्रत ॥ ६६ ॥ ऋषिरुवाच- अशस्तं नैव गृह्णामि शस्तमेव प्रयच्छ मे। द्रव्यस्याऽऽगमनं राजन्कथयस्व यथातथम् ॥ ७० ॥ राजोवाच- मया देवी तु सा भार्या विक्रीता कोटिसम्मितैः । निष्कैः पुत्रो रोहिताख्यो विक्रीतोऽर्बुदसंख्यया ॥ ७१ ॥ सूत उवाच- तद्वित्तं स्वल्पमालक्ष्य दारविक्रयसंभवम् । शोकाभिभूतं राजानं कुपितः कौशिकोऽब्रवीत् ॥ ७२ ॥ ऋषिरुवाच- राजसूयस्य यज्ञस्य नैषा भवति दक्षिणा । अन्यदुत्पादय तिप्रं संपूर्णा येन सा भवेत् ॥ ७३ ॥ क्षत्रवन्धो ममेमां त्वं सदृशीं यदि दक्षिणाम् । मन्यसे तर्हि तत्क्षिप्रं पश्य त्वं मे परं बलम् ॥ ७४॥ तपसोऽस्य सुतप्तस्य ब्राह्मणस्याऽमलस्य च । मत्प्रभावस्य चोग्रस्य शुद्धस्याऽध्ययनस्य च ॥ ७५ ॥ ( १२५ ) राजोवाच- अन्यद्दास्यमि भगवन् कालः कश्चित् प्रतीक्ष्यताम् । अधुनैवास्ति विक्रीता पत्नी पुत्रश्च बालकः ॥ ७६ ॥ विश्वामित्र उवाच- चतुर्भागः स्थितो योऽयं दिवसस्य नराधिप । एष एव प्रतीक्ष्यो मे वक्तव्यं नोत्तरं त्वया ॥ ७७ ।। 7 स्व-विक्रयः । व्यास उवाच- तमेवमुक्त्वा राजानं निघृणं निष्ठुरं वचः। तदादाय धनं पूर्णं कुपितः कौशिको ययौ ॥१॥ विश्वामित्रेगते राजा ततः शोकमुपागतः । श्वासोच्छ्वासं मुहुः कृत्वा प्रोवाचोच्चैरधोमुखः ॥ २ ॥ कस्यचिद्यदि कार्य स्याद्दासेन प्रेतेन मया । स ब्रवीतु त्वरायुक्तो या मे तिष्ठति भास्करः ॥ ३ ॥ अथाजगाम त्वरितो धर्मश्चांडालरुपधृक् । दुर्गन्धो विकृतोरस्कः श्मश्रुलो दन्तुरोऽघृणी ॥४॥ कृष्णो लम्बोदरः स्निग्धः करालः पुरुषाधमः। हस्तजर्जरयष्टिश्च शवमाल्यैरलंकृतः ॥५॥ चांडाल उवाच- अहं गृहामि दासत्वे भृत्यार्थः सुमहान्मम । क्षिप्रमाचक्ष्वं मौल्यं किमेतत्ते संप्रदीयते ॥ ६ ॥ व्यास उवाच- तं तादृशमथाऽऽलक्ष्य करदृष्टिं सुनिघृणम् । वदन्तमतिदुःशीलं कस्त्वमित्याह पार्थिवः ॥७॥ L ( १२६ ) चांडाल उवाच- चांडालोऽहमिह ख्यातः प्रवीरति नृपोत्तम । शासने सर्वदा तिष्ठ मृतचैलापहारकः ॥ ८ ॥ एवमुक्तस्तदा राजा वचनं चेदमब्रवीत् । ब्राह्मणः क्षत्रियो वापि गृह्णात्विति मतिर्मम ॥ ६ ॥ उत्तमस्योत्तमो धर्मो मध्यमस्य च मध्यमः । अधमस्याधमश्चैव इति प्राहुर्मनीषिणः ॥ १० ॥ चांडाल उवाच एवमेव त्वयाऽधर्मः कथितो नृपसत्तम । अविचार्य त्वया राजन्नधुनोक्नं ममाग्रतः ॥ ११ ॥ विचारियत्वा यो व्रूते सोऽभीष्टं लभते नरः । सामान्यमेव तत्प्रोक्तमविचार्य त्वयाऽनघ ॥ १२ ॥ यदि सत्यं प्रमाणं ते गृहीतोऽसि न संशयः । हरिश्चन्द्र उवाच- असत्यानरके गच्छेत् सद्यः करे नराधमः ॥ १३ ॥ ततश्चांडालता साध्वी न वरा मे ह्यसत्यता । व्यास उवाच- तस्यैवं वदतः प्राप्तो विश्वामित्रस्तपोनिधिः ॥ १४ ॥ क्रोधामर्षविवृत्ताक्षः प्राह चेदं नराधिपम् । चांडालोऽयं मनस्थं ते दातुं वित्तमुपस्थितः ॥ १५ ॥ कस्मान्न दीयते मह्यमशेषा यज्ञदक्षिणा । राजोवाच- भगवन् सूर्यवंशोत्थमात्मानं वेद्मि कौशिक ॥ १६ ॥ कथं चांडालदासत्वं गमिष्ये वित्तकामतः। विश्वामित्र उवाच- यदि चांडालवित्तं त्वमात्मविक्रयजं मम ॥ १७ ॥ ( १२७ ) न प्रदास्यसि चेत्तर्हि शपस्यामि त्वामसंशयम् । चांडालादथवा विप्रादेहि मे दक्षिणाधनम् ॥ १८ ॥ विना चांडालमधुना नान्याः कश्चिद्धनप्रदः । धनेनाऽहं विना राजन्न यास्यामि न संशयः ॥ १६ ॥ इदानीमेव मे वित्तं न प्रदास्यसि चेन्नृप । दिनेऽर्धघटिकाशेषे तत्त्वां शापाग्निना दहे ॥ २० ॥ व्यास उवाच- हरिश्चन्द्रस्ततो राजा मृतवच्छ्रितजीवितः । प्रसीदेति वदन् पादौ ऋषेर्जग्राह विह्वलः ॥ २१ ॥ हरिश्चन्द्र उवाच- दासोऽस्म्यार्तोऽस्मि दीनोऽस्मि त्वद्भक्तश्चविशेषतः । प्रसादं कुरु विप्रर्षे कष्टश्चांडालसंकरः ॥ २२ ॥ भवेयं विसशेषेण तव कर्मकरो वशः । तवैव मुनिशार्दूल प्रेष्यश्चित्तानुवर्तकः ॥ २३ ।। विश्वामित्र उवाच- एवमस्तु महाराज ममैव भव किंकरः । किं तु मद्धचनंं कार्यं सर्वदैव नराधिप ।। २४ ॥ व्यास उवाच- एवमुक्तेऽथ वचने राजा हर्षसमन्वितः । अमन्यत पुनर्जातमात्मानं प्राह कौशिकम् ॥ २५ ॥ तवादेश करिष्यामि सदैवाऽहं न संशयः । श्रादेशय द्विज श्रेष्ठ किं करोमि तवानघ ॥ २६ ॥ विश्वामित्र उवाच- चांडालागच्छ महासमौल्यं किं मे प्रयच्छसि । गृहाण दासं मौल्येन मया दत्तं तवाधुना ॥ २७ ॥ नास्ति दासेन मे कार्ये वित्ताशा वर्तते मम । ( १२८ ) व्यास उवाच- एवमुक्ते तदा तेन श्वपचो हृष्टमानसः ॥ २८॥ आगत्य सन्निधौ तूर्णं विश्वामित्रमभाषत । चांडाल उवाच- दशयोजनविस्तीर्णे प्रयागस्य च मण्डले ॥ २६ ॥ भूमि रत्नमयीं कृत्वा दास्ये तेऽहं द्विजोत्तम । अस्य विक्रयणेनेयमार्तिश्च प्रहता त्वया ॥ ३०॥ व्यास उवाच- ततो रत्नसहस्राणि सुवर्णमणिमौक्तिकैः। चांडालेन प्रदत्ता निजग्राह द्विजसत्तमः ॥ ३१ ॥ हरिश्चन्द्रस्तथा राजा निर्विकारमुखोऽभवत् । अमन्यत तथा धैर्याद्विश्वामित्रो हि मे पतिः॥ ३२॥ तत्तदेव मया कार्यं यदयं कारयिष्यति । अथान्तरिक्षे सहसा वागुवाचाऽशरीरिणी ॥ ३३ ॥ अनृणोऽसि महाभाग दत्ता सा दक्षिणा त्वया। ततो दिवः पुष्पवृष्टिः पपात नृपमूर्धनि ॥ ३४ ॥ साधु साध्विति तं देवाः प्रोचुः सेन्द्रा महौजसः । हर्षेण महताऽऽविष्टो राजा कौशिकमब्रवीत् ॥ ३५ ॥ राजोवाच- त्वं हि माता पिता चैव त्वं हि बन्धुर्महामते । यदर्थ मोचितोऽहं ते क्षणाच्चैवऽनृणीकृतः ॥ ३६ ॥ किं करोमि महाबाहो श्रेयो मे वचनं तव । एवमुक्ते तु वचने नृपं मुनिरभाषत ॥ ३७॥ विश्वामित्र उवाच- चांडालवचनं कार्यमद्यप्रभृति ते नृप । स्वस्ति तेऽस्त्विति तं प्रोच्य तदाऽऽदाय धनं ययौ ॥ ३८॥ १२६ ) स्व-कृत्यम् । . सूत उवाच- विश्वामित्रे गते विप्रे श्वपचो हृष्टमानसः । विश्वामित्राय तद् द्रव्यं दत्त्वा बद्ध्वा नरेश्वरम् ॥ १ ॥ असत्यो यास्यसीत्युक्त्वा दण्डेनाऽताडयत्तदा । दण्डप्रहारसंभ्रांतमतीवव्याकुलेन्द्रियम् ॥२॥ इष्टबन्धुवियोगार्तमानीय निजपक्कणे । निगडे स्थापयित्वा तं स्वयं सुष्वाप विज्वरः ॥ ३ ॥ निगडस्थस्ततो राजा वसंश्चांडालपक्कणे । अन्नपाने परित्यज्य सदा वै तदशोचयत् ॥ ४ ॥ तन्वी दीनमुखी दृष्ट्वा बालं दीनमुखं पुरः । मां सरत्यसुखाविष्टा मोक्षयिष्यति नौ नृपः ॥ ५॥ उपात्तवित्तो विप्राय दत्त्वा वित्तं प्रतिश्रुतम् । रोदमानं सुतं वीक्ष्य मां च संबोधयिष्यति ॥६॥ तातपार्श्व ब्रजामीति रुदन्तं बालकं पुनः । तात तातेति भाषन्तं तथा सम्बोधयिष्यति ॥ ७॥ न सा मां मृगशावाक्षी वेत्ति चांडालतां गतम् । राज्यनाशः सुहृत्त्यागो भार्यातनयविक्रयः ॥८॥ ततश्चांडालता चेयमहो दुःखपरम्परा । एवं स निवसन्नित्यं स्मरंश्च दयितां सुतम् ॥६॥ निनाय दिवसाम्राजा चतुरो विधिपीडितः । अथाऽह्नि पञ्चमे तेन निगडान्मोचितो नृपः ॥ १०॥ चाण्डालेनानुशिष्टश्च मृतचैलापहारणे । क्रुद्धेन पुरुषैर्वाक्यैर्निर्मीत्स्य च पुनः पुनः ॥ ११ ॥ काश्याश्च दक्षिणे भागे श्मशानं विद्यते महत् । ( १३० ) तद्रक्षस्व यथान्यायं न त्याज्यं तत्त्वया क्वचित् ॥ १२ ॥ इमं च जर्जर दण्डं गृहीत्वा याहि मा चिरम् । वीरबाहोरयं दंड इति घोषस्व सर्वतः ॥ १३ ॥ सूत उवाच- कस्मिश्चिदथ काले तु मृतचैलापहारकः हरिश्चन्द्रोऽभवद्राजा श्मशाने तद्वशानुगः ॥ १४ ॥ चाण्डालेनानुशिष्टस्तु मृतचैलापहारिणा । राजा तेन समादिष्टो जगाम शवमन्दिरम् ॥ १५॥ पुर्यास्तु दक्षिण देशे विद्यमानं भयानकम् । शवमाल्यसमाकीर्णं दुर्गन्धवहुधूमकम् ॥ १६ ॥ श्मशानं घोरसन्नादं शिवाशतसमाकुलम् । गृध्रगोमायुसंकीर्णं श्ववृन्दपरिवारितम् ॥ १७ ॥ अस्थिसंघातसंकीर्णं महादुर्गंधसंकुलम् । अर्धदग्धशवास्यानि विकसद्दंतपंक्तिभिः ॥ १८ ॥ हसन्तीवाऽग्निमध्यस्थकायस्यैवं व्यवस्थितिः । नानामृतसुहृन्नादं महाकोलाहलाकुलम् ॥ १६ ॥ हा पुत्र मित्र हा बन्धो भ्रातर्वत्स प्रियाऽद्य मे । हाप्यते भागिनेयाऽहं हा मातुल पितामह ॥ २० ॥ मातामह पितः पौत्र क गतोऽस्येहि वान्धव । इति शब्दैः समाकीर्णं भैरवैः सर्वदेहिनाम् ॥ २१ ॥ ज्वलन्मांसवसामेदच्छूमितिध्वनिसंकुलम् । अग्नेश्चटचटाशब्दो भैरवो यत्र जायते ॥ २२ ॥ कल्पान्तसदृशाकारं श्मशानं तत्सुदारुणम् । स राजा तत्र संप्राप्तो दुःखादेवमशोच यत् ॥ २३ ॥ हा भृत्या मन्त्रिणो यूयं क्व तद्राज्यं कुलोचितम् । पुत्र मां त्यक्त्वा मन्दभाग्यकम् ॥२४॥ ( १३१ ) ब्राह्मणस्य च कोपेन गता यूयं क्व दूरतः । विनाधर्मं मनुष्याणां जायते न शुभं क्वचित् ॥ २५॥ यत्नतो धारयेत्तस्मात्पुरुषो धर्ममेव हि । इत्येवं चिन्तयंस्तत्र चाण्डालोक्तं पुनः पुनः ॥ २६ ॥ मलेन दिग्धसर्वाङ्गः शवानां दर्शने व्रजन् । लकुटाकारकल्पश्च घावंश्चापि ततस्ततः ॥२७॥ अस्मिञ्छव इदं मौल्यं शतं प्राप्स्यामि चाऽग्रतः । इदं मम इदं राक्ष इदं चाण्डालकस्य च ।। २८ ।। इत्येवं चिन्तयन्राजा व्यवस्था दुस्तरां गतः। जीर्णैकपटसुग्रंथिकृतकंथापरिग्रहः ॥२६॥ चिताभस्मरजोलिप्तमुखवाहूदरांघ्रिकः । नानामेदोवसामज्जालिप्ताप्यङ्गुलिः श्वसन् ॥ ३० ॥ नानाशवौदनकृतनुन्निवृत्तिपरायणः । तदीय माल्यसंश्लेषकृतमस्तकमंडलः॥३१॥ न रात्रौ न दिवा शेतं हा हेति प्रवदन्मुहुः । एवं द्वादश मासास्तु नीता वर्ष शतोपमाः॥ ३२॥ - रोहित-मृत्युः। सूत उवाच- एकदा तु गतो रंतुं बालकैः सहितो बहिः । वाराणस्या नातिदूरे रोहिताख्यः कुमारकः॥१॥ क्रीडां कृत्वा ततो दर्भान् ग्रहीतुमुपवक्रमे । कोमलानल्पमूलांश्च साग्राञ्छक्तयनुसारतः॥२॥ आर्यप्रीत्यर्थमित्युक्त्वा हस्तयुग्मेन यत्नतः । सलक्षणाश्च समिधो बर्हिरिध्मं सलक्षणम् ॥ ३॥ ( १३२ ) पलाशकाष्ठान्यादाय त्वग्निहोमार्थमादरात् । मस्तके भारकं कृत्वा खिद्यमानः पदे पदे ॥४॥ उदकस्थानमासाद्य तदा बालस्तृषान्वितः । भुवि भारं विनिक्षिप्य जलस्थाने तदा शिशुः ॥ ५ ॥ कामतः सलिलं पीत्वा विश्रम्य च मुहूर्तकम् । वल्मीकोपरि विन्यस्तभारो हर्तुं प्रचक्रमे ॥ ६ ॥ विश्वामित्राशया तावत् कृष्णसर्पो भयावहः। महाविषो महाघोरो वल्मीकान्निर्गतस्तदा ॥७॥ तेनाऽसौ बालको दष्टस्तदैव च पपात ह । रोहिताख्यं मृतं दृष्ट्वा ययुर्वाला द्विजालयम् ॥ ८ ॥ त्वरिता भय-संविग्नाः प्रोचुस्तन्मातुरग्रतः । हे विप्रदासि ते पुत्रः क्रीडां कर्त्तुं बहिर्गतः ॥ ६ ॥ अस्माभिः सहितस्तत्र सर्पदष्टो मृतस्ततः । इति सा तद्वचः श्रुत्वा वज्रपातोपमं तदा ॥ १० ॥ पपात मूञ्छिता भूमौ छिन्नेव कदली यथा । अथ तां ब्राह्मणो रुष्टः सुजलेनाऽभ्यर्षिंचत ॥ ११ ॥ मुहूर्ताचेतनां प्राप्ता ब्राह्मणस्तामथाब्रवीत् । व्राह्मण उवाच- अलक्ष्मीकारकं निन्द्यं जानीहि त्वं निशामुखे ॥ १२ ॥ रोदनं कुरुषे दुष्टे लजात हृदये न किम् । ब्राह्मणेनैवमुक्ता सा न किंचिद्वाक्यमब्रवीत् ॥ १३ ॥ रुरोद करुणं दीनां पुत्रशोकेन पीडिता। अश्रुपूर्णमुखी दीना धूसरा मुक्तमूर्द्धजा ॥ १४ ॥ अथ तां कुपितो विप्रो राजपत्नीमभाषत । धिक् त्वां दुष्टे क्रयं गृहा मम कार्य विलुम्पसि ॥ १५ ॥ ( १३३ ) अशक्ता चेत्कथं तर्हि गृहीतं मम तद्धनम् । एवं निर्भत्सिता तेन क्रूरवाक्यैः पुनः पुनः ॥ १६ ॥ रुदिता कारणं प्राह विप्रं गद्गदया गिरा। स्वामिन् मम सुतो बालः सर्पदष्टो मृतो वहिः ॥ १७ ॥ अनुशां मे प्रयच्छस्व द्रष्टुं यास्यामि बालकम् । दुर्लभं दर्शनं तेन संजातं मम सुव्रत ॥ १८ ॥ इत्युक्त्वा करुणं वाला पुनरेव रुरोद ह । पुनस्तां कुपितो विप्रो राजपत्नीमभाषत ॥ १६ ॥ ब्राह्मण उवाच- शठे दुष्टसमाचारे किं न जानासि पातकम् । यः स्वामिवेतनं गृह्य तस्य कार्य विलुम्पति ॥ २० ॥ नरके पच्यते सोऽथ महारौरवपूर्वके । उषित्वा नरके कल्पं ततोऽसौ कुक्कुटो भवेत् ॥ ३१ ॥ किमनेनाऽथवा कार्यं धर्मसंकीर्तनेन मे। यस्तु पापरतो मूर्खः क्रूरो नीचोऽनृतः शठः ॥ २२ ॥ तद्वाक्यं निष्फलं तस्मिन् भवेद्वीजमिवोषरे । एहि ते विद्यते किंचित् परलोकभयं यदि ॥ २३ ॥ एवमुक्त्वाथ सा विप्रं वेपमानाऽब्रवीद्वचः । कारुण्यं कुरु मे नाथ प्रसीद सुमुखो भव ॥ २४ ॥ प्रस्थापय मुहूर्ते मां यावद् द्रक्ष्यामि बालकम् । एवमुक्त्वाऽथ सा मूर्ध्ना निपत्य द्विजपादयोः ॥२५॥ रुरोद करुण बाला पुत्रशोकेन पीडिता। अथाह कुपितो विप्रः क्रोधसंरक्तलोचनः ॥ २६ ॥ विप्र उवाच- किं ते पुत्रेण मे कार्ये गृहकर्म कुरुष्व मे । किं न जानासि मे क्रोघं कशाघातफलप्रदम् ॥ २७ ॥ ( १३४ ) एवमुक्ता स्थिता धैर्याद् गृहकर्म चकार ह । अर्धरात्रो गतस्तस्याः पादाभ्यंगादिकर्मणा ॥ २८ ॥ ब्राह्मणेनाऽथ सा प्रोक्ता पुत्रपार्श्व व्रजाऽधुना । तस्य दाहादिकं कृत्वा पुनरागच्छ सत्वरम् ॥ २६ ॥ न लुप्येत यथा प्रातगृहकर्म ममेति च । ततस्त्वेकाकिनी रात्रौ विलपन्ती जगाम सा ॥ ३०॥ दृष्ट्वा मृतं निजपुत्रं भृशं शोकेनपीडिता । यूथभ्रष्टा कुरंगीव विवत्सा सौरभी यथा ॥ ३१ ॥ वाराणस्या वर्हिगत्वा क्षणाद् दृष्ट्वा निजं सुतम् । शयानं रंकवद् भूमौ काष्ठदर्भतृणोपरि ॥ ३२ ॥ विललापातिदुःखाता शब्दं कृत्वा सुनिष्ठुरम् । एहि मे सम्मुखं कस्माद्रोषितोऽसि वदाऽधुना ॥ ३३ ॥ श्रायास्याभिमुखो नित्यमम्बेत्युक्त्वा पुनः पुनः । गत्वा स्खलत्पदा तस्य पपातोपरि मूर्ञ्छिता ॥ ३४॥ पुनः सा चेतनां प्राप्य दोामालिंग्य बालकम् । तन्मुखे वदनं न्यस्य रुरोदाऽऽर्तस्वनैस्तदा ॥ ३५ ॥ कराभ्यां ताडनं चक्रे मस्तकस्योदरस्य च । हा बाल हा शिशो वत्स हा कुमारक सुन्दर ।। ३६ ॥ हा राजन्क्व गतोऽसि त्वं पश्येम बालकं निजम् । प्राणेभ्योऽपि गरीयांसं भूतले पतितं मृतम् ॥ ३७॥ तथाऽपश्यन्मुखं तस्य भूयो जीवित शंकया । निर्जीववदनं ज्ञात्वा मूर्ञ्छिता निपपात च ॥ ३८ ॥ हस्तेन वदनं गृह्य पुनरेवमभाषत । शयनं त्यज हे बाल शीघ्र जागृहि भीषणम् ॥ ३९ ॥ निशाध वर्धते चेदं शिवाशतनिनादितम् । भूतप्रेतपिशाचादिडाकिनीयूथनादितम् ॥ ४० ॥ ( १३५ ) मित्राणि ते गतान्यस्तात्त्वमेकस्तु कुतः स्थितः ।

सूत उवाच- एवमुक्त्वा पुनस्तन्वी करुणं प्ररुरोद ह॥४१॥ हा शिशो वाल हा वत्स रोहिताख्य कुमारक । रे पुत्र प्रतिशब्दं मे कस्मात्त्वं न प्रयच्छसि ॥ ४२ ॥ तवाऽहं जननी वत्स किं न जानासि पश्य माम् । देशत्यागाद्राज्यनाशात् पुत्र भर्त्रा स्वविक्रयात् ॥ ४३ ॥ यदासीत्वाच्च जीवामि त्वां दृष्ट्वा पुत्र केवलम् । ते जन्मसमये विप्रैरादिष्टं यत्वमागतम् ॥ ४४ ।। दीर्घायुः पृथिवीराजः पुत्रपौत्रसमन्वितः । शौर्यदानरतिःसत्त्वो गुरुदेवद्विजार्चकः ॥ ४५ ॥ मातापित्रोस्तु प्रियकृत् सत्यवादी जितेन्द्रियः। इत्यादि सकलं जातमसत्यमधुना सुत ॥ ४६ ॥ चक्रमत्स्यावातपत्रश्रीवत्सस्वस्तिकध्वजाः। तव पाणितले पुत्र कलशश्चामरं तथा ॥४७॥ लक्षणानि तथाऽन्यानि त्वद्धस्ते यानि सन्ति च । तानि सर्वाणि मोघानि सजातान्यधुना सुत ॥४८॥ हा राजन् पृथिवीनाथ क्व ते राज्यं क्व मन्त्रिणः । क ते सिंहासनं छत्रं क ते खङ्गः क्व तद्धनम् ॥ ४६॥ क्व साऽयोध्या क्व हर्म्याणि क्व गजाश्वरथप्रजाः। मां त्यक्त्वा क्व गतोऽसि रे ॥ ५० ॥ हा कान्त हा नृपाऽऽगच्छ पश्येमं स्वसुतं प्रियम् । येन ते रिङ्गता वक्षः कुंकुमेनाऽवलेपितम् ॥ ५१ ।। स्वशरीरजः पंकैर्विशालं मलिनीकृतम् । येन ते वालभावेन मृगनाभिविलेपितः ॥५२॥ भ्रंशितो भालतिलकस्त्वाङ्कस्थेन भूपते । 1 ( १३६ ) यस्य वक्त्रं मृदालिप्तं स्नेहाद्वै चुम्बितं मया ॥ ५३ ॥ तन्मुखं मक्षिकालिङ्गयं पश्ये क्रीटैर्विदूषितम् । हा राजन् पश्य तं पुत्रं भुविस्थं रंकवन्मृतम् ॥ ५४ ।। हा देव किं मया कृत्यं कृतं पूर्वभवान्तरे । तस्य कर्मफलस्येह न पारमुपलक्षये ॥ ५५ ॥ हा पुत्र हा शिशो वत्स हा कुमारक सुन्दर । एवं तस्या विलापं ते श्रुत्वा नगरपालकाः ॥ ५६ ॥ जागृतास्त्वरितास्तस्याः पार्श्वमीयुः सुविस्मिताः। जना ऊचु:- का त्वं बालश्च कस्याऽयं पतिस्ते कुत्र तिष्ठति ॥ ५७ ॥ एकैव निर्भया रात्रौ कस्मात्त्वमिह रोदिषि । एवमुक्त्वाऽथ सा तन्वी न किंचिद्वाक्यमब्रवीत् ॥ ५८। भूयोऽपि पृष्टा सा तूष्णीं स्तव्धीभूता बभूव ह। विललापाऽतिदुःखार्ता शोकाश्रुप्लुतलोचना ॥ ५६ ॥ अथ ते शंकितास्तस्यां रोमाञ्चिततनूरुहाः । संत्रस्ताः प्राहुरन्योऽन्यमुद्धृतायुधपराणयः ।। ६० ॥ नूनं स्त्री न भवत्येषा यतः किंचिन्न भाषते । तस्माद्वध्या भवेदेषा यत्नतो बालघातिनी ॥ ६१ ॥ शुभा चेत्तर्हि किं ह्यत्र निशाधै तिष्ठते वहिः । भक्षार्थमनया नूनमानीतः कस्यचिच्छिशुः ॥ ६२ ।। इत्युक्त्वा तैगृहीता सा गाढं केशेषु सत्वरम् । भुजयोरपरैश्चैव कैश्चाऽपि गलके तथा ॥ ६३ ॥ खेचरी यास्यतीत्युक्तं बहुभिः शस्त्रपाणिभिः । आकृष्य पक्कणे नीता चांडालाय समर्पिता ॥ ६४॥ हे चांडाल वहिर्टणा ह्यस्माभिबार्लघातिनी । वध्यतां वध्यतामेषा शीघ्रं नीत्वा बहिः स्थले ॥६५॥ ( १३७ ) चांडालः प्राह तां दृष्ट्वा शातेयं लोकविश्रुता। न दृष्टपूर्वा केनाऽपि लोकडिम्भान्यनेकधा ॥ ६६ ॥ भक्षितान्यनया भूरि भवद्भिः पुण्यमर्जितम् । ख्यातिर्वः शाश्वती लोके गच्छध्वं च यथासुखम् ॥ ६७ ॥ द्विजस्त्रीबालगोधातीस्वर्णस्तयी च यो नरः । अग्निदो वर्त्मघाती च मद्यपो गुरुतल्पगः ॥ ६८ ॥ महाजनविरोधी च तस्य पुण्यप्रदो वधः । द्विजस्याऽपि स्त्रियो वाऽपि न दोषो विद्यते वधे ॥ ६६ ॥ अस्या वधश्च मे योग्य इत्युक्त्वा गाढबंधनैः । बद्ध्वा केशेष्वथाऽऽकृश्य रज्जुभिस्तामताडयत् ॥ ७० ॥ हरिश्चन्द्रमथोवाच वाचा परूषया तदा । रे दास वध्यतामेषा दुष्टात्मा मा विचारय ॥ ७१ ॥ तद्वाक्यं भूपतिः श्रुत्वा वज्रपातोपमं तदा । वेपमानोऽथ चांडालं प्राह स्त्रीवधशंकितः॥ ७२॥ न शक्तोऽहमिदं कर्त प्रेष्यं देहि ममाऽपरम् । असाध्यमपि यत्कर्म तत् करिष्ये त्वयोदितम् ॥ ७३ ॥ श्रुत्वा तदुक्तं वचनं श्वपचो वाक्यमब्रवीत् । मा भैषीस्त्वं गृहाणासिं वधोऽस्याः पुण्यदो मतः ॥ ७४ ॥ बालानामेव भयदानेयं रक्ष्या कदाचन । तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य राजा वचनमब्रवीत् ॥ ७५ ॥ स्त्रियो रक्ष्याः प्रयत्नेन न हन्तव्याः कदाचन । स्त्रीवधे कीर्तितं पापं मुनिभिर्धर्मतत्परैः ॥ ७६ ॥ पुरुषो यः स्त्रियं हन्याज्ञानतोऽज्ञानतोऽपि वा । नरके पच्यते सोऽथ महारौरवपूर्वके ॥ ७७ ॥ चांडाल उवाच- मा वदाऽसिं गृहाणैनं तीक्ष्णविद्युत्समप्रभम् । ( १३८ ) यत्रैकस्मिन्वधं नीते बहूनां तु सुखं भवेत् ॥ ७८ ॥ तस्य हिंसा कृता नूनं बहु पुण्य प्रदा भवेत् । भक्षितान्यनया भूरि लोके डिम्भानि दुष्टया ॥ ७६ ॥ तत्क्षिप्रं वध्यतामेषा लोकः स्वस्थो भविष्यति । राजोवाच- चांडालाधिपते तीव्रं व्रतं स्त्रीवधवर्जनम् ॥ ८० ॥ आजन्मतस्ततो यत्नं न कुर्यां स्त्रीवधे तव । चांडाल उवाच- स्वामिकार्यं विना दुष्ट किं कार्यं विद्यते परम् ॥ ८१ ॥ गृहीत्वा वेतनं मेऽद्य कस्मात् कार्य विलुम्पसि । यः स्वामिवेतनं गृह्य स्वामिकार्य विलुम्पति ॥२॥ नरकान्निष्कृतिस्तस्य नास्ति कल्पायुतैरपि । राजोवाच- चांडालनाथ मे देहि कार्यमन्यत्सुदारुणम् ॥ ८३ ॥ स्वशत्रु ब्रूहि तं क्षिप्रं घातयिष्याम्यसंशयम् । घातयित्वा तु तं शत्रु तव दास्यामि मेदिनीम् ॥ ८४ ॥ देवदेवोरगैः सिद्धैर्गन्धर्वैरपि संयुतम् । देवेन्द्रमपि जेष्यामि निहत्य निशितैः शरैः ॥ ५ ॥ एतच्छ्रुत्वा ततो वाक्यं हरिश्चन्द्रस्य भूपतेः । चांडालः कुपितः प्राह वेपमानं महीपतिम् ॥ ८६ ॥ चांडाल उवाच- "नेतद्वाक्यं सुघटितं यद्वाक्यं दासकीर्तितम्" । चांडालदासतां कृत्वा सुराणां भाषसे वचः । दास किंबहुना नूनं शृणु मे गदतो वचः ॥ ८७ ॥ निर्लज्ज तव चेदस्ति किंचित् पापभयं हृदि । किमर्थ दासतां यातश्चांडालस्य तु वेष्मनि ॥ ८ ॥ ( १३६ ) गृहाणेनं ततः खङ्गमस्याश्छिन्धि शिरोऽम्बुजम् । एवमुक्त्वाऽथ चांडालो राज्ञे खङ्गं न्यवेदयत् ॥ ८ ॥ पुनर्मिलनम्। सूत उवाच- ततोऽथ भूपतिः प्राह राज्ञीं स्थित्वा ह्यधोमुखः । अत्रोपविश्यतां बाले पापस्य पुरतो मम ॥१॥ शिरस्ते च्छेदयिष्यामि हन्तुं शक्नोति चेत्करः। एवमुक्त्वा समुद्यम्य खङ्गं हन्तुं गतो नृपः ॥२॥ न जानाति नृपः पत्नी सा न जानाति भूपतिम् । अब्रवीद् भृशदुःखार्ता स्वमृत्युमभिकांक्षती ॥ ३ ॥ स्त्र्युवाच- चांडाल शृणु मे वाक्यं किंचित्त्वं यदि मन्यसे । मृतस्तिष्ठति मे पुत्रो नाऽतिदूरे बहिः पुरात् ॥ ४ ॥ तं दहामि हतं यावदानयित्वा तवान्तिकम् । तावत्प्रतीक्ष्य तां पश्चादसिना घातयस्व माम् ॥ ५॥ तेनाऽथ बाढमित्युक्त्वा प्रेषिता वालकं प्रति । सा जगामाऽतिदुःखार्ता विलपन्ती सुदारुणम् ॥६॥ भार्या तस्य नरेन्द्रस्य सर्पदष्टं हि वालकम् । हा पुत्र हा वत्स शिशो इत्येवं वदती मुहुः ॥ ७॥ कृशा विवर्णा मलिना पांसुध्वस्तशिरोरुहा । श्मशानभूमिमागत्य बालं स्थाप्याऽविशद् भुवि ॥ ८ ॥ "राजन्नद्य स्ववालं तं पश्यसीह महीतले । रममाणं स्वसखिभिर्दष्टं दुष्टाऽहिना मृतम् ॥ ६॥" तस्या विलापशब्दं तमाकर्ण्य स नराधिपः। शवसन्निधिमागत्य वस्त्रमस्याऽऽक्षिपत्तदा ॥१०॥ ( १४० ) तां तथा रुदती भार्या नाभिजानाति भूमिपः । चिरप्रवाससंतप्तां पुनर्जातामिवाऽबलाम् ॥ ११ ॥ साऽपि तं चारुकेशान्तं पुरो दृष्ट्वा जटालकम् । नाऽभ्यजानान्नृपवरं शुष्कवृक्षत्वचोपमम् ॥ १२ ॥ भूमौ निपतितं वालं दृष्ट्वाशीविषपीडितम् । नरेन्द्रलक्षणोपेतमचिन्तयदसौ नृपः ॥ १३ ॥ अस्य पूर्णेन्दुवद्वक्त्रं शुभमुन्नसमव्रणम् । दर्पणप्रतिमोत्तुंगकपोलयुगशोभितम् ॥ १४ ॥ नीलान्केशान् कुञ्चिताग्रान्त्सान्द्रान्दी स्तरंगिणः । राजीव सदृशे नेत्रे श्रोष्ठौ विम्बफलोपमौ ॥ १५ ॥ विशालवक्षा दीर्घाक्षो दीर्घबाहून्नतांसकः । विशालपादो गम्भीरः सूक्ष्माङ्गुल्यवनीधरः ॥ १६ ॥ मृणालपादो गम्भीरनाभिरुद्धतकन्धरः । अहो कष्टं नरेन्द्रस्य कस्याऽप्येष कुले शिशुः ॥ १७ ॥ जातो नीतः कृतान्तेन कालपाशाद् दुरात्मना। सूत उवाच- एवं दृष्ट्वाऽथ तं बालं मातुरके प्रसारितम् ॥ १८ ॥ स्मृतिमभ्यागतो राजा हा हेत्यश्रण्यपातयत् । सोऽप्युवाच च वत्सो मे दशामेतामुपागतः ॥ १६ ॥ नीतो यदि च घोरेण कृतान्तेनाऽऽत्मनो वशम् । विचारयित्वा राजाऽसौ हरिश्चन्द्रस्तथा स्थितः ।। २० ।। ततो राशी महादुःखावेशादिदमभाषत । राज्ञ्युवाच- हा वत्स कस्य पापस्य त्वपध्यानादिदं महत् ।। २१ ॥ दुःखमापतितं घोरं तद्रूपं नोपलभ्यते । हा नाथ राजन् भवता मामपास्य सुदुःखिताम् ॥ २२ ॥ ( १४१ ) कस्मिन् संस्थीयते स्थाने विश्रब्धं केन हेतुना । राज्यनाशः सुहृत्त्यागो भार्यातनयविक्रयः ॥ २३॥ हरिश्चन्द्रस्य राजर्षेः किं विधातः कृतं त्वया। इति तस्या वचः श्रुत्वा राजा स्थानच्युतस्तदा ॥ २४ ।। प्रत्यभिज्ञाय देवीं तां पुत्रं च निधनं गतम् । कएं ममैव पत्नीयं वालकश्चाऽपि मे सुतः ॥ २५ ॥ ज्ञात्वा पपात संतप्तो मूर्छामति जगाम ह । सा च तं प्रत्यभिज्ञाय तामवस्थामुपागतम् ॥ २६ ॥ मूर्ञ्छिता निपपातार्ता निश्चेष्टा धरणीतले । चेतनां प्राप्य राजेन्द्रो राजपत्नी च तौ समम् ॥ २७ ॥ विलेपतुः सुसंतप्तौ शोकभारेण पीडितौ। राजोवाच- हा वत्स सुकुमारं ते वदनं कुश्चितालकम् ॥ २८ ॥ पश्यतो मे मुखं दीनं हृदयं किं न दीर्यते। तात तातेति मधुरं ब्रुवाणं स्वयमागतम् ॥ २६ ॥ उपगुह्य कदा वक्ष्ये वत्स वत्सेति सौहृदात् । कस्य जानुप्रणीतेन पिङ्गेन क्षितिरेणुना ॥ ३०॥ ममोत्तरीयमुत्सहं तथा मलमेष्यति । न वाऽलं मम संभूतं मनो हृदयनन्दन ॥ ३१ ॥ "मयाऽसि पितृमान्पित्रा विक्रीतो येन वस्तुवत् ।" गतं राज्यमशेष मे सबांधवधनं महत् ॥ ३२॥ हीनदैवान्नृशंसेन हृतो मे तनयस्ततः।" अहं महाहिदष्टस्य पुत्रस्याऽऽननपंकजम् ॥ ३३ ॥ निरीक्षन्नद्य घोरेण विषेणाऽधिकृतोऽधुना। एवमुक्त्वा तमादाय वालकं वाष्पगद्गदः॥ ३४॥ परिष्वज्य व निश्चेष्टो मूर्च्छया निपपात ह। (२४२ ) ततस्तं पतितं दृष्ट्वा शैव्या वैवमचिन्तयत् ॥ ३५ ॥ अयं स पुरुषव्याघ्रः स्वरेणैवोपलक्ष्यते । विद्वजनमनश्चन्द्रो हरिश्चन्द्रो न संशयः ॥ ३६ ।। तथाऽस्य नासिका तुंगा तिलपुष्पोपमा शुभा । दन्ताश्च मुकुलप्रख्याः ख्यातकीर्तेर्महात्मनः ॥ ३७ ।। श्मशानमागतः कस्माद्यद्येवं स नरेश्वरः। विहाय पुत्रशोकं सा पश्यन्ती पतितं पतिम् ॥ ३८ ॥ प्रहृष्टा विस्मिता दीना भर्तृपुत्रार्तिपीडिता । वीक्षन्ती सा तदाऽपप्तन्मूर्च्छया धरणीतले ॥ ३६ ॥ प्राप्य चेतश्च शनकैः सा गद्गदमभाषत । धिक् त्वां देव ह्यकरुण निर्मर्याद जुगुप्सित ॥ ४० ॥ येनाऽयममरप्रख्यो नीतो राजा श्वपाकताम् । राज्यनाशं सुहृत्त्याग भार्यातनयविक्रयम् ॥ ४१ ॥ प्रापयित्वाऽपि येनाऽद्य चांडालोऽयं कृतो नृपः । नाद्य पश्यामि ते छत्रं सिंहासनमथाऽपि वा ॥ ४२ ॥ चामर व्यजने वाऽपि कोऽयं विधिविपर्ययः । यस्याऽस्य वजतः पूर्वं राजानो भृत्यतां गतः ॥ ४३ ।। स्वोत्तरीयैः प्रकुर्वन्ति विरजस्कं महीतलम् । सोऽयं कपालसंलग्न घटीपटनिरन्तरे ॥४४॥ मृतनिर्माल्यसूत्रांतर्लग्नकेशसुदारुणे । वसानिष्पंदसंशुष्कमहापटलमंडिते ॥ ४५ ॥ भस्माङ्गारार्धदग्धास्थिमज्जासंघट्टभीषणे । गृध्रगोमायुनादाते पुष्टचद्रविहङ्गमे ।। ४६ ॥ चिताधूमायतपटनीलीकृतदिगन्तरे। कुणपास्वादनमुदासंप्रकृष्टनिशाचरे ॥ ४७॥ चरत्यमेध्ये राजेन्द्रः श्मशाने दुःखपीडितः । एवमुक्त्वाऽथ संश्लिष्य कण्ठे राशो नृपात्मजा ॥ ४८ ॥ कष्टं शोकसमाविष्टा विललापार्तया गिरा। राजन् स्वप्नोऽथ तथ्यं वा यदेतन्मन्यते भवान् ॥ ४६॥ तत्कथ्यतां महाभाग मनो वैमुह्यते मम । यद्येतदेवं धर्मज्ञ नास्ति धर्मे सहायता ॥ ५० ॥ तथैव विप्रदेवादिपूजने सत्यपालने । नास्ति धर्मः कुतः सत्यं नाऽऽर्जवं नाऽनृतांशता ॥ ५१ ॥ यत्र त्वं धर्म-परमः स्वराज्यादवरोपितः । सूत उवाच- इति तस्या वचःश्रुत्वा निःश्वस्योष्णं सगद्गदः ॥५२॥ कथयामास तन्वंग्यै यथा प्राप्तः श्वपाकताम् । रुदित्वासा तु सुचिरं निःश्वस्योष्णं सुदुःखिता ॥ ५३ ॥ स्वपुत्रमरणं भीर्यथावत्तं न्यवेदयत् । श्रुत्वा राजा तथावाक्यं निपपात महीतले ॥ ५४ । मृतपुत्रं समानीय जिह्वया विलिहन्मुहुः । हरिश्चन्द्रमथ प्राह शैव्या गद्गदया गिरा ॥ ५५॥ कुरुष्व स्वामिनः प्रेष्यं छेदयित्वा शिरो मम । खामिद्रोहो न तेऽस्त्वद्य माऽसत्योभव भूपते ॥५६ ॥ माऽसत्यं तव राजेन्द्र परद्रोहस्तु पातकम् । एतदाकर्ण्य राजा तु पपात भुवि मूञ्छितः॥ ५७ ॥ क्षणेन चेतनां प्राप्य विललापाति दुःखितः। राजोवाच- कथं प्रिये त्वया प्रोक्तं वचनं त्वतिनिष्ठुरम् ॥ ५८ ।। यदशक्यं भवेद्वक्तुं तत्कर्म क्रियते कथम् । पत्न्युवाच- मया च पूजिता गौरी देवाविप्रास्तथैव च ॥५६॥ ( १४४ ) भविष्यसि पतिस्त्वं मे ह्यन्यस्मिञ्जन्मनि प्रभो । श्रुत्वा राजा तदा वाक्यं निपपात महीतले ॥ ६०॥ मृतस्य पुत्रस्य तदा चुचुम्ब दुःखितो मुखम् । राजोवाच- प्रिये न रोचते दीर्घ कालं क्लेशं मयाऽशितुम् ॥ ६१॥ नात्मायत्तोऽहं तन्वनि पश्य मे मंदभाग्यताम् । चांडालेनाऽननुज्ञातः प्रवेत्ये ज्वलनं यदि ॥ १२ ॥ चांडालदासतां यास्ये पुनरप्यन्यजन्मनि । नरकं च वरं प्राप्य खेदं प्राप्स्यामि दारुणम् ॥ ६३ ॥ तापं प्राप्स्यामि संप्राप्य महारौरवरौरवे । मग्नस्य दुःखजलधौ वरं प्राणैर्वियोजनम् ॥ ६४॥ एकोऽपि बालको योऽयमासीद्वंशकरः सुतः । मम दैवानुयोगेन मृतः सोऽपि बलीयसा ॥ ६५ ॥ कथं प्राणान्विमुञ्चामि परायत्तोऽस्मि दुर्गतः । तथापि दुःस्त्र बाहुल्यात्त्यक्ष्यामि तु निजां तनुम् ॥ ६६ ॥ त्रैकोक्यैनाऽस्ति तद्दुःख नाऽसिपत्रवने तथा । वैतरिण्यां कुतस्तद्वद्यादृशं पुत्रविप्लवं ॥ ६७ ॥ सोऽहं सुतशरीरेण दीप्यमाने हुताशने । निपतिष्यामि तन्वति क्षन्तव्यं तन्ममाऽधुना ॥ ६८॥ न वक्तव्यं त्वया किंचिदतः कमललोचने । ममवाक्यं च तन्वति निवोधाऽऽहतमानसा ॥६६॥ अनुज्ञाताऽथ गच्छ त्वं विप्रवेश्म शुचिस्मिते । यदि दत्तं यदि हुतं गुरवो यदि तोषिताः ॥ ७० ॥ संगमः परलोके मे निजपुत्रेण चेत्त्वया । इह लोके कुतस्त्वेतद् भविष्यति समीप्सितम् ॥ ७१ ॥ यन्मया हसता किञ्चिद् रहसि त्वां शुचिस्मिते । ( १४५ ) अशेषमुक्तं तत्सर्वं क्षन्तव्यं मम यास्यतः ॥ ७२ ।। राजपत्नीति गर्वेण नाऽवज्ञयः स मे द्विजः । सर्वयत्नेन तोष्यः स्यात्स्वामी दैवतवच्छुभे ॥ ७३ ॥ राश्युवाच- अहमप्यत्र राजर्षे निपतिप्ये हुताशने । दुःखभारासहा देव सह यास्यामि वै त्वया ।। ७४॥ त्वया सह मम श्रेयो गमनं नाऽन्यथा भवेत् । सह स्वर्ग च नरकं त्वया भोक्ष्यामि मानद । श्रुत्वा राजा तदोवाच एवमस्तु पतिव्रते ॥ ७५ ॥ --:o: उपसंहारः। सूत उवाच- ततः कृत्वा चितां राजा आरोप्य तनयं स्वकम् । भार्यया सहितो राजा वद्धाञ्जलिपुटस्तदा ॥१॥ चिन्तयन्परमेशानी शताक्षीं जगदीश्वरीम् । पञ्चकोशांतरगतां पुच्छब्रह्मस्वरूपिणीम् ॥ २॥ रक्ताम्बरपरीधानां करुणारससागराम्। नानायुधधरामम्बां जगत्पालनतत्पराम् ॥ ३॥ तस्य चिन्तयमानस्य सर्वे देवाः सवासवाः । प्रमुखतः कृत्वा समाजग्मुस्त्वरान्विताः॥४॥ आगत्य सर्वे प्रोचुस्ते राजन्छणु महाप्रभो। अहं पितामहः साक्षाद्धर्मश्च भगवान् स्वयम् ॥५॥ साध्याः सविश्वे मरुतो लोकपालाः सचारणाः । नागाः सिद्धाः सगन्धर्वा रुद्राश्चैव तथाऽश्विनौ ॥६॥ एते चाऽन्येऽथ बहवो विश्वामित्रस्तथैव च । विखत्रयेण यो मैत्री कर्तुमिच्छति धर्मतः ॥ ७ ॥ ( १४६ ) विश्वामित्रः स तेऽभीष्टमाहर्तुं सम्यगिच्छति । धर्म उवाच- मा राजन् साहसं कार्षीर्घमोऽहं त्वामुपागतः ॥ ८॥ तितिक्षादमसत्त्वाद्यैस्त्वद्गणैः परितोषितः । इन्द्र उवाच- हरिश्चन्द्र महाभागप्राप्तः शक्रोऽस्मि तेऽन्तिकम् ॥ ६ ॥ त्वयाऽद्य भार्या पुत्रेण जिता लोकास्सनातनाः । प्रारोह त्रिदिवं राजन् भार्यापुत्रसमन्वितः ॥ १० ॥ सुदुष्प्रापं नरैरन्यर्जितमात्मीय कर्मभिः। सूत उवाच- ततोऽमृतमयं वर्षमपमृत्युविनाशनम् ॥ ११ ॥ इन्द्रःप्रासृजदाकाशाच्चितामध्ये गते शिशौ । पुष्पवृष्टिश्च महतीं दुंदुभिस्वन एव च ॥ १२ ॥ समुत्तस्थौ मृतः पुत्रो राशस्तस्य महात्मनः । सुकुमारतनुः स्वस्थः प्रसन्नः प्रीतमानसः॥ १३ ॥ ततो राजा हरिश्चन्द्रः परिष्वज्य सुतं तदा । सभार्यः स्वश्रियायुक्तो दिव्यमाल्याम्बरावृतः ॥ १४ ॥ स्वस्थः संपूर्णहृदयो मुदा परमया वृतः । बभूव तत्क्षणादिन्द्रो भूपं चैवमभाषत ॥१५॥ सभार्यस्त्वं सपुत्रश्च स्वर्लोकं सद्गतिं पराम् । समारोह महाभाग निजानां कर्मणां फलम् ॥ १६ ॥ हरिश्चन्द्र उवाच- देवराजाननुज्ञातः खामिनाश्वपचेन हि । अकृत्वा निष्कृति तस्य नारोक्ष्ये वै सुरालयम् ॥ १७ ॥ धर्म उवाच- तवैवं भाविनं क्लेशमवगम्याऽऽत्ममायया । ( १४७ ) आत्माश्वपाचतां नीतो दर्शितं तच्चपक्वणम् ॥ १८ ॥ इन्द्र उवाच- प्रार्थ्यते यत्परं स्थानं समस्तैर्मनुजैर्भुवि । तदारोह हरिश्चन्द्र स्थानं पुण्यकृतां नृणाम् ॥ १६ ॥ हरिश्चन्द्र उवाच- देवराज नमस्तुभ्यं वाक्यं चेदं निवोध मे । मच्छोकमग्नमनसः कोसले नगरे नराः ॥२०॥ तिष्ठन्ति तानपास्यैवं कथं यास्याम्हं दिधम् । ब्रह्महत्या सुरापानं गोवधः स्त्रीवधस्तथा ॥ २१ ॥ तुल्यमेभिर्महत्पापं भलत्यागादुदाहृतम् । भजन्तं भक्तमत्याज्यं त्यजतः स्यात्कथं सुखम् ॥ २२ ॥ तैर्विना न प्रयास्यामि तस्माच्छकं दिवं व्रज । यदि ते सहिताः स्वर्ग मया यान्ति सुरेश्वर ॥ २३ ॥ ततोऽहमपि यास्यामि नरकं वाऽपि तैः सह । इन्द्र उवाच- बहूनि पुण्यपापानि तेषां भिन्नानि वै नृप ॥ २४ ॥ कथं संघातभोज्यं त्वं भूप स्वर्गमभीप्ससि । । हरिश्चन्द्र उवाच- भुक्ते शक्र नृपो राज्यं प्रभावात्प्रकृतेर्ध्रुवम् ॥ २५ ॥ यजते च महायज्ञैः कर्मपूर्तं करोति च । तच्च तेषां प्रभावेण मया सर्वमनुष्ठितम् ।। २६ ॥ १ उपदाद्यन्न संत्यदये तानहं स्वर्गलिप्सया । तस्माद्यन्मम देवेश किंचिदस्ति सुवेष्टितम् ॥ २७ ॥ दत्तमिष्टं हुतं जप्तं सामान्य तैस्तदस्तु नः । वहुकालोपभाज्यं च फलं यन्मम कर्मगम् ॥ २८ ॥ तदस्तु दिनमप्येकं तैः समं त्वत्प्रसादतः । 342 ( १५८ ) 1 सूत उवाच- एवं भविष्यतीत्युक्त्वा शक्रस्त्रिभुवनेश्वरः ॥ २६ ॥ प्रसन्नचेता धर्मश्च विश्वामित्रश्च गाधिजः । गत्वा तु नगरं सर्वे चातुर्वर्ण्यसमाकुलम् ॥ ३० ॥ हरिश्चन्द्रस्य निकटे प्रोवाच विवुधाधिपः । श्रागच्छन्तु जनाः शीघ्रं स्वर्गलोकं सुदुर्लभम् ॥ ३१ ॥ धर्मप्रसादात्संप्राप्तं सर्वैयुष्माभिरेव तु । हरिश्चन्द्रोऽपि तान् सर्वाजनान्नगरवासिनः ॥ ३२॥ प्राह राजा धर्मपरो दिवमारूह्यतामिति । सूत उवाच- तदिन्द्रस्य वचः श्रुत्वा प्रीतास्तस्य च भूपतेः ॥ ३३ ॥ ये संसारेषु निर्विरणास्ते धुरं स्वसुतेषु वै । कृत्वा प्रहृष्टमनसो दिवमारुरुहुर्जनाः ॥ ३४ ॥ विमानवरमारूढाः सर्वे भास्वरविग्रहाः । तदा संभूतहर्षास्ते हरिश्चन्द्रश्च पार्थिवः ॥ ३५ ॥ राज्येऽभिषिच्य तनयं रोहिताख्यं महामनाः । अयोध्याऽऽख्ये पुरे रम्ये हृष्टपुष्टजनान्विते ॥ ३६ ॥ तनयं सुहृदश्चापि प्रतिपूज्याभिनन्द्य च । पुण्येन लभ्यां विपुलां देवादीनां सुदुर्लभाम् ॥ ३७ ।। संप्राप्य कीर्तिमतुलां विमाने स महीपतिः । आसांचके कामगमे स्वर्लोकं प्रति प्रेरिते ॥ ३८॥ (१४६ ) शकुन्तलोपाख्यानम्। शकुन्तलादर्शनम् । शेष उवाच- दुष्यन्तो नाम राजर्षिश्चन्द्रवंशविभूषणः । पौरवः सुमहातेजा वेदवेदाङ्गपारगाः ॥१॥ धनुर्विद्यासुनिपुणः सर्वराजगुणान्वितः । कन्दर्प इव सौन्दर्ये धैर्ये च तुहिनाचलः ॥२॥ समुद्र इव गम्भीरः कुवेर इव ऋद्धिमान् । प्रतापे वासवसमस्तेजस्वी भानुमानिव ॥३॥ सत्सु स्निग्धो यथा चन्द्रो धर्मतन्त्रे यथा मनुः । स प्रजाः पालयामास नृपः पुत्रानिवौरसान् ॥४॥ कदाचिन्मृगयां राजा स जगाम बलैर्वृतः । रम्यं स्यन्दनमारुह्य नानामणिगणाचितम् ॥५॥ अथारण्ये ददर्शासौ मृगमत्यन्तमूर्जितम् । तमन्वधावद्राजर्षिर्मंगमात्तशरासनः ॥६॥ मृगोऽपि बलवांस्तस्मिन्नत्सवेन महीयसा। धावत्येव ततो राजा बद्धामर्षोऽनुघावति ॥७॥ ततः कण्वाश्रमाभ्यासे मृगं प्रति महाबलः । संदधे शरमत्युग्रं शब्दभेदिनमाशु वै ॥८॥ तं तथा संहितशरं करवशिष्याः सुदूरतः । अब्रुवन्नाश्रममृगो न हन्तव्यो महीपते ॥६॥ तदाश्रममृगेत्येवं कर्णार्द्धमागते स्वरे । संजहार महावाणं पौरवः पौरुषान्वितः ॥१०॥ प्रत्याख्यातसमुद्योगस्तृषार्तः स महीपतिः । तोयमन्वेषयन् कन्या दर्दशाप्सरसां समाः ॥११॥ ( १५० ) स्वानुरूपघटैः कनविन्यस्तैः सरसः पयः । श्राहृत्य सिञ्चतीर्वाला वन्यानाश्रमपादपान् ॥१२॥ तासां मध्येऽतिरम्याङ्गी कन्या नाम्ना शकुन्तला । राजानं प्रेक्ष्य सुस्निग्धमुवाच वचनं द्विज ! ॥१३॥ त्वमद्यातिथिरायातः सत्कृतो यास्यसि ध्रुवम् । इदमासनमेतत्ते पाद्यमर्ध्यं च गृह्यताम् ॥१४॥ तद्वागमृतसन्तुष्टो गृहीत्वातिथिसक्रियाम् । मदनाशुगसंपातकिश्चित्स्पृष्टमनोरथः ॥१५॥ उवाच राजा दुष्यन्तः कासि कस्यासि भामिनि । पश्यामि त्वां वरारोहे देवीमिव दिवश्च्युताम् ॥१६॥ राजन्योऽहं पुरुकुले दुष्यन्तो नाम भूपतिः । तच्छ्रुत्वा सा सखीं प्राह कथयस्व ममोद्भवम् ॥१७॥ सख्युवाच- राजन्यो गाधितनयो विश्वामित्रो महामनाः । वसिष्ठेन जितो युद्धे ब्रह्मण्येन बलीयसा ॥१८॥ गर्हयन् क्षत्रियवलं ब्रह्मण्यं बहु मानयन् । ब्रह्मण्यार्थी तपस्तेपे बहुवर्षसहस्रकम् ॥१६॥ तद् दृष्ट्वा भयमापनः शक्रः संमन्त्र्य दैवतैः । मेनका प्रेषयामास तपो विघ्नाय पार्थिव ॥२०॥ सागत्य पुरतस्तस्य स्वर्गाभरणभूषिता । प्रलोभयामास मुनि विश्वामित्रं स्वविभ्रमैः ॥२१॥ जितेन्द्रियोऽपि कामेन तदपाङ्गधनुश्च्युतैः । कटाक्षबाण राजेन्द्र विव्यथे गाधिनन्दनः ॥ २२ ॥ धैर्यच्युतोऽथ बाहुभ्यामाश्लिपन्मेनकां मुहुः । रेमे च मदनाविष्टः क्षणात्संज्ञामवाप सः । वीडितस्तां विसृज्याथ वनेऽस्मिन् प्रययौ द्रुतम् ॥२३॥ मेनकापि च तं गर्भ विमुच्य गहने वने । शकलोकं समापेदे न प्रेक्षत पुनर्नृप ॥२४॥ शकुन्तैरथ गर्भोऽसौ रक्षितः पृथिवीपते । अतः शकुन्तला नाम नृपेयं वरवर्णिनी ॥२५॥ कण्वस्तु सुमहातेजाः कन्यां वीक्ष्य वने स्थिताम् । अनुकम्प्य स्वसुतात्वे कल्पयामास सुन्दरीम् ॥२६॥ मुनिना संभृता कन्या तं तातं मन्यते सदा । सुतां कण्वस्य विद्धीमां मुनिवर्यस्य भूपते ॥२७॥ दुष्यन्त उवाच- सुव्यक्तं राजपुत्रीयं यथा कल्याणि भाषसे । अन्यथा पौरवाणां हि मनो नैवानुरज्यति ॥२८॥ भार्या भवतु सुश्रोणी ममेयं मृगलोचना । सुवर्णमालां वासांसि कुण्डले परिहाटके ॥२६॥ नानापत्तनजे शुभ्र मणिरत्ने च शोभने । श्राहरामि महाभागे निष्कादीन्यतुलानि च ॥ ३० ॥ सर्व राज्यं प्रदास्यामि भार्या भवतु ते सखी । गान्धर्वेण च मां भीरु विवाहेन वृणोतु च । विवाहानां हि रम्भोरु गान्धर्वः श्रेष्ठ उच्यते ॥ ३१ ॥ शकुन्तलोवाच- फलाहारगतो राजन् पिता मे इत आश्रमात् । मुहूर्ते तु प्रतीस्व स मां तुभ्यं प्रदास्यति ॥ ३२॥ राजोवाच- इच्छामि त्वां वरारोहे भजमानामनिन्दिते । त्वदर्थं मां स्थितं विद्धि त्वद्गतं हि मनो मम ॥ ३३ ॥ श्रात्मनो बन्धुरात्मैव गतिरात्मैव चात्मनः । आत्मनैवात्मनो दानं कर्तुमर्हसि सुव्रते ॥ ३४ ॥ ( १५२ ) अष्टावेव महाभागे विवाहा वेदसम्मताः । ब्राह्मो दैवस्तथार्षत्रच प्राजापत्यस्तथासुरः ॥ ३५॥ गान्धर्वो राक्षसश्चैव पैशाचश्चाष्टमः स्मृतः । मनुः स्वायम्भुवो धर्मान् पूर्वपूर्वान् पुराव्रवीत् ॥ ३६॥ प्रशस्तांश्चतुरः पूर्वान् ब्राह्मणस्योपधारय । षडानुपूर्व्या क्षत्राणां विद्धि धाननिन्दिते ॥ ३७ ॥ राज्ञान्तु राक्षसोऽप्युक्तो विदशूद्रस्यासुरः स्मृतः। पञ्चानां तु त्रयो धर्म्या द्वावधर्म्यौ स्मृताविह ॥ ३८ ॥ पैशाचश्चासुरश्चैव न कर्तव्यौ कदाचन । गान्धर्वराक्षसौ क्षत्रे धर्म्यौ तौ मा विशङ्किथाः । मिश्रो वापि पृथग्वापि कर्तव्यो द्वौ महीभुजाम् ॥ ३६॥ सा त्वं मम सकामस्य सकामा वरवर्णिनी। गान्धर्वेणैव धर्मेण भार्या भवितुमर्हसि ॥ ४० ॥ शकुन्तलोवाच- यदि धर्म पथस्त्वेष यदि चात्मा प्रभुर्मम । प्रदाने पौरवश्रेष्ठ शृणु मे समयं प्रभो । प्रतिजानीहि सत्यं मे यथा वक्ष्यामि तेऽनघ ॥ ४१ ॥ मम जायेत यः पुत्रः स भवेत्त्वदनन्तरम् । युवराजो महाराज सत्यमेतद् ब्रवीमि ते ॥ ४२ ॥ अभिज्ञानञ्च राजेन्द्र देहि स्वमङ्गुरीयकम् । यद्यतदेवं राजेन्द्र अस्तु मे सङ्गमस्त्वया ॥ ४३॥ शेष उवाच- एवमस्त्विति तां राजा प्रत्युवाचाविवारयन् । अयि च त्वां हि नेष्यामि नगरं स्वं शुचिस्मिते ॥४४॥ तथा त्वर्महा सुश्रोणी सत्यमेतद् ब्रवीमि ते । एवमुक्त्वा स राजर्षिस्तामनिन्दितविग्रहाम् ॥ ४५ ॥ ( १५३ ) जग्राह विधिवत्पाणावुवास च तया सह । विश्वास्य चैनां स प्रायादववीच्च पुनः पुनः॥४६॥ प्रेषयिष्ये च नेतुं त्वां वाहिनी मन्त्रिभिः सह । विभूत्या परयोपेतां नाययिष्यामि सुव्रते ॥ ४७ ॥ इति तस्याः प्रतिक्षाय स नृपो मुनिसत्तम । मनसा चिन्तयन् प्रायाद् दत्त्वा चाप्यङ्गुरीयकम् ॥ ४८ ॥ काश्यपस्तपसा युक्तः श्रुत्वा किं नु करिष्यति । एवं विचिन्तयन्नेव प्राविशन्नगरं नृपः ॥ ४६॥ शापः। एतस्मिन्नन्तरे विप्र कण्वोऽप्याश्रममाश्रयत् । शकुन्तला तु पितरं हिया नोपजगाम तम् ॥१॥ विज्ञायाथ च तां कण्वो दिव्यज्ञानेन मारिष । उवाच भगवान् प्रीतो व्रीडमानां शकुन्तलाम् ॥ २॥ त्वयाद्य भद्रे रहासि मामनाभाष्य यः कृतः । पुंसा सह समायोगो न स धर्मोपघातकः ॥३॥ क्षत्रियस्य हि गार्न्धवो विवाहः श्रेष्ठ उच्यते । सकामायां सकामस्य निर्मन्त्रो रहसि स्मृतः ॥ ४॥ महात्मासौ महाराजः पुरुवशं प्रदीपनः । यं पतिं प्रतिपन्ना त्वं भजमानं शकुन्तले ॥५॥ ममापि चिन्ता हृद्यासीत्त्वत्प्रदानाय सुन्दरि । ययाहं नियतं दग्धो दावेनेव महाद्रुमः ॥ ६ ॥ वरं त्वत्सदृशं लोके नान्यमालोकयामि ते । तेनायं निश्चितो राजा मयापि सदृशो वरः॥७॥ स यदि स्वयमागत्य त्वामगृहात्करे नृपः। ( १५४ ) अभ्यर्थनार्थलघुता न ममाभूद्गरीयसी ॥८॥ महात्मा भविता पुत्रस्तव सुभ्रु महाबलः । य इमां भोक्ष्यते कृत्स्नां भूमिं सागरमेखलाम् ॥६॥ स्वनाम्ना ख्यातिमप्यत्र वंशे संजनयिष्यति । परं चाभिगतस्यास्य चक्रं नाम महात्मनः । भविष्यत्यप्रतिहतं नियतं चक्रवर्तिनः ॥ १०॥ शेष उवाच- ततः प्रक्षाल्य पादौ सा सन्निधाय फलानि च । उपविष्टं गतश्रान्तिमब्रवीत्तं शुचिस्मिता ॥ ११ ॥ यो मयासौ वृतो राजा पौरवः पुरुषोत्तमः । स त्वयानुमतो यस्मात्कृतार्थास्मि पितः प्रभो । प्रसादं कुरु तस्यापि सामात्यस्य महीपतेः॥ १२ ॥ कराव उवाच- प्रसन्न एव तस्याहं पूर्वमेव शुचिस्मिते । ब्रह्मण्यः पौरवो राजा धर्मात्मा च विशेषतः ॥ के ददामि वरं तस्मै वहि कल्याणि माचिरम् ॥ १३ ॥ शेष उवाच- ततो धर्मिष्ठतां वने राज्याच्चास्खलनं तथा । शकुन्तला पौरवाणां दुष्यन्तहितकाम्यया ॥ १४ ॥ परेऽहनि मुनौ याते विरहेण शकुन्तला । न लेभे मनसः शान्तिं चिन्तयन्ती महीपतिम् ॥ १५ ॥ क्षणं निश्वासबहुला सुष्वाप धरणीतले । लिलेख च नखेन मां नाललाप सखीजनैः ॥ १६ ॥ क्षणं विलोकयामास दिगन्तान् लोललोचना । ध्यायन्ती जगतीनाथं क्षण प्राप्तमनोरथा ॥ १७ ॥ एतस्मिन्नन्तरे विप्र दुर्वासास्तपसा ज्वलन् । ( १५५ ) आजगामाश्रमपदं कण्वस्य द्विजसत्तम ॥ १८ ॥ दूरादुच्चैर्वभाषेऽथ केयं पर्णोटजे स्थिता । विलोकयतु मां प्राप्तमतिथिं भोजनार्थिनम् ॥ १६ ॥ इत्युच्चैर्मुहुराभाष्य न प्राप्यातिथि सक्रियाम् । तपोधनश्चुकोपाशु शशाप क्रोधनो मुनिः ॥ २० ॥ यं त्वं चिन्तयसे बाले मनसाऽनन्यवृत्तिना। विस्मरिष्यति स त्वां वै अतिथौ मौनशालिनीम् ॥ २१ ॥ इत्येवमुक्ते वचने क्रोधाद् दुर्वाससा तदा । सखी प्रियंवदा नाम शुश्राव क्रोधभाषितम् ॥ २२ ॥ त्वरयाथ समागम्य पाद्यादिकृतसञ्चया। प्रसादयामास मुनि मूर्ध्ना तच्चरणं गता ॥ २३ ॥ प्रियंवदोवाच- पौरवस्य इयं राज्ञी दुष्यन्तस्य महीभृतः । विश्वामित्रात्मजा वाला मेनकाप्सरसः सुता ॥ २४ ॥ कण्वस्य दुहिता चेयं पालनात्सुपतिव्रता । चिन्तयन्ती पति मुग्धा विरहेण सुविह्वला ॥ २५ ॥ न किश्चिदभिजानाति न भवांस्तेन सत्कृतः । नावज्ञानान्न गर्वाच्च तद् भवान् क्षन्तुमर्हति ॥ २६ ॥ यया न विस्मरेद्राजा शापान्तं कुरु तापस । ततः प्रसन्नो दुर्वासाः प्राह शापान्तकारणम् ॥ २७ ।। विस्मृतिस्तस्य राजर्षेस्तावदेव भविष्यति । प्रियंवदे नृपो यावदभिज्ञानं न पश्यति ॥ २८ ॥ इति कृत्वा स शापान्तं गृहीत्वा सत्कियां ययौ । अथ तस्यास्तदा गर्भो राजर्षेस्तेजसा भृतः ॥ २६ ॥ शशीव विशदे पक्षे वर्द्धते स्म दिने दिने । कण्वोऽपि भगवान् दष्ट्वा दोहदं समुपस्थितम् ॥ ३० ॥ ( १५६ ) मुदा परमया युक्तः पृष्ट्वाभिलाषेतं हितम् । उवाच भगवान्कण्वो मुनिमण्डलमध्यगाम् ॥ ३१ ॥ - 0:0;.-- दुष्यन्तपुर-प्रेषणम् । कराव उवाच कन्या पितृगृह नैव सुचिरं वासमर्हति । लोकापवादः सुमहान् जायते पितृवेश्मनि ॥ १ ॥ नार्याः पतिर्गतिर्भर्ता तपश्च परमं पतिः । दैवतं गुरुरायश्च पतिः स्त्रीणां परं पदम् ॥ २॥ यं प्रसोप्यसि देवि त्वं भविता स महाबलः । राजपुत्रो वने स्थास्यत्ययं नाप्युचितो विधिः ॥ ३ ॥ अतस्त्वां प्रेषयिष्यामि निकटं तस्य भूभृतः पत्युः प्रेमा हि नारीणां परं सौभाग्यमुच्यते ॥ ४॥ शकुन्तलोवाच पितस्तेऽनुगृहीतास्मि पतिदर्शनवार्तया । नानुशां प्रार्थये तुभ्यं स्नेहभङ्गभयात्तव ॥ ५ ॥ तदद्यैव गमिष्यामि राजर्षेस्तस्य चान्तिकम् । अनुशां देहि मे तात कृपया तापसोत्तम ॥ ६॥ तच्छुत्वा भगवान् कण्वः स्नेहप्रसवविप्लुतः । अनुज्ञाप्य मुनीनन्यान्मुनिपत्नीश्च सुव्रताः ॥ ७॥ उवाच परया प्रीत्या प्रेषयामि शकुन्तलाम् । भर्तुर्ग्रहाय कल्याण्याः कल्याणं कुरुत ध्रुवम् ॥ ८ ॥ ताश्च वाक्यं मुनेः श्रुत्वा प्रेमाश्रुक्लिन्नलोचनाः । श्राशीभिरनुकूलाभिः प्रायुञ्जन्त शकुन्तलाम् ॥ ६॥ विचित्रैरप्याभरणैः केशवन्धादिभिस्तथा । गात्रोद्वर्तनसंमार्ष्टिहरिद्रातैलसङ्गतैः ॥ १० ॥ ( १५७ ) भूषयामासुरव्यग्रां मुनिपत्न्यः शकुन्तलाम् ॥ ११ ॥ शुशुभे सा महाभागा विश्वामित्रसुता सती । नितरां गाधिपुत्रजा चन्द्रलेखेव विच्युता ॥ १२ ॥ अथ गुल्मलतावृक्षान् हरिणान् हरिणाङ्गनाः। उवाच कण्वः प्रेमाद्रो मुञ्चन्नश्रुकला मुहुः ॥ १३ ॥ युष्माकं परमप्रेम्णा वासितेयं सुता मम । सर्वे कुरुत कल्याणं सुखं यातु शकुन्तला ॥ १४ ॥ इति सर्वाननुज्ञाप्य कण्वो मतिमतां वरः। आहूय गौतमी‌ वृद्धां सखीं चास्याः प्रियंवदाम् ।। उवाच लक्ष्णया वाचा शिष्यौ चापि महाव्रतौ ॥ १५ ॥ यात यूयं महीभर्तुर्दुष्यन्तस्य पुरं प्रति । इमां शकुन्तलां राशि समर्प्य पुनरेष्यथ ॥ १६ ॥ इति तस्य वचः श्रुत्वा गौतमी च प्रियंवदा । मुनिः शार्ङ्गवरः शिष्यस्तथा शारद्वतो मुनिः ॥ १७ ॥ तथेति प्रतिगृह्याथ मुनेराक्षां स्वमूर्धसु । शकुन्तला पुरस्कृत्य पन्थानं प्रतिपेदिरे ॥ १८ ॥ अथ दक्षिणतस्तस्याः शिवा घोरं ववाशिरे । मृगाश्च चेलुः सव्येन वाता वान्तिस्म धूषराः ॥ १६ ॥ तदालोक्य समुद्विग्ना पथि यान्ती शकुन्तला । नितम्बिनी वरारोहा न शेके चलितुं द्रुतम् ॥ २० ॥ अथ मध्याह्नसमये प्राप्य प्राचीं सरस्वतीम् । मुनेः शिष्यौ च मध्याह्नक्रियां चक्रतुरेव तौ ॥ २१ ॥ प्रियंवदा गौतमी च सलिल तज्जगाहतुः । शकुन्तलापि तत्रैव नानार्थमुपचक्रमे ॥ २२ ॥ प्रियंवदाकरे न्यस्य अभिज्ञानाङ्गुरीयकम् । सातुं सरस्वतीतोयमगाहत सुलोचना ॥ २३ ॥ ( १५८ ) प्रियंवदा नु तद्गुह्य वसनाञ्चलमध्यतः । यावन् न्यस्तवती तावत् पपात सलिले द्विज ॥ २४ ॥ प्रियंवदा भिया तस्यै वृत्तान्तं न न्यवेदयत् । शकुन्तलापि तत्सख्यै पप्रच्छापि न विस्मृता ॥ २५॥ ततः स्नात्वा च ते सर्वे समाप्य विधिवक्रियाम् । दुष्यन्तपुरमापेदुस्तास्त्रियस्तौ च तापसौ ॥ २६ ॥ -:0:0:-- दुष्यन्त-पुरम्। राजद्वारं समासाद्य करवशिष्यौ महामते । ऊचतुस्तौ प्रतीहारं तूर्णं राज्ञे निवेदय ॥१॥ काष्यपस्य निदेशेन राजद्वारमिहागतौ । शिष्यौ तस्य सार्ङ्गवर शारद्वतसमाह्वयौ ॥२॥ सुता तस्य च कल्याणी द्वे अन्ये च द्विजस्त्रियौ । प्रतीहारस्ततो गत्वा राज्ञे सर्व न्यवेदयत् ॥ ३॥ राजा पुरोधस प्राह गौतमं हृदि चिन्तयन् । कथमेतौ मुनेः शिष्यौ स्त्रीभिरेताभिरावृतौ ॥ ४ ॥ आगताविह संप्राप्तौ भवानेव हि पृच्छतु । किं कण्वास्याश्रमे कश्चिद्राक्षसः कुरुतेऽनयम् ॥५॥ न जानाति हि दुष्टात्मा दुष्यन्तं राक्षसान्तकम् । किं वने पशवस्त्यक्त्वा नियमं मुनिना कृतम् ॥ ६॥ वाधन्ते व्याघ्रसिंहाद्याः स्त्रियो वालान् जरायुतान् । मृगयापि मया तावन्न कृता पुरवासिना ॥ ७ ॥ किं वा वन्यफलान्यद्य प्रभवन्ति न कानने । तेनाहारविनाभावादःखितास्ते तपोधनाः ॥ ८ ॥ यदद्य पतितं घोरं मुनीनां दुःखकारणम् । विधुनोमि तदद्यैव याहि पृच्छ तपोधनौ ॥ ६ ॥ ( १५६ ) पाद्यादीनि पुरस्कृत्य विधायातिथिसत्क्रियाम् । वासयस्व मुनी विप्र स्वगृहे ताः स्त्रियस्तथा ॥१०॥ चेद्विशेषविवक्षापि तयोरस्ति विवुध्य तत् । विज्ञापयिष्यसि पुनस्तद्विवार्य करोम्यहम् ॥ ११ ॥ शेष उवाच- इति तद्वाक्यमादाय पुरोधाः स तपोधनः । पाद्यादीनि पुरस्कृत्य द्वारमागतवान् द्विज ॥ १२ ॥ राज्ञोक्तं सर्वमाचष्टे ददर्श च शकुन्तलाम् । अन्तःसत्त्वां महाभागां शिरः प्रच्छाद्य वाससा । अधोमुखीं चन्द्रकलामिव दीप्तिमतीं पुरः ॥ १३ ॥ पप्रच्छ च मुनी केयं सुन्दरी जगदद्भुता । अन्तःसत्त्वेव कल्याणी लज्जयाधोमुखी स्थिता ॥ १४ ॥ शिष्यावूचतुः- विश्वामित्रसुता चेयं मेनकागर्भसंभवा । करवेन पालिता राज्ञी दुष्यन्तस्य महीपतेः ॥ १५ ॥ सेयं संप्रेषिता ब्रह्मन् कण्वेन नृपमन्दिरम् । अस्यैव भूपतेस्तेजो विभ्रती मृगलोचना ॥ १६ ॥ राशे निवेदयत्वस्मै तद् भवांस्त्वरया द्विज । नेयं राझी द्वारदेश स्थातुमर्हा महीपतेः ॥ १७ ॥ शेष उवाच- पुरोधास्तदुपर्कण्य संभ्रमेण महीपतिम् । गत्त्वा निवेदयामास वृत्तान्तं मुनिभाषितम् ॥ १८ ॥ दुष्यन्तस्तदुपश्रुत्य विस्मृत्तिं परमां गतः । उवाच ब्राह्मणं ब्रह्मन् वचसा कटुना नृपः ॥ १६ ॥ नैवं स्मरति मञ्चेतः कुत्र का मे विवाहिता। गणिका कापि विप्रेन्द्रछलेन समुपागता ॥ २०॥ गौतम उवाच- न तथा दृश्यते राजन्नन्तःसत्त्वा वरानना । अनुजानीहि राजेन्द्र त्वदन्तिकमुपानये ॥ २१ ॥ विलोकय परं रूपं यदि ते स्मृतिरुद्भवेत् । प्रवेशनीया शुद्धान्ते नारी श्रीरिव रूपिणी स्थातुर्महा न च द्वारि द्योतयन्ती दिशस्त्विषा ॥ २२ ॥ यदि नापि स्मृतिस्त स्यात्तद्रूपं तु तथापि ते । विलोक्य भविता नान्यरूपदर्शनलालसा ॥ २३ ॥ इति राज्ञानुनीतेनाभ्यनुज्ञातो द्विजोत्तमः। आनाययामास मुनी ताः स्त्रियश्च सुलक्षणाः ॥ २४ ॥ प्राशीभिरनुयोज्याथ कण्वशिष्यो महामती । ऊचतुः कण्वसन्देशं निपाण्णौ जगतीपतिम् ॥ २५ ॥ शिष्यावूचतुः- त्वमाशिषा वर्द्धयित्वा प्राह त्वामावयोर्गुरुः । तच्छृणुष्व महाराजानन्तरं कर्तुमर्हसि ॥ २६ ॥ इयं शकुन्तला नाम विश्वामित्रसुतानघ । मेनकासंङ्गमाज्जाता पालिता दुहिता मम ॥ २७ ॥ मृगयाचारिणारण्ये गान्धर्वेण महीपते । विधिना यद्गृहीताभून्ममानुज्ञां विनापि हि ॥ २८ ॥ तत्साधुरिति तं मन्ये क्षत्रियाणामयं विधिः । तव सा विभ्रती तेजो वस्तुं नार्होटजे मम ॥ २६ ॥ महिषी राजराजस्य साक्षात् श्रीरिवरूपिणी । सेयं प्रगृह्यतां राजन् कल्याणी महिषी तव ॥ ३०॥ जनयिष्यति यं पुत्रमियं राज्ञी शकुन्तला । चक्रवर्ती राजराजो महात्मा स भविष्यति ॥ ३१ ॥ इत्याशिषा नियुज्य त्वां गुरुराह महातपाः । ( १६१ )

इयं प्रियंवदा नाम सखी चास्या मुनेः सुता ॥ ३२ ॥
इयं च ब्राह्मणी वृद्धा राजन् गौतमवंशजा ।
राजन् वयमिहायाता अनया गुरुवाक्यतः ॥ ३३ ॥

राजोवाच-

कति सन्तीह गणिका भ्रमन्ति कामसेवया ।
राजराजस्य महिषी का नो भवितुमिच्छति ॥ ३४ ॥
ब्राह्मणा विविधाः सन्ति तापसाश्छद्मरूपिणः ।
तासामनुग्रहेणैव समं ताभिर्भ्रमन्ति च ।
भुञ्जते विपुलान्भोगान्गणिकाभिरुपार्जितान् ॥ ३५ ॥
निशम्य नृपतेर्वाक्यं शिष्यो कण्वस्य तापसौ ।
शेपतुर्विरहेणास्याः पश्चात्तापमवाप्स्यसि ॥ ३६ ॥
इत्युक्त्वा तौ गतौ वृद्धौ तापसौ ब्रह्मवादिनौ ।
गौतमस्तौ प्रसाद्याथावासयत् स्वे च वेश्मनि ॥ ३७ ॥
अथ सा गौतमी वृद्धा जगाद जगतीपतिम् ।
नैवमर्हसि भो राजन् विश्वामित्रसुतां प्रति ॥ ३८ ॥
एवं लावण्यमापन्ना क्व दृष्टा गणिका त्वया ।
अन्तःसत्त्वा महामागा त्वया राजन् विवाहिता ॥ ३९ ॥
समाहितेन मनसा स्मर पश्य च सुन्दरीम् ।
इत्युक्त्वा मोचयामास शिरश्छादनमम्बरम् ॥ ४० ॥

राजोवाच-

पौरवाणां कुले जाताः सतां मार्गे कृतासनाः ।
न वयं रूपमात्रेण गणिकानां भ्रमामहे ॥ ४१ ॥
एवं वदति भूपाले व्रीडितेव तपस्विनी ।
निसंख्येन च दुःखेन तस्थौ स्थूणेव निश्चला ॥ ४२ ॥
संरम्भामर्षताम्राक्षी स्फुरमाणौष्ठसम्पुटा ।
कटाक्षैर्निर्दहन्तीव तिर्यग्राजानमैक्षत ॥ ४३ ॥

( १६२ )

आकारं गूहमाना च मन्युनातिसमीरितम् ।
तपसा संभृतं तेजो धारयामास वै तदा ॥ ४४ ॥
सा मुहूर्तमिव ध्यात्वा दुःखामर्षसमन्विता ।
भर्त्तारमभिसंप्रेक्ष्य क्रुद्धा राजानमब्रवीत् ॥ ४५ ॥
कथं न स्मरसे राजन् मृगयामधिगच्छता ।
गान्धर्वेण गृहीतो यत्पाणिर्मे विधिना नृप ॥ ४६ ॥
इति श्रुत्वा तु वचनं शापेनास्तमितस्मृतिः ।
अब्रवीन्न स्मरामि त्वां कस्य त्वं दुष्टतापसि ॥ ४७ ॥
धर्मकामार्थसम्बन्धं न स्मरामि त्वया सह ।
गच्छ वा तिष्ठ वा कामं यद्वापीच्छसि तत्कुरु ॥ ४८ ॥

शकुन्तलोवाच-

कुतः प्रियंवदे साध्वि अभिज्ञानमिहानय ।
धूर्त्तमेनं सभामध्ये ह्रेपयामि नराधिपम् ॥ ४९ ॥
इत्युक्त्वा पाणिमाक्षिप्य भूयो भूयः प्रियंवदाम् ।
उवाच देहि देहीति ह्रेपयामि नराधिपम् ॥ ५० ॥
प्रियंवदा तु नीचैस्तां जगाद मृगलोचनाम् ।
कर्णान्तिके समासाद्य पतितं ते तदम्भसि ॥ ५१ ॥
तदुपश्रुत्य कल्याणी रम्भेव मरुता हता ।
पपात भूमौ निश्चेष्टा हा हतास्मीति वादिनी ॥ ५२ ॥
अथ तां गौतमी वृद्धा बाहुभ्यां मृगलोचनाम् ।
आश्लिष्य सान्त्वयामास लेभे संज्ञां ततः पुनः ॥ ५३ ॥
अथ क्रुद्धा महाभागा सख्यै राज्ञे च भामिनी ।
उवाचाश्रूणि संमार्ज्य स्मरन्ती पितरं मुनिम् ॥ ५४ ॥
जानन्नपि महाराज कस्मादेवं प्रभाषसे ।
न जानामीति निश्शङ्कं यथान्यः प्राकृतो जनः ॥ ५५ ॥
अत्र ते हृदयं वेद सत्यस्यैवानृतस्य वा ।

( १६३ )

कल्याणं वद साक्ष्येण मात्मानमवमन्यथाः ॥ ५६ ॥
योऽन्यथा सन्तमात्मानमन्यथा प्रतिपद्यते ।
किं तेन न कृतं पापं चौरेणात्मापहारिणा ॥ ५७ ॥
एकोऽहमस्मीति च मन्यसे त्वं
 न हृच्छयं वेत्सि मुनि पुराणम् ।
यो वेदिता कर्मणः पापकस्य
 यस्यान्तिके त्वं वृजिनं करोषि ॥ ५८॥
मन्यते पातकं कृत्वा न कश्चिद्वेत्ति मामिति ।
विदन्ति चैनं देवाश्च स्वस्यैवान्तरपूरुषः ॥ ५९ ॥
आदित्यचन्द्रावनिलोऽनलश्च
 द्यौर्भूमिरापो हृदयं यमश्च ।
अहश्च रात्रिश्च उभे च सन्ध्ये
 धर्मोऽपि जानाति नरस्य वृत्तम् ॥ ६० ॥
यमो वैवस्वतस्तस्य निर्यातयति दुष्कृतम् ।
हृदि स्थितः कर्मसाक्षी क्षेत्रज्ञो यस्य तुष्यति ॥ ६१ ॥
न तु तुष्यति यस्यैव पुरुषस्य दुरात्मनः ।
तं यमः पापकर्माणं निर्यातयति दुष्कृतम् ॥ ६२ ॥
योऽवमन्यात्मनात्मानमन्यथा प्रतिपद्यते ।
न तस्य देवाः श्रेयांसो यस्यात्मापि न कारणम् ॥ ६३ ॥
स्वयं प्राप्तेति मामेवं मावमंस्थाः पतिव्रताम् ।
अर्ञ्चार्हां नार्ञ्चयसि मां स्वयं भार्यामुपस्थिताम् ॥ ६४ ॥
किमर्थं मां प्राकृतवदुपप्रेक्षसि संसदि ।
न खल्वरण्ये रुदितमस्तु मे शृणु भाषितम् ॥ ६५ ॥
यदि मे याचमानाया वचनं न करिष्यसि ।
कण्वशापेन ते मूर्धा शतधैव फलिष्यति ॥ ६६ ॥
पुन्नाम्नो नरकाद्यस्मात् पितरं त्रायते सुतः ।

( १६४ )

तस्मात् पुत्र इति प्रोक्तः स्वयमेव स्वयम्भुवा ॥ ६७ ॥
मुनिनाभिहता चाहं तव पुत्रो भविष्यति ।
राजराजश्चक्रवर्ती न तन्मिथ्या भविष्यति ॥ ६८ ॥
सा भार्या या गृहे दक्षा सा भार्या या प्रजावती ।
सा भार्या या पतिप्राणा सा भार्या या पतिव्रता ॥ ६९ ॥
अर्द्धं भार्या मनुष्यस्य भार्या श्रेष्ठतमः सखा ।
भार्या मूलं त्रिवर्गस्य भार्या मूलञ्च सन्ततेः ॥ ७० ॥
भार्यावन्तः क्रियावन्तः सभार्या गृहमेधिनः ।
भार्यावन्तः प्रमोदन्ते भार्यावन्तः श्रियान्विताः ॥ ७१ ॥
सखायः प्रविविक्तेषु भवन्त्येताः प्रियंवदाः।
पितरो धर्मकार्येषु भवन्त्यार्तस्य मातरः ॥ ७२ ॥
कान्तारेष्वपि विश्रामो जनस्याध्वनिकस्य वै ।
यः सदारः स विश्रान्तस्तस्माद्दाराः परा गतिः ॥ ७३ ॥
संसरन्तमभिप्रेतं विषमेष्वनपातिनम् ।
भार्यै वान्वेति भर्तारं सन्ततं या पतिव्रता ॥ ७४ ॥
प्रथमं संस्थिता भार्या पतिं प्रेत्य समीक्षते ।
पूर्वं मृतं च भर्त्तारं पश्चात् साध्व्यनुगच्छति ॥ ७५ ॥
एतस्मात्कारणद्भप पाणिग्रहणमिष्यते ।
यदाप्नोति पतिर्भार्यामिहलोके परत्र च ॥ ७६ ॥
दह्यमाना मनो दुःखैर्व्याधिभिश्चातुरा नराः ।
ह्लादन्ते स्वेषु दारेषु धर्मार्त्ताः सलिलेष्विव ॥ ७७ ॥
सुसंरब्धोऽपि रामाणां न कुर्यादप्रियं नरः ।
रतिं प्रीतिं च धर्मं च तास्वायत्तमवेक्ष्य हि ॥ ७८ ॥
आत्मनो जन्मनः क्षेत्रं पुण्यं रामाः सनातनम् ।
ऋषीणाममि का शक्तिः स्रष्टुं रामामृते प्रजाः ॥ ७९ ॥
परिपत्य यथा सूनुर्धरणीरेणुलुण्ठितः ।

( १६५ )

पितुराश्लिष्यतेऽङ्गानि किमस्त्यभ्याधिकं ततः ॥ ८० ॥
वरं प्रसूय पुत्रं ते विधाय च सुखं तव ।
गमिष्यामि महाराज कण्वस्य पितुराश्रमम् ॥ ८१ ॥
अण्डानि विभ्रति स्वानि न भिन्दन्ति पिपीलिकाः ।
न भरेथाः कथं नु त्वं धर्मज्ञः सन् स्वमात्मजम् ॥ ८२ ॥
न वाससां न रामाणां नापां स्पर्शस्तथाविधः ।
शिशोरालिङ्ग्यमानस्य स्पर्शः सूनोर्यथा सुखः ॥ ८३ ॥
ब्राह्मणो द्विपदां श्रेष्ठो गौर्वरिष्ठश्चतुष्पदाम् ।
गुरुर्गरीयसां श्रेष्ठः पुत्रः स्पर्शवतां वरः॥ ८४ ॥
स्पृशतु त्वां समाश्लिष्य पुत्रो मे प्रियदर्शनः ।
पश्चादहं गमिष्यामि पितुरेवाश्रमं प्रति ॥ ८५ ॥
आहर्ता वाजिमेधस्य शतसंख्यस्य पौरव ।
भविता तनयस्तेऽयमित्याह मां गुरुर्मुनिः ॥ ८६ ॥
मृगावकृष्टेन हि ते मृगयां परिघावता ।
अहमासादिता राजन कुमारी पितुराश्रमे ॥ ८७ ॥
उर्वशी पूर्ध्वचित्रिश्च सहजन्या च मेनका ।
विश्वाची च घृताची च षडेवाप्सरसां वराः ॥ ८८ ॥
तासां मां मेनका नाम ब्रह्मयोनिर्वराप्सराः।
दिवः संप्राप्य जगतीं विश्वामित्रादजीजनत् ॥ ८९ ॥
स मां हिमवतः प्रस्थे सुषुवे मेनकाप्सराः ।
अवकीर्य च मां याता परात्मजमिवासती ॥ ९० ॥
किं नु कर्माशुभं पूर्वे कृतवत्यस्मि जन्मनि ।
यदहं बान्धवैस्त्यक्ता वाल्ये संप्रति च त्वया ॥ ९१ ॥

दुष्यन्त उवाच-

असत्यवचना नार्यः कस्ते श्रद्धास्यते वचः
मेनका निरनुक्रोशा बन्धकी जननी तव ।

( १६६ )

ययासि हिमवत्प्रस्थे निर्माल्यमिव चोज्झिता ॥ ९२ ॥
स चापि निरनुक्रोशः क्षत्रयोनिः पिता तव ।
विश्वामित्रो ब्राह्मणत्वलुब्धः कामवशं गतः ॥ ९३ ॥
मेनकाप्सरसां श्रेष्ठा महर्षीणां पिता च ते ।
तयोरपत्यं कन्या त्वं पुंश्चलीव प्रभाषसे ॥ ९४ ॥
अश्रद्धेयमिदं वाक्यं कथयन्ती न लज्जसे ।
विशेषतो मत्सकाशे दुष्टतापसि गम्यताम् ॥ ९५ ॥
क्व महर्षिः स चैवोग्रः क्वाप्सराः सा च मेनका ।
क्व त्वमेवं कृपणा तापसीवेशधारिणी ॥ ९६ ॥
सर्व्वमेतत्परोक्षं मे यत्त्वं वदसि तापसि ।
नाहं त्वामभिजानामि यथेच्छं गम्यतां त्वया ॥ ९७ ॥

---

मेनकागमनम्।

शकुन्तलोवाच-

राजन् सर्षपमात्राणि परच्छिद्राणि पश्यसि ।
आत्मनो विल्वमात्राणि पश्यन्नपि न पश्यसि ॥ १ ॥
मेनका त्रिदशेष्वेव त्रिदशाश्चानु मेनकाम् ।
ममैवोद्रिच्यते जन्म राजेन्द्र तव जन्मतः ॥ २ ॥
तितावटसि राजेन्द्र अन्तरिक्षे चराम्यहम् ।
आवयोरन्तरं पश्य मेरुसर्षपयोरिव ॥ ३ ॥
महेन्द्रस्य कुबेरस्य यमस्य वरुणस्य च ।
भवनान्यनुसंयामि प्रभावं पश्य मे नृप ॥ ४ ॥
सत्यश्च जनवादोऽयं तं प्रवक्ष्यामि ते नृप ।
निदर्शनं ब्रवीमीति न कोपं कर्त्तुमर्हसि ॥ ५ ॥
विरूपो यावदादर्शे स्वमुखं नैव पश्यति ।
मन्यते तावदात्मानमन्येभ्यो रूपवत्तमम् ॥ ६ ॥

( १६७ )

यदा तु मुखमादर्शे विकृतं पश्यतात्मनः ।
तदेतरं विजानाति स्वमेव नेतरं नरः ॥ ७ ॥
यस्तु स्याद्रूपसम्पन्नो न स निन्दति कञ्चन ।
अतीव जल्पन् दुर्वाचो भवतीह विकत्थनः ॥ ८ ॥
मूर्खो हि जल्पतां नृणां श्रुत्वा वाचः शुभाशुभाः ।
अशुभं वाक्यमादत्ते पुरीषमिव शूकरः ॥ ९ ॥
प्राज्ञस्तु जल्पतां पुंसां श्रुत्वा वाचः शुभाशुभाः ।
गुणवद्वाक्यमादत्ते हंसः क्षीरमिवाम्भसः ॥ १० ॥
अन्यान् परिवदन् साधुर्यथा हि परितप्यते ।
तथा परिवदन्नन्यान् हृष्टा भवति दुर्जनः ॥ ११ ॥
अभिवाद्य यथा वृद्धान् सन्तो गच्छन्ति निर्वृतिम् ।
एवं सज्जनमाक्रुष्य मूर्खो भवति निर्वृतः ॥ १२ ॥
सुखं जीवन्त्यदोषज्ञा मूर्खा दोषानुदर्शिनः ।
यत्र वाच्याः परैः सन्तः परानाहुस्तथाविधान् ॥ १३ ॥
अतो हास्यतरं लोके किञ्चिदन्यन्न विद्यते ।
यत्र दुर्जन इत्याह दुर्जनः सज्जनं स्वयम् ॥ १४ ॥
सत्यधर्मच्युताप्तुं सः क्रुद्धादाशीविषादिव ।
अनास्तिकोप्युद्विजते जनः किं पुनरास्तिकः ॥ १५ ॥
पुत्रस्ते भविताराजन्नपुत्रस्य महागुणः ।
चक्रवर्ती राजराज उत्तमः सर्वधन्विनाम् ॥ १६ ॥
स त्वं नृपतिशार्दूल न पुत्रं त्यक्तुमर्हसि ।
आत्मानं सत्यधर्मौ च पालयन् पृथिवीपते ॥ १७ ॥
वरं कूपशताद्वापी वरं वापीशतात्क्रतुः ।
वरं क्रतुशतात्पुत्रः सत्यं पुत्रशताद्वरम् ॥ १८ ॥
अश्वमेधसहस्रं च सत्यं च तुलया धृतम् ।
अश्वमेघसहस्रात्तु सत्यमेवातिरिच्यते ॥ १९ ॥

( १६८ )

राजन् सत्यं परं ब्रह्म सत्यं च समयः परम् ।
मात्याक्षीः समयं राजन् सत्यं सङ्गतमस्तु ते ॥ २० ॥
अनृते चेत्प्रसङ्गस्ते श्रद्दधासि न चेत् स्वयम् ।
कण्वस्यैवाश्रमं गच्छे त्वादृशे नास्ति संगतम् ॥ २१ ॥
ऋतेऽपि त्वां महाराज शैलराजावतंसकाम् ।
चतुर्वर्णामिमामुर्वीं पुत्रो मे पालयिष्यति ।
मुनेः कण्वस्य वै वाक्यं भविता कथमन्यथा ॥ २२ ॥

राजोवाच-

किं नालपन्ति पुंश्चल्य एवमेव सुदुर्व्वचः ।
याहि त्वं गच्छ वाचाटे दूषयिष्यन्ति मां जनाः ॥ २३ ॥/poem>
पुरोहित उवाच-
<poem>अत्र वक्ष्यामि ते मन्त्रं शृणु राजन् महामते ।
यावत्प्रसवमत्रैव नारी तिष्ठतु ते गृहे ॥ २४ ॥
यदि ते सदृशं पुत्रं कामिन्येषा प्रसोष्यति ।
ततस्तवैव भार्य्येति वेत्स्यामस्तदनन्तरम् ।
शालिबीजाद्विजायेत न कदाचिद्यवाङ्कुरः ॥ २५ ॥

राजोवाच-

नैषा शुद्धान्तमध्येऽपि मम वासमिहार्हति ।
संसर्गादपि पुंश्चल्यो दूषयन्ति कुलस्त्रियः ॥ २६ ॥

पुरोहित उवाच-

अदृष्टतनयास्योसि राजराजोऽपि भूतले ।
अतस्ते सन्ततौ श्रद्धा राजन् मे जायतेऽधिका ॥ २७ ॥
इयं साध्वी वरारोहा कण्वेन परिपालिता ।
व्यभिचारमतो राजन्नाहं मन्ये मनागपि ॥ २८ ॥
यावत्प्रसवप्रेतान्तु वासयेऽहं निजालये।
प्रसवे सति कल्याणीं स्वमेव गृहीष्यसि ॥ २९ ॥

( १६९ )

इत्युक्त्वा गौतमो ब्रह्मन् सान्त्वयित्वा शकुन्तलाम् ।
स्वगृहायैव तां नेतुं विमनामुपचक्रमे ॥ ३० ॥
सा चापि मुक्तकण्ठं वै रुदती मृगलोचना ।
शनैः शनैर्गौतमं तमनुगन्तुं प्रचक्रमे ॥ ३१ ॥
एतस्मिन्नन्तरे विप्र मेनकाप्सरसां वरा ।
तेजोरूपा व्योममध्यात्तडित्पातं पपात सा ॥ ३२ ॥
किमिदं किमिदं चित्रमिति जल्पत्सु सर्वतः।
सभास्थेषु च सर्वेषु तेजसा धर्षितेषु च ॥ ३३ ॥
आलोकनेऽप्यशक्तेषु दुष्यन्ते भयविह्वले ।
शकुन्तलां समादाय अङ्कमारोप्य सत्त्वरम् ।
अम्बरं विजगाहे सा तत्केनापि न लक्षितम् ॥ ३४ ॥
एवं गते तु दुष्यन्तः खेदमाप ततो भृशम् ।
देवेन रचितां मायाममन्यत तदा नृपः ॥ ३५ ॥

---

दुष्यन्त-विलापः।

शेष उवाच-

एकदा स महीपालो मन्त्रिभिर्ब्राह्मणैः सह ।
प्रजानां वेदितुं वृत्तं बभ्राम नगरे द्विज ॥ १ ॥
तत्र राजभटः कश्चिद् दृढमाबध्य धीवरम् ।
दण्डेन ताडयन्नुग्रैर्वचोभिः समतर्जयत् ॥ २ ॥
राजाभरणमेतद्वै यत्त्वया चोरितं छलात् ।
अतो बध्यत्वमापन्नं त्वां नयामि नृपान्तिके ॥ ३ ॥
इत्युक्त्वा तं करे गृह्य ताडयन् बहु मूर्धनि ।
राजान्तिकमुपानीय राजानमिदमब्रवीत् ॥ ४ ॥
एष धीवरको राजंश्चोरयित्वाङ्गुरीयकम् ।
त्वन्नामचिन्हितं लोके विदितं रत्ननिर्मितम् ।

( १७० )

विक्रेतुमुद्यतः पापो मया दृष्टो महीपते ॥ ५ ॥
राजा तं प्राह दाशेदं कुतो लब्धमिदं त्वया ।
कथयाभयमेतत्ते दत्तं जानीहि सांप्रतम् ॥ ६ ॥

धीवर उवाच-

जात्याहं घीवरो राजन् मत्स्यमात्रोपजीवकः ।
चौरिकां नैव जानामि न च सूनां न धूर्त्तताम् ।
जालेन मत्स्यान् बध्नामि सरस्वत्या हि रोधसि ॥ ७ ॥
एकदा जालमातत्य सरस्वत्यामहं नृप ।
स्थितः प्रत्याशया तत्रतीरस्थं तरुमाश्रितः ॥ ८ ॥
रोहितः कोऽपि बलवान् जाले बद्धो बभूव ह ।
ततोऽहं जालमुत्तार्य दृष्ट्वा रोहितमुद्धतम् ॥ ९ ॥
खड़ेन कृत्तवान् सद्यः परमानन्दनिर्वृतः ।
ततस्तदुदरे लब्धमेतद्भपाङ्गुरीयकम् ॥ १० ॥
कस्येति न विजानामि तदहं नगरे तव ।
विक्रेतुमागतो बद्धो भटेनानेन भूमिप ॥ ११ ॥

राजोवाच-

देहि पश्यामि कस्यैतत् किं रूपमङ्गुरीयकम् ।
त्वमेतन्मूल्यमागृह्य सुखेनैव व्रजालयम् ॥ १२ ॥
इत्युक्त्वा पाणिनादाय यावद्राजा स पश्यति ।
निपतन्ति स्म नेत्राभ्यां तावदेवाश्रुबिन्दवः ॥ १३ ॥
प्रेयसीं तामनुस्मृत्य तथा गान्धर्वकर्म च ।
गर्भाधानञ्च सर्वं तत् मूर्च्छितो निपपात ह ॥ १४ ॥
तदा पुरोहितामात्या भृशमुद्विग्नचेतसः ।
उत्थाप्य तं महीपालं निवेश्य च वरासने ॥
लब्धसंज्ञं शनैर्ब्रह्मन् पप्रच्छुः किमिदं तव ॥ १५ ॥
दुष्यन्तोऽपि समाश्वस्य प्रेयसीं तामनुस्मरन् ।

( १७१ )

निश्वस्य दीर्घमुष्णञ्च अश्रुमिश्रमभाषत ॥ १६ ॥
प्रत्याख्याता वरारोहा मन्दभाग्येन यन्मया ।
तदद्य मां दुनोत्येवमङ्गुरीयस्य दर्शनात् ॥ १७ ॥
तया यदुक्तं मां प्राप्य मम तेजो दधानया ।
नानृतं तत्र वै किञ्चिन्मयैवानृतकं कृतम् ॥ १८ ॥
मृगयाचारिणारण्ये सैव कण्वाश्रमे मया ।
गान्धर्वेणैव धर्मेण निर्बन्धेन विवाहिता ॥ १९ ॥
उषितञ्च तया सार्धं प्रतिज्ञातञ्च सर्वथा ।
बलेन चतुरङ्गेन नयिष्ये नगरं प्रति ॥ २० ॥
अभिज्ञानञ्च मे दत्तमेतद्रत्नाङ्कुरीयकम् ।
केनापि दैवयोगेन सर्वं तद्विस्मृतं मया ॥ २१ ॥
हन्त पापं कृतं भूरि मया निष्करुणात्मना ।
आसन्नप्रसवा भार्या त्यक्ता देवसुतोपमा ॥ २२ ॥
अनुकूलो न मे धाता नरकान्न च निष्कृतिः।
प्रतिज्ञापूर्वकं पाणिगृहीता यद्विवर्जिता ॥ २३ ॥
श्री रूपिणी समागत्य स्वयमेव कृपान्विता।
अर्पयन्ती महारत्नं यथा केनापि वर्ज्य॑ते ॥ २४ ॥
तथा मया पुत्रफला परा साध्वी पतिव्रता ।
याचमाना सवैयग्र्यं दूरादेव विवर्जिता ॥ २५ ॥
मेनकाप्सरसा जाता विश्वामित्रसुता सती ।
कण्वेन पालिता कन्या चारुशीला तपस्विनी ॥ २६ ॥
चिन्तामणिरिवायाता काममर्पयितुं स्वयम् ।
मया निराकृतवाला अन्तःसत्त्वा सुलोचना ॥ २७॥
कल्पवल्लीव कामानां संप्रदानेऽभ्युपस्थिता ।
उन्मूलिता मया तन्वी प्रसोष्यन्ती नरोत्तमम् ॥ २८॥
संरम्भारुणनेत्रायाः स्मरवापायितभ्रुवः ।

( १७२ )

वचांसि गूढगर्वाणि विदुन्वन्ति स्मृतानि माम् ॥ २९ ॥
एवं विलपमानं तं राजानं गौतमोऽब्रवीत् ।
तद्गतं नानुशोचस्व समाश्वस परन्तप ॥ ३० ॥
कथितञ्च मया तत्र दृष्ट्वा तस्याः सुलक्षणम् ।
तद्रूपशालिनी बाला राज्ञी भवितुमर्हति ॥ ३१ ॥
सा हि मेनकया जाता चारुरूपा तपस्विनी ।
देवीव नावमानार्हा त्वया राजन् विवाहिता ॥ ३२॥
यद्भूतं महदाश्चर्यं प्रत्याख्यातवति त्वयि ।
तद् दृष्ट्वा के न शोचन्ति वदन्तस्त्वां हतश्रियम् ॥ ३३ ॥
भद्रं वाप्यथवाभद्रं प्रियमप्रियमेव वा ।
यद्गतं तद्गतं राजन् नानुशोचन्ति पण्डिताः ॥ ३४ ॥

शेष उवाच-

विमृषत्स्वेव तेष्वेव देशान्तरचरश्चरः ।
राज्ञे निवेदयामास यद् दृष्टं सागराम्भसि ॥ ३५॥

चर उवाच-

राजन् सांयात्रिको नाम्ना धनवृद्धिर्महाबलः।
विपन्नः सागरे सप्त वाहयन् सम्भृतास्तरीः ॥ ३६ ॥
स चानपत्यस्तस्येष्टा नावो रत्नेन पूारताः ।
तवैव कोषमर्हन्ति गृह्यतामचिरेण ताः ॥ ३७ ।।

राजोवाच-

यान्तु मे मन्त्रिणः सम्यग्जानन्तु तत्परिग्रहान् ।
यदि काचिद्भवेद्भार्या गर्भिणी वाणिजः क्वचित् ।
सैव तद्धनमादद्यान्नाधिकारी तदा नृपः ॥ ३८॥
तच्छ्रुत्वा मन्त्रिणो गत्वा विज्ञाय च विशेषतः ।
राज्ञे निवेदयामासुर्वृत्तान्तं ब्राह्मणर्षभ ॥ ३९ ॥
अत्रैव नगरे राजन् भार्या तस्य विलासिनी ।

( १७३ )

अन्तःसत्त्वा वणिक्पुत्री वर्तते च पतिव्रता ॥ ४० ॥
राजा प्राह तरीस्थानि यानि यानि धनानि च ।
तानि तस्यै ददत्वद्य भटा मे यान्तु सत्वराः ॥ ४१ ॥
इति प्रस्थाप्य राजेन्द्रो भटांस्तद्धनरक्षणे ।
द्विगुणेनैव शोकेन दह्यते स्म ततोऽब्रवीत् ॥ ४२ ॥
समाप्यन्त एवमेव मम राज्यस्य दुर्गतिः ।
कं यास्यति महीयं हि धार्मिकं वाप्यधार्मिकम् ॥ ४३ ॥
अन्तःसत्त्वा महाभागा या सा भार्याप्युपस्थिता ।
उपेक्षिता प्रमादेन मन्दभाग्येन सा मया ॥ ४४ ॥
अत ऊर्ध्वं मया दत्तं पानीयं विधिनापि च ।
पास्यन्ति पितरः कोष्णनिश्वासेन मलीमसम् ।
पिण्डविच्छेददुःखार्ताः पिण्डानि च तथैव हि ॥ ४५ ॥
क्व लभ्यते सा ललना साक्षाच्छ्रीरिव रूपिणी ।
न मन्दभाग्यं पापिष्ठं ज्ञात्वा मां पुनरेष्यति ॥ ४६ ॥
नैवं विधस्य दुष्टस्य दारुणस्य दुरात्मनः ।
तथाविधा वरारोहा भार्या भवितुमर्हति ॥ ४७ ॥
एवं विलपमानस्य दुष्यन्तस्य महीपतेः।
व्यतीयुस्त्रीणि वर्षाणि शोचतोऽहर्निशं द्विज ॥ ४८ ॥

---

स्वीकरणम् ।

अथासौ देवराजेन समाहूतो ययौ दिवम्।
त्रिदिवेशैरवध्यानां निधनाय सुरद्विषाम् ॥ १ ॥
निर्वाह्य देवताकर्म रथं मातलिसारथिम् ।
आरुह्य भुवमायास्यन् मारीचाश्रममभ्ययात् ॥ २ ॥
तत्रकाचिज्जरा नारी ब्राह्मणी बालमद्भुतम् ।
लालयन्ती नृपं वीक्ष्य ददावासनमन्तिके ॥ ३ ॥

( १७४ )

बालस्तु तावद्वेगेन प्रविश्य गहनं वनम् ।
निबध्य पञ्च पञ्चास्यान् लताभिः समुपानयत् ॥ ४ ॥
उवाच वृद्धामेतेषां कात दन्ताः समुन्नताः।
निम्ना वा कति मध्या वा गणयित्वा वदाशु मे ॥ ५ ॥
दुष्यन्तस्तु तदालक्ष्य बालस्याद्भुतविक्रमम् ।
चिन्तयामास मेधावी भार्याविरहकातरः ॥ ६ ॥
पौरवादप्यहो बालो धत्तेऽधिकपराक्रमम् ।
सर्वराजश्रियायुक्तो न विप्रस्तदयं भवेत् ॥ ७ ॥
चेतो मे वहते स्नेहं दृष्ट्वा बालं दुरासदम् ।
कारणं तत्र पश्यामि यन्ममेयमपुत्रता ॥ ८ ॥
इति चिन्तापरे राज्ञि सिंहः कोऽपि स्वबन्धनम् ।
छित्त्वा नखेन दुर्वार्यो गन्तुं प्राक्रमत द्विज ॥ ९ ॥
दूरादुत्प्लुत्य तं बालो निगृह्य पुनरेव तम् ।
उवाच किं रे पञ्चास्य प्राप्तोऽसि ब्रह्मबालकम् ।
पौरवोऽस्मि न जानासि क्षत्रियो रणकोविदः ॥ १० ॥
तदुपश्रुत्य राजर्षेः किञ्चिदुच्छ्वसितं मनः ।
बालभाषितमित्येव सम्यक् श्रद्धापि नाभवत् ॥ ११ ॥
अथागमत् काश्यपोऽपि वनात्कुशसमिद्धरः।
विलोक्य तत्र राजानं दुष्यन्तं मुमुदे भृशम् ॥ १२ ॥
आशीर्भिस्तमथाभ्यर्च्य विधायातिथिसत्क्रियाम् ।
पप्रच्छ कुशलं राज्ये देवानाञ्च तपोधनः ॥ १३॥
राजा तत्सर्वमाचष्टे मुनिवाचा गतश्रमः ।
अथोवाच विहस्येषत् कोऽयं बालस्तपोधन ।
महाबलो महाबाहुः पौरवोऽहमिति ब्रुवन् ॥ १४ ॥

कश्यप उवाच-

तवैव तनयो राजन् यमसूत शकुन्तला ।

( १७५ )

दमनः सर्वसत्त्वानां सिंहादीनां महाबलः ॥ १५ ॥
तत्सर्वदमनो नाम मयैवास्य निरूपितम् ।
भरस्वेति च वच्मि त्वां ततोऽसौ भरतो भवेत् ॥ १६ ॥
दुर्वाससो हि शापेन त्वया या विस्मृता पुरा ।
त्यक्ता मेनकयानीय मयि न्यस्ता मनस्विनी ।
सा ते शकुन्तला राज्ञी सुषावेमं कुमारकम् ॥ १७ ॥
महाबलो महाप्राणो दुर्द्धर्षः सर्वभूभुजाम् ।
बद्धैः क्रीडति पञ्चास्यैः प्रबिभेत्यपि नान्तकात् ॥ १८ ॥
मया विमृष्टं दुर्दान्तः शिशुरेष ममाश्रमे ।
वस्तुं नार्हति बाल्याद्धि कदा किं नु समाचरेत् ॥ १९ ॥
अत एनं महीभर्त्तुः सुतं तं प्रापयाम्यहम् ।
त्वमथो देवकार्यार्थे गतः स्वर्ग ततो मया ॥ २० ॥
कृतो विलम्बो राजर्षे शापान्तेऽपि तव प्रभो ।
एष ते गृह्यतां पुत्रश्चक्रवर्ती भविष्यति ॥
आहर्त्ता सर्वयज्ञानां महाभागवतो नृप ॥ २१ ॥
इत्युक्त्वा ब्राह्मणीं प्राह वृद्धां देवगुरुर्मुनिः ।
शकुन्तलामिहानीय समर्पय महापतौ ॥ २२ ॥
इत्युक्त्वा ब्राह्मणी गत्वा समाहूय शकुन्तलाम् ।
राज्ञे समर्पयामास राजा च मुमुदे भृशम् ॥ २३ ॥
अथानुज्ञाप्य मारीचं सभार्य्यः ससुतो नृपः ।
हृष्टः स्वपुरमागच्छद्देवयानेन मारिष ॥ २४ ॥
स एव भरतो नाम दुष्यन्ततनयो महान् ।
ववृधे तत्र विप्रेन्द्र शुक्लपक्षे यथा शशी ॥ २५ ॥

---