शान्तिकमलाकरः/दशमः भागः

← नवमः भागः

शान्तिकमलाकरः दशमः भागः [[लेखकः :|]]

एकादशः भागः →

अथ परमशायि वास्तुशान्ति प्रयोगः

अथास्म त्पितृकतो वास्तुशांति प्रयोगः :---
उक्त गृहप्रवेश दिनात्पूर्वे शुभे पूर्वाह्नेन स्त्रीकः शिचिः प्राणानायम्य देशकालौ न्मृत्वा गृहारंभादौ अस्य वास्तोः शुभता सिद्ध्यर्थं सनवग्रह वास्तु शांतिं करिष्ये । इति संकल्प्य तदंगत्येन गणपति पूजन पुण्याहवाचन मातृका पूजन नांदी श्राद्दाचार्यादि वरणानि करिष्ये इति संकल्प्यतानि कृतवाचार्यादीन् वृत्वालंकार वस्त्रादिभिः पूजयेत् -- तत्र ऋत्विजश्चत्वारः । ततः आचार्यः कर्म करिष्य इति संकल्प्य गोरसर्षपान् विकिरेदेभि र्मंत्रैः ।। 1
यदत्र संस्थितं भूतं स्थानमाश्रित्य सर्वदा ।
स्थानं त्यक्त्वातुतत्सर्वं यत्रस्थं तत्र गच्चतु ।
अप्रक्रामंतु भूतानि पिशाचा स्सर्वतोदिशं ।। 2
सर्वेषा मिविरोधेन शांतिकर्म समारभेत् ।
भूत प्रेत पिशाचाद्या अपक्रामंतु राक्षसाः ।
स्थानास्माद्व्रजंत्वंन्यं स्वीकरोमि भुवंत्वि मामिति ।। 3
ततो गायत्र्या गोमूत्रं गंधद्वारेति गोमयं ।
अप्यायस्वेतिक्षीरं दधिक्राव्ण इति दधिघृतं मिमिक्षिर इति घृतं ।
आपोहिष्टेति कुशोदकं चैकत्र समाधाय प्रणवेनालोढ्य कुशैः ।
शुचीवो हव्येतितृचेन सर्वान् गृहादीन् प्रोक्षयेत् ।। 4
ततो ग्रहदौ यचजमानस्यैक हस्तप्रमामं गर्तं चतुरस्रं सयोनिं त्रिमेखलं कुंडं चतुरंगुलोच्च्रयं स्थलंवा विधाय तत्पूर्वत श्चतुरंगुलोच्च्रितं हस्तमितं वेदिद्वयं मृदाविदाय । उत्तर वद्या मीशान्यादिकोण चतुष्के चतुरः शंकून् रोपयेत् ।। 5
ॐ विंशतुभूतले नागालोक पालाश्च सर्वतः ।
अस्मिन् गृहेवतिष्ठंतु आयुर्बलकरास्सदेति मंत्रेणारोपयेत् ।। 6
प्रतिरोपणस्य मंत्रावृत्तिरेव मग्रेपि ।
पासादादौतु ग्रहापदेत्तत्तन्नामान्य प्यूहानियानि ।
एवं प्रासादे पीतिसर्वांतेsति देशान् ।
ततोरोपण क्रमेण शंकु पार्श्वे माष भक्तबलीन् दद्यात् ।
अग्निभ्यो प्यथपर्पेभ्यो योचान्येत्र समाश्रिताः ।
तेभ्यो बलिंप्रयच्छामि पुण्यमोदन मुक्तममिति दद्यात् ।
ततो वेद्युपरिनूत्नवस्त्रे कुंकुमादिना सुवर्ण रजतादिशलाकया ।
शांतां यशोवतीं कांतां विशालं प्राणवाहिनीं ।
सतीं सुमतीं सुनंदां सुभद्रां सुरधां दश ।
इत्योंकाकादि नमोंतै र्नामभिः पश्चादारब्धाः ।
प्रागताः उदक् संस्थाः समाः ।
अंगुशद्वयांतरा दशरोखाः कृत्वा ।
पुनः हिरण्यां सुव्रतं लक्ष्मीं विभूतिं विमलां प्रियां ।
जयां बलां विशोकंच ईडामिति दशक्रमात् ।
इति नामभि स्तदैव दक्षिणारंभाः उदगंताः प्रक्संस्थाः ।
प्राग्वद्दशरोखाः कृत्वा कुंडे स्थंडिले वास्तुं संस्मृत्याग्निं प्रतिष्ठाप्य दक्षिणवेद्यां वस्त्रेनवग्रह मंडलं विलिख्य तत्र ग्रहादीन् संस्थाप्य षो़शोपचारैः संबूज्यत दीशान्यां कलशं संस्थाप्य वास्तुमंडलं गत्वा तत्र ईशानकोण पद मारभ्य प्रतिमासु अक्षतपुंजेषु वाशिख्यादि देवताः प्रणवादि नमोंतै र्नाममंत्रै रावाहयेत् ।।
तत्र ईशानकोण पते वास्तोः शिरसि शिखिने नमः ।
शिखिन मावाहयामिति स्थापयेत् ।।

एवमग्रेपि :---
तद्दक्षिणै कपदे दक्षिणनेत्रे पर्जन्यं तद्दक्षिणपते ।
ततोपि पश्चिमदेश इति द्विपदे दक्षिमश्रोत्रे जयंतं ।
तद्दक्षिण पदद्वये दक्षिणांसे कुलिशायुधं ।
तद्दक्षिण पदद्वये दक्षिण बाहौ सूर्यं ।
तद्दक्षिण पदद्वये दक्षिण बाहवेव सूत्यं ।
तद्दक्षिण पदद्वये दक्षिण कूर्परे भृशं ।
तद्दक्षिण परिस्थितै कपदे दक्षिण प्रबाह वाकाशं ।
तद्दखिण कोणपदे दक्षिण प्रबाहौ वायुं ।। 7
तत्पश्चिमैकपदे दक्षिण मणिबंधे पूषणं ।
तत्पश्चिमपदे तदुत्तरपदे च दक्षिणपार्श्वे वितधं ।
तत्पश्चिम पदद्वये दक्षिणपार्श्वं एवगृहक्षतं ।
तत्पश्चिम पदद्वये दक्षिणोरौ यमं ।
तत्पश्चिम पदद्वये दक्षिणजानौ गंधर्वं ।
तत्पश्चिम पदद्वये दक्षिण जंघायां भृंगराजं ।
तत्पश्चिमो परिस्थितै कपदे दक्षिणस्पिचि मृगं ।
तत्पशिमो परिस्थितै कपदे दक्षिणस्पिचि मृगं ।
तत्पशि मनै ऋत्य कोणपदे पादयोः पित्रून् ।
तदुतैरै कपदे वामस्फिचि दौवारिकं ।
तदुत्तरपदे तत्प्राक्पदेच वामजंघायां सुग्रीवं ।
तदुत्तर पदद्वये वामजानौ पुष्पदंतं ।
तदुत्तर पदद्वये वामोरौ मरुणं ।
तदुत्तर पदद्वये वामपार्श्वे असुरं ।
तदुत्तरोपरिस्तितौ कपदे वाम मणिबंधे पापं ।
तदुत्तर वायव्यकोणपदे वामप्रबाहौ रोगं ।
तत्प्रागेकपदे वामबाहौ वाहं ।
तत्प्रागेकपदे दक्षिणपदेच वामकूर्परे मुक्यं ।
तत्प्राक्पदद्वये वामबाहौ बल्लाटं ।
तत्प्राक्पदद्वये वामबाहावेन सोमं ।
तत्प्राक्पदद्वये वामांसे सर्पं ।
तत्प्राक्पदद्वये वाम श्रोत्रे अदितिं ।
तत्प्राक्पदद्वये स्थैकपदे वामनेत्रेदितिं ---
तद्दक्षिणे शिभिपदा दधः कोणपदे मुखे आपं ।
आग्नेये वायुपदा दधः कोणपदे दक्षिणहस्ते सावित्रं ।
नैऋत्ये पितृपदा दधः कोणपदे मेढ्रेजयं ।
वायुव्येरोग पदादधः कोणपदे वामहस्ते रुद्रं ।
मद्यपदेष्वीशान कोणपदा द्दक्षिण पदत्रये दक्षिणस्तनेsर्यम्णं ।
तद्दक्षिणकोणपदे दक्षिणहस्ते सवितारं ।
तत्पश्चिम पदत्रये जठरे दक्षिणभागे विवस्वंतं ।
तत्पश्चिमनै ऋत्य कोणपदे वृषणयोर्वि बुधाधिपं ।
तदुत्तर वायुव्य कोणपदे वामहस्ते राज यक्ष्माणं ।
तत्प्राक्पदत्रये वामहस्ते पृथिवीधरं ।
तत्प्रागीशान कोणपदे उरसि आपवत्सिं ।
मध्ये नवपदेषु हृन्नांभ्यां ब्रह्मणं ।। 6

तदुत्तरे वृषवास्तुं :---
वास्तोष्पते तसिष्टो वास्तोष्पति त्रिष्ठुप् । वास्तोष्पत्या वाहने विनियोगः ॐ
वास्तोष्पते प्रतिजानीह्यास्मानिति मंत्रेण स्थापयेत् । नच स्वर्णस्य रूप्यस्यवा । ततो मंडलस्य बहिरीशा नाग्नेय नैऋत्य वायुव्य कोणेषु क्रमेण चरकी विदारी पूतना पावराक्षसी पूर्व दक्षिण पश्चिमोत्तरा दिक्षुक्रमेण । स्कंद मर्यमणं जृंभकं पिलिपिच्चंच प्राग्वन्नाम मंत्रैः संस्थाप्य । प्रागाद्यष्टदिक्षु । इंद्रं । अग्निं । यमं । निऋतिं । वरुणं । वायुं । कुबेरं । ईशानं । तत्तन्मंत्रैर्ना मभिर्वा स्थाप्या वाह्वासना द्युपचारैः प्रत्येक मेक त्रवा कालक मव्रणं कलशं संस्थाप्य तत्र गंधौषदि यव दूर्वा पंच पल्लव सप्त मृत्तिका पंच रत्नानि पक्षिप्य । वस्रेणाभिवेष्ट्य युव पूर्ण पूर्णपात्रं निधाय परुण मावाह्य तत्र तीर्था नावाहयेत् । तत आचार्योन्वाधानं कुर्यात् । तत्र चक्षुषी आज्येनेत्यंत मुक्त्वा नवग्रहा नमुक संख्याभिः समिद्भिस्ति लाज्याहुतिभिश्च अधि देवताः प्रत्यधि देवताः विनायका दीनमुक संख्याभिः समित्ति लाज्या हुतिभिः शिख्यादि पंच चच्वांरिंश द्देवता अमुक संख्याकाभिः समित्तिल पायसाज्याहुति भिर्वास्तोष्पतेति चत सृभिः ऋग्भिः क्रमेणामुक संख्याबिल्वै स्तद्भीडैर्वाचरक्या दिनमुक संख्याया समिदादि चतुराहुतिभिरिति प्रधान देवताः संकीर्त्य शेषेण स्विष्टकृत मित्याद्युक्तान् समिधादीन् जुहुयात् । ततः यजमानो ग्नेर्दक्षाणत उपविष्टः सर्वदेवता द्रव्याणिच संकीर्त्यैताभ्य एतान्युत्सृजेत् । नम मेत्यादि स्वत्वत्यागं कुर्यात् । बह्वृत्विक्कर्तृते होमे प्रत्याहुति स्वत्वत्यागस्य कर्तुमशक्यत्वात् तत आचार्य इद्म दानादि कृत्वा प्रधान होमं सर्त्विक्कुर्यात् ।। 7
तत्त द्रव्याणि तत्त त्सख्याचोच्यते । नवग्रहेभ्यः क्रमेण अर्क पालाशखादिरा पामार्ग पिप्पलो दुंबर शमी दूर्वा कुशाख्याः समिधः प्रत्येक मष्टोत्तर शत मष्टाविंशत्यष्टौवा प्रदेश मात्रास्तत्पंख्याश्च तिलाहुती र्जुहुयात् । यदातेभ्यश्च रुपरि तदाप्याहुति संख्यासैव केचित्वैकैका चर्वाहुतिरित्याहुः । ततोधि देवता प्रत्यधि देवता विनायकादिभ्यश्त न्यून संख्याया तथैव तद्गृहदि धेवतादिभ्यस्तत्तद्ग्रहा समिधः पलाशोवा ग्रहाणा मष्टपक्षे एताभ्यश्च तस्र इति सिष्टाः ।। 8
अत्र तिसृभिर्दूर्वाभि रेकाहुति रिति संख्याकार्या कुशेत्रिवत्रेणैकेति । ततः शिख्यादिभ्यः । प्रागुक्त प्रणवादि स्वाहांत नामभिः प्रत्येक मष्टमसहस्र मष्टशत मष्टाविंशति रष्टौवाहुतिभिः समितिल पायसाज्यं जुहुयात् । अत्र समिध उदुंबरस्य मुख्यास्तदलाभे अश्वात्थादीनामपि । सर्वाः समिधो मधु घृत दधि क्षीरैवान् भक्ता होतव्याः । तिलाः कृष्णा एवयवो गौरव एवकेचि त्तिलेषु यावानाहुः । वास्तोष्पत इति चतसृभिः क्रमेण समित्तिलपायसाज्यं प्रत्येक मष्टोत्तरशतं । ततो वास्तवेवास्तोष्पते ध्रुवेतिच प्रत्यृचं पंच प च एकैकंवाघ ताक्तं बिल्वं जुहुयात् । वास्तोष्पत इति चतसृणआं विसिष्ठो वास्तोष्पति स्त्रिष्टप् अंत्या गायत्री होमो विनियोगः । वासतोष्पते द्रुवास्तूणा मिति बहिर्वास्तोष्पति बृहतीहोमे विनियोगः ।
ततश्चरक्यादिभ्यो मुख्यं न्यूनसंख्याया चत्वारि द्रव्याणि जुहुयात् । मुख्योष्टसंख्यायां अन्यत्र चतुस्संख्याया मितिशिष्टाः । एतानि सर्वाणि द्रव्याणि हसैनैवहोतव्यानि । ततः स्विष्ट कृदादि प्रायश्चित्त होमांतं कृत्वा । इंद्रादि दिक्पालेभ्यश्च सदीप माष भक्तबलिं दत्वा । स्रूचयाज्यं द्वादश ग्रहीतंचतुः गृहीतंवा कृत्त्वानारिकेलादि फलं तत्र संस्थाप्य मूर्थानमिति पूर्णाहुतिं जुहुयत् । मूर्दानं दिवो भारद्वजो वैश्वानरस्रिष्टुप् होमे विनोयोगः । ततः प्रणीतानि नयनादि कर्मशेषं समाप्य । वास्तुमंडल पश्चिमदेशे शिखिने एषते पायस बलिर्नममेत्यवं शिख्यादिभ्यो बलिंदद्यात् । तान्विप्रैः घृतयुत पायसे नक्षत्रियादौ वक्ष्यमाणैः पक्त्वै स्तद तत आचार्यादय स्समुद्रज्येष्ठा इत्यादि वैदिकैः सुरास्त्वेत्यादि पौराणैस्च मंत्रे र्यजमानं सपत्निकं शांतिकलशोदके नाभिषिच्य सर्वौसिभूषितां स्रीरूपां पृथ्वि ध्यात्वा । ॐ धरायै नम इति मंत्रेण बूजयेत् सर्व देवमयं वास्तु वास्तुदेवमयं परमिति ।। 9
ततो गृहं प्रगादि त्रिसूत्र्या पावमानेनसूक्तेन रक्षोघ्नेनच त्रिसूत्रेण वेष्टयोत् ।।
छिन्ने सूत्रे शुभं :---
ततो दुग्धपूर्ण याच स्तनकुभ्या जलपूर्णयाच स्तनकुंभ्या तधैव सूक्तद्वयेन धाराद्यय मविच्छिन्नां कुर्यात् ।। 10
ततो यजमानो गृहस्याग्नेये आकाशपदे जानुदघ्नमवटं खात्वातं गोमये नोपलिप्य शुक्ल चंदन पुष्पाक्षतादिभि रलंकृत्य शाल्यादि सप्तबीजानि दध्योदनंच पक्षिप्य नवकुंभजल पूर्णं शुकैक पुष्पयुतं गंधादिभिरर्चितं हस्तद्वयेनादाय जानूभ्या मवनीं गत्वा । ॐ नमो वरुणायेति तज्जवेन गर्तंपूरयेत् ।। 11
तत्रावर्ते प्रदक्षिणे पुष्पे चोर्थ्वमुखे शुभं । ततो मृन्निर्मित पेचिकायां सप्तपीज दध्योदन शैनाल फलपुष्पाणि प्रक्षिप्य पूर्व स्थापितं वृषवास्तुं तूर्यमंगलघोषेणानीय तस्यां संस्थाप्य गंधादिभिः संपूज्य प्रार्दयेद्ध्वाभ्यां ।। 12
पूजतोसिमया वास्तो होमाद्यैरर्चनै श्शुभैः ।
प्रसीदपाहि विश्वेश देहिमे गृहाजं सुखं ।। 13
वास्तुपुरुष नमस्तेन्तु भूशय्या निरत प्रभो ।
मद्गृहे धन धान्यादि समृद्धिं कुरु सर्वदेति ।। 14
ततः पेटिकाया माच्याद्य तस्मिन् गर्ते शनै र्निक्षिपे दनेन ।। 15
सशैल सागरां पृथ्वीं यथा वहसि मूर्धनि ।। 16
तधामां वह कल्याणि पत्नि पुत्रादिभि स्सहेति ।
गर्तेचत यैव मृदापूरिते मृदादिके उत्तमं साम्ये ।
मध्यमं न्यूनत्वेत्व धमं फलं विदद्यात् ।
गर्तो परिभूमिं गोमये नोपलिप्य ।
शुक्ल पुष्प गंधाक्षतै र्भूषयेत् ।। 17
ततोग्नेः पश्चिमत आचार्यां संपूज्या लंकृतां ।
नवत्सांगां वासोयुगंच दक्षिणां दत्वा ।
ब्रह्मद्यृत्विग्भ्यो यदाशक्ति दक्षिणां दत्वा ।
ग्रहाणां शिख्यादि वास्तु देवतानांच पूजां कृत्वा शमाप्य ।। 18
उत्तिष्ठयांतु देवेति विसृज्य आचार्य हस्ते प्रतिपाद्याग्निं संपूज्य गच्चगच्चेति विसृज्य ब्राह्मणैः सह शांतिं पाठयित्वा ग्रहा दीनां शिख्या दीनांच प्रीतये प्रत्येकं स्त्रीने कैकं यधाशक्तिवा ब्राह्मणान् संभोज्या शिषो गृहीत्वा सुहृद्युतो भुंजीत एवं प्रधमेह्नि वास्तु शांतिं विधाय द्वितीयोह्नि गृह प्रवेशं कुर्यात् ।। 19

तच्चेत्थं :---
नवं जलपूर्णं पल्लवोपेतं दूर्वायुतं । सुधालिप्त वस्त्र वेष्टितं संपूर्ण पात्रं सफलं कलीश मंजलिना गृहीत्वा यजमानो ब्राह्मणान्वितः सदार पुत्रस्तूर्य घेषेण गृहं प्रविश्य प्रधान गृहमध्ये धान्योपरितं कलशं स्थापयेत् ततो गृहेस्थेर्यार्थं पुण्या हंवाचयित्वा ब्राह्मणान् भोजयित्वा शिषो गृहीत्वा सुहृद्युतो भुंजीत ।। 20
इति वास्तु शांति प्रयोगः।

केचित्वेकाशीतिपद एव मंडल स्थापन पूजन होम पलिदानेषु ब्रह्मादि पूर्वत्वमिच्छंति ।।

तधा :--
मध्ये नवपदेषु वास्तो हृन्नाभ्यौ ब्रह्मा तत्प्राक् ।
संलग्न पदत्रये दक्षिणहस्ते अर्यम्णं ।
ब्रह्मपद संलग्न दक्षिण पदत्रये जठरे दक्षिणभागे विवस्वान् ।
ब्रह्मपद पश्चिम संलग्न पदत्रये जठरे वामभागे मित्रं ।
तस्यैवोदक्सं लग्न पदत्रये वामस्तने पृथ्वीधरः ।
ब्रह्मपद संलग्न ईशानपदे उरस्यापवत्सः ।। 21
आग्नेयपदे दक्षिणहस्ते सविता ।
नैऋत्यपदे वृषणयो र्विबुधाधिपः ।
वायुव्यपदे वामहस्ते राजयक्ष्मा ।
अपवत्स पदसंलग्ने शानपदे मुखे आपः ।। 22
सवितृ पदसंलग्नाग्ने यपदे दक्षिणहस्ते सावित्रः ।। 23
विबुधाधिप पदसंलग्न नैऋत्यपदे मेढ्रे जयः ।
राजयक्षम पदसंलग्न वायव्यपदे वामहस्ते रुद्रः ।
मंडलेशान कोणपदात् शिख्यादीन् दित्यंतान् ।
प्राग्वत् संश्थाप्य चरक्यादीन् प्राग्वदावाह्यते नैव ।
क्रमेण पूजन होमादि कुरयात् इतरत्पूर्ववदिति ।। 24
इति गृह्योक्ता वास्तुशांतिः।

अ थ मंडूक वा स्तु शां तिः

प्रासादा रामादौतु चतुष्षष्टिपद मंडलं कुर्यात् ।
तत्र लक्ष्मि यशोवती कांता सुप्रिया विमला शिवा ---
सुभगा सुमतीडा एतै र्नमोंतैर्मामभिः।
प्रागग्र नवरेखा उदक्संस्थाः कृत्वा धन्यां ।।
प्राणां - विशालां - स्थिरां - भद्रां - जयां - निशां - विरजां - विभवां - एतै र्नमोंतै र्नामभिरुदगग्राः प्राक्संस्था नवरेखाः कृतवा मध्यमपद चतुष्टय मेकीकृत्य तत्कोण चतुष्टया द्बहिः कोण चतुष्टयं च गतरोखाभिः पदान्यर्दीकृत्य शिख्यादीन् स्थापयेत् ।।
तत्र ईशानपद दक्षिणार्थे शिरसि शिखनं ।
तद्दक्षिणसार्धपदे तक्षिणनेत्रे पर्जन्यं ।
तद्दक्षिण पदद्वये दक्षिणनेत्रे जयंतं ।
तद्दक्षिण पदद्वये दक्षिणांसे कुलिशायुधं ।
तद्दक्षिण पदद्वये दक्षिणाबाहो सूर्यं ।
तद्दक्षिण पदद्वये दक्षिणबाहवे सत्यं ।
तद्दक्षिण सार्थपदे दक्षिण कूर्परे भृशं ।
तद्दक्षिणेग्नेय पदार्थे दक्षिणबाहौ आकाशं ।।
तत्पश्चिमार्थे दक्षिणबाहावेव वायुं ।
तत्पश्चिम सार्धपदे दक्षिम मणिबंधे पूषणं ।
तत्पश्चिम पदद्वये दक्षिणपार्श्वेवितथं ।
तत्पश्चिम पदद्वये दक्षिणपार्श्व एवग्रहाक्षतं ।
तत्पश्चिम पदद्वये दक्षिणोरौ यमं ।
तत्पश्चिम पदद्वये दक्षिणजानौ गंधर्वं ।
तत्पश्चिम सार्धपदे दक्षिण जंघायां भृंगराजं ।
तत्पश्चिम नैऋत्यसार्थपदे दक्षिण स्फिचिमृगं ।
तदुत्तरपदार्थे पादयोः पितृन् ।
तदुत्तरपदार्थपदे वामस्फिचि दौवारिकं ।
तदुत्तर पदद्वये वामजंघायां सुग्रीवं ।
तदुत्तर पदद्वये वामजानौ पुष्पदंतं ।
तदुत्तर पदद्वये वामोहौ वरुणं ।
तदुत्तर पदद्वये वामपार्श्वे असुरं ।
तदुत्तर सार्धपदे वामपारश्व एव शोषं ।
तदुत्तर वायुव्यपदार्थे वाममणिबंधे पापं ।
तत्प्राक्पदार्थे वामप्रबौहौ रोगं ।
तत्प्राक्पदार्थे वामप्रभाहावे वाहिं ।
तत्प्राक्पदार्थे वामकूर्परे मुख्यं ।
तत्प्राक्पदार्थे वामबाहौ भल्लाटं ।
तत्प्राक्पदार्थे वामबाहावेव सोमं ।
तत्प्राक्पदार्थे वामांसे सर्पं ।
तत्प्राक्पदार्थे वामश्रोत्रे अदितिं ।
तत्प्राक्पदार्थे वामनेत्रे दितिं ।
मध्यपदेषु ईशानपदोत्तरार्थे मुखे आवं ।
आग्नेयपदोत्तरार्थे दक्षिणहस्ते सावित्रं ।
नैऋत्यपदोत्तरार्थे मेढ्रे जयं ।। 1वायव्यपदोत्तरार्थे वामहस्ते रुद्रं ।
मध्यात्प्राक्पदद्वये दक्षिणस्तनेऽर्यमणं ।
आग्नेयपद दक्षिणार्थे दक्षिणहस्ते सवितारं ।
तत्पश्चिम पदद्वये जटेरे दक्षिणे विवस्वंतं ।
नैऋत्यपदपूर्वार्थे वृषणयो र्विबुदाधिपं ।
तदुत्तर पदद्वये जठरे वामे मित्रं ।
वायुव्य पद पश्चिमार्थे वामहस्ते यक्ष्माणं ।
तत्प्राक्पदद्वये वामहस्तने पृथ्वी धरं ।
ईशान पद दक्षिणार्थे उत्तर स्यामापवत्सं ।
मध्यम पद चतुष्टयेहृन्नाभौ ब्रह्मणं ।।
तत उत्तरे वास्तोष्पत इति कलशे वास्तुं ।
चरक्यादि स्थापनं पूर्ववत् ।
तत्र तत्र ग्रहवदे प्रासादादि पद्य मूह्यं ।
अपरेह्नि प्रवेश श्चात्रनास्ति ।
अन्यत्सर्व मविशेषं ।।
इति श्री विद्वद्बृंदवंद्य पादपद्म श्रीनारायणभट्ट सूरि सूनु
रामकृष्म भटट रचितः पौराम वास्तुशांति प्रयोगः।

इदानीं सूत्रोक्त वास्तुशांति रभिदीयते साचद्विजानां पूर्वोक्तया समूच्चीयते । पूर्वोक्तायामशक्तौ स्वसूत्रोक्तैव कर्तव्या तथापिसिद्धेः । योषांतुसूत्रेनास्ति तेषां शूद्राणांच पूर्वोक्तैव तस्याः सर्वसाधारण्येन विधानात् । अतश्चन शूद्रमात्र विषयत्वं तस्मात्सूत्रोक्ता पूर्वया समुच्चीयते । तत्राश्वलायनीय सूत्रोक्तायाः प्रयोगः । काष्ठादि निर्मितं संपन्नं ग्रहं व्रीह्याद बीजसंयुतं शोभनेमुहुत्रे ब्रह्मणैस्सह तूर्य गोष पुरस्सरं प्रविश्य शुचिदेशे चतस्रः शिलाः संस्थाप्यता सुदूर्वा निधाय तत्र मणिकसंज्ञं मृदाभांडं स्थापयेदनेन ।। पृथिव्या अधि संभवेति अरंग रोववादीति त्रेधाबद्धो वरत्रया । इरामुह प्रशंसत्य निरामय बाधमितिवा । ततो मणिकेजय मासिंचेदनेन । योनराजा वरुणोरेवति भिरास्मिन् स्थानेतिष्टतु मोदमानाः । इरांवहंतो घृतमुक्षमाणौ मित्रोणसाकं सहस विशंत्विति ।। ततस्त ज्जलं पात्रांतरे आदाय तत्र गंधदूर्वाः शमीशाखा मुदुंबरशाखा व्रीहीन् पल्लवान् फलं हिरण्यंच क्षिप्वादूर्वाभिः शाखाभ्यांच सर्वं गृहं प्रागादितः प्रद क्षिणं व्रजन् त्रिःप्रोक्षेदनेन सूक्तेन -- शन्न इंद्राग्नी इति पंच दशर्चस्य वसिष्ठो विश्वेदेवा स्त्रिष्टुप् प्रोक्षणे विनियोगः । सकृत सूक्त पाठः । ततः प्रागादि तस्त्रिरविच्चिन्ना मुदकधारां दद्यादनेनतृचेन आपोहिष्टेतितृच स्यांबरीषः सिंधुद्वीप आपो गायत्रीधारायां विवियोगः अत्रापित्रिस कृत्वाठः । ततो मध्योगृह्य मग्निं प्रतिष्ठाप्य वास्तोष्पतिं चतुर्वार मितिप्रधानं संकीर्त्य अन्वाधाय पूर्णपात्र निधानांतं कृत्वा वास्तोष्पतये चतुरुं कृत्वा तूष्णं निरूप्य वास्तोष्पतिं चतुर्वार मितिप्रधानं संकीर्त्य अन्वाधाय पूर्णपात्र निधानांतं कृत्वा वास्तोष्पतये चतुरुं कृत्वा तूष्णिं निरूप्य तधैव प्रोक्ष्याभागांतं कृत्वाव दानधर्मेणावदाय वास्तोष्पत इति चतुर्पिर्मंत्रै स्वाहांतै र्जुहुयात् - वास्तोष्पत इति चत सृणां वास्तोष्पति स्त्रिष्टुभ्योंत्या गायत्रीहोमे विनियोगः । वास्तोष्पत इदं नममेति सर्वत्र त्यागः । ततः स्विष्टकृतादि होमशेषं नमाप्य सिष्टेनचरुणान्येन चान्नेन शतं तदर्धं सामान्य परिभाषया बहुवचना दशक्तस्त्रीन्वा ब्राह्मणान् भोजयेत् । चरोः पूर्वां तत्रान्यः पाकोनकार्यः ।। ततः शिवं वास्तुशिवं वास्त्विति भवंतो ब्रुवंत्विति ब्राह्मणान् ब्रूह्मणान् ब्रूयात् -- तैः शिवं वास्तुशिवं वास्त्वित्युक्तः । सुहृद्युतो भुंजेतेति । विशीर्ण गृहसज्जीकरणेप्ये तदिष्यते । साधारण
शांतिवत् ।।
इति श्री पामकृष्ण रचिताश्वलायन गृह्योक्त वास्तुशांति प्रयोगः

प्रासाद वास्तुशांति प्रतिष्ठा राजाभिषेकादिकंतु मत्कृते पूर्व कमलाकरेज्ञेयं ।।

बौधायसनसूत्रे :---
अधातो गृहवृद्धिमैच्छन्मासि मास्यनावृत्यै संवत्सरेवाऽपूर्वणाण पक्षे पुण्ये नक्षत्रे गृहशांति मारभे तापामार्ग पलाशशिमीशिरीषोदुंबर सदा भद्रमुस्तातृणै रिंद्रवल्याच गृहं संमार्षि मानो महस्तं मानस्तोक इति पंचगव्येन दर्भ मुष्टिनावा संप्रोक्ष्य यत इंद्रभयाम हेस्वस्तिदाविशस्पति रितिद्वाभ्यां कृणुष्वपाज इत्येतानानुवाकेन सिद्धार्धान्सं प्रकीर्य वास्तुमध्येग्निमुखात्कृत्वा पक्वाज्जुहोति वास्तोष्पते वास्तोष्पत इति द्वाभ्यामधज्याहुती रुपजुहोति वस्तोष्पते द्रुवास्थूणामिति वास्तोष्पति इति द्वाभ्यामधाज्याहुती रुपजुहोति वास्तोष्पते ध्रुवास्थूणामिति षड्भिरनुछ्वसन् सावित्र्या सहस्रं जुहुयात् । स्विष्टकृत्प्रङृति सिद्धमाधेनु वरप्रदाना द्भ्रह्मणा नन्नेन परितुष्य पुण्याहं स्वस्तिं ऋद्दिमिति वाचयेत् एवं प्रयुंजानो महांतं पोषं पुष्यंति बहवः पुत्राभवंति नैवबालाः प्रमीयंते नैवग्रहाव्याधयो गृह्णंति नदंष्ट्रणोप घातये युर्नतस्कर सर्प राक्षस पिशाचा बाधांतेयदि गावः प्रति प्येरन्गवां मध्ये आहुतु सहस्रं जुहुयाद्गवां शान्तिरित्या चक्षते द्विपशचतुष्पदां चैतदेवव्याचक्षते वासो नक्षिणेत्याह भगवान् बोदायनः ।।
इति बदायनोक्त गृहादि शांतिः ।

अथ दुष्ट रजोदर्शन शांतिः

तत्पलमाह :---
अमारिक्ताष्टमी षष्ठी द्वादशी प्रति त्स्वपपि ।
परिघस्यापि पूर्वार्थे व्यतीपातेचवौ धृतौ ।। 1
संध्या सूपप्लवे विष्टव शुभं प्रधमार्तवे ।
उपप्लवो ग्रहणं :---
रोगी पतिव्रता दुःखी पुत्रणी भोग भागिनी ।
पतिव्रता क्लेषभागी सूर्यवारादिषु क्रमात् ।। 2
वैधन्यं सुतलाभश्च मैत्रं शतृ विनाशनं ।
मित्रलाभः शत्रुहानिः कमतिर्बंधु नाशनं ।। 3
मरणं वंशवृद्धिश्च निराहरः कुलक्षयः ।
तेजश्चसुतनाशश्च कुलहीनि स्तिथि क्रमात्।। 4

गर्गः :--
सुभगाचैव दुश्शीला वंध्या पुत्र समिन्विता ।
धर्मयुक्ता व्रतघ्नीच परसन्तानमोदिनीः ।। 5
सुपुत्राचैव दुष्पुत्रा पितृदेश्मरतासदा ।
दीना प्रजापतीचैव पुत्राढ्या चित्रकारिणि ।। 6
साध्वी पति प्रिया नित्यं सुपुत्रा कष्टचारिणी ।
स्वकर्म निरताहंस्रा पुण्य पुत्रादि संयुता ।। 7
नित्यं धनचयूसक्ता पुत्रधान्य समन्विता ।
मूर्खावज्ञा पुण्यवती दस्राद्यृक्ष क्रमात्फलं ।। 8

नारदः :--
कुलीर वृष चापांत्य नृयुक्कन्यातुलाघटाः ।
राशयश्शुभदा ज्ञेया नारीणां प्रधमार्तवे ।। 9

गर्गः :--
शुभगा श्वेतवस्त्या द्दृढवस्त्रा पतिव्रता ।
क्षौम वस्त्राक्षितीशान्या न्नववस्त्रा शुखीन्विता ।। 10
दुर्भगा जीर्ण वस्त्रास्या द्रोगिणी रक्तवाससा ।। 11
नीलांबर धरानारी पुष्पिता विधवाततः ।
वस्त्रेस्यु र्विषमा रक्त बिंदवः पुत्रसूप्नुयात् ।। 12
ससूश्चेत्कन्काचेति फलं स्यात्र्पध मार्तवे ।
स्री संगवर्जनमाह वसिष्ठः :---
प्रभूतदोषेयदि दृश्यते तत्पुष्पं तदाशांतिक कर्मकार्यं ।
विसर्जये देवतयैक शय्यां यावद्रजोदर्शन मुक्तमेह्निः ।। 13

ज्योतिर्नबंदे वसिष्ठः :---
आद्यर्तौ पौषशुक्रोर्जमदु शिचिनभस्य श्शुभाः पापवारा ।
रिक्तापर्वाष्ट षष्ट्यः परगृहकुपदे रात्रि संध्याऽपराहः ।। 14
मिश्रो ग्रामूलतीक्ष्णाविवरमु नरुणोल्पाधिका स्रंगराष्टो ।
त्ताता पापस्यलग्नं नसदरुणजरन्नील चित्रांपरं च ।। 15
आद्यरौ दर्भगानारी विष्कंभेचे द्रजस्वला ।।
वंद्या चैवातिगंडेच शूले शूलवती भवेत् ।
गंडेषु पुंश्चलीनारी व्याघाते चात्मघातिनी ।। 16
वज्रेच स्वैरिणीप्रोक्ता पातेच पतिनाशिनी ।
परिघे मृतवंध्याच वैधृतौ पतिमारिणी ।। 17
शेषैश्शुभावहा योगा पारिजाते शौनकः :---
सार्तवानान्तु नारीणां शांतिं वक्ष्यामि शौनकः ।
पंचमेह्नि चतुर्थेवा ग्रहातिध्य पुरस्सरं ।। 19
द्रोण प्रमाणधान्येन व्रीहिराशित्रयं यतः ।
कुंभत्रयंन्यसेद्राशौ तन्तुवस्त्रादि वेष्टितं ।
पूरयेतीर्थसलिनैः प्रतिकुंभं पृथक् पृथक् ।। 20
सूक्तेनाथ नवर्चेन प्रसुव आप इत्यथ ।
ऋचाया प्रवतस्तद्वा द्गायत्र्याच ततः क्रमात् ।। 21
मध्यकुंभे क्षिपेद्धान्य मौषधानिच हेमच ।
उदुंबरं कुशान् दूर्वान् राजीव वटबिल्वाकां ।। 22
विष्णुंक्रांतांच तुलसीं बर्हिषं शंखपुष्पिणीं ।
शतांवर्यश्व गंधांच निर्गुंडीं सर्षपद्वयं ।
अपामार्गं पलाशंच पनसंजीवकं तथा ।। 23
प्रियंग वंच गोधूमान् व्रीही नश्वत्थमेवच ।
क्षीरं दधिच सर्पिश्च पद्मपत्रं तथोत्पलं ।। 24
कुरंटकत्रयं गुंजावचा भद्रक मुस्तकान् ।
द्वात्रिंश दौषधानीह यथा संभव माहरेत् ।। 25
मृत्तिकाश्चौषधानीह तन्मत्रेण क्षिपेत्क्रमात् ।
कुंभोपरिन्यसेत्पात्रं कांस्य मृद्वेणु ताम्रजं ।। 26
भूवनेश्वरीं न्यसेत्तत्र इंद्राणींच पुरंदरं ।।
आचार्याः पूजयेद्वान्यो गायत्र्या मंत्रसारया ।। 27
इंद्राणीं पूजयोद्धेवी मिंद्राणी मासुनारिषु ।। 28
इंद्रत्वा वृषभं त्विंद्रं उपचारैः प्रपूजयेत् ।
मध्येतु संस्पृशेत्कुंभं मंत्रेण भुवेश्वरीं ।। 29
जपेद्गायत्रामा होमाच्छ्रीसूक्तां जपेत्ततः ।
स्पृश्यन्वौ दक्षिणं कुंभं मृत्विगोवो जपेत्तथा ।। 30
चत्वारि रुद्रसूक्तानि चतुर्मंत्रो त्तराणिच ।
संस्पृशन्नुत्तरं कुंभं श्रीरुद्रं रुद्र संख्यया ।। 31
शन्न इंद्राग्नि सूक्तंच तत्रवै संस्पृशन् जपत् ।
कुंभन्य पश्चिमेदेशे शान्ति होमं समाचरेत् ।। 32
दूर्वाभिस्ति लगोधूमैः पायसेन घृतेनच ।
तिनृभिश्चै वदूर्वाभिरेकै काचाहुतिर्भवेत् ।। 33
अष्टोत्तर सहस्रंवा शत मष्टोत्तरं तुवा ।
गायत्र्येवतु होतव्यं हविरत्र चतुष्टयं ।। 34
ततः स्विष्टकृतं हुत्वा समुद्रा दूर्मि सूक्ततः ।
संतता माज्य दारांतां पूर्णमाहुति माचरेत् ।। 35
अथाभिषेकं कुर्वीत प्रतिकुंभ स्थितोदकैः ।
आपोहिष्ठेति नवभिः सूक्तेनच ततः परं ।। 36
इंद्रो अंगतृचैनैव पावमानैः क्रमेणतु ।
उभयं शृणवच्चन्नः स्वस्तिदाविश एकया ।। 37
त्र्यैयंबकेन मंत्रेण जाचवेदस एकया ।
समुद्र ज्येष्ठा इत्यादि त्रायंत्याच त्रिभिः क्रमात् ।। 38
इमा आपः तृचेनैव देवस्यत्वेति मंत्रतः ।
मंत्रेणाधत मीशानं त्वमग्ने रुद्र इत्यधः ।। 39
तमुष्टुहीति मंत्रेण भुवनप्य पितरेतधा ।
याते रुद्रेति मंत्रेण शिव नकल्पमंत्रतः ।। 40
इंद्रत्वा वृषबं पंच मंत्रैश्चै वाभिषेटयेत् ।
धेनुं पयस्विनीं दद्या दाचार्यायच भूषणैः ।। 41
नदक्षिण मनड्वाहं प्रदद्मा द्रुद्रजापिने ।
महाशांतिं प्रजस्याथ ब्राह्मणान् भोजयेत्ततः ।। 42

आधास्म त्पितृकृत प्रयोगः :---
कर्ता ममपत्न्याः प्रदम रजो दर्शने दुष्चमासादि सूचित सर्वारिष्ट सांथ्यर्थं सग्रह मखां रजो दर्श्न शांतिं करिष्ये इति संकल्प्य गणेशपूजा पुण्यावाहचन मातृकापूजन नांदी श्राद्दानि कृत्वाचार्य मृत्विजश्च वृणुयात् । आचार्य ऐशानमध्ये दक्षिणोत्तरयोश्च महिद्यौरिति भूमिं स्पृष्ट्वौषधयः समिति द्रोण प्रमाण व्रीहिराशित्रये आकलशेष्विति कुंभत्रयं मंत्रावृत्या संस्थाप्य प्रसुव आपइति नवानां प्रतिमेधानद्यो जगती । याः प्रतो वसिष्ठो नद्यः शक्वरी । आभ्यांजलेना पूर्वा गंधद्वारामिति गंधं या ओषधीरिति सर्वौषधीः ओषदयस्समिति यवांश्च त्रिषुक्षिप्त्वा -- औदुंभर कुश दूर्वारकतोत्पल चंपक
बिल्व वुष्णुक्रांता तुलसी बर्हिष श्शःख पुष्पि शतावर्यश्व गंधा निर्गुंडी रक्तपीत नर्षसा मार्ग पलाश पनस बंधूक प्रियंगु दोधूम व्रीह्यश्वद्ध दधि दुग्ध घृत पद्मपत्र नीलोत्पलसित रक्तपीत कुरंटक गुंजावचा भद्र मुस्तकाख्यानि द्वाश्रिंच दौषधावि यधा संभवं वाक्षिपेत् ।। ततस्त्रिषु कलशेषु कांडात्कांडादिति दूरवा अश्वद्धेव इति पंचपल्लवान्‌स्योनेति सप्त मृदः याः पलिनीरिति फलं । सहि रत्नानीति पंचरत्नानि हिरम्यरूप इति वस्त्रेणा वेष्ट्या पूर्णा दर्वीति यवादि पूर्णं पूर्ण पात्राणि सवस्त्राणि निधाय ।। तत्राष्ट दालानि कृत्वा मध्ये गायत्र्या भवनेश्वरी मावाह्य ।। दक्षिण कुंभे इंद्राणीं वृषाकपिरिंद्राणी पज्त्कि रितींद्राणी मावाह्य । उत्तर कुंभे इंद्रत्वा विश्वामित्र इंद्रो गायत्री ।। इतींद्र मावाह्य । तत्तन्मंत्रैः षोडशोपचारैः पूजयत् । ततो मध्य कुंभं स्पृष्ट्वा गायत्र मष्ट सहस्रं अष्च दश्चिक्लीत इंदिरा सूता ऋषयः -- श्रीर्देवता आद्यास्त्रिस्रो सुष्टुभः एका प्रस्तार पज्त्किर्द्वे त्रिष्टुभोंत्या प्रस्तार पज्त्किः जपे विनियोगः ।।

तत एकऋत्विक् दक्षिणकुंभे :--
कुद्रुद्रायेति नवानामघोरः कण्वोरुद्रो गायत्री ।
इमारुद्रा इत्येकादशानां कुत्सो रुद्रो जगत्योंत्ये त्रिष्टुभौ ।।
आतेपितरीति पंचदशानां गृत्स्न मदोरुद्र स्त्रिष्टुप् ।
इमा रुद्राय स्थिरधन्विने इति चतसृणां रुद्रत्रिष्टुप् ।
त्रेयंबकं वसिष्टो रुध्रोदशानां वसिष्ठो विश्वेदेवास्त्रिष्टुप् ।।

इति जपेत् :---
अदाग्निं प्रतिष्ठाप्यैशानां गृहन् रुद्रोमास्कंद विष्णु ब्रह्मेंद्र यम काल चित्रगुप्ता नधिदेवतान् अग्निरापो भूमिर्विष्णुरिंद्रेद्राणी प्रजापति स्सर्व ब्रह्मणः प्रत्यधिदेवतान् विनायकार्दि पंच लोकपालकांश्चावाह्य संपूज्येशान्यां कुंबे वरुणं संपूज्यन्वा दध्यात् । चक्षुष्वंते नवग्रहान् अमुकसंख्याभि स्समिच्चवान् ज्याहुतिभिः समित्तिलाज्यैर्वादि देवादीन् एकैक याहुत्वा भुवनेश्वरीं प्रत्येकं दुर्वा तिलमिश्र गोधूम पायसाज्यावा मष्टोत्तर सथाष्ठाविंशत्यन्यत राहुतिभि रिंदाणी मिंद्रंच प्रत्येक मुक्तद्रव्यै रष्टाविंश त्यष्टान्यत राहुतिभिः शेषेम स्विष्टकृत मित्यादि उक्त देवेभ्यो मुष्मैत्वेन मनसा तूष्णीं निरूप्य क्षीरे चरुंकृत्याज् भागांते यजमानेन त्यागेकृते उक् संख्यया होमः । तत्र तिसृभिर्दूर्वाभिः दधि मद्वा ज्याक्ताभि रेकाहुतिः ।।

एवं समिधोभ्यक्ताः -- ततः :--
स्विष्टकृदादि प्रायश्चित्त होमांते दिक्पालकेभ्यो नवग्रहेभ्यो भुननेश्वरींद्राणींद्रेभ्यश्च सदीपमाष भक्तबलीना दत्वा समुद्रा दूर्मिरितितृचस्य वामदेवोग्नि स्त्रिष्टुप् । इित पूर्णाहुतिं हुत्वा प्रणिता विमोकादि कर्मशेषं समाप्य वधूवरौ वधूं वाभिषिंचेत् । आपोहिष्ठेति नवभिः -- यएक इद्विदयते गौतम इंद्रस्त्रिष्टुप् । त्रिभिष्वं देवेति सप्तानां वसिष्ठस्त्रयाणां अग्निस्ततो विश्वेदेवा आद्या गायत्री ततोनुष्टुप् ।। तिस्रो गायत्र्यों त्येनुष्ठुभौ । समुद्र ज्येष्ठा इति चतसृणां वसिष्ठआप स्त्रिष्टुपे ।। देवस्यत्वे त्यापस्तंह शाखीय त्रिभिः --- तमीशानं गोतम ईशानो जगती ।। त्वमग्ने रुद्रस्त मुष्टीत्यंगिरसस्तिरश्चा रुद्र स्त्रिष्टुप् ।। यज्जागत्र इति षण्णां प्रजापति मनुस्त्रिष्टुप् ।। इंद्रत्वा वृषभं पंचानां विश्वामित्र इंद्रो गायत्री -- ततस्सुरा न्वैतयाद्यै रभिषिक्तोग्निं संपूज्या चार्याय धेनुं रुद्रजापिने अनड्वाहं सदक्षिण मन्येभ्यश्य दक्षिणांचदत्वा । देवतानामुक्तरपूजां कृत्वा । विसृज्याचार्यहस्ते दत्वाग्निं संपूज्य गच्चगच्चेति विसृज्य महाशांतिं पठित्वा विप्रान् संभोज्यस्वयं भुंजीत ।।
इति कमलाकरभट्ट कृते शांतिरत्ने रजोदर्श्न शांतिः ।।

मदनरत्ने ऋषिपुत्र संहीताया त्वन्यधोक्तं ।
प्रधमार्तव दोषाणां शांतिं कुर्या दनंतरं ।।
तिथि नक्षत्र वारादि देवानां पूजनं पृथक् स्तंडिलंकारयेत्तत्र चतुराढक शालिभिः:---
आढंकं तण्डुलांश्चैव आढकौ तिलयावकौ ।
आढकः कुडवःप्रस्थ आढकोद्रोण एवच ।
धान्यमानेषु बोद्दव्याः क्रमशोति चतुर्गाणा इत्युक्तः उपर्यु परसं स्तीर्णं तन्मध्ये नलिनं लिबेत् ।।
दर्भैराजच्छाद्य तन्मध्ये कर्णकायां न्यसेद्घटं ।
पुण्योदेव्यैक पत्राच विष्णुक्रांता सत्रद्रिका ।।
बिल्वपत्रं सिंहितानि चूर्ण यित्वान्यसेत् घटे ।
कुष्ठं मांसी हरिद्रे द्वेमुराशैलेय चंदनं ।।
वचाकच्छोरमुस्ताख्या स्सर्वौषध्यो दशस्मृताः ।
गजाश्च रध्या वल्मीक संग्रमाह्रद गोकुलान् ।
राजद्वार प्रदेशाच्च मृदमानी निक्षिपेत् ।।
पंचगव्यंच कुंमुदं तथा मुक्ताफलानिच।।
वज3 वैढुर्या माणिक्य विद्रूमानि विनिक्षिपेत् ।
एवं कुंभं समासाद्य अर्चेग्गन्थाधिभिश्शुभैः ।।
सावित्रीं च जपेत्कुंभं स्पृशन्द शतं द्विजः ।
एवं प्रदोषकालेतु एतैस्तौ स्नापये त्ततः ।
स्वगृह्योक्तविधानेन होमं कुर्या त्प्रयत्नतः ।।
दूर्वाज्येन तिलैर्हुत्वा गात्र्याचैव मंत्रतः ।
अष्टोत्तरसहस्रंवा शतमाष्टादिक तथा ।।
तत्संख्याया त्रिधाहुत्वा दूर्वाज्येन तिलैस्समं ।
ब्राह्मणान् भोजयित्वातु देवं संपूज्ययेत्ततः ।।
एवं समासतःप्रोक्तं नारीणां प्रथमार्तव इति ।।

तत्रैव नारदः :--
तत्रशांतिं प्रकुर्वीत घृतदूरवा तिलाक्षतैः ।
प्रत्येकाष्टशतंचैव गायत्र्या जुहुयात्ततः ।
स्वर्णभूगो तिलान् दद्यात्सर्वदोषानुपत्तये ।
इति शिष्ठैश्च प्रयोग पारिजाद्यैश्च शौनके नाप्यादृता ।।
इति कमलाकरभट्ट कृतौ रजोदर्शन शांतिः ।

अ थ ना ग ब लिः

शौनकः :--
अथवक्ष्यामि सर्पस्य संस्कार विधिमुत्तम् ।
सिनी वाल्यां पौर्ण मास्यां पंचम्यांवापि कारयेत् ।। 1
कृत सर्प वधो विप्रः पूर्वजन्म निवायदि ।
वधं प्रख्यापये त्पापी चरेत्कृछ्रं श्चतुर्दश ।
विप्राय लोहदण्टंच तन्मूल्यंवापि दापयेत् ।। 2
याज्ञवल्कोप्याह उरग हत्या मायसोदेय इति ।

मूल्यमाह :--
निष्कत्रयं द्विनिष्कंवा निष्कये कंकनीयसं ।। 3
अनुमत्यादि कर्तृणां निष्क मर्दंत दर्थकं ।। 4
इदं स्वर्ण रौप्ययोः सख्या ज्ञेयं ।

तदा :--
प्रियंगू व्रीहि गोधुम तिल पिष्ठेनवा पुनः ।। 5
कृत्वा सर्पाकृतिं शूप्पे निधाय प्रार्थये दहिं ।
एहि पूर्वं सर्प मृतः अस्मिन् पिष्ठे समाविश ।
संस्कारार्द महं भक्या प्रार्धयामि समासतः ।। 6
वस्त्रोपनीत गंधाद्यैः संपूज्यच हरेद्बहिः ।
कुर्यात्संस्कारं संकल्पं प्राणायाम पुरस्सरं ।
यज्ञोपवीतिना कार्यं सर्प संस्कार कर्मणि ।। 7
लौकिकाग्नि प्रतिष्ठाप्य समिदा संप्रोक्ष्य वारिभिः ।। 9
चितिं कृत्वा धनं स्तीर्य कुशैराग्ने काग्रकैः ।
पर्युक्षाग्निं परिस्तीर्य परिषिच्य समर्चयेत् ।। 10
कृत्वे ध्माथान माघारौ चक्षुषीच यधाविधि ।। 11
सर्पं गृहीत्वा यत्नेन चितिमारोप योत्सुधीः ।
सृवेण जुहुयाददाज्य मग्नौव्याहृति भिस्तृभिः ।। 12
सर्पास्ये जबुयादाज्यं व्याहृत्याच समग्रया ।
आज्य शेषं स्रुवेणैव सर्वदेहे निषेचयेत् ।। 13
चमसस्थैर्जलै स्सर्पं व्याहृत्या भ्युक्ष्यपाणिना ।
अग्ने रक्षाण इत्यनया सर्पा याग्निं प्रदापयेत् ।
ज्ञानतो ज्ञानतोवापि कृत स्सर्प वधोमया ।। 14
पूर्वजन्म निवासर्प तत्सर्वं क्षंतु मर्हसि ।
क्षीराज्येन ततश्चिग्निं प्रोक्ष्यव्याहृति भिर्जलैः ।। 15
नास्थि चर्यादि कंकार्यं त्रिरद्रा शौचमिष्यते ।। 16
ब्रह्म चर्यादि कंकार्यं त्रिरात्रा शौचमिष्यते ।
सचेलंतु चतुर्थेह्नि स्नात्वा विप्रान् सर्मचयेत् ।। 17
सर्पोनसन्तस्तथा शेषः कपिलो नाग एवच।
कालिकः शंख पालश्च भूथ रल्चेति नामभिः ।
गंध पुष्पाक्षतै र्दूपै र्दीपाद्यै रर्चये द्विजान् ।
घृत पायस भक्ष्यैश्च द्विजा नष्टौतु भोजयेत् ।। 18
एवं कृते विधानेन सर्प संस्कार कर्मणिः ।
सर्पहिंसा कृतात्पापान्मुच्यते नात्र संशयः ।। 19
।। इति नागबलिः ।।

तत्र मार्कण्डेयः :--
लालवैधव्ययोगेतु कुंभेदु प्रतिमादिभिः ।
कृत्वा शान्तिं ततः पश्चात्कन्यो द्वाह्येतिचापरे ।। 1
तत्र पुनर्भूत्वा भावउक्तो विथानखंडे ।
स्वर्णांबु पिप्पलानांतु प्रतिमां विष्णुरूपिणीं ।। 2
तयासह विवाहेतु पनर्भूतं नजायते ।। 3
सूर्यारुण संवादे :--
विवाहात्पूर्व कालेच चंद्र तारा बलान्विते ।। 4
विवाहोक्तेन मंत्रेण कुंभेन सहवोद्वहेत् ।
सूत्रेणावेष्टयोत्पश्चा द्दशतंतु विधानतः ।। 5
कुंकुमालंकृतं देहं तयो रेकातमंदरे ।
ततः कुंभंच निस्सार्य प्रभज्य सलिलाशये ।
ततोभिषेचनं कुर्या त्पंचपल्ल ववारिभिः ।। 6

कुंभप्रार्धना तत्रैव :--
वरुणांग स्वरूपाय जीवनानां समाश्रय ।
पतिं जिवयकन्यायाश्चिरं पुत्रसुखं कुरु ।। 7
देहि विष्णोवरंदेव कन्यांपालय दुःखतः ।
ततो लज्कारवस्त्राड्यां वराय प्रतिपादयेत् ।। 8

मूर्तिदानमपि तत्रैवोक्तं :---
ब्राह्मणं सादुमामंत्र्य संपूज्य विविधार्हणैः ।
तस्मै दद्यादिधानेन विष्णोम्मूर्तिं चतुर्भुजां ।। 9
शुद्धवर्ण सुवर्णेन वित्तशक्त्याथवा पुनः ।
निर्मितां रुचिरां शंख गदा चक्राञ्क संयूतां ।। 10
दधानां वाससीपीते कुमुदोत्पल मालिनीं ।
ददक्षिणां च तां दद्या न्मंत्रमेव मुदीरयन् ।। 11
यन्मयाप्राचिजनुषि हत्यापत्यु स्समागतं ।
विषोपविषशस्त्राद्यैर्हतोवाति विरक्तया ।
प्राप्यमानं महाघोरं यशऋ सौख्य धनापहं ।। 12
वैधव्यादतिदुःखौघ नाशाय सुखलब्धये ।
बहुसौभाग्यसिद्ध्यर्थं महाविष्णोरिमां तनुं ।। 13
सौवर्णनिर्मीतां शक्त्या तुभ्यं संप्रददेद्विज ।
अनघाद्याहमस्मीति त्रिवारं प्रजपेदिति ।। 14
ततो वैवाहिकं कुर्या द्विधिं दातामृगीदृशः ।। 15
इत्यादि निर्णसिंधौ ज्ञैयं ।। इति वैधव्ययोग शांतिः ।।


अथ अर्क विवाहः

अथ तृतीय मानुषी विवाह निषेधात्तदर्थ मर्कविवाह उच्यते ।। 1
प्रोयग पारिजाते मात्स्ये ।
उद्वहेद्रति सिध्यर्थं तृतीयां नकदाचन ।। 2
मोहादज्ञानतोवापि यदि गच्छेत्तु मानूषीं ।
नश्यत्ये वन संदेहो गर्गस्य पचनं यदा ।। 3

संग्रहे :---
चतुर्धाधि विवाहार्दं तृतीयोर्कं समुद्वहेत् ।
आदित्य दिवसेवापि हस्तर्क्षेवा शनैश्चरे ।। 4
शुभेदिनेच पूर्वाह्णे कुर्यादर्क विवाहकं ।। 5

ब्राह्मे :---
ग्रामात्र्पाच्या मुदीच्या वास पुष्पफल संयुतं ।। 6
कृत्वार्कं पुरतस्तिष्ठन् प्रार्थयेत्तु द्विजोत्तमः ।
त्रोलोकवासिन् सप्ताश्व छायया सहितो रवे ।
तृतीयो द्वाह जंदोषं निवारय सुखं कुरु ।
तत्राध्योरोप्य देवेशं चायया सहितं रविं ।। 7
वस्त्रैर्माल्यै स्तथा गंधै स्तन्मंत्रेणैव पूजयेत् ।
चतुर्द दिवसातीते पूर्ववृत्तां प्रपूज्यच ।
विसृज्य होममग्निंच उद्वहेन्मानुषीं परां ।। 9

व्यसः :---
सुपुष्प फलशाकैक मर्क गुल्मं समाश्रयेत् ।
अर्क कन्या प्रथानार्थ माचार्यं कल्पयेत्पूरा ।। 10
अर्क सन्निदि मागत्य तत्र स्वस्त्या तत्र स्वस्त्या दिवाचयेत् ।
नांदी श्राद्धां सुवर्णेन अष्चवर्गा न्र्पपूजयेत् ।
पूजयेन्मधु पर्केण वरं विप्रप्य हस्ततः ।
यत्रोपवीत करायोयं मयासृष्टा पुरातनी ।। 11
अर्कां प्रदक्षिणं कुर्वान् जपेन्माकं प्रति रक्षतु ।
पुनः प्रदक्षिणी कुर्यान्मंत्रेणानेन मंत्रवित् ।। 12
अर्कजा ब्रह्मणा सृष्टा अस्माकं प्रति रक्षतु ।
पुनः प्रदक्षिणी कुर्यान्मं त्रेणानेन मंत्रवित् ।. 13
नमस्ते मंगलेदेवि नमः सवितुरात्मजे ।
त्राहिमां कृसयादेवि पत्नीत्वमे इहागता ।। 14
अर्कत्वं ब्रह्मणा सृष्टः सर्वप्राणि हितायच ।
वृक्षाणामादि भूतस्त्वं देवानां प्रीति वर्धनः ।। 15
तृतीयो द्वाहजं दोषं मृत्युंचाशु विनाशय ।
ततश्च कन्यावरणं त्रिपूरुषं कुलमुच्छरेत् ।। 16
मूहुर्तैर्कं निरक्ष्येत स्वस्तिसूक्त मुदीरन् ।। 17
अर्क कन्यामिमां विप्र यधाशक्ति विभूषितां ।
गोत्राय शर्मणे तुभ्यं दत्तां विप्र समाश्रय ।। 18
अंजल्यक्षत पूर्वाणि कृत्वा कंकण पूर्वकं ।
यावत्पंचावृतं सूत्रं तावदर्कं प्रवेष्टयेत् ।। 19
स्वशाखोक्तेन मंत्रेण गायत्री मधवाजपेत् ।
पंचवीकृत्य पुनः सूत्रं स्कंधे बध्नाति मंत्रतः ।। 20
अर्कस्य पुरतः पश्चाद्दक्षिणोत्तर तस्तथा ।
कुंभांश्च निक्षिपेत्पश्चा दाग्नेयादि चतुष्टये ।। 21
प्रति कुंभं महाविष्णुं संपूज्य परमेश्वरं ।
पुनः प्रदक्षिणीकृत्या मंत्रमेत मुदीरयेत् ।। 22
मयाकृत मिदं कर्मस्थावरेषु जरायुणा ।
अर्का पत्यानिनोदेहि तत्सर्वं क्षंतु मर्हसि ।। 23
इत्युक्त्वा शांति सूक्तानि जप्त्वातां विसृजेत्पुनः ।
गोयुग्मं दक्षिणां दद्यादंते पुण्याह माचरेत् ।। 24

शौनकः :---
तृतीये स्त्री विवाहेतु संप्राप्ते पुरुषस्यतु ।
नांदी श्राद्धं प्रकुर्वीत स्थंडिलंच प्रकल्सयेत् ।
अर्कमभ्यर्च्य सौर्याच गंध पुष्पाक्षतादिभिः ।। 25
सौर्या सूर्यदेवतया ऋचा अकृष्णेनेति ।। 26
अर्कस्योत्तर देशेतु समन्वारज्ध एतया ।
उल्लेखनादि कंकूर्या दाघारांतमतः परं ।। 27
आज्याहुतिंचजुहु यात्संगोभि रनयैकया ।
यस्मैत्वा कामकामाये त्येतयर्चा ततः परं ।। 28
व्यस्ताभिश्च समस्ताभिः ततश्च स्विष्टकृद्भवेत् ।। 29
परिषेचन पर्यंत मयाश्चेत्यादकं क्रमात् ।
अत्र प्रयोगोत्कृते निर्णय सिन्धौज्ञेयः ।। 30
इति रामकृष्ण भट्टात्मज कमालाकरभट्टक ते शांतिरत्नेऽर्क विवाहः ।

रु द्र स्ना न प्र यो गः

अथास्मत्पिकृतो रुद्रस्नान प्रयोगो लिख्यते :--
उदगयनादौ गुरुशुक्रास्तादि ररिते शुद्धेमासि शुक्ल पक्षे ऋतौ विशेषेण चतुर्देह्नि अष्टम्यां चतुर्दश्यांवा रविवासरेवा शुभनक्षत्रे चंद्र ताराबलाद्यनुकूल्ये तत्कर्तव्यं ।।
इदं च चतुर्विध वंद्यत्वे विशेषतो मृतापत्यत्वे भवति ।।
एतस्महानद्योर्न दोर्वाशोष्यसंगमे संगममात्रेवा कार्यं ।
उदंच उदगयनानंभवे सर्वमासेषु दक्षिणायनेच कार्यं ।। 1
सर्वेष्वपिहिमानेषु ब्राह्मणानुमतेषु च ।
तस्मादवश्यं कर्तव्यं पुत्र स्त्री सुखमिच्छता ।। 2

इति हेमाद्रौ भविष्योत्तरोक्तैः :--
तत्र पूर्वं कर्ता सभार्योदीर्घायाः सुपुत्राद्युत्पत्ति प्रतिबंधक ।
दुरितनिरासार्थं यधाशक्ति प्रयश्चित्त मनुतापयुक्तः कुर्यात् ।। 3
तच्चफलं तारतम्यावगत दुरित तारतम्येन ।
षड्ब्दत्र्याब्दसार्दाब्द रूपं चांद्रायम कृच्छ्राति कृच्ररूपंवा ।
जप होम तीर्थयात्रा ब्राह्मण भोजनादि ।
प्रत्नाम्नायौः कार्यं सभ्योपदिष्टं ।। 4
ततः श्री रुद्रप्रीत्यर्थं कृष्णामेकां धेनुं ।
शक्त्योपस्कारसंयुतां दद्यात् ।। 5
तत्राशक्तो लक्षतदर्थं अयुतंवा ।
गायत्री जपं तद्दशांशेन तिलहोमंच कर्यात् ।
एवं कृते रुद्रस्नानादिकारी भवति ।। 6
ततः प्रागुकैकाले देशेच सभार्याः कृतस्नानः ।
शद्धश्सुधेवाससी परिधा आसनोपविष्ट आचांतः ।
भूमि शुद्धिपूर्वकं प्राणानायम्य देशकालौ स्मृत्वा ।। 7
मम सभार्यस्य दीर्घायुः पुत्रादि सन्तति प्रतिबंधकेन ।
इहाजन्म न्यन्यजन्म निवाकृते नाष्टकापर्वादि पैतृक नमित्ता ।
कारणेनवा परद्वेषेणवा अन्येनवा मृगशाब त्रक्षणेनवा ।। 8
बालघूतेनवा पत्नापहरेणनवा ।
वत्स वियोजनेनवा पितृ मातृ द्वेषेणवा ।। 9
अन्येन वाकर्माणोत्पन्न चतुर्विध वंध्यत्वान्यतरवंध्यात्वदोष निरासद्वारा तथा स्त्रीयाः कुक्षिदोष ज्ञाताज्ञातरजो दुष्टस्त्री चेलांचल स्पर्शदोष तदेकाशन शयन शच्यादिदोष जनितदोषादि सर्वसंतति प्रतिबंध निरासद्वारा उमासहित श्रीरुद्रपीत्यर्थं दीर्घामुष्य सुपुत्रादि संतत्यवाप्तर्थं भोदायनोक्त विदिना रुद्रकलशस्नानकर्म करिष्ये इति संकल्प्य गणेश पूजन पुण्याहवाचन मातृका पूजन नांदीश्राद्धानिच संकल्प पूर्वकं पूजन पुण्याहवाचन मातृका पूजन नांदीश्राद्धानिच संकल्पपूर्वकं कुर्यात् ।तानिकृत्वा प्रधान संकल्पं कुर्यात् ।। 10
तत आचार्य ब्रह्म ऋत्विग्वरणं करिष्ये ।
इति सकल्प्य वरुमं कर्तुं ब्राह्मणान् प्रर्थयेत् ।। 11
ब्राह्मणास्संतुमेशांताः पापात्मांतु समाहिताः ।
देवानांचैव दातारस्त्रातारः सर्वदेहिनां ।। 12
जप्तैर्यज्ञे स्तधाहोमैर्दानैश्च विविधैः पुनः ।
देवानां च पित्रूणां च तृप्यर्थं याजकास्मृताः ।। 13
योषां देहेस्थितावेदाः पावयंति जगत्रयं ।
तेमां रक्षन्तसततं जपयज्ञेर्यवस्थिताः ।। 14

ततः :---
आगिताग्निं द्विजं शान्तं दर्मज्ञं सत्यवादिनं ।
स्नानार्थं प्रार्थयेद्देवं निपुणं रुद्रकर्मणि ।। 15
इति लक्षणयुत माचार्यं वृणुयात् ।
ततो ब्राह्मम मृत्विजश्चैकादश वृणुयात् ।। 16
ततः सर्वास्मदुपर्क वस्त्रालंकारादिभिः पूजये द्यदाशक्ति ।
ततः आचार्रादि सहितो षण्टपं प्रविशेत् ।। 17
ततः रर्त्विगाचार्यः संकल्पपूर्वकं सलक्षणे मण्टपे ।
ईशान्यां सर्वतोभद्र लिंगतोभध्र मष्टदंलंवा प्रत्येकं कृत्वा ।। 18
तत्समीपे परितः सप्तधान्यानि मण्डलार्थं ।
निधाय श्रित्यसर्वदास्थानंत्यक्त्वातु तत्सर्वं यत्रस्थं तत्रगच्छतु ।। 19
अपक्रमान्तु भूतानि पिशाचाः सर्वतोदिशं । सर्वेषा मविरोधेन ब्रह्मकर्म समारभे इति च नर्षपान्विकीर्य पञ्चगव्येन शुचीवो हव्येतृचाभ्युक्ष्य मंटपपूजां विधायासने उपविश्य भूतशुध्यादिक मात्मा रक्षां च कृत्वा श्री रुद्रंध्यात्वा आराधितो मनुष्यैस्त्वं सिद्दैर्देवा सुरादिभिः ।। 20
आराधयामि भक्त्यात्वांमां ग्रहाण महेश्वरेति प्रार्थयेत् ।। 21

ततः :--
प्रत्येकमिंद्रदि दिक्पालान् प्रणवादि नमोंतैस्तत्तन्नाममन्त्रैर्नत्वा महींद्यौ रिति भूमिंस्पृष्ट्वा ओषधयस्स मिति यवान् । या ओषधीरिति सर्वौषधीः काण्डात्कांडादिति दूर्वाःयाः फलिनीरिति फलंस्योना पृथिवीति सप्तम-दः ।। 22
अश्वद्देव इतिवञ्चपल्लवान् सहिरत्नानीति पंचरत्नानिहिरण्यरूपमिति हिरण्यंक्षिप्ता -- युवं वस्त्राणीति वस्त्र्पेणि रक्तसूत्रेण वेष्टयित्वा पूर्णादर्वीति वंशपात्राणि निधाय।। 23
कलशस्य मुखेविष्णु रित्यादिना कलशेषु देवतीर्था नावाह्य ।
देवदानव संवादे इत्यादि कलशेषु देवतिर्था नावाह्य ।
देवदानव संवादे इत्यादिना कलशं ।
संप्रार्थ्या त्र्यंबकमिति रुद्र मावाहयेत् ।। 24
ततस्समुद्रा दूर्मिरिति समुद्र मावाहयेत् ।। 25
कलशमूले ब्रह्मजिज्ञान मिति ब्रह्मणं ।
मध्ये इदं विष्णुरिति विष्णुं ।
कंठे नमश्शंभवेचेति रुद्रं मुखे इन्द्राग्नी आगत ।
मितींद्राग्नी यमेन दत्तमिति यमंच सर्वत।
इषेत्वेति देवान् आदित्प्रत्नस्येति सूर्यं ।। 26
विश्वत श्चक्षुरिति परमेष्टिनं ।
पार्श्वयोर्नमो अस्तु सर्पेभ्य इति सर्पान् ।। 27
पूर्वे अग्निमीले इत्यृग्वेदं।
दक्षिणे इषेत्वेति यजुर्वेदं ।। 28
पश्चिमे अग्नि आयाहीति सामवेदं ।
उत्तरे श्नोदेवी रित्यथर्ववेदं ।। 29
मध्ये तत्सवितुरिति गायत्रीन्यसेत् ।
पूर्वा द्यष्टदिक्षु तत्तन्मंत्रै ।
र्नामभिवान् इंद्रा दीनष्टौन्यस्य ।। 30

कांडात्काण्डादिति दूर्वाः -- शिरसि निक्षिपेत् :--
ततो वंशपात्रे ष्वष्टदलयुतानि वस्त्राणि संस्थाप्य ।
तत्र निष्कतदर्ध सुवर्णनिर्मितां अशक्तौवल्लावर।
सुवर्ण निर्मितांशीरुद्रप्रतिमां वञ्चामृताभिषेक पूर्वाकं संस्थाप्य ।। 31
तास्वात्वावहन्त्वति उमासहित रुद्र मावाहयेत् ।
एवमावाह्य सद्योजातं प्रपद्यामीत्यासनं ।
सद्योजातायवै नम इति पाद्यं ।
भवे भवेनाति भवे भवस्वमामित्यर्घ्यं ।। 32
भवोद्भवाय नम इत्याचमनीय ।
वामदेवाय नम इत्याचमनीय।
वामदेवाय सम इति आपोहिष्ठाद्यैश्च स्नानं ।
दत्वाचमनं च दत्वाष्टभिस्तर्पयेत् ।। 33
भवं देवं तर्पयामि । शर्वं देवं तर्पयामि । ईशानं देवं तर्पयामि । वशुपतिं देवं तर्पयामि । रुद्रं देवं तर्पयामि । उघ्रं देवं तर्पयामि । भीमं देवं तर्पयामि । महन्तं देवं तर्पयामि । वामदेवाय नम इति स्नानं ततो । ज्येष्ठाय नम इति वस्त्रं ।। 34

तूष्णी माचमनं :--
श्रेष्ठाय नम इत्युपवीतं । रुद्राय नम इत्यलंकारं । कालाय नम इति गंधं । कलविकरणाय नम इति पुष्पं । बल विकरणा नम इति धूपं । बलाय नम इतिनैवेद्यं । तूष्णी माचमनं । बलप्रमधनाय नम इति तांबूलं । सर्वभूत दमनाय नम इति नीराजनं । मनोन्मनाय नम इति दक्षिणां दद्यात् ।। 35
तत्पुरुषायेति नमस्कारं अताष्टौ पुष्पांजलीन् दद्यात् ।। 36
ॐ भवाय देवाय नंमः । ॐ शर्वाय देवाय नमः । ॐ ईशानाय गेवाय नमः । ॐ पशुपतये देवाय नमः । ॐ रुद्रय देवाय नमः । ॐ उग्राय देवाय नमः । ॐ भीमाय देवाय नमः । ॐ महते देवाय नमः ।। 37
अथास्या घोरतनू रघोरेभ्य इत्युपतिष्ठेत् ।।
ततो नमस्कारः :--
विश्वेश्वर विपूराक्ष विश्वरूप सदाशिव ।
शरणं भवभूतेश करुणाकर शंकर ।।
हर शंभो महादेव विश्वेशामरवल्लभ ।
शिव शंकर सर्वात्म न्नीलकंठ नमोस्तुते ।। 38
मृत्युंजयाय रुद्राय नीलकंठाय शंभवे ।
अमृतेशाय शर्वायमहादेवायते नमः इति ।। 39

ततः प्रार्थना :--
राजसेन स्वयंब्रह्म सात्विकेन स्वयं हरिः ।। 40
तामसेन स्वयं रुद्र स्त्रीयंत्वयि संस्थितं ।
नमामित्वां विरूपाक्ष नीलग्रीव नमोस्तुते ।। 41
त्रिनेत्राय नमस्तुभ्य मुमादेहार्धधारिणे ।
त्रिशूलधारिणे तुभ्यं भूतानां पतये नमः ।। 42
पिनाकिने नमस्तुभ्यं मग्रियायचते नमः ।
नमामित्वां महादेवा पतयेते नमाम्यहं ।। 43
भोक्ताभोज्यस्वमेवेश भक्तानां शर्मदः स्वयं ।
सूर्यरूपं समासाद्य देहिनां देहदारकः ।। 44
मूनीनां मुक्तिदाताच भक्तानां भूक्तिदः स्वयं ।
यदृच्चया सर्वमिद त्वामर्येति चयातिच ।
नान्यस्य विजयंदातुं शक्तिरस्तित्वयाविति।। 45

ततः :--
आराधितोमनिष्यैस्तंस्विद्धैर्देवासुरादिभिः ।। 46
आराधयामि भक्त्यात्यां मां गृहाण ।
महाश्वरेत्यात्मानं निवेदयेत् ।
ततः पूर्वा द्यष्टकमलदलेषु इंद्राद्यष्टदिक्पालकान् ।
संपूज्यान्नादि बलिमुपहृत्य प्रार्थयेत् ।
इंद्राद्याश्च सुरास्वर्वे लोकपाला स्तधैवच।।
आदित्या वसवोदेवा विश्वेदेवा मरुद्गणाः ।
तेसर्वेपूजिताः शान्तिंप्रयच्छन्तु यधेप्सितमिति ।। 47
ततस्सर्वे प्राणानायम्य देशकालौ स्मृत्वा ।
यजमान स्यायुष्म त्पुत्रादि ।
सन्तत्यवाप्यर्दं रुद्रैकादशिनी जप नञ्कल्प साधारण ।
न्यासान्ते विशेषन्यासान् करिष्याम इति संकस्प्य ।। 48

सद्योजात मिति पंचभिः :--
प्रणवव्याहृति पूर्वक्तैः व्याहृति प्रणवान्तैर्व्यन्तै ।
स्सस्तैहृदयशिर श्शिखा कवच नेत्रास्त्राणि ।
स्वस्मिन्विन्यस्यैव मेव कलशेषुन्यसेदिति ।
ततो राजसेन स्वयंब्रह्मेति स्तितिपूर्वकं स्वस्वकलशान् ।
स्पृष्ट्वा यजमानस्य शुभं ध्यायन्तः प्रत्येकं रुद्रैकादशिनी ।
जपं कृत्वा राजसेन स्वयंब्रह्मेति स्तुत्वा ।
समापयेयुः हीनोविभकति वर्णैश्च व्यंजनैश्च सर्वैस्तथा ।
जपो मेक्षम्यतां देव प्रसादं कुरुकिञ्करे ।
महा रुद्र जपोयोमे न्यून श्चैवादिकश्चयः ।। 49
सर्वः संपूर्णतां यातुत्व त्प्रसादात्सदाशिव ।। 50
यदक्षरं परित्रष्टं मात्रा हीनांच यद्भवेत् ।
तत्सर्वं क्षम्यामांदेव प्रसीद परमेश्वरा इति ।। 51
ततः आचार्यः कुण्डेस्थिंडिलेवा स्वशाखोक्त विधिनाग्निं प्रतिष्टाप्य ।। 52
तूष्टिं निर्वापादिनाचरुं पक्त्वाज्य भागान्तां कृत्वा ।
समित्तिल चर्वाज्यैः प्रतिद्रव्यं जपदशांशेन ।
होमं कुर्यादृद्विग्भिस्सह ।। 53
अत्र सर्वेषां रुद्रैकादशनी जपरूपाणि शतद्वा त्रिंशच्च तद्दशांशः त्रयोदश रूपाणित एवाहुते याष्टा चतवारिंश त्बक्षेषट् शतानि चतुर्विंशतिश्च शिष्टरूपद्वये दशांश आहुतयोदश चमकाहुतयश्चतुर्दश सर्वोदयन्यून सार्दषट् शतानि एतान् प्रतिद्रव्यं होमः ।। 54
अशक्तौ षोड शधादि पक्षेण होमः कार्यः ।
ततः एकादश शतसंख्याः अर्क पत्रैर्मूलमस्त्रेण होमः कार्यः ।। 55
सर्वोपिवा मूलमन्त्रेणैव होमः कार्यः ।। 56
मूलमन्त्रस्य परमेश्वर ऋषिः । रुद्रो देवता पञ्त्किच्छंदः ।। होमादौ विनियोगः - अधन्यासः । परमेष्ठिने ऋषये नमः शिरसि । पंक्ति चंन्दसे नमः मुखे । रुध्रो देवतायै नमः हृदजये । नम इति शिखायां । श्रम्बव इति शिरसिचेति लला टेमय इति नेत्रयोः ।। 57
इव इति श्रोत्रयोः चेतिनासिकायां ।
नम इति मुखे शंकरायेतिग्रीवायां ।। 58
मेति हृदये मय इतिजठरेस्करायेतिनाभ ।
चेतिक्षोण्यः सम इति कट्यां ।। 59
शिवायो त्यूर्योः चेति जंघयोः शिव तरायेति जान्वोः ।
चेतिपादयोः नमश्शंभवेति हृदये मयोभवे चेति शिरसि ।। 60
नमश्शंकराय चेति शिखायां ।। 61
मयस्करायचेति कवचाय हुं ।
नमश्शिवायचेतिनेत्रत्रयाय वौषट् ।। 62
शिवतरायचेत्यस्त्रायफट् ।।
एवं होमं कृत्वा स्विष्ट कृदादि पूर्णाहुतिं प्राक्तनं होम शेषं समाप्याचार्यादयो गंधाद्युपचारैः पूज्यान्ते रुध्रस्योत्तर पूजां कृत्वाऽभिषेकार्धं रुद्रं प्रसाद्य अग्ने रुत्तरत श्चतुरश्रं स्वस्तिकोपेतं मण्डलं कृत्वा तत्रो दुंबर काष्ठ पीठद्वये परिवीत शुद्धश्वेत वस्त्रौ दम्पति प्राञ्मुखा वुपवेश्य ।। 63
स्वय मुदञ्मुखाश्चतुरधिक सप्तशत संज्ञा भवंति । तेनैकेन मंत्रेणैकैकेन आर्क प्रत्रेण रुद्रैकादशिन्या मूल मंत्रेणैनाभिषिंचेयुः ।। 64
अत्र माध्यन्निन शाखायां रुद्राद्याय गतानां चतुषष्टि मन्त्राणां एकादशिन्याच चतुरधिक सप्तशतसंज्ञा भवतितेनैकैकेन मन्त्रेणैकैके नार्क पत्रेणाभिषिच्य पत्राणित्यजेत् ।। 65
अन्येषांतु शाखानां मूल मन्त्रैणैवता वद्वारावृतेन तथैवाबिषेक इतिबोधायन संप्रदाः ।। 66
ततः पल्लवैराशुः शिशान इति सूक्तेनाप्याय स्वेति सोम सूक्तेन आरोहिष्ठेत्युतिभिः समुद्र ज्येष्ठा इत्यादिभिः सहस्र शीर्षेति सूक्तेन सूरास्त्वामित्यादि पौराणैश्चाबिषिच्य शिवं शिवमिति पदेयुः । इहवा नार्योन्यान्यर्क पत्राणि गृहाणीरित्येके ।। 67
ऋत्विज एवार्क पत्रै रेकादशिन्या आचार्यस्तु पञ्चपल्लवैः सूक्तेरिभिषिंचेदित्युक्तैः । ततः सर्वौषधीभिः सप्त मृद्बिः सद्या उभयताल मृदाच सर्वांगे अनुलिप्तौ दम्पती विशेषतः कुक्षिदेशेनु लिप्तां स्त्रियं सिष्ठे नोद्दृते ससर्वकलशोदकेन क्षालितांगौ शुद्दोदकेन स्नापयेयुः । ततस्तयोः ।। 68
शरीर स्थाश्चये दोषाये दोषा गर्बबीजयोः । तेसर्वेनाश मायांतु कर्मणानेनबो द्विजा इति मन्त्र मुच्छार्याभिषेक वाससीत्यक्त्वा ।। 69
शुद्दे वाससी परिधाय शुक्ल चन्दन मालाद्य लञ्कृतौ भवेतां । तत आचार्यो यजमानाभ्या मन्वारब्धः समुद्रा दूर्मि रित्यादि मंत्रैः पूर्णाहुतिं हुत्वा वसोर्दारां जुहुयात् ।। 70

ततः :--
श्रावये त्सूक्त माग्नेयं वैष्णं रौद्र मैंदवं ।
महावैश्वानरं सामं ज्येष्ठा सामंच पाठयेत् ।। 71
ततो यजमानः सपत्नीकः कृतत्रायुष करणः पूजा पूर्वक माचार्याय पयस्विनीं धेनुं सुवर्णंच यधाशक्ति दक्षिणांच दत्वा ।। 72
ब्रह्मणे वृष मृत्विग्भ्यो यधाशक्ति डत्वाक्षमाप्य श्रीरुद्रा द्यावाहित देवता निसृज्य श्रीरुद्र प्रीत्यर्थं शतं तदर्थंवा ब्राह्मणान् भोजयित्वा जिवत्पति पुत्रिणीभिः सुवासिनीभिः कृता पदान गान मंगलो ब्राह्मणा शिषो गृह्मीयात् ।। 73
अनेन विधिना कार्वो रुद्रः कलश संज्ञकः ।
भूक्त्वैव सकलान् भोगान् प्रसादाच्चं ।
करस्य चेत्याह भनवान् बोधायनः ।। 74
भट्ट रामेश्वर सुतो भट्ट नारायणात्मजः ।।
रामकृष्णस्त्विमां चक्रे श्रीरुद्रस्नान वद्दतिं ।
इति श्रीमन्नारायणभट्ट सूरि सूनु रामक्रिष्णभट्टु कृतो
रुद्रस्नान विधिः ।

वन्द्या त्व निवारण रुद्रस्नान विधिः

अथ हेमाद्रौ भविष्योक्तं रुद्रस्नानं ।
युदिष्ठिर उवाच :--
देवसेना पतिं स्कंदं रुध्र पुत्रं षडाननं ।। 1
अगस्त्योमुनि शार्धूल शुखासीन मुवाचह :---
सर्वज्ञोहि कुमारत्वं प्रसादाचचं करस्यवै ।
स्नानं रुद्र विधानेन स्त्रिणां ब्रूहिकधं भवेत् ।। 2

स्कंद उवाच :--
मृतवत्सातु या नारी दुर्भगा ऋतु वर्जिता ।। 3
या सूते कन्यकां वन्ध्या स्नान मासां विधीयते ।
अष्टम्यांवा चतुर्दश्या मुपवास परायणा ।। 4
ऋतौ शुद्दे चतुर्धेह्नि प्राप्ते सूर्य दिनेथवा ।
सद्योस्तु संगमे कुर्या न्महनद्यो र्विशेषतः ।
शिवालयेथवा गोष्ठे विविक्तेवा ग्रहां गणे ।
अहिताग्निं द्विजं शान्तं धर्मज्ञं सत्यवादिनं ।। 5
स्नानार्धं प्रार्दये देनं निपुणं रुद्र कर्मणि ।
ततस्तु मंटपं कुर्या च्चतुरस्र मुदक्ल्पवं ।। 6
बद्द चन्दन मालंच गोमयेनानु लेपितं ।
तन्मध्ये श्वेत रजसा संपूर्णं पद्ममा लिखेत् ।। 7
तस्यमध्ये महादेवं स्थापयेत्कर्णिकोपरि ।
दद्याद्दलेषु नन्द्यादीन् चतुर्षु विधिपूर्वकं ।। 8
इंद्रादि लोकपालांश्च देलेश्वष्ट सुविन्यसेत् ।
देवीं विनायकं चैव स्थापयेत्तत्र पार्धिव ।
दत्वार्गं गंध दूपंच पुष्पं दीपं गुडोदनं ।। 9
भक्ष्या न्नानाविधान्देया त्फलानि विविधानिच।
चतुः कोणेषु भृंगार मश्वत्थ धलपूरितं ।। 10
एकैकं विन्यसेद्ब्रह्मान् सर्वौषधि समन्वितं ।।
मंटपस्य चतुर्दिक्षु दद्याद्भूत बलिं तधा ।। 11
आग्नेय्यां दिशि कर्तव्यं मण्टपस्य समीपतः ।
अग्निकार्यं शुभे कुंडे पत्र पुष्पैरलंकृते ।। 12
लवणं पयसा युक्तं घृतेन मधुनासह ।
मानसोक्तेन जुहुयात्कृते होमे नवग्रहे ।। 13
द्वितीय स्याग्नि कार्यस्य कर्ताच ब्राह्मणो भवेत् ।
रुद्र जप्ये तधाधार्यः सित चन्दन चर्चितं ।। 14
सितवस्त्र परीधानं सितमाल्य विभूषितं ।
शोभयेत्कंकणै रुक्मैः कर्ण वेष्टांगुलीयकैः ।। 15
पूर्व मंडल वत्कार्यं द्वितीयं मंडलं शुभं ।
तन्य मध्येतु सानारी श्वेतपुष्पै रलंकृते ।। 16
श्वेतवस्त्र परीधानं श्वेतगंधानु लेपनं ।
सुखाननो पविष्टस्या दाचार्यो रुद्र जापकः ।। 17
अभिषिंचेत्ततश्चैनां अर्कपत्र पुटांबुना ।
चतुष्षष्टी बुचंचैव रुद्रे नैकादशेनतु ।. 18
शतानि सप्त पर्णानां चतुर्बि रधिकानितु ।
पर्णानामिति बुचांतासां चतुष्षष्टि ।
संख्यानां एकादिश कृत्वः पठितानामियं संख्या ।। 19
अच्चिद्रेणेति मंत्रेण स्नानार्थं विनिवेशयेत् ।
अश्वस्था नाद्गजस्थाना द्वल्मिकात्संग माद्द्रदात् ।। 20
वैश्यांगणा द्राजगृहो द्गोष्टादानीय वैमृदं ।
सर्वौषधीरोचनंच नदीतीर्थोदकानिच ।। 21
एतत्संक्षिप्य कलशे कुशलाकाचि दंगना ।
रुद्राभिजप्तेन ततः प्नापयेत्कलशेनतां ।। 22
तोय पूर्णोदकलशै रश्वदल पूरितैः ।
सर्वदिक्सं स्थितौ पश्चात् स्थापयेत्कलशाक्षतैः ।। 23
एवंस्नाता स्नापकाय दद्याद्गांकांचनं तधा ।
होतुरेवात्र निर्दिष्टा दक्षिणागौः पयस्विनी ।। 24
ब्राह्मणाना मथान्येषां स्वशक्ता मुनिपुंगव ।
स्रग्वस्त्र कांचनादीनि दत्वा सर्वान् क्षमापयेत् ।। 25
कृतेनानेन विप्रेंद्र रुध्रस्नानेन भामिनी ।
सुभगा कांति संयुक्ता बहुपुत्रा प्रजायते ।। 26
सर्वेष्वपि हिमासेषु ब्राह्मणानुमतेषुच ।
तस्माद वश्यं कुर्वीत स्त्री पुत्रं सुख मृच्छती ।। 27
यत्स्नान माचरति रुद्रमिति प्रसिद्धं ।
श्रद्दन्वाताद्विजवरानु मतेनतांगी ।। 28
दोषान्निहत्य सकलांश्च शरीरभाजो ।
भर्तुः प्रियाभवति भारत जीववत्सा ।। 29
इति हेमाद्रौ भविष्योत्तरोक्तं वंध्यात्वहरं वंध्यात्वहरं रुद्रस्नानं ।

अथ हेमाद्रावस्यथा स्नानं -- पार्वत्युवाच :---
मृत प्रजाऽप्रजावापी स्त्री प्रजावापि जायते ।
ग्रहरोगान्वितावारपित्यक्तात्यजतिवा पतिं ।। 1
वद देवकथं तस्याः सर्वमेत द्विनश्यति ।। 2
जायेते च तथाभीष्टमतः पृच्छामि शंकरी ।। 3

ईश्वर उवाच:---
श्रुणुयेन प्रणस्यन्ति दोषाः स्त्रीणां त्वयोदिताः ।
जायतेच तथाखीष्टं यदावत्कधयामिते ।। 4
गोमात्र गोमयाभ्यां च भूशुद्धिं परिकल्पयेत् ।
अवृते विततेदेशे यत्र नान्यः प्रवश्यति ।। 5
कुंभान् समानयेत्तद्व द्दशैकं च तधाद्विजान् ।
आहुय प्रार्थयेत्सर्वा चर्चधेतिशकृन्मृदा ।। 6
प्रक्षाल्य स्थापयेत्कुंभान् पूरयेत्तीर्थवारिणा ।
कृत्वात्मरक्षां विधिवत्स्वुस्तिकं च तथासनं ।। 7
यजेन्मां सर्वकामेशं प्राणानायम्य वाग्यतः ।
संकल्प्यचार्य कुंभेतु मामेवाऽत्वावहंत्विति ।। 8
आसनादि समस्तंतु तत्रैव परिकल्पयेत् ।
कुंभस्य बाह्यदेशेतु लोकपालान् प्रपूजयेत् ।
बोधायनोक्तविधिना गतानीशानसन्निधौ ।। 9
त्वरितं चततोनत्वा इंद्रादीन् मूलमंत्रतः ।।
प्रणवश्चादितः कार्यो नमश्चांते तधैवच ।। 10
देवतापदमध्यस्तु मूलमंत्रः प्रकीर्तितः ।
रुद्रैकादशिनीमेकां स्पृष्ट्वा कुंभोदकं जपेत् ।। 11
पुनः संपूज्यविधिवन्मा मिंद्रादीं स्तधैवच ।
एवं सर्वेषु कुंभेषु सर्वैः कार्यो द्विजो त्तमैः ।। 12
ततः कुंभान् समादायक्रमान्मार्द्निविसर्जयेत् ।
एतदेदशगुणं कर्तव्यं द्विजसत्तमैः ।। 13
एकादशेह्नि विधिवत्कर्तव्यं द्विजतपक्षणं ।
दत्वांच दक्षिणांतेभ्यो नमस्कृत्य विसर्जयेत् ।। 14
एवं दोषाः प्रणश्यंति जायतेतु यधेप्सितं ।
पुरुषस्यापि कर्तव्यं ग्रहरोगान्वितस्यच ।
पुष्ट्यायुर्बलकामस्य क्षत्रियस्य जयार्धिनः ।। 15
प्रतिसंवत्सरंयुस्तु चैत्रशुक्ले शुबेदिने ।
करोतिश्रद्धयायुक्त अनेकापद्विमुक्तये ।। 16
इति रुद्रस्नानं।

चंडीकल्पः

अथ शतच डी सहस्रचंडीच :--
चंजीपाठे फलंदेवी श्रुणुष्व गदतोमम ।
संकल्पपूर्वं संपूज्यस्य स्यांगेषु अनुक्रमात् ।। 1
पठनाद्बलिदानाद्वा सिद्दिमाप्नोति साधकः ।
उपसर्गोपशान्त्यर्थं त्रिरावृत्त्या सदापठेत् ।। 2
ग्रहोपशांतौ कर्तव्या पंचावृत्तिर्वरानने ।
महाभयेसमुत्पन्ने सप्तावृत्या समुन्नयेत् ।। 3
नवावृत्या भवेच्छांतिर्वाजपेय फलंलभेत् ।
राजवस्याय भूत्यैच रुद्रावृत्त्याप्युदीरयेत् ।। 4
आर्कावृत्या कामसिद्धिर्वैरिहनिश्च जायते ।। 5
मन्वावृत्या वैरिनाश स्तथा स्ववश्यतामियात् ।
सौख्यं पंचदशावृत्त्या श्रीयमार्पोति मानवः ।। 6
कलावृत्या पुत्रपौत्र धनधान्यागमं विदुः ।
राजभीति विमोक्षाय वैरस्योच्चाटनायच ।। 7
कुर्यात्स पंचविंशत्या भवेद्भंधविमोक्षणं ।
संकटे समनुप्राप्ते दुश्चिकित्स्यामयोतथा ।। 9
जातिध्वंसे कुलच्चेदे आयुषोनाश आगते ।
वैरिवृद्धौ व्याधिवृद्धौ धननाशे तथाक्षये ।। 10
तधैव त्रिविधोत्पाते तथाचैवाति पातके ।
कुर्या द्यत्नाच्छतावृत्त्या ततः संपद्यते शुभं ।
श्रेयोवृद्धिः शतावृत्या राज्यवृद्धि स्तधापरा ।
मनसा चिंतितं देवी सिद्ध्यष्टोत्तरात्चतात् ।
सहस्रावर्तनाल्लक्ष्मीरा वृणोति स्वयं स्थिरा ।। 11
भूक्त्वामनोरधान् कामान् नरोमोक्षमवाप्नुयात् ।
चंड्यां शतवृत्तिपाठात् सिर्वास्सिद्ध्यांति सिद्धयः ।। 12
शतसाहस्त्रिकावृत्या दिक्चक्राधिपतिर्भवेत् ।। 13

ततः :---
ॐ नारायणाय नमः - ॐ नारया नमः - ॐ नरोत्त माय नमः - ॐ देव्यै नमः - ॐ सरस्वत्यै नमः - ॐ व्यासाय नमः - इति नत्वा पठेत् - विधिवाक्य पाठस्व मूलो भ्रान्तानां ।। 14
आध्यायं प्राप्यविरमेन्नतु मध्ध्ये कदाचन ।
तृतेविरामेमध्ध्येतु आद्यायादि पठेन्नरः ।। 15

तथा :--
देवार्चामग्रतः कृत्वा ब्राह्मणानां विशेषतः ।। 16
ग्रन्धिंवा शिथिलंकुर्या द्वाचकः कुरुनंदन ।। 17
अथ शतचंडी सहस्रचंडी प्रयोगः ।
नत्वा गणेश्वरं देवीं पितरौ राघवं शिवं ।
कामकृष्ण तनूजेन कमलाकरशर्मणा ।
डामरं यामलंचैव योगिनी तंत्रमेवच ।।
वाराही तंत्रमन्यैंश ग्रंधानालोच्य यत्नतः ।
सहस्र चंजीकायाश्च शतचंड्या स्तदैवच ।। 19
नवार्णन्यासविधिना प्रयोगः समुदीरितः ।

तत्र यजमानः :--
शुबेदेशे मंटप चिकीर्घुर्गणेश कर्मशेष वसुधाना ।
पूजनंकृत्वा शतचंड्याः षोडशहस्तं ।
सहस्र चंड्या विंशति हस्तमंटपं ।
प्रसाद्य तदाग्नेय स्तंभवटेवा ।। 20
पूर्वोक्तदेवानां पूजां कृत्वा ताम्रपात्रेर्घमादाय ।
जानुभ्या मवनींगत्वा आगच्च सर्वकल्याणी वसुधे लोकधारिणी ।
उद्धृतासिवराहेण सशैल वनकानना ।। 21
मंटपंकाया म्यद्यत्व दूर्ध्वं शुभलक्षणं । गृहणार्घ्यं मयादत्तंप्रसन्ना शुभदा भवेति भूम्यै अर्घ्यंदत्वा -- मंटपं विधाय तन्मध्ये ईशान्यां हस्तमात्रांगुलवप्रां ग्रहवेदिं कृत्वा पश्चिमे शतचण्ड्या द्विहस्तं सहस्रचंड्या श्चतुर्हस्तं षड्डस्तंवा चतुरस्रं पद्मं
पद्मकुंडंवा कुर्यात् । तत्राष्ट चत्वारि शदंगुलानि चतुर्हस्तेकरणीया ।। 22
अष्ट पंचादश दंगुलानि सप्तय वायुकाद्वयंच षड्ढस्ते करणीया । एवं कुंडं कृत्वा मंटपमध्येष्ट कोणां वेदिं कुर्यात् - तद्यधा - मध्यस्तंभ चकुष्क मध्ये सम चतुरस्रं कृत्वा शोडश हस्त मण्टपेष्टा दशांगुलैर्विंशत्यं गुलाधिक हस्तेनकोणेषू भयतोञ्कमदि कृत्याष्टसूत्र दाना दष्टास्रमिनि राघवभट्टोक्तः प्रकारः ।। अथवा षोडशांगुलाधिक हस्तमात्रं मध्ये चतरस्रं कृत्वा तत्संलग्नानि चतुर्दिक्षु तन्मानानि चत्वारि चतुरस्राणि कृत्वा बाह्य चतुरस्राणांकोणे त्वक्ष्णयाष्ट सूत्राणि दत्वादिक्षु चतुरस्रश्चतुर्दां शास्त्याजेदित्यष्टास्रं एव मष्टकोणां हस्तोच्चां वेदिं कृत्वा - तदुपरि वारुण मंडलं सर्वतो भद्रंवा कृत्वोपरिवितानं किञ्किणि चामरादि युतं बध्वाशत चंड्वांपलेन तदर्थेन तदर्देनवा सहस्र चण्ड्यांतुपल पंचकेन तदद्धेनवा देवीमूर्ती मष्टादश भूजां कुर्यात् --
अथ प्रयोगः :--
शुभेह्निकर्ता सपत्निकः तिलतैलेन कृताभ्यांगो भूषित संपूर्ण कलशहस्तो भद्रं कर्णेभिरिति मण्टपं प्रदक्षिणीकृत्य पश्चिमद्वारेण प्रविशोप्य विश्वदेश कालौ स्मृत्वाममेह जन्मनि दुर्गाप्रीतिद्वारा सहस्र चंडींवा स्वयं ब्राह्मणद्वारावा करिष्ये - तदंगतया गणेशपूजन पुण्याहवाचन मातृकापूजन मातृका पूजन नान्दी श्राद्धानिच कृत्वाऽचार्यां वृत्वा प्रार्थयेत् ।। 23
आचार्यस्तु यधा स्वर्गे शक्रादीनां बृहस्पतिः ।
तथत्वां ममयत्रेस्मि न्नाचार्यो भव सुव्रतेति ।। 24

ततो ब्रह्मणं वृणुयात् :--
यधा चतुर्मूखो ब्रह्मा स्वर्गेलोक पितामहः - तथत्वं ममयज्ञेस्मिन् ब्रह्माणं त्वामहं वृणे ।। 25
ततः सदस्यं गाणापत्य जपार्धंच वृत्वास्मि स्कर्मणि ऋत्विक्त्वे नत्वामहं वृणे इति शत्वामहं वृणे इति शतचंज्यां नवऋत्विजो वृणुयात् -- सहस्र चंड्यां शतं ततोष्टौद्वारपालान् वृत्वा संभवे सर्वेषां मधुपर्कपूजां कृत्वा ।। 26
  अंगुलीय कर्णभूषण वस्त्रद्वय जलपात्रा सनार्घ्या पात्राणि दद्यात् - द्विगुण माचार्याय अधाचार्योयदत्र संस्थितं भूतमिति सर्षपान् विकीर्य पंचगव्येन कुशैः शुचीवोहव्येतितृचेन आपोहिठेति तृचेनच मंटपंपोक्ष्यास्वस्त्ययनंतार्क्ष्या मिति मंत्रद्वयं पटेत् - ततो मत्कृत तुलापद्धति मार्गेण मंटपपूजां प्रागग्नि स्थापनात्कुर्यत् ।। 27

ततः पूर्वे :--
कादंबरि गजारुढे वज्रहस्ते एह्योहि आगच्छ आगच्च - गंध पुष्पसहित मिमं क्षीराक्तान्न बलिं गृह्ण गृह्ण - ममेप्सितं कुरु कुरु स्वाहेति बलिंदत्वा - द्वारशाखयोर्बाह्मि माहेश्वरी चिच्छक्त्यै मायाशक्त्यै धात्रे विधात्रे शंखनिथये पद्मनिधये द्वारश्रियै नम इति संपूज्याथः वास्तुपुरुष मसितांग भैरवं च पूजयेत् - तत आग्नेये उल्के अजारूढे शक्ति हस्ते एह्येहित्यादि रुरुभैरवश्च - दश्रिणे करालि महिषारूढे - दंडहस्ते एह्येहित्यादि द्वारशाखयोः कौमारीं वैष्णवीं पूर्ववच्चक्त्यादीन् संपूज्य चंजबैरवं पूजयेत् - ततो नै ऋत्यां रक्ताक्षि प्रेतारूढे खड्ग हस्ते एह्येहीत्यादि - क्रोधभैरवश्च - ततः पश्चिमे कौबेरी अश्वारूढे पाशहस्ते एह्येहीत्यादि - द्वारशाख योर्वाराही मिंद्रणी चिच्छक्त्यादींश्च संपूज्य उन्मत्तभेरवं पूजयेत् - ततो वायुव्ये मृगवाहनें कुशहस्ते एह्येहीत्यादि - कपाल भैरवश्च - तत उत्तरे यक्षिणी सिंहावाहिनी गदाहस्ते एहेहीत्यादि - द्वारशाखयोः चामुंडां लक्ष्मीं च चिच्छक्त्यादीन् संपूज्य - भीषण भैरवं पूजयेत् - ईशान्यां काली वृषारूढे शूलहस्ते एह्येहीत्यादि संहार भैरवश्च - ईषान्य पूर्वमध्ये सर्वराज्ये अहि वाहने चक्रहस्ते एह्येहीत्यादि भूमि पूजा च पश्चिम निऋतिमध्य सुरश्रेष्ठे हय वाहने - अत्रसूत्र कमंडलुहस्ते एह्येहीत्यादि - अंतरिक्ष पूजा च - ततो वेद्यामाग्नेये विष्णवे - पूर्वे रुद्रया - ईशान्यां ब्रह्मणे - पश्चिमे गणेशाय - मध्ये महाकाल्यै महा लक्ष्म्यै महासरस्वत्यै ध्यज पताकोच्छ्रयणं कृत्वा पूजयेत् ।। तत आचार्य ग्रहवेद्यां - ग्रहान् संस्थाप्य संपूज्य मध्यवेद्यां पीठे उपविश्य - गुं गुरवे नमः - गं गणपतये नमः - द्वां द्वारश्रियै नमः - दुं दूर्गायै नमः - क्षं क्षेत्रपालाय नमः - ह्रः अस्त्राय फडिति वास्तुपूरुषाय महालक्ष्म्यै नमः - इति नत्वा पृथ्वीत्यानसं कृत्वा अनन्तासनाय नमः - विमलासनाय नमः - पद्मासनाय नमः - इति द्वाभ्यां वामपाद घातत्रयं कृत्वा - ह्रः अस्ताय फडति तालत्रयं कृत्वा - गणपति सरस्वती क्षेत्रपालान् सत्वारः फडित्यग्नि प्राकारं विचिंत्य समस्तात् जलधारां दत्वा मूले नाचम्य प्राणानायम्य देशकालौ स्मृत्वा अस्मिन् शतचंडीयोकर्मणि श्री महालक्ष्म्यानववार्णव विधानेन न्यासपूजादिकं करिष्ये इति संकल्प्य भूतशिद्धिं कुर्यात् ।। 28
स्वजीवं हंसस्सोहमिति शिरस्थित परमात्मनि संयोज्य पादादिजानु पर्यंतं लं पृथ्वीमप्सु (उपसंहरामि) इति सर्वत्रानुषंगः ।। 29
जान्वाद्यानाभि पर्यंतं - वं - अपस्तेजसि - उपसंहरामि - नाभेराकण्ठ - रं तेजोवायौ उपसंहरामि । कंठाते भ्रामाध्य पर्यंतं यं - वायु माकाशे उपसंहरामि । भ्रूमध्यादा ब्रह्मरंध्र पर्यंतं - अं - आकाश महङ्कारे उपसंहरामि । अहंङ्कौर महति - महात्र्पकृतौ - प्रकृतिं पुरुषे - पुरुषं परमात्मनि महालक्ष्मि संज्ञे ब्रह्मणि उपसंहरामीतृनु षंगेण भूतानि संहृत्य । वां कुक्षावंगुष्ठ मात्रं पाप पुरुषं यमिति पूरकेण षोडशावृत्या
(16) दग्ध्वा - रमित्यग्पि बीचेन कुंभकन चतुष्षष्ट्या वृत्या (64) दग्ध्वा - वमति रेचकेण द्वात्रिंशदा वृत्या (32) निस्सार्य वामित्य मृतबीजेनाप्लव्य । लमिति सम्मेल्य ग्लौमितिघनी कृत्यह मितिव्योमबीजेन देहावयवान् द्वात्वा जीवं हंसस्सोहं हंस इतितत्र संयोज्य ।। 30
ब्रह्मणं प्रकृतिः । प्रकृतेर्महत् - महतोहंकारः - अहङ्करादाकाशः - आकाशाद्वायुः - वायोरग्निः - अग्नेरापः - अद्भ्यः पृथिवी - ओषदयः - ओषधीभ्योन्नां अन्नाद्रेतः - रेतसः पुरुष इतिदेहोत्पत्तिं विकाव्य प्राण प्रतिष्ठा कुर्यात् ।। 31
अस्यश्री अमुक चंजीप्राण प्रतिष्ठा महामंत्रस्य ब्रह्मविष्णु रुद्रा ऋषयः ।। 32
ऋग्यजुस्सामानि छंदांसि - चैतन्य रूपिणी जगत्सृष्टिकर्त्री प्राण शक्तिर्देवता - आं बीजं - ह्रीं शक्तिः - क्रो कीलकं अस्याश्चंड्याः प्राण प्रतिष्ठायां विनियोगः - ॐ अं - ह्रीं - क्रों - अं - कं - खं - गं - घं - ङं पृथिव्याप्तेजो वायव्याकाशात्मने आं अंगुष्ठाभ्यां नमः ।। हृदयाय नमः ।।
ऋग्यजुस्सामानि छंदांसि - चैतन्य रूपिँणी जगत्सृष्टिकर्त्रि प्राण शक्तिर्देवता - अं जीजं - ह्रीं शक्तिः - क्रो कीलकं अस्याशक्तिर्देवता - आं बीजं - ह्रीं शक्तिः - क्रो कीलकं अस्याश्चंड्याः प्राण प्रतिष्ठायां विनियोगः - ॐ अं - ह्रीं - क्रो - अं - कं - खं - गं - घं - ङं - पृथिव्यप्तेजो वायव्याकाशात्मने आं अंगुष्ठाभ्या नमः ।। हृदयाय नमः ।।
ॐ - इं - ल - चं - छं - जं - घं - ञं शब्द स्पर्शरूप रस गंधात्मने ईं तर्जनीभ्यां नमः ।। शिखायैस्वाहा ।।
ॐ - उं - टं - ठं - डं - ढं - णं - शोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वघ्रूणात्मने ऊं मध्यमाभ्या नमः ।। शिखायै वषट् ।।
ॐ - एं - तं - थं - दं - धं - नं - वाक्पाणि पादपायूप स्थानात्मने ऐं - अनामिकाभ्यां नमः - कवचाय हुं ।।
ॐ - ॐ - पं - फं - बं - भं - मं वचनादान विहारोत्सर्गा नंदात्मने औं - कनिष्ठि काभ्यान्नमः - नेत्रत्रयाय वौषट् ।।
ॐ - आं - यं - रं - लं - वं - शं - षं - सं - हं - क्षं - मनो बुध्यहङ्कार चित्त विज्ञानात्मने अः करतल कर पृष्ठाभ्यां नमः - अस्त्राय फट् एवं हृदयादि षडंगन्यासः ।।
ॐ - आं - ह्रीं - क्रों - यं - रं - लं - वं - शं - षं - सं - हं - सः सोहं - क्रों - ह्रीं - आं - अमुकचण्ड्याः प्राणा इह प्राणाः - पुनरेव मम जीव इहस्थितः पुनरेव
वाङ्म नश्चक्षुः श्रोत्र जिह्वाघ्राण प्राणाः पाणिपाद पायूपस्था इहै वागत्य सुखं चिरं तिष्ठस्तु न्वस्तये स्वाहेति शिरसि हृदि वाकरंदत्वा त्रिं सकृद्वा जप्त्वा पंचदश वारं प्रणवं जपेत् - संस्कारान् भावयेत् ।।

अथ मातृकान्यासः :--
आस्यश्री मातृका मस्त्रस्य ब्रह्माऋषिः गायत्री छंदः - मातृका सरस्वती देवता, हलौ बीजानि स्वराः शक्यः - क्षं कीलकं मातृका न्यासे विनियोगः ।।
ॐ - अं - कं - खं - गं - घं - ङं - आं अंगुष्ठाभ्यां नमः.
ॐ - इं - चं - छं - जं - झं - ञं - ईं तर्जनीभ्यां नमः.
ॐ - उं - टं - ठं - डं - ढं - णं - उं मध्यमाभ्यां नमः.
ॐ - एं - तं - थं - दं - धं - नं - ऐं - अनामिकाभ्यां नमः.
ॐ - ॐ - पं - फं - बं - भं - मं - औं - कनिष्ठिकाभ्यां नमः.

ॐ - आं - यं - रं - लं - वं - शं - षं - नं - हं - क्षं - आः - करतल करपृष्ठाभ्यां नमः - एवं - आः करतल करपृष्ठाभ्यां नमः - एवं हृदयादि षडंङ्गन्यासः । ततः कंठस्थ षोडशदल पद्मे अकारादि षोडश स्वरान्दले - एं नमः - आं नमः - इं इत्यादि - हृदयस्थ द्वादशदले कादितान्तान् - नाभौ दशदलेथदिफन्तान् - तदथः षड्डलेबादिलांतान् आदारेचतुर्दले वादिसान्तान् ललाटे द्विदले - हं - क्षं - इत्यंतर्मातृकाः - अथ ब्रह्महीतृकान्यासः - ऋष्यादि षडङ्गः पूरववत् अं नमः शिरसि- अं मुखे - इं दक्षिणनेत्रे - ईं नमः वामनेत्रे - उं दक्षिणकर्णे - ऊं नमः वामकर्णे - ऋं नमः दक्षिणनासापुटे - ऋं नमः वामवासा पटे - लूं नमः - वामनासायां - लूं नमः दश्रिण कपोले - लूं नमः वामकपोले - एं नमः ऊर्ध्वेष्ठे - ऐं नमः आधरोष्टे - ॐ नमः ऊर्ध्वदन्त पङ्कौ - औं नमः आधोदन्तपङ्त्का - अं नमः जिह्वायां - आं नमः कठे - कं नमः दक्षिणबाहुमूले - खं नमः दक्षिणकूर्रपे - गं नमः दक्षिण मणिबंधे - घं नमः दक्षिणांगुलि मूले - ङं नमः दक्षिणांगुल्यग्रे - चं नमः वामबाहुमूले - छं नमः वामकूर्परे - जं नमः वामणिबंदे - झं नमः वामांगुलुमूले - ञं नमः वामांगुल्यग्रे - टं नमः दक्षिणपाद मूले - ठं नमः दक्षिणजानुनि - डं नमः दक्षिणगुल्फे - ढं नमः दक्षिणपादांगुलुमूले- णं नमः दक्षिणपादागंलुल्यग्रे - तं नः वामपादमूले - थं नमः वामजानुनि - दं नमः वामगुल्फे - धं नमः दक्षिणपादागंलुमूले - नं नमः दक्षिणपादागंलुल्यघ्रे - पं नमः दक्षिणपार्श्वे - घं नमः वामपार्श्वे - बं पृष्ठे - भं नाभौ - मं उदरे - यं नमः हृदये - रं नमः दोर्मूले - लं ककुदि - वंस्कंदयोः - शं हृदयादि दक्षकरे - षं हृदयादि वामकरे - सं नमः हृदयादि दक्षपादे - हं नमः
हृदयाद वामपादे - लं मूर्दादिपादिन्तं - क्षंनमः पादादिमूर्दातं अथनिवृद्यादिशानाशंसः ।।
अं निवृत्यै नमः - शिरसि - आं प्रतिष्ठायै नमः मुखे - इं विद्यायै नमः ललाटे - ईं शान्यै नमः दक्ष वामक्रमेण नेत्रयोः - उं ईदिकायै - ऊं दीपिकायै दक्षवामक्रमेण कर्णयोः - ऋं रेचकायै - ऋं मोचिकायै नासयोः लं परायै - लां सूक्ष्मायै कपोलयोः - एम सूक्ष्मा मयायै - ऐं ज्ञानामयायै दन्तयोः ॐ सावित्र्यै - औं व्यापिन्यै ॐष्ठयोः - अं सुरूपायै जिह्वयां - आः - अनस्तायै - कंठे - अथ दक्षकरे - कं सृष्ट्यै - खं बुध्यै नमः - गं - समृत्यै नमः - घं मेधायै नमः - ङं कांत्यैनमः - इतिदक्षिण करमूल कूर्प रमणि बंधांगुलि मूलांगुल्यग्रेषुन्यसेत् - चं लक्ष्म्यै - छं ध्युत्यै - जं स्थिरायै - घं स्थित्यै - ञं सिद्ध्ये - इतिवामकरे पूर्ववन्न्यसेत् ।।
टं - जपायै - ठं - पालिन्यै - डं कान्यै - ढं - ईश्वर्यै - णं - रत्यै इति दक्षपादमूल जानुगुल्फांगुलि मूलांगुल्यग्रेषुन्यसेत् - तं कामिकायै - थं वरदायै - दं ह्लदिन्यै - धं प्रीत्यै - नं दीर्घायै - इति वामपाद मूलजान्वादि क्रमेण - पं तीक्ष्णायै - फं रौद्यै - कुक्षा दक्ष वामक्रमेण - बं आभायै - पृष्टे भं निद्रायै नाभौ - मं तंद्र्यै - उदरे - यं - क्षुदायै नमः - हृदि - रं - क्रोदिन्यै - कंठे - लं - कृपायै - ककुदि - वं - उल्कायै नमः - स्कंधयोः - शं मृत्युवे नमः - हृदयादि दक्षकरे - षं - पीतायै - हृदयादि वामकरे - सं श्वेतायै - हृदयादि दक्षपादे - हं - अरुणायै - हृदयाद वामपादे - लं - असितायै मूर्ध्नादि पादान्तां - क्षं अनन्तायै नमः पादादि मूर्धां तं - इति कलान्यासः ।।
ततो मूलेन त्रिः प्राणानायम्य - अस्य श्री नवार्ण मंत्रस्य ब्रह्म विष्णु रुद्रा ऋषयः - महाकाली महालक्ष्मी महासरवस्वत्यो देवता । गायत्र्युष्णिगनुष्टुप् छंदासि - नं दाशाकंबरी भूमाश्चक्तयः - रक्तदन्तिका दुर्गा भ्रामर्यो बीजानि - अग्निर्वायु स्सूर्यस्तत्वानि - जप पूजादौ विनियोगः अधैकादशन्यासः - ह्रीं बीजयुक्तान् अकारादि क्षकारांताने वर्णान् बहिर्माकृकास्थानेषुन्यसेत् - ह्रीं अं नमः शिरसि इत्यादि - इति प्रधमः ।।
ॐ आं ह्रीं क्लीं बीजानि करद्वये कनिष्टिकांगुष्ठांतं करतं कर पृष्ठ मणिबंधेषुन्यसेत् । ॐ ऐं ह्रीं क्लीं नमः कनिष्टकाभ्यां नमः इत्यादि - एवं हृदयादि ष़ंगः - एवं दशदिक्षुच ।। इति द्वतीयः ।।
ॐ ह्रां ऐं - ब्राह्मि पूरवतोमां पातु - ॐ ह्रीं ह्रौं माहेश्वरी आग्नेयां मां पातु - ॐ ह्रीं क्लीं कौमारी दक्षिणे मां पातु - ॐ ह्रीं श्रीं वैष्णवी नैऋत्यां मांपातु - ॐ - ह्रीं - ह्रूं वाराह्यै नमः पश्चिमायां पातुं । ॐ ह्रीं ग्लौ इंद्राण्यै वायव्ये मां पातु - ॐ ह्रीं भ्र्यां चामुंडायै ईशान्यां मां पातु - ओं ह्रीं व्योमेश्वर्त्यै ऊर्ध्वे मां पातु - ॐ ह्रीं सप्तद्वीपेश्वर्त्यै
भूमि मां पातु । ॐ ह्रीं नागेश्वर्यै पाताले मां पातु ।। इति तृतीय ।।
सर्वत्रादौ प्रणवः - ॐ आनंदजायै पुर्वांगे मां पातु । क्सौं रक्तदंतिकायै दक्षिणांगे मां पातु । क्सौं शांकंभर्यै पस्चिमांगे मां पातु । क्सौं दुर्गायै वामभागे मां पातु - ह्रूं पात्रकरायै शिरसि मां पातु - मातंगकन्यायै मस्तकादि पादान्तं मां पातु । श्रीं चित्रकान्तिकृद्भ्रमर्यै नमः - पादादि शिरोन्तं मां पातु ।। इति चतुर्धः ।।
ॐ ह्रीं ब्रह्मणे नमः । पादादि नाभिवर्यन्तं मां पातु ॐ ह्रीं वैष्णव्यै नमः नाभेर्विशुद्धिपर्यंतं मां पातु । ॐ ह्रीं रुद्राय विशुद्धेः ब्रह्मरंद्रांतं मां पातु । ॐ ह्रीं हं हंसायै पदद्वये मां पातु । ॐ ह्रीं वैनतेयाय करद्वये मां पातु । ॐ ह्रीं वृषभाय नमः चक्षुषोः मां पातु । ॐ ह्रीं गजाननाय सर्वांगे मां पातु । ॐ ह्रीं पराय पूर्वापरदेह भागयौः आनंदमय हरे सर्वांगे मां पातु ।। इति पंचमः ।।
ॐ ह्रीं महालह्म्यै मध्यदेहा मां पातु । ॐ ऐं सरस्वत्यै ऊर्ध्वदेहे मां पातु । ॐ क्लीं महाकाल्यै अधोदेहे मां पातु । ॐ ह्रीं क्ष्वों सिह्मयहस्तयोः मां पातु । ॐ ह्रीं हंसाय नेत्रयोः मां पातु । ॐ ह्रीं महिषप्रेताभ्यां नमः हंसाय मां पातु । ॐ नमश्चंडिकायै सर्वांगे मां पातु ।। इति षष्टः ।।
ॐ ऐं नमः मूर्ध्नी । ॐ ह्रीं नमः दक्षिणनेत्रे । ॐ क्लीं नमः वामनेत्रे - ॐ चां नमः दक्षिणकर्णे मांपातु । मुं नमः वामकर्णे मांपातु । डां चां नमः दक्षिण नासिकायां । यैं नमः वाम नासायां । ओं नमो नमः नासामुखे मांपातु । चै नमः पायौ मांपूतु ।।इति सप्तमः ।।
चें पायौ - विं मुखे - यैं वामनासायां - डां दक्षिण नासिकायां मां - मुं वामकर्णे मां - चां दक्षिणकर्णे मां । क्लिंवामनेत्रे मां । ह्रीं दक्षिणनेत्रे मां - ऐं मूर्धि मां ।। इत्यष्टमः ।।
ऐं ह्रीं क्लीं चामुंडायै विच्चे स्वाहेति मूलमन्तैण प्रत्यक्षरं प्रणवपूर्वं नमोन्तं मामग्रे दक्षिण पश्चिम वामांगेषु आरोहावरोहाभ्यां शिरस्तः पादांतं पादादि शिरोन्तं न्यसेत् ।। इति नमः ।। पूर्वोक्त नमग्र मूलमंत्रेण हृदयादि षडंगः ।। इति दशमः ।।

ततः :--
खड्गिनी शूलिनी घोरेत्येकं श्लोकमुक्त्वा नीलवर्णां ध्यात्वा हृदयाय नमः ।। शुलेन पाहिनोदेवीति श्लोक चतुष्टयमुक्त्वा रक्तवर्णांद्यात्वा शिरसे स्वाहा ।। सर्वस्वरूपे सर्वेशीति श्लोकपंचकं पठित्वा श्वेतवर्णां ध्यात्वा शिखायैपषट् ।। इत्येकादशः ।।
ततो योनिमुद्रां प्रदर्शयेत् - साचैवं दक्षिणकरस्य तर्जन्या वामस्या नामिकां वामतर्जन्या दक्षिणस्या नामिकायां च धृत्वाग्रे मध्यमांगुलिद्वय तदग्रे कनिष्टकाद्वयं
तदग्रेंगुष्टद्वयमिति ।।

अथ ध्यानं :---
श्वेतानना नीलभूजा सुश्वेतस्तनमंडला ।
रक्तमध्यारक्तपादा नीले जंघेरुरुन्मदा ।।
सुचित्र जघना चित्रमाल्यांबर विभूषणा ।
चित्रानिलेपना कांति रूप सौभाग्यसालिनी ।।
अष्टादश भूजा पूज्यासा सहस्रभूजा सती ।
आयुधान्यत्रवक्ष्यन्ते दक्षिणाधः करक्रमात् ।।
अक्षमालांच कमलं बाणापिः कुलिशं गदां ।
चक्रं त्रिशूलं परशु शंकं घंटां च पाशकं ।।
शक्तिं दंडं चर्मचापे पानपत्रं कमंडलुमिति ।
ततो वेद्यां सर्वतोभद्रं कृतवा तत्र देवताः स्थापयेत् ।।
मध्ये ब्रह्मणं । उत्तरादि सोमादीन् ।। वायु सोममध्यादिषु क्रमेण जन्मया अत्रेतिवसून् । आरुद्रच इति रुद्रन् । त्यान्नु क्षत्रियानिति द्वादशादित्यान् ।। अश्विनावर्त्येत्यश्विनौ । अभित्यं देवमिति सप्तयक्षान् ।। आयं गौरिति सर्पान् । अप्सरसां गन्धवान्‌णामिति गंधर्वाप्सरसः ।। ब्रह्म सोममध्ये कुमारम्मातेति कुमारं । ऋषभम्मेत्यृषभं ।। अदितिर्ह्यजनिष्ठेति दक्षंच । ब्रह्मेंद्रमध्येतामग्निवर्णामिति दुर्गां । इदं विष्णुरिति विष्णुंच। ब्रह्माग्निमध्ये उदीरता मितिस्वधां । ब्रह्म यम मध्ये परंमृत्यो इति मृत्युरोगान् ।। ब्रह्मनि ऋतिमध्ये गणानान्वैति गणपतिं । ब्रह्मवरण मध्ये शन्नोदेवीरित्यापः । ब्रह्मवायुमध्ये मरुतोयस्येतिमरुतः ।। ब्रह्मणं पादमूले स्योनेति भूमिं । तत्रैव इमंमे गंगे इति गंगादिनद्यः । धाम्नोधाम्न इति सप्तसागरांश्च । बहिस्सोमादि सन्निधौक्रमेण गदां त्रिशूलं वज्रं शक्तिं दंडं खड्गंपाश मंकुशंच । पुनरुत्तरादि । गौतमं भरद्वाजं विश्वामित्रं कश्यपं जमदग्निं विसिष्ठमत्रि मरुंधतीं च । पूर्वादि ऐंद्री कौमारी ब्राह्मी वाराही चामुंडा वैष्णवी माहेश्वरी वैनायकी ।। ततस्त्रदस्तु इत्यावाह्य संपूज्य बलीन्दत्वा । तन्मध्ये महीद्यौरिति भूमिंस्पृष्ट्वा ।। ओषदयस्समिति सप्तधान्यानि क्षिप्त्वा आकलशेष्विति हेमं राजतं ताम्रमयंवा कलशं स्थाप्य । इमंम्मे गंगेत्युदकेना पूर्व ।। गंधद्वारामिति गंधं । या ओषधीरिति सर्वौषधीः ।। कांजातकांजादिति दूर्वाः । अश्वद्देव इति पंचपल्लवान् । स्योनेति सप्तमृदः याः फलिनीरीति फलं पूर्णादर्वीति पूर्णपात्रं च निधाय तत्र वस्त्रेयस्त्रं लिखेत् ।।

यथा :--
चतुर्ध्वारं चतुरस्रत्रयंकृत्वा तन्मध्ये त्रिकोणं कृत्वा तत्पश्चिमार्थे दक्षिणकोणं कृत्वा पूर्वस्थ पश्चिमरेखा संल्गनकोण मन्यत्रिकोणं कुर्यात् । तेन बहिकोणध्येच षट्कोणाः संपद्यन्ते । तन्मध्ये वान्य त्रिकोणं कृत्वा तत्संलग्न मन्यत्रकोणमिति ।।

उद्दारोयधा :--
यद्वामध्ये त्रिकोणं तद्बहिः षट्कोणं तद्बाह्येवृत्तं तद्बाह्येष्टौदलानि । तद्बाह्ये चतुर्द्वारं चतुरस्रत्रयमिति । एवं यस्त्रं विलिख्य तत्र शतचंड्याः पलेन हेम्ना तदर्थेनवाकृतां सहस्रचंड्यास्तु विंशतिदश पंचान्यतम सुवर्ण प्रतिमां कृत्वाः ध्नानोक्ता मष्टादशभूजां रहस्त्योक्ता मष्टबूजांवा महिषासुर हंत्रीं सिह्मास्थां देवी मूर्तिंरक्तपट्ट दुकालमूगच्छन्नं संस्थाप्य पूजयेत् ।।

तद्यधा :---
स्ववामेस्त्राय फडिता क्षालितं मूलेन जलपूरितं कंबं निधाय पुष्पक्षत गंधादिभिर्मूलेन तत्पात्राण्या पूर्व देव दक्षिणेन्यसेत् ।। ततो मत्स्यमुद्राया त्रिकोणं तद्बहिः षट्कोणं तद्बहिश्चतु रस्रं तद्बाह्येवृत्तं गोमयेन जलेनवा विलिख्य शंखमुद्र यावष्टभ्य वह्नये दशकलात्मने - धूम्रार्च्यै ऊष्मायै ज्वालिन्यै - मिस्फिलिगिन्यै - शुच्यै - सुरापूयै - कपिलायै - हव्यवाहायै - कव्यवाहायै नमः । इत्यभ्यर्च्य षट्कोणे अग्नि निऋतिवुकोणेषु हृयाय नमः । शिरसे स्वाहा - शिखायैवषट् - कवचाय हुं मिति अग्रे नेत्रत्रयाय वौषट् - सर्वतः अस्त्रायफडिति अक्षतैस्संपूज्य - अस्त्रक्षालितं शंखं संस्थाप्य - हं मां सूर्यमंडलाय द्वादश कलात्मने नमः - तपन्यै - तापिन्यै - धूम्रायै - मरीच्यै - ज्वालिन्यै - रुच्यै - सुषुम्नायै - भोगदायै - विश्वायै - बोधिन्यै - दारिण्यै - क्षयायै - इति शंखमक्षतैः संपूज्य - तत्र गंधपुष्पाणि हृदय मंत्रेण क्षिप्त्वा । क्षं नमः - लं नमः हं नमः - इत्यादि विलोम मातृकाभिः शिरो मंत्रेण जलना पूर्व - उं सोममंडलाय षोडशकलात्मने - अमृतायै नमः - मानदायै नमः - पुषायै नमः - चंद्रिकायै नमः - कांत्यै नमः - ज्योत्स्नायै न - श्रीयै नमः - प्रीत्यै नमः - अंगनायै नमः - पूर्णायै नमः - पूर्णामृतायै नमः - कामदायिन्यै नमः । इत्यभिमंत्र्यां कुशमुद्रया - सूर्यमंडलात्तीर्थमाकृष्या वाहिन्यादि मुद्रां प्रदर्श्य शिखा मन्त्रेण धेनुमुद्रां गालिनी मुद्रां गरुड मुद्रांचप्रदर्श्य - करद्वयांगुष्ट तर्जन्यग्रसंयोगे गालिनी मुद्रा करद्वयस्य पृ,्टं संयोज्यकनिष्चिकानामिकाववष्टभ्य अधोंगुष्टं पुरतस्तर्जन्यौ संयौज्य मध्यमानामिकयोर्मक्तयोः पक्षतुल्यत्वे गरुड मुद्रंच प्रदर्शयेत् - नेत्रमं6ेण संवीक्ष्य - कवचमंत्रेण सङ्कलीकृत्य तत्र षडंगानि निन्यस्यास्त्र मंत्रेण रक्षं कृत्वा मूलेन गंधपुष्पै रभ्यर्च्य हस्तेवाच्छार्यमूलेन सप्तवारभिमस्त्र्य - चक्रमुद्रया संरक्ष्य तज्जलं
किंचित्कुंभेक्षिप्त्वा षडंगं कृत्वात्मानं गंध पुष्पैरभ्यर्च्य मूलेन त्रिःस्वसिरसि पुष्पंजलिं दत्वा- धूपदीप नैवेद्यादि मनसा निवेद्य देवरूपः सन्मूलंजप्त्वा - देवाय जपं निवेद्य पुष्पमाघ्राय कुंभोदराय नम इति वामे क्षिप्त्वा हस्तं प्रकाश्यपीठं पूजयेत् - यधा देवी दक्षिणे गुं गुरोभ्यो नमः - पं परमगुरुभ्यो नमः इति संपूज्य - वामे गं गणपतये नमः - दुं दुर्गायै नमः - क्षं क्षत्रपालाय नमः - मध्ये आधारशक्त्यै नमः - मूलप्रकुत्यै नमः - वराहोय नमः - अनन्याय नमः - भूम्यै नमः - अमृरार्णवाय नमः - रत्नद्वीपाय नमः - हेमगिरये नमः - कल्पतरवे नमः - रत्नवेदिकायै नमः - श्वेतछत्राय नमः - रतनसिंहासनाय नम इति संपूज्य - अग्नेयादिकोणेषु धर्माय नमः - ज्ञानाय नमः - वैराग्याय नमः - ऐश्वर्याय नमः - पूर्वादिदिक्षु अधर्माय नमः - अज्ञानाय नमः - अवैराग्याय नमः - अनैश्वर्याय नमः - उर्ध्वं ब्रह्मणे नमः - अथः आनन्याय नमः - मध्ये वास्तुपुरुषायेति संपूज्य - मध्येसं सत्वायनिं विद्ययै नमः - पीठास्तु पूर्वाद्यष्टदिक्षु - ओं ओंकार गिरिपीठेश्वरी सहितां ओंकारागिरि पीठश्वर्वंबां पादुकां पूजयामि । ओं ओड्ढ्यायैनमः - पीठस्तु पूर्वाद्यष्टदिक्षु - ॐ ओंकार गिरिपिठेश्वरी सहितां ओंकारगिरि पीठेश्वर्वंबां पादुकां पूजयामि । ओं ओड्ढ्याण पीठेश्वरी सहीतां ओड्ड्याण पीठश्वर्यंबा श्रीपादुकां पूजयामि - ॐ मां मातृता पीठेश्वरी सहितां मातृका पीठेश्वर सहितां जालंधर पीठेश्वर्यंबां श्रीपादुकां पूजयामि - ॐ कों काल्हागिरि पीठेश्वर सहितां कोल्हागिरि पीठेश्वरंबां श्रीपादुकां पूजयमामि - ॐ पूं पूर्णगिरिपीठेश्वरीसहितां पूर्णगिरि पीठेश्वरंबां श्रीपादुकां पूजयामि - ॐ सं संहारगिरि पीठेश्वर सहितां संहारगिरि पाठेश्वर्यांहां श्रीपादुकां पूजयामि - ॐ कां - कामरूपिणी पीठेश्वरी सहितां कामरूप पीठेश्वर्यंबां श्रीपादुकां पूजयामि - पुनः पूर्वादि चतुर्दिक्षु स्वबीजैर्नमेन्तै स्सर्वत्र ।।
गं गणेशाय नमोस्तु क्षं श्रेत्रपालाय नमोस्तु - पां पादु केभ्यो नमः-वं वटु केभ्यः नमोस्तु - आग्नेयादि कोणोघ जंजयायै नमः - वं विजयायै नमः - जं जयिन्यै नमः -अं अपराजितायै नमः - तत्रैव - अग्निमुख भतालय नमः - प्रेतवाहन भेतालाय नमः - झ्वलमुख भेतालाय नमः - दुम्राक्ष भेतालाय नमः- कं कंदाय नमः -नां नांलाय नमः
दं दलोभ्यो नमः - कें केनरेभ्यै नमः - कं कर्णिकायै नमः - अं सुर्यमंडलाय नमः- उं सोममंडलाय नमः मं वह्नि मंडलाय नमः- अं आत्मने नमः-आं अन्तरात्मने नमः-पं परमात्म ने नमः-ञ्ञं ज्ञनात्मने नमः-ततः पुर्व- विं विश्लवे नमः-मां मायायै नमः- चें चेतनायै नमः-बुं बुधै नमः-निं नुद्रयै नमः-क्षुं क्षुधायै नमः-इति पुर्व चां छायायै नमः-शं शक्यै नमः-तृं तृष्लायै नमः-क्षां क्षान्यै नमः-जां जात्यै नमः-लं लज्जायै नमः-इति पुर्वे चं
छायायै नमः-शं शक्यै नमः-तृं तृष्लयै नमः-क्षां क्षान्यै नमः-जां जात्यै नमः-लं लज्जायै
नमः-इति दक्षाणे ।। शां शांन्यै नमः-शं श्रद्धायै नमः-कां कान्यै नमः-लं लक्ष्मै नमः-धृं धृत्यै नमः-वृं वृधै नमः-इति पश्चिमे ।। स्मृं स्मृत्यै नमः-दं दयायै नमः-तुं तुष्ट्यै नमः-पुं पुष्टै नमः-मां मातृकायै नमः-भ्रां भ्रान्यै नमः-इत्युत्तरे।।ॐ ह्रिं सर्वशक्ति कमलासनाय सर्वात्म संयोग योगपीठात्मने नमः-इति पिठपुजा।।
तते हृदिस्दितां ज्योतिर्मयिं सपरिवेरं महालक्षीं ध्यत्वा ।। आगच्च वरदे देवी दैत्य तर्प निघूदिनि । पूजां गृहण सुमुखि नमस्ते शङ्करप्रिये ।। दुर्गेदेवि समागच्च साननिध्यमिहकल्पया ।। बलिं पूजां गृहाणत्व मष्टभिश्शक्तिभि स्सहेति मंत्रं पठित्वा । दक्षिण नासारंध्रेण पुष्बांडलावानीय मूलेन मूर्ति मावाह्यऽऽवाहानादि मुद्राः प्रदर्शयेत् - योनिमुद्रांचप्रदश्यने । मूर्तेंषडंगंकृत्वा मोलेन जयन्ती मंगलाकालीत्यनेनासन पाद्यार्घ्या च मन मधुपर्कान्नि वेदयेत् - तत्र प्रात्र चतुष्टयं मन्त्रेण प्रक्षाल्य गंधादि निक्षिपेत् - तत्र पाद्ये दूर्वा विष्णुक्रांता श्याकपद्मानि - अर्घे गंधपुष्पाक्षत कुशाग्र सर्षप यवदर्वाः आचमनीये जाती फलं कंकोल लवंगानि - मधुपर्केदधि मधुच - ततः सुगंध तैलं पंचामृतोष्णोदक तीर्धोदकैः - श्रीसूक्त देवीसूक्त सरस्वतीसूकै रभिषिच्य पनराचमनं दत्वा पट्टदुकूलयुगल कंचुकाभरणाष्ट गंध बिल्व पत्र नानापुष्प हरिद्रा कुंकुम सिंधूरालक्तक परिमल द्रव्याणि समर्प्य पंचविंशति द्वादशत्रीणि सहस्राणि एकंवा सहस्र पुष्पाणि समर्पयेत्।।

अथावर्ण पूजा :--
दक्षिणे ऐं महाकाल्यैविच्चे नमः । वामेक्लीं महासरस्वत्यै विच्चे नमः - वामे हुं महिषाय नमः - दक्षिणे क्षौं सिंहाय नमः - पुरतः गणपतये नमः - हुं कालाय नमः - पश्चात् - हुं मृत्यवे नमः - षट्दलेषु ह्लैं रुद्राय नमः - ह्लैं गौर्या नमः - श्रीं विष्णवे नमः - श्रीं लक्ष्मै नमः - ऐं ब्रह्मणे नमः - ऐं सरस्वत्यै नमः - तत्रैव - ह्रां हृदयाय नमः - ह्रीं शिरसे स्वाहा - ह्रुं शिखायैवषट् - हैं कवचाय हुं - ह्रौं नेत्रत्रयाय वौषट् - ह्रुः अस्त्राय षट् - तत्रैव - गुं गुरुभ्योन्नमः - पं परमगुरुभ्यो नमः - पं परमेष्टि गुरुभ्योन्नमः - हं हरये नमः - हं हराय नमः - गं गणेशाय नमः - दिक्षु - न नंदजायै नमः - 1 - रं रक्त दंतिकायै नमः - 2 - शां शाकंबर्यै नमः 3 - दुं दुर्गायै नमः 4 - भीं भीमायै नमः 5 - भ्रां भ्रामर्यै नमः 6 - त्रिकोणेतां इंद्राण्यै नमः - क्षां नारसिंह्यै नमः - प्रें चामुडायै नमः - दिक्षु - अं असितांग भैरवाय नमः - रुं रुरुभैरवाय नमः - चं चंडभेरवाय नमः - क्रो क्रोधनभैरवाय नमः - उं उन्नत्त भैरवाय नमः - कं कपाल भैरवाय नमः - पूर्वादि - लं इंद्राय नमः - रं अग्नये नमः - यं यमाय नमः - क्षं निऋतये नमः - वं वरुणाय नमः - यं वायवे नमः - लं सोमाय नमः - हं ईशानाय नमः - बहिः तत्तदाद्यक्षर बीजयुक्तं - वज्राय - शक्तये - दंडाय - खड्गाय - पाशाय
- अंगुशायै - गादयै त्रिशूलाय - ततो मूलेन धूप दीपौ दत्वा नैवेद्य मस्त्रेणाभि मंत्रमूलेनप्रोक्ष्य कवचेनावकुठ्य पुष्पं दत्वा धेनु मुद्रयामृती कृत्यमूलेन निवेद्यघ्रा समुद्रां प्रदर्श्य मध्ये मध्ये पानीय मुक्तरापोशनं च दत्वा करोद्वर्तन फल तांबूल दक्षिणा नीराजन छत्र चामर दर्पण गीत वाद्यादि निवेद्यः ।। अस्मत्कृत नवरात्र निर्णयोक्त विधिनामाष्य भक्त कूष्मांडादि बलिं तत्वा पूजां समर्चयेत् ।।

अथ चतुष्टष्टियोगिनी पूजा

तत्र देव्यग्रेरक्तवस्त्रेष्टौत्र्यस्राणीत्ये कापिज्किः - एवमष्टौत्र्यस्र पज्त्किः कृत्वा वक्ष्यामाण नामभिरावाह्य संपूज्य पायन बलीन् दद्यात् - शुक्ल वर्णे शूल डमरु पाशासिधरे सर्वालंकार भूषिते सनैन्यैजये एह्येह्यगच्छा गच्छे मं पायस बलिं गृह्ण ममेप्सितं कुरु कुरु स्वाहा 1 = एवं शुक्लवर्णे + सनैस्ये विजये एह्येहि - 2 जयान्त - 3 अपराजिते - 4 दिव्ययोगिनि - 5 महायेगिनि - 6 सिद्धियोगिनि - 7 गणेश्वरि - 8 ततः गौरवर्णे क्षमालांकुश पुस्तक वीणाधरे प्रेताशने एह्ये हीत्यादि प्राग्वात् - डाकिनी - 2 कालौ - 3 कारात्रि - 4 निशाचरी - 5 - टंकारिणि - 6 रुद्रभेतालि - 7 हुंकारिणि - 8 रक्तवर्णे ज्वाला शक्त्यभय वरदकरे ऊर्ध्वकेशी एह्येहीत्यादि 1 विरूपाक्षि - 2 शुष्कांगी - 3 नरभोजनी - 4 फट्कारी - 5 वीरभद्रे - 6 धूम्रांगि - 7 कलहप्रिये - 8 ततो विद्युत्सन्निभे ध्वज बाणधनुः पाशयुते राक्षसी एह्येहीत्यादि - 1 एवंरक्ताक्षि - 2 विश्वरूपे - 3 भयंकपि - 4 वीर कौमारी - 5 चंडिके - 6 वाराही - 7 मुंड धारिणि - 8 तत आदित्यवर्णे कमलाक्षमाला भयवरदकरे भैरवि एह्ये हीत्यादि - 1 एवं द्वांक्षिणि - 2 ध्रूम्रांगी - 3 प्रेतवाहने - 4 खड्गिनि - 5 दीर्घ लंबोष्णी - 6 मालिनी - 7 मन्त्रयोगनि - 8 ततंसुनीले शंख चश्र गदा भय वरदकरे कालिनि एह्ये हीत्यादि - 1 एवं चक्रिणि - 2 कंकालि - 3 भुवनेश्वरी - 4 त्रोटकि - 5 महामारी - 6 यमदूती - 7 करालि - ततः धूम्रवर्णे कुन्तकेट भंडिपाल मालाकरे मुंडाग्रधारिणि एह्ये हित्यादि - एवं व्याग्रि कांक्षिणि - प्रेतरूपिणि - धूर्जटिनि - घोरि - करलि - विष लंभिनि - 8 इति योगिनी पूजा - ततो गं गणपतेय - वं वटुक पिंगलभासुर नेत्र बलिं गृहण - रक्ष - कदन ह्रां ह्रीं ह्रूं स्वाहेति वटुकाय क्षेत्र पालाय बलिंदत्वा प्रभूत लबिं दद्यात् । तत्र मंत्रः ।। सर्व पीटोप पीठानि द्वारोप स्तरणेपिच - क्षेत्रं क्षेत्रज्ञं संदेह सर्वदिग्भाग संस्थितः ।। योगिनी योगविरेंद्रास्सर्वे यत्र समागताः सगरे वनात धाग्रामे आचव्यां सरितस्तटे ।। वापी कुपेषु वृक्षे चश्म शानेषु चतुष्पदे - नानारूप धरायेच बहुरूप धराश्चये ।। तैसरवेचैव संतुष्टा बलिं गृह्णनतुमे सदा । गतोस्मि
शरणं युष्मान् सर्वेच मम सुव्रताः ।। बलिंदानेन सन्तुष्टाः प्रयच्चन्तु ममेप्सितं । सर्व कार्याणि कुर्वन्तु दोषांश्चघ्नन्तु सर्वदेति ।।