शार्ङ्गधरसंहिता/परिशिष्टम्
- तत्र प्रथमं परिशिष्टम्
- अथ यकृद्रोगाधिकारः १
- यकृत्स्थानम्
- अधो दक्षिणतो ज्ञेया हृदयाद् यकृतः स्थितिः
- तत्रत्यरोगाणां दुःखप्राचुर्यम्
- व्याधयो बहवस्तत्र भवेयुर्भूरि दुःखदाः
- तन्म्लाने रोगी लक्षणम्
- म्लाने तस्मिन् पुरीषस्याप्रवृत्तिः स्वल्पपित्तता
- पाण्डुत्वं कर्दमाभत्वञ्चोदन्याविलमूत्रता
- उद्गारसदनाध्मानच्छर्दनोत्क्लेशनान्यपि
- प्रातस्तिक्तास्यता नाड्याः काठिन्यं वह्निमन्दता
- देहस्य च मृदाभत्वं रसना मलसंयुता
- लिङ्गान्येतानि जायन्ते तत्राप्याकृष्टिवद् व्यथा
- यकृद्वृद्धौ रोगिलक्षणम्
- गते यकृति संवृद्धिं वेदना तत्र जायते
- उरोऽस्थ्नि दक्षिणे स्कन्धे सक्थ्नि चाप्यपसव्यगे
- दक्षिणस्य भवेज्जाड्यं बाहोस्तिक्तरसास्यता
- विवर्णत्वं पुरीषस्य कासो लोहितमूत्रता
- अरतिर्बलहानिश्च ज्वरो बद्धाल्पविट्कता
- पीताक्षत्वं च पार्श्वेन शेते सव्येन चातुरः
- तोदभेदौ तथा दाहः कामलाऽप्यस्य जायते
- निद्रा नाशस्तृषाशोथस्तथा सत्त्वस्य संक्षयः
- यकृद्विद्र धेर्दुःसाध्यता
- विद्र धिर्यकृति स्याच्च प्रायेण प्राणनाशनः
- तेन भाग्यबलात् कोऽपि जन्तुष्वेकः प्रमुच्यते
- यकृद्रो गनिदानम्
- मद्यातिपानादत्युष्णगुर्वन्नस्य निषेवणात्
- वेगरोधाद्दिवास्वप्नान्निशि चापि प्रजागरात्
- अतिव्यवायभाराध्वसेवनादभिघाततः
- तथाऽन्यै कर्मभिर्घोरैर्यकृद्रो गा भवन्ति हि
- चिकित्सा
- प्लीहोद्दिष्टाः क्रियाः सर्वा यकृद्रो गे समाचरेत्
- प्रातर्मूत्रेण संस्वेदः प्लीहवत् तत्र चेष्यते
- क्षारं विडङ्गकृष्णाभ्यां पूतिकस्याम्बुनिःसृतम्
- पिबेत् प्रातर्यथावह्नि यकृत्प्लीहप्रशान्तये
- जलौकाभिर्ह रेद्र क्तं क्षारं वा तत्र पातयेत्
- शिग्रुत्वग्राजिकाचूर्णैर्लेपस्तत्र च युज्यते
- तोयेन प्रस्थमानेन महाद्रा वककर्षकम्
- मेलयित्वाऽथ तत्स्थानमूर्वङ्घ्र्याद्यञ्च मर्दयेत्
- पीतमूल्यभयाधात्रीद्रा क्षारग्वधसिन्धुजैः
- रेचयेद्र सचूर्णेन तैलेनैरण्डजेन वा
- यकृद्विद्र धिचिकित्सा
- विद्र धिं यकृति ज्ञात्वा हिक्काश्वासव्यथादिभिः
- शस्त्रं त्रिकूर्चकं तत्र प्रयुञ्ज्याच्छस्त्रकोविदः
- पाययित्वा सुरां पूर्वं बलसत्त्वोपयोगिनीम्
- अग्रोपहरणीयोक्तं समाहृत्य जलादिकम्
- सत्येनाप्यनृतेनापि वचसाश्वास्य चातुरम्
- ईश्वरं मनसा ध्यात्वा सर्वापद्विनिवारणम्
- क्षिप्रहस्तो बली धीरः स्थिरचित्तो विचक्षणः
- बहुशो दृष्टकर्मा च कृतकर्माऽभयो भिषक्
- शस्त्रं शस्त्रगुणोपेतं परिगृह्य त्रिकूर्चकम्
- सवेदनं शोथयुतं भित्त्वा चर्म सलोहितम्
- अन्तः प्रवेशयेदाशु विद्र धिर्भिद्यते यथा
- बहिर्नयेत्ततः शस्त्रं तस्य नाडिकया विना
- अवधानेन तत्कार्य्यं नानिलोऽन्तर्यथा विशेत्
- ततो जलाभिषेकाद्यैः शस्त्रपातव्यथाकुलम्
- समाश्वास्यापसव्येन पार्श्वेन शाययेत्तु तत्
- सक्षीरमतसीकल्कं साज्यं तत्र च लेपयेत्
- अहिफेनासवं सम्यङ्मात्रया परियोजयेत्
- क्षीरं मांसरसञ्चैव पाययेद्बलसाधनम्
- ततो मासद्वयं यावदातुरः प्राप्तजीवितः
- सुखं तिष्ठेत् त्यजेच्छ्रान्तिं भुञ्जीत लघु पोषणम्
- विद्र धिं महतीं प्राज्ञः शस्त्रमुत्पलपत्रकम्
- युञ्ज्यान्नोपक्रमेज्जन्तुं सञ्जातानेकविद्र धिम्
- अथ हृद्रो गाधिकारः २
- आवरणिकादि हृद्रो गाणां लक्षणानि
- आवरणिकः
- आमवाताद् वृक्कदोषात् शीतार्द्र त्वनिषेवणात्
- हृत्कोष्ठावरणी क्षिप्रं पीड्यते अकृतात्मनः
- तत्र दाहोष्णताशोफा गौरवं महती व्यथा
- कोष्ठसंवेपनं कासो दौर्बल्यं श्वासकृच्छ्रता
- नासामार्गेण रक्तस्य स्रुतिर्वह्नेश्च मन्दता
- शाखासु शोफा धमनी भवेद्विषमगामिनी
- नाम्नावरणिको ह्येष व्याधिर्विद्वद्भिरुच्यते
- जातमात्रश्चिकित्स्योऽय नैवोपेक्ष्यः कदाचन
- कौष्ठिकः
- आमवातादभीघातात्तथावरणिकाद् गदात्
- हृत्कोष्ठे जायते शोथो गद एष हि कौष्ठिकः
- ज्वरो दाहोऽरुचिः कम्पो वैवर्ण्यं वह्निसंक्षयः
- श्वासः कासा राजयक्ष्मा कोष्ठे पूयस्य सञ्चयः
- मूर्च्छाक्षेपः प्रलापश्च नाडी विषमवाहिनी
- गदाद् घोरतरादस्माद् भाग्यात् कोऽपि प्रमुच्यते
- पृथुकः
- शोणितस्य गतौ कोष्ठे व्याहतायामनात्मनः
- तत्पेशी पृथुतां याति मिथ्याहारविहारतः
- हृद्वेपथुर्व्यथा तत्र दौर्बल्यं श्वासकृच्छ्रता
- अरतिर्भ्रममोहौ च चिह्नानि पृथुके गदे
- आयामिका
- हृत्कोष्ठे प्रसृतिर्नाम्ना व्याधिरायामिका मता
- श्वासः शोथोः भ्रमो मूर्च्छा हृत्कम्पो वह्निमन्दता
- जलोदरमनिद्र त्वं बलमांसपरिक्षयः
- एभिरन्यैश्च विज्ञेयश्चिह्नैरायामिका गदः
- परिक्षयः
- क्षयात् सञ्जायते घोरो व्याधिर्नाम्ना परिक्षयः
- कोष्ठपेश्याः क्षयः श्वासो दौर्बल्यं सदनं भ्रमः
- हृद्वेपथुर्वह्निमान्द्यं क्रमाच्छोफश्च जायते
- एतैरन्यैश्च विज्ञेयश्चिह्नैर्व्याधिः परिक्षयः
- मेदः सूत्रम्
- हृत्कोष्ठपेशी सूत्रेषु मेदःकणचयो गदः
- मेदः सूत्राख्यया प्रोक्तो मुनिभिस्तत्त्ववेदिभिः
- मन्दं मन्दं व्रजेन्नाडी भवेद्धृदयवेपथुः
- अवसादो भ्रमो मूर्च्छा स्नायूनां बलसंक्षयः
- हृद्वृत्तेर्वाऽपि सम्भेदान्मृत्युश्च सहसा भवेत्
- जातमात्रश्चिकित्स्योऽय व्याधिः परमदारुणः
- विक्षेपिका
- हृत्कोष्ठाक्षेपको व्याधिर्नाम्ना विक्षेपिका मता
- जातेऽस्मिन् महति व्याधौ कोष्ठदेशेऽप्युरोऽस्थ्यधः
- सव्यांसास्थ्नि सव्यबाहौ ग्रीवायां पृष्ठदेशतः
- वेदना जायते तीव्रा मर्मप्राणप्रपीडिनी
- तोदभेदौ समाकर्षो दाहस्तत्र च जायते
- मुहुर्मुहुः श्वासरोधः शीता त्वक् स्वेदनिर्गमः
- आध्मानानाहमोहाश्च वैवर्ण्यं कृशताऽरुचिः
- क्रमादिन्द्रि यविध्वंसो मरणं चाप्यनात्मनः
- हृद्रो गचिकित्सा
- घृतेन दुग्धेन गुडाम्भसा वा पिबन्ति चूर्णं ककुभत्वचो ये
- हृद्रो गजीर्णज्वररक्तपित्तं हत्वा भवेयुश्चिरजीविनस्ते
- हरीतकीवचारास्नापिप्पलीनागरोद्भवम्
- शटीपुष्करमूलोत्थं चूर्णं हृद्रो गनाशनम्
- पुटदग्धं हरिणशृङ्गं पिष्टं गव्येन सर्पिषा पिबतः
- हृत्पृष्ठशूलमचिरादुपैति शान्तिं सुकष्टमपि
- तिलाज्यगुडविपक्वं चूर्णं गोधूमपार्थोत्थम्
- पिबति पयोभुक् स भवति जितसकलहृदामयः पुरुषः
- पिप्पल्यादिचूर्णम्
- पिप्पल्येला वचा हिङ्गु यवक्षारोऽथ सैन्धवम्
- सौवर्चलमथो शुण्ठी अजमोदेति चूर्णितम्
- दध्ना मद्येनासवेन काञ्जिकेन घृतेन वा
- पाययेच्छुद्धदेहं हि वातिके हृदयामये
- शीताः प्रदेहाः परिषेचनानि तथा विरेको हृदि पित्तदुष्टे
- द्रा क्षासिताक्षौद्र परूषकैः स्याच्छुद्धे च पित्तावहमन्नपानम्
- पिष्ट्वा पिबेद् वाऽपि सिता जलेन यष्ट्याह्वयं तिक्तकरोहिणीञ्च
- वचानिम्बकषायाभ्यां वान्तं हृदि कफोत्थिते
- वातहृद्रो गहृच्चूर्णं पिप्पल्याद्यं प्रपाययेत्
- त्रिदोषजे लङ्घनमादितः स्यादन्नञ्च सर्वेषु हितं विधेयम्
- हीनातिमध्यत्वमपेक्ष्य चैव कार्य्यं त्रयाणामपि कर्म शस्तम्
- हिङ्गूग्रगन्धाविडविश्वकृष्णाकुष्ठाभयाचित्रकयावशूकम्
- पिबेत् ससौवर्चलपुष्कराढ्यं यवाम्भसा शूलहृदामयघ्नम्
- पाठां वचां यवक्षारमभयामम्लवेतसम्
- दुरालभां चित्रकञ्च त्र्! यूषणञ्च बलात्रयम्
- शटीं पुष्करमूलञ्च तिन्तिडीकं सदाडिमम्
- मातुलुङ्गस्य मूलानि श्लक्ष्णचूर्णानि कारयेत्
- सुखोदकेन मद्यैर्वा प्लुतान्येतानि पाययेत्
- अर्शः शूलञ्च हृद्रो गं गुल्मञ्चाशु नियच्छति
- क्रिमिजे च पिबेन्मूत्रं विडङ्गामयसंयुतम्
- हृदि स्थिताः पतन्त्येवमधस्तात् क्रिमयो नृणाम्
- यवान्नं वितरेच्चास्मै सविडङ्गमतः परम्
- अथोरस्तोयाधिकारः ३
- सम्प्राप्तिः
- उरस्येकतरे पार्श्वे पार्श्वयोर्वाऽप्यपां चयः
- उरस्तोयं गदो नाम प्रायशः प्राणनाशनः
- लक्षणम्
- कृच्छ्राच्छ्वासः कफस्रावो नीलावोष्ठौ तथा मुखम्
- शोथः पादे धरा क्षुद्रा विषमा वेगवाहिनी
- मूत्राल्पत्वं भवेच्चापि स ना न शयनक्षमः
- स्वास्थ्यं किञ्चित् समासीनो लभतेऽस्मिन् महागदे
- ग्रन्थान्तरे उरस्तोयनिदानम्
- श्वासोऽतिकृच्छ्रः कफसंस्रवश्च नीलौ तथोष्ठौ वदनेक्षणं च
- अस्वेदनञ्चाल्पपुरीषमूत्रे श्वासेन दीनः शयने न शक्तः
- मन्देन्द्रि यो मन्दबलाग्नि कान्तिः क्षीणाऽतिनाडी द्रुतगामिनी च
- हृदि व्यथा पादयुगे च शोथो लिङ्गान्यमून्यत्र भवन्ति रोगे
- चिकित्सा
- भेषजं श्लेष्महरणं मूत्रस्यापि प्रवर्त्तनम्
- उरस्तोये गदे योज्यं विविच्य भिषजा सदा
- पिपासानिग्रहः कार्यः शीताम्भोऽनलसेवनम्
- यत्नतः परिहर्त्तव्यमभिष्यन्द्यखिलं तथा
- पादावशिष्टं यत्तोयं तत् तृषायां पिबेन्मनाक्
- पयसा वा शृतोष्णेन शान्तिं कुर्यात् सदा तृषः
- वर्षाभूस्वरसं वाऽपि यवक्षारसमायुतम्
- पिबेन्नित्यमुरस्तोयी सायं प्रातरतन्द्रि तः
- श्वयथौ मूत्रकृच्छ्रे च कासे श्वासे हृदामये
- भेषजं गदितं यद्यत् तत् तदत्र प्रयोजयेत्
- नैवं व्याधिः शमं यायान्निखिलैर्यदि कर्मभिः
- कुर्य्याच्छस्त्रक्रियां तर्हि लघुहस्तो भिषग्वरः
- समुद्र वस्वोर्मध्ये वा महीध्रग्रहयोरथ
- पर्शुकास्थ्नोर्ग्रहदिशा शस्त्रं नाम त्रिकूर्चकम्
- प्रवेश्यावहितो रक्षन् यकृत्प्लीहानमेव च
- निःशेषं निर्ह रेदम्बु व्याधिरेवं प्रशाम्यति
- अथौपसर्गिकोपदंशाधिकारः ४
- तस्य निदानलक्षणादीनि
- बहुसङ्करसेवाभ्यां सञ्जातो जननेन्द्रि ये
- व्रणः कष्टतरो घोरो नानारोगप्रकाशकः
- विषोपदंशः पापोपदंशः इत्येवमीरितः
- स एव हि बुधैः पूर्वैः कथितश्चौपसर्गिकः
- व्याधिः स्रंकमति स्त्रीतः पुंसि तस्यां ततस्तथा
- अपत्येषु च जायेत कुलजोऽसौ सुदारुणः
- उपदंशो द्विधा प्रोक्तो मुख्यगौणप्रभेदतः
- इन्द्रि यस्यादिमो दोषो मुख्योऽन्यो दाहिकस्तथा
- आरभ्य च क्रियाकालं सप्ताहत्रयमध्यतः
- व्रणो विषोपदंशस्य जायते जननेन्द्रि ये
- भवेद् दीर्घतरं कालं यावन्तं समतीत्य यः
- तथा कृच्छ्रतरः स स्याद् बहुदुःखप्रदायकः
- द्विधा पापोपदंशस्य व्रणः स्यात् कठिनो मृदुः
- आद्यः संक्रामकः कृच्छ्रः सर्वदेहप्रतापनः
- अपरो न च संक्रामेत् कञ्चिद्देहं न दूषयेत्
- एष साध्यतरः प्रोक्तो न च कष्टो यथादिमः
- पुंसो मेढ्रस्य मुण्डे च चर्मण्यावरके तथा
- भगद्वारे भगोष्ठे च जायन्ते पिडकाः स्त्रियाः
- समन्तात् कठिनास्तास्तु विदीर्णा रसवाहिकाः
- दृढमूला मध्यनिम्ना ज्वरब्रध्नादिदायिकाः
- मुख्योपदंश इत्यस्मिन् शान्तेऽपि पुनरेव हि
- विकृतिं विविधां कुर्य्यात् तद्विषं देहसंस्थितम्
- गौणोपदंशः
- त्वग्विकाराक्षिरोगौ च केशलोम्नाञ्च संक्षयः
- ग्रन्थिपीनसकुष्ठानि गौणोपदंशलक्षणम्
- त्वग्विकारादयो गौणोपदंशेन लक्ष्यन्ते
- विषोपदंशः
- विषं पापोपदंशस्य श्लेष्मग्रन्थिषु संसृतम्
- ब्रध्नरोगं सञ्जनयेत् सज्वरं बहुदुःखदम्
- चिकित्सा
- पिडिकामुपदंशस्य दहेत् क्षारनिपाततः
- व्याधिस्तेन शमं याति न कञ्चिद् व्यापदोऽपराः
- कर्षं शोधितसूतस्य काठिन्यास्तद्द्वयं तथा
- यत्नतो मर्दयेत् तावद् यावत् सूतो न दृश्यते
- अस्य गुञ्जाद्वयं खादेत् प्रत्यहं त्रिः पुटस्थितम्
- दन्तवेष्टव्यथायाञ्च लालास्रावे च तत् त्यजेत्
- रसचूर्णस्य कर्पूररसस्यापि निषेवणात्
- अनेन विधिनैवासौ गदो घोरः प्रशाम्यति
- पलार्द्धप्रमितं चूर्णं तोये पञ्चशरावके
- क्षिप्त्वा विलोड्य सम्यक् च चतुर्यामान्ततः परम्
- स्वच्छांशमूर्द्ध्वगञ्चास्य गृह्णीयादतियत्नतः
- इदं चूर्णोदकञ्चाम्लनाशनं व्रणमेहनुत्
- द्विपले चूर्णतोयेऽस्मिन् रसचूर्णस्य माषकम्
- क्षिप्त्वा सम्मिश्रयेत्तावद् यावत् कृष्णप्रभं जलम्
- कृष्णद्र वेण चानेन क्षालनं व्रणहृत् परम्
- उपदंशे विशेषेण शस्तमेतन्महौषधम्
- सार्धद्विपलमानेऽस्मिन् निःक्षिपेन्नवरक्तिकम्
- कर्पूररसमेतेन कृत्वा पीतद्र वौषधम्
- व्रणं पापोपदंशस्य क्षालयेत्तेन वारिणा
- एतच्च परमं प्रोक्तमौषधं हि बुधैरिह
- विद्र धौ या क्रिया प्रोक्ता ब्रध्नरोगेऽपि सा हिता
- गौणोपदंशे विषमे पित्तघ्नञ्चास्रशोधनम्
- सरं भेषजमन्नञ्च पानञ्चापि निनिर्दिशेत्
- अनन्ताद्यं घृतम्
- अनन्तामलकीद्रा क्षाः काकोलीयुगलं वरीम्
- एलाद्वयं विदारीञ्च मधूकं मधुकं मुराम्
- त्रिफलां स्वर्णपर्णाञ्च बीजं गोक्षुरसम्भवम्
- दशमूलं तालमूलद्यं त्रिवृतामिन्द्र वारुणीम्
- नीलिनीं शूकशिम्ब्याश्च बीजं कर्षप्रमाणतः
- कल्कीकृत्य पचेत् प्रस्थे सर्पिषः सारिवाऽम्भसा
- घृतमेतदनन्ताद्यमुपदंशविनाशनम्
- रसायनं परं वृष्यमस्रदोषनिषूदनम्
- भेषजं कुष्ठशमनं वातरक्तहरं तथा
- गौणे मुख्ये च संयोज्यमुपदंशे यथायथम्
- विशेषतः वर्ज्यम्
- पापप्रमेही वातास्त्री कुष्ठी पापोपदंशवान्
- न भजेदङ्गनां नापि तद्गदिन्यङ्गना नरम्
- अथागन्तुजपक्षाघाताधिकारः ५
- पक्षाघातो द्विधा ज्ञेयो दोषागन्तुजभेदतः
- दोषजः कथितः पूर्वमधुनागन्तुजं शृणु
- आगन्तुजोऽपि द्विविधः पक्षाघातः प्रक्रीर्त्यते
- आद्यः पारदसम्भूतो द्वितीयो नागजः स्मृतः
- पारदपक्षाघातस्य निदानम्
- रससंस्पर्शसातत्यात् तद्धर्मस्य च सेवनात्
- पक्षाघातो भवेद् यस्तु स ज्ञेयः पारदोद्भवः
- पारदपक्षाघातस्य लक्षणम्
- आदौ बाह्वोर्बलध्वंसस्ततः कम्पः प्रजायते
- वेपेते सक्थिनी चापि कायः सर्वस्ततः परम्
- गदी चलति नृत्यन् वै दृढं द्र व्यं न धारयेत्
- स्पष्टं प्रभाषितुञ्चापि चर्वितुञ्च न च क्षमः
- ततस्तस्यारतिर्निद्रा प्रलापो बलसंक्षयः
- हृल्लासो वह्निनाशश्च दन्तध्वंसः क्वचित् स्रुतिः
- शान्तिर्भवति कम्पस्य विधृतेऽङ्गेरसायने
- नागामयस्य लिङ्गानि शृणूरभ्रां समासतः
- पारदपक्षाघातस्य चिकित्सा
- मुख्यं चिकित्सितञ्चास्य निदानपरिवर्जनम्
- निदानसेविनो व्याधिर्नौषधाद् विनिवर्त्तते
- स्वेदसञ्जननं सर्वं म्रूत्रकृच्च विरेचनम्
- रक्तदोषहरं चात्र शर्मदं भेषजं मतम्
- गन्धकं परमं प्राहुर्भेषजं पारदामये
- नेपालनिम्बतोयेन सेव्यो लौहोऽस्य शान्तये
- नागपक्षाघातस्य निदानम्
- चित्रकृत्प्रमुखा ये हि नागैः कर्म प्रकुर्वते
- ये वा व्यवहरन्त्यस्य पात्रं तेषां ततो गदः
- अस्य लक्षणम्
- अङ्गुलीस्तु समारभ्य मणिबन्धं ततोऽखिलम्
- व्याधिर्व्याप्नोति दौर्बल्यं तत्रैकं लक्षणं महत्
- अंसे प्रकोष्ठे तोदश्च बाह्वोश्च परिशीर्णता
- नीलिमा दन्तवेष्टेच शूलं चिह्नानि चास्य वै
- अस्य चिकित्सा
- स्वेदनं भेदनञ्चापि कुष्ठंघ्नं यच्च भेषजम्
- तत्सर्वमिह संसेव्यं कृत्वा हेतुविवर्जनम्
- अथ गदोद्वेगाधिकारः ६
- गदोद्वेगस्य स्वरूपम्
- विना व्याधिं व्याधिशङ्का गदोद्वेग इतीरितः
- पदार्थत्वाभाववत्त्वादपदार्थगदश्च सः
- अपदार्थगदस्य गिदोद्वेगस्यइ! निदानम्
- कायेन मनसा भूयाञ्श्रमः शोको बलक्षयः
- नैराश्यं मानहानिश्च महोद्वेगो महाभयम्
- दुरदृष्टं बीजदोषः सत्त्वस्याभाव एव च
- अपदार्थगदस्यैते हेतवः कथिता बुधैः
- तस्य लक्षणम्
- अद्भुतस्य गदस्यास्य लक्षणान्यद्भुतानि च
- असम्भाव्यान्यचिन्त्यानि महोत्पातभयानि च
- कोऽप्येवंमन्यते नूनमुदरं भुजगोऽविशत्
- कोष्ठेभ्रमत्यसौ नित्यं भुङ्क्ते यद् भुज्यते मया
- निर्यास्यति पथा केन केनोपायेन नङ्क्ष्यति
- किं विधास्यति नो जाने दश्ये वाऽह दुरात्मना
- कोऽपि वा मनुते भेको ममैको मूर्ध्नि संस्थितः
- विघट्टयति मस्तिष्कं मारयिष्यति मां ध्रुवम्
- कोऽपीत्थं चिन्तयेच्चित्रं कायः काचमयो मम
- सञ्जातोऽयमतो रक्ष्यः सदाघातात् प्रयत्नतः
- इत्येवं बहुरूपाभिर्व्यर्थचिन्ताभिराकुलः
- अपदार्थगदीशुष्येत् सदा भीतः सदाऽसुखी
- बहुधा बोधितोऽप्येष सान्त्वितोऽपि पुनः पुनः
- भ्रमं चित्ताद् दूरीकर्तुं न शक्नोति न साध्वसम्
- यश्चास्य कथयेद् भ्रान्तिं तस्मै द्र्ह्यति नित्यशः
- प्रीयते च गदोद्वेगी व्याधेः सत्यत्ववादिनि
- गदोद्वेगवता कोष्ठे किस्मंश्चिदनुभूयते
- सुतीव्रा वेदना प्रायः पाककोष्ठे विशेषतः
- जिह्वा स्यात् कफलिप्ताऽस्य पूतिः श्वासो निरेति च
- उत्क्लेशश्च तथा वान्तिरित्थञ्च जीर्णलक्षणम्
- प्राखर्य्यं स्पर्शशक्तेश्च द्युतिमल्लोहितास्यता
- हृदयोदरकम्पश्च पाण्डुत्वमुदरामयः
- हृदि साङ्घातिको व्याधिः केन वाऽप्यनुभूयते
- गदोद्वेगवताऽन्येन पुरुषत्वस्य संक्षयः
- ज्वरः सततकोऽन्येन दुष्प्रतीकार्य्य एव च
- किमाश्चर्य्यं वेपनाद्यं जायते च तदा तदा
- इत्थं बहुविधाकारा व्याधयः कल्पनाकृताः
- भ्रमरूपाः प्रजायन्ते निःसत्त्वानाममेधसाम्
- शक्यन्ते व्याधयो वक्तुं नैते निरवशेषतः
- बुद्धिमद्भिर्लक्षणीया यथास्वं दोषलक्ष्म च
- प्रायशः षोडशादर्वाङ् न च पञ्चाशतः परम्
- व्याधिरेष प्रदृश्येत हेतुस्तत्र मनोगतिः
- मासि मासि रजः स्रावात् सर्वे शुध्यन्ति धातवः
- अतः स्नायुगदः स्त्रीणामेष प्रायो न जायते
- गदोद्वेगस्य चिकित्सा
- सान्त्वनाश्वासनस्नेहहर्षणैः परिचर्य्यया
- अपदार्थगदाक्रान्तं चिकित्सेत् तर्षणेन च
- पाचनं वह्निकृद् यच्च यद् वातस्यानुलोमनम्
- पित्तहृन्नातिकफकृत् तद् युञ्ज्यादत्र भेषजम्
- वातव्याध्युदितान्यत्र तैलानि च घृतानि च
- युक्त्या युञ्ज्याद्भिषक् प्राज्ञो भेषजञ्च रसायनम्
- गदो मिथ्येति न वदेद्भिषगस्य कदाचन
- स यद् ब्रवीति वृत्तान्तं शृणुयादवधानवान्
- अथ शैशवसंन्यासाधिकारः ७
- शैशवसंन्यासस्य निदानं लक्षणञ्च
- दुष्टस्तन्यस्य पानाच्च सदा शीतगृहे स्थितेः
- वातातपविहीने वा दुष्टानिलविदूषिते
- पानाशनविहारैश्च दोषलैर्बहुभिः शिशुः
- संन्यासाख्येन रोगेण पीड्यते क्रिमिभिस्तथा
- उत्तारनयनः स स्यादाक्षिप्ताङ्गस्त्वसंज्ञकः
- दारुवत् पतितो भूमौ दृढकायो मृतोपमः
- नाम्ना शैशवसंन्यासो गदोऽय शिशुपीडनः
- क्रिया सद्यःफला चात्र रेचनश्च हितं मतम्
- शैशवसंन्यासस्य चिकित्सा
- व्याधौ शैशवसंन्यासे निदानानां निराकृतौ
- विदध्यात् सर्वथा यत्नं कर्मदोषहरं तथा
- कुर्य्याच्च रुबुतैलेन रसचूर्णेन वा पुनः
- रेचनं शिशुसंन्यासे स्वेदस्तत्रोदरे हितः
- अरोगिण्याः शिशुं धात्र्! याः स्तन्यं शुद्धं प्रपाययेत्
- स्तन्यस्य शोधनं वाऽपि कुर्य्याद् यस्याः पिबेत् स तत्
- क्रिमिजे शिशुसंन्यासे क्रिमीणां हरणं हितम्
- कणामधुयुतं सूतं मूर्च्छायां प्राशयेद्भिषक्
- अथ योषाऽपस्माराधिकारः ८
- योषाऽपस्मारस्य निदानम्
- शोणितस्य क्षयाद्वाऽपि तथाधिक्यादजीर्णतः
- कोष्ठरोधान्मनोभङ्गादत्युद्वेगाच्च शोकतः
- रजोऽभावाच्च योषाणां जरायुविकृतेस्तथा
- अशक्तेरपि नैष्ठुर्यात् पत्युरस्नेहतस्तथा
- वैधव्यजन्यादाधेश्च योषाऽपस्मारसंज्ञकः
- गदः प्रजायते कृच्छ्रो मनोदेहप्रतापनः
- योषितामेव बाहुल्याद् यत एष भवेद् गदः
- अपस्मारप्रकृतिकस्तेनास्यैषाऽभिधा मता
- कालोऽस्य यौवनं व्याधेर्नार्वाग् द्वादशवर्षतः
- परं पञ्चाशतो वाऽपि व्याधिरेष प्रजायते
- अस्य पूर्वरूपम्
- हृद्रुजा जृम्भणं सादो वर्ष्मणो मनसोऽपि च
- भवेद् भविष्यति गदे योषाऽपस्मारसंज्ञके
- अस्य लक्षणम्
- वैचित्यं बुद्धिविभ्रान्तिर्हास्यं क्रन्दनमेव च
- उच्चैः क्रोशः प्रलपनं ज्योतिर्द्वेषस्तथा भ्रमः
- औद्धत्यं श्वासकृच्छ्रञ्च कण्ठामाशयवेदना
- प्राबल्यं स्पर्शशक्तेश्च क्वचिदङ्गे सदा व्यथा
- अलीकवर्त्तुलोत्थानमाकण्ठमुदरादपि
- सदल्पबुद्धिर्मूर्च्छा च व्याधावस्मिन् प्रजायते
- अस्य चिकित्सा
- यद् धातुपोषकं पानमन्नमौषधमेव च
- कोष्ठशुद्धिकरञ्चापि तत्तदत्र प्रयोजयेत्
- मूर्च्छायां शीततोयेन सेकः शिरसि चक्षुषोः
- शिरो विरेचनं वाऽपि प्रयोज्यं तन्निवृत्तये
- अत्र प्रयोजयेत् सर्वं मूर्च्छाऽपस्मारभेषजम्
- जरायुदोषं निखिलं प्रतिकुर्य्याद् यथाविधि
- योषाऽपस्मरणं सान्त्वैः प्रियदानाच्च शाम्यति
- बृह्रद्भूतभैरवरसोऽप्यत्र देयः
- अथ तत्त्वोन्मादाधिकारः ९
- स्वरूपम्
- अहो मम महद् भाग्यं लब्धा यद् ब्रह्मणः कृपा
- इत्येवं भ्रमजो मोहस्तत्त्वोन्माद इतीरितः
- तत्त्वोन्मादो हर्षमौढ्यं ब्रह्ममोहश्च स स्मृतः
- वृथाधीप्रभवो व्याधिरयं सद्भिर्निरूपितः
- किं रूपं कुत्र वा ब्रह्म नैतज्जानाति कोऽप्यहो
- पुराणैर्दर्शनैर्वाऽपि न लब्धं ब्रह्मदर्शनम्
- एके सकर्तृकं विश्वं वदन्त्यन्ये निरीश्वरम्
- ब्रह्माण्डं ब्रह्मतर्केण व्याकुलं बहुधा वृथा
- मानं दुरूहं सत्तायामास्तां दूरे दयादिकम्
- अनिर्णीतमनिर्णेयं तदेवमवधारय
- मदर्थं ब्रह्म कुर्वेतज्जह्येनं मम वैरिणम्
- धनं देहि यशो दहि देहि राज्यमकण्टकम्
- विशालनेत्रां सुदतीं पीनोन्नतपयोधराम्
- नितम्बिनीं क्षीणमध्यां स्मरकेलिकलाविदाम्
- नित्यं नर्मप्रियां तन्वीं रम्भोरु रसिकेश्वरीम्
- मद्व्रतां नित्यसन्तुष्टां सुन्दरीं देहि कामिनीम्
- इत्थमर्थनमात्रेण बह्म भीतं ससम्भ्रमम्
- भ्रान्तबुद्धे न मन्यस्व प्रार्थितं साधयिष्यति
- कदाचित् प्रार्थना काऽपि यदि ते सफला भवेत्
- विद्धि तत् काकतालीयं तत्र ब्रह्म न कारणम्
- न स्तवैर्हृष्यति ब्रह्म नापि द्वेष्टि च निन्दया
- अस्तिवादी प्रियो नास्य नास्तिवादी न चाप्रियः
- न मूर्खेऽनादरस्तस्य बहुमानो न पण्डिते
- धनिनो वा भयं नास्य न दरिद्रे च ताडनम्
- श्वपाके यवने वाऽपि ब्राह्मणे वेदपारगे
- मद्यपे गणिकासक्ते मालातिलकधारिणि
- शुचौ वाऽप्यशुचौ साध्व्यां वेश्यायां बालवृद्धयोः
- सर्वत्रैव समं ब्रह्म विश्वरूपं सनातनम्
- एवम्भूतस्य तस्येयमिति मत्प्रीयते कृतिः
- तत्त्वोन्माद्यति यस्तस्य व्याधिरुन्माद एव हि
- प्रायशो बुद्धिहीनानामसतां नीचचेतसाम्
- व्याधिरेषोऽभिजायेत कदाचिन्महतामपि
- तत्त्वोन्मादस्य निदानम्
- अतिप्रगाढाच्चित्तस्य धर्माद्यभिनिवेशनात्
- व्याधिस्तत्त्वोन्मदो नाम जायते वातकोपतः
- तस्य लक्षणम्
- ब्रह्ममोहे प्रमूढत्वं स्थिराऽस्पन्दा कनीनिका
- चक्षुरुन्मीलितं सुप्तिर्गतिरोधोऽथ वाग्मिता
- दम्भोग्रभावौ विक्षेपो हास्यं क्षैव्यञ्च रोदनम्
- एवम्भूतानि लिङ्गानि तत्त्वोन्मादे भवन्ति हि
- तत्त्वोन्मादचिकित्सा
- स्नायुस्थैर्य्यकरं यद् यत् तथा वातानुलोमनम्
- भेषजं पानमन्नञ्च तत्तदत्र प्रयोजयेत्
- शतधौतघृताभ्यङ्गोऽसमे च मधुसर्पिषी
- आज्यं सलिलमिश्रञ्च ब्रह्ममोहे परौषधम्
- कदाचित् ताडनाद्यैश्च ब्रह्ममोहः प्रशाम्यति
- गदे त्वप्रकृते तस्मिन् प्रहार एव भेषजम्
- अपस्मारहरं यच्च वातव्याधिहरं तथा
- घृततैलादिकं सर्वं ब्रह्ममोहे प्रशस्यते
- अथ मस्तिष्क स्नायुविकाराधिकारः १०
- रूक्षाल्पलघ्वन्नरविप्रतापैः शोकाध्वचिन्ताप्रमदाप्रसङ्गैः
- मस्तिष्कजः स्नायुचयो नराणां संशुष्कतां दुर्बलतां च याति
- शक्तेर्लघुत्वं सकलेन्द्रि याणां कान्तिप्रणाशो मनसश्च दैन्यम्
- निद्रा विनाशो हृदये प्रकम्प इत्यादयः स्युर्विविधा विकाराः
- अथ स्नायुशूलाधिकारः ११
- स्वरूपम्
- स्नायुष्वतीव या घोरा तच्छाखास्वपि वा पुनः
- वेदना स्नायुशूलाख्या सा भवेत् प्राणपीडनी
- व्याधेः स्थानम्
- बाह्वोः शीर्ष्णस्तथा सक्थ्नोरन्यस्याङ्गस्य वा पुनः
- त्वचो निम्नस्थितास्वेव वस्नसासु गदो भवेत्
- शूलोऽय निखिलाङ्गेषु भवेत् तीव्ररुजाकरः
- विशिष्टाङ्गभवस्यास्य विशिष्टाख्या च वर्त्तते
- ऊर्ध्वभेदार्द्धभेदौ चाप्यधोभेदस्तथैव च
- मुण्डमुण्डार्धकस्फिग्जगदानामभिधाः क्रमात्
- तत्रोर्ध्वभेदस्य निदानम्
- बलरक्तक्षयाद्वाऽपि वृक्कमस्तिष्कदोषतः
- अजीर्णाद् दशनव्याधेरूर्ध्वभेदो गदो भवेत्
- लक्षणम्
- ललाटेऽक्षिपुटे निम्ने गण्डे नस्योष्ठ एव च
- जिह्वापार्श्वेऽधरे दन्ते शूलवद् दाहवच्च या
- एकस्मिन् प्रायशः पार्श्वे वेदना मुखमण्डले
- ऊर्ध्वभेदाख्यया सोक्ताऽगदङ्कारैः क्रमैधितिः
- अनुपशयः
- शीतानिलस्य संस्पर्शाद् देहकम्पाच्च वर्द्धते
- स्नायुभेदस्य विकृतेरङ्गभेदे भवेद् गदः
- अर्द्धभेदस्य निदानम्
- आर्द्र स्थानस्थितेश्चापि शीतयोगाद् बलक्षयात्
- अर्द्धभेदः प्रजायेत दुष्टवाताम्बुसेवनात्
- अर्द्धभेदस्यलक्षणम्
- याऽद्ध व्याप्य भवेत् तीव्रा वेदना मुखमण्डले
- वामे च प्रायशः पार्श्वे साऽद्धभेदः प्रकीर्त्यते
- बाणेनेव शिरो विद्धं व्यथतेऽतिसुदारुणम्
- कदाचित् क्रममालम्ब्य विरामश्चात्र वा महान्
- बाहुल्येन च नारीणां व्याधिरेष प्रजायते
- प्रादुर्भावो वयःस्थस्य यौवने ह्यधिको मतः
- अधोभेदस्य निदानम्
- विड्रोधाच्छ्रमाच्छीताद् दौर्बल्यादामवाततः
- आर्द्र स्थानस्थितेर्गर्भदोषात् स्यान्निम्नभेदकः
- अधोभेदस्य लक्षणम्
- स्फिच्यूरुजानुसन्ध्योश्च पश्चिमे च क्वचित् पदे
- जङ्घायां वाऽपि यच्छूलमधोभेदः स उच्यते
- एकस्मिन् प्रायशः सन्क्थि शूलोऽय स्यान्निशाबली
- बाहुल्येनैव वयसि प्रौढ एव प्रजायते
- स्नायुशूलस्य चिकित्सा
- यदग्नेर्दीपनं किञ्चिद् यद् वा स्याद् बलवर्द्धनम्
- वातानुलोमनं यच्च स्नायुशूले तदौषधम्
- प्रयोज्यं दारुगरलमर्धभेदप्रशान्तये
- विरतौ तत् प्रयोक्तव्यं न प्रकोपे कदाचन
- मदिरामृतसाराख्यं लौहं क्षोदः कुपीलुजः
- सेव्यान्येतानि विधिना स्नायुशूलस्य शान्तये
- स्वेदसेकप्रलेपांश्च स्नायुशूलेषु योजयेत्
- तीव्रं विरेचनञ्चात्र विदध्यान्मलसञ्चये
- घृततैलादिकं योज्यमनिलामयनाशनम्
- स्नायुशूलेषु सर्वेषु भेषजञ्च रसायनम्
- अथ ताण्डवरोगाधिकारः१२
- हिमवच्छिखरे रम्ये सिद्धर्षिगणसेविते
- सुगन्धिसुमनःशोभिफलवद्बहुपादपे
- श्रुतद्विजकले शान्तैः श्वापदैर्बहुभिर्वृते
- वटमूले समासीनमात्रेयं ज्ञानसागरम्
- आयुर्वेदमहाचार्य्यं तपोदीप्तकलेवरम्
- उरभ्रो भक्तिमानग्रे कृताऽञ्जलिरभाषत
- कथं ताण्डवरोगस्य जन्म चिह्नानि कानि च
- कथञ्च स्यात् प्रतीकारः सर्वं मे कृपया वद
- श्रुत्वैतां प्रार्थनां धीरशिष्याय शिष्यवत्सलः
- वचनैर्वक्तुमारेभे व्यक्तार्थैस्तदृषीश्वरः
- निदानम्
- प्रीतोऽस्मि भक्तिमन् वत्स ब्रुवे यच्छ्रोतुमिच्छसि
- यद् दक्षायावदत् पूर्वं ब्रह्मा लोकपितामहः
- अप्यातङ्कादतिक्रोधादतिहर्षाद्वलक्षयात्
- कर्षणात् स्वप्नरोधाच्च विड्बन्धात् क्रिमिसञ्चयात्
- आशानाशादभीघातात् स्त्रीणामृतुविपर्य्ययात्
- कशेरुकाभञ्जनञ्चात्युग्रभावात् प्रजायते
- व्याधिस्ताण्डवनामा स प्राणिनां क्लेशकृत् परः
- अङ्गानां ताण्डवादस्य ताण्डवाख्या बुधैः कृता
- कैशोरे वयसि प्रायः स्त्रीणाञ्चापि विशेषतः
- व्याधिरेषोऽभिजायेत वृद्धानाञ्च बलक्षयात्
- ताण्डवरोगलक्षणम्
- वामबाहुं समारभ्य प्राय आदौ ततोऽपरम्
- ततः पादौ ततोऽङ्गानि चालयेत् ताण्डवामयः
- मुष्टिना किमपि द्र व्यं सम्यग्धारयितुं क्षमः
- समर्पयितुमास्ये वाऽप्यदनीयं न ताण्डवी
- नृत्यन्निव चलत्येष बीभत्सैर्मुखचेष्टितैः
- अधीरः सततं तिष्ठेन्निद्रा यां कम्पवर्जितः
- ताण्डवचिकित्सा
- बृंहणं रेचनञ्चैव वह्नेर्बलविवर्द्धनम्
- औषधं पानमन्नञ्च प्रयोज्यं ताण्डवे गदे
- क्रिमिसञ्चयसम्भूते कार्य्यं क्रिमिविनाशनम्
- रजोरोधभवे व्याधौ रजसस्तु प्रवर्तनम्
- श्यामामनन्तां मधुकं त्रिवृतां चन्दनद्वयम्
- एलाद्वयं तथा धात्रीं क्वाथयित्वा जलं पिबेत्
- अनेन प्रशमं याति ताण्डवाख्यो गदो ध्रुवम्
- ताण्डवारिलौहमपि देयम्
- अथ क्लोमरोगाधिकारः १३
- प्लीहक्षुद्रा न्त्रयोर्मध्यमन्नपाकादिकर्मणि
- सहायभूतमध्यास्ते क्लोम तच्च तिलाभिधम्
- गुर्वतिस्निग्धभोज्यैश्चाप्यविघातादिभिस्तथा
- वृद्धिस्तस्य मृदुत्वञ्च तत्र शोणितसञ्चयः
- विद्र धिर्वा भवेत्तत्र व्याधयोऽन्ये च दारुणाः
- एवं विकृतिमापन्ने तिलके वह्नि संक्षयः
- उत्क्लेशो वमनं कार्श्यं पाण्डुता सदनं भ्रमः
- ऊर्ध्वोदरे व्यथा तीव्रा काठिन्यमपि चोष्णता
- शूलाध्मानप्रसेकाश्च विद्र धौ महती च तृट्
- शिला चाप्यश्मरी तुल्या सुकष्टाऽप्यत्र जायते
- क्लोमचिकित्सा
- यद् वह्नेर्दीपनं यच्च मारुतस्यानुलोमनम्
- अन्नपानौषधं सर्वं तत्तत् क्लोमातुरे हितम्
- यो यः समाश्रयेद् व्याधिः क्लोम्नि तं तमवेक्ष्य च
- क्रियां संसाधयेद् वैद्यो यथादोषं बलाबलम्
- अभयादिक्वाथैः सुरेन्द्र मोदकैः शशिशेखररसैः सुरेन्द्रा भ्रवटीऐ!
- च तथा वातपित्त प्रशमकानि भेषजानि क्लोमरोगशान्तये प्रयोज्यानि
- अथ वृक्कामयाधिकारः १४
- पूर्वरूपम्
- त्वग्रूक्षोष्णा वेगवती धमनी कठिना तथा
- निद्रा नाशो वह्निमान्द्यं शोथोऽक्ष्णि च मुखे पदे
- वृक्कामयस्य पूर्वाणि रूपाण्याहुभिषग्वराः
- वृक्कामयस्य लक्षणम्
- रक्ताल्पत्वान्मुखस्य स्यात् पाण्डुत्वं कटिवेदना
- त्वक् शुष्का स्वेदहीना च धमनी द्रुतगामिनी
- वह्निमान्द्यमजीर्णञ्च भक्तद्वेषो व्यथोदरे
- अम्लोद्गारस्तथा छर्दिर्हृद्वेपः श्वासकृच्छ्रता
- मूत्राल्पत्वं सदा वेगो विशेषान्निशि जायते
- मूत्रकाले च शिश्नाग्रे मनाग् दाहोऽनुभूयते
- वृक्कयोर्विकृतिश्चास्मिन् विशेषाज्जायते गदे
- यकृत्प्लीहहृदाञ्चापि सा सदैव प्रजायते
- कर्णनादो दृष्टिदोषः शिरोग्रीवांऽसवेदना
- शाखासु गौरवं मूर्च्छा वृक्करोगस्य लक्षणम्
- वृक्कामयनिदानम्
- रक्तस्य परिवृत्त्या हि जायते वृक्कवैकृतम्
- अस्य चिकित्सा
- यन्मूत्रलं शोणितशोधनञ्च यत् पोषणं वह्निविवर्धनञ्च
- वृक्कस्य रोगे परियोजयेत् तद् व्याधेर्बलं वीक्ष्य भिषग् विधिज्ञः
- रसो विवर्धयेद् व्याधिमतस्तं नेह योजयेत्
- रसायनाधिकारोक्तान्यौषधान्यपि योजयेत्
- न चास्ति शमने किञ्चिन्निर्दिष्टमस्य भेषजम्
- सर्वतोभद्रा वटी चापि देया
- अथौपसर्गिकमेहाधिकारः १५
- बहुसङ्करसम्भोगप्रक्लिन्नेपि यया पुमान्
- स्त्रिया सङ्गम्य सम्मूढो गदमाप्नोति दारुणम्
- मूत्रनाड्यन्तरस्थाना त्वगस्य श्लेष्मवाहिनी
- व्रणिता वाहरेत्क्लेदं व्रणमेहः स उच्यते
- औपसर्गिकमेहश्च तस्य नामान्तरं मतम्
- मेह आगन्तुकश्चापि स केश्चित् परिपठ्यते
- आरभ्य सङ्गमनिशां सङ्ख्यया याच सप्तमी
- एतद्व्यवहिते काले प्रायशो जायते गदः
- कण्डूः शिश्नाग्रतस्तस्य समुत्थानं मुहुर्महुः
- तीव्रवेदनया वापि मुहुर्मूत्रप्रवर्त्तनम्
- स्फीतिर्लिङ्गस्य लौहित्यं कोषे ब्रध्ने च वेदना
- कदाचित् क्लेदसंरुद्धमार्गत्वादतिरुक्स्रवेत्
- मूत्रं दाहेन घोरेण द्विधारं वा प्रवर्त्तते
- क्षरेद्वा क्षतजं मेढ्रान्मूत्रकाले कदाचन
- सन्ततं तनुरास्रावं स्रवेदादौ ततोऽतनुः
- स तावत् पुनराशुष्यन् पीतिमानं प्रयाति च
- काले लघ्वीं व्यथां कुर्य्याद् व्याधिञ्च दुष्प्रतिक्रियाम्
- आमवाताक्षिरोगाद्या ज्ञेयाश्चास्य ह्युपद्र वाः
- औपर्गिकमेहस्य चिकित्सा
- व्रणमेही त्यजेद् यत्नाद् व्यवायं सोऽहितो यतः
- स्त्रियाश्च परिभुक्ताया आमयं जनयेच्च तम्
- भेषजं पानमन्नञ्च निषेवेतानुलोमनम्
- व्रणघ्नं मूत्रजननं क्रियामुग्रां विवर्जयेत्
- कोष्णे जात्या वराया वा क्वाथे शिश्नं निमज्जयेत्
- वेदनोपशमस्तेन व्याधेश्च बलसंक्षयः
- आभानिर्यासतोयञ्च यवक्षारयुतं पिबेत्
- सजलं क्षीरमामं वा व्रणमेहनिवृत्तये
- पिबेद्वा शारिवाक्वाथं सक्षारनरसारकम्
- श्यामामनन्तां कट्वीञ्च बीजं गोक्षुरसम्भवम्
- गन्धाश्मनरसाराभ्यां क्वाथयित्वा जलं पिबेत्
- एकं सुरप्रियफलं मेहमागन्तुकं हरेत्
- वराभापिप्पलीनाञ्च व्रणमेहनिवृत्तये
- कुर्यादुत्तरबस्तिञ्च कषायेण प्रयत्नतः
- महाभ्रवटिकौ कन्दर्परसश्चात्र प्रयोज्यः
- अथ शीर्षाम्बुरोगाधिकारः १६
- निदानं सम्प्राप्तिश्च
- मद्यातिपानादतिशैत्ययोगाद्विरुद्धभोज्यादनिलप्रदोषात्
- दुष्टाम्बुपानादभिघाततश्च तथाऽन्त्रमध्ये क्रिमिसम्भवाच्च
- शिरोगतस्नेहवृतौ क्रमेण सञ्चीयते तोयमतिप्रभूतम्
- शीर्षाम्बुनामागद एष पूर्वैः प्रकीर्त्तितः कृच्छ्रतरो भिषग्भिः
- प्रायशः शैशवे व्याधिर्विविधाहितसेवनात्
- तथा दन्तोद्गतेरेष बाहुल्येनाभिजायते
- तस्य पूर्वरूपम्
- जिह्वा लिप्ताऽतिनिद्र त्वं दौर्बल्यं श्वासपूतिता
- गाढविट्ता च तस्मिंस्तु भविष्यति भविष्यति
- तस्य लक्षणम्
- शिरसो वेदना घोरा श्रुतेर्दृष्टेश्च तीक्ष्णता
- मूत्राल्पत्वं कृष्णविट्त्वं धमनी वेगवाहिनी
- त्वग्रूक्षोष्णा तथा छर्दिर्विषमा च कनीनिका
- कोपित्वं मुखवैवर्ण्यं निद्रा यां दन्तघर्षणम्
- कण्डूरोष्ठस्य नासाया आक्षेपो रक्तनेत्रता
- पक्षाघातः प्रलापश्च शीर्षाम्बुगदलक्षणम्
- ग्रन्थान्तरे शीर्षाम्बुनिदानञ्च
- दुष्टं जलन्त्वतिहिमं विकृतं समीरं
- क्लिन्नं विरुद्धमशनं भजतां शिशूनाम्
- शीर्षेऽभिघातपतनात् क्रिमिदोषतश्च
- सञ्चीयते शिरसि तोयमनल्पमात्रम्
- पूर्वरूपम्
- पूर्वरूपं भवत्यस्य निद्रा धिक्यं बलक्षयः
- दुर्गन्धिश्वासवायुश्च काठिन्यं शकृतस्तथा
- लक्षणम्
- तीव्रा रुजा मूर्द्धनि सर्वदैव
- मूत्राल्पताच्छर्दिरथोष्णता च
- वैवर्ण्यमास्यस्य मलस्य कार्ष्ण्य
- मालोहितं स्यादपि नेत्रयुग्मम्
- नासौष्ठकण्डूयनपक्षघातावाक्षेपकश्चैव रदप्रघर्षः
- वेगं च धत्ते धमनी प्रकामं शीर्षाम्बुरोगस्य तु चिह्नमेतत्
- चिकित्सा
- भेषजं रेचनं यच्च यन्मूत्रस्य प्रवर्त्तनम्
- रक्तदोषहरं यच्च तच्छीर्षाम्बुगदे शुभम्
- मुण्डयित्वा शिरस्तच्च छादयेदुष्णवाससा
- पाययेन्नारिकेलस्य स्नेहञ्चापि निरन्तरम्
- सेवयेद्र सचूर्णञ्च स्तोकमात्रं विचक्षणः
- पीतमूलद्यं त्रिवृच्छ्यामे पथ्यामामलकीं शटीम्
- अनन्तां मधुकं मुस्तां धान्याकं कटुरोहिणीम्
- हरिद्रे द्वे त्रिजातञ्च क्वाथयित्वा यथाविधि
- यवक्षारेण सहितं पाययेदस्य शान्तये
- सलिलशोषणचूर्णैं कुङ्कुमाद्यं घृतम्
- बह्निभास्वरोरसैः रसतैलञ्चात्र प्रयोज्यम्
- नैव शान्तिं गते व्याधौ मस्तिष्कात् सलिलं हरेत्
- त्रिकूर्च्चकेन लघुना यत्नतः कुशलो भिषक्
- अथ मस्तिष्कवेपनाधिकारः १७
- निदानं लक्षणञ्च
- शिरस्यभिहते तैस्तैर्मूर्च्छाहृल्लासवान्तयः
- जडत्वं स्पन्दनं ह्रासो दौर्बल्यं चलचित्तता
- वेपथुः कर्णनादश्च मलिनत्वं मुखस्य च
- पृथुत्वं तारकायाश्च धमनी बलवर्जिता
- शीतलत्वं शरीरस्य वैकृतं वचनस्य च
- तथा पक्षवधः स्याच्च गदोऽसौ शीर्षवेपनः
- अस्य चिकित्सा
- मनः स्थैर्यकरं कर्म कार्यं मस्तिष्कवेपने
- शिरस्युष्णेऽतिशीतेन तोयेन सेचनं हितम्
- मस्तिष्कवेपनध्वंसि दन्तीस्नेहेन रेचनम्
- सजला बललाभाय मृतसञ्जीवनी सुरा
- प्रयोत्तव्या यथामात्रं बल्यमन्यच्च भेषजम्
- बह्व्यूष्मणा हरेच्छैत्यमङ्गानां कुशलो भिषक्
- त्रिवृतां स्वर्णपत्रीञ्च मुस्तकं मधुकं बलाम्
- हरिद्रे द्वे नागरञ्च त्रिफलां कटुरोहिणीम्
- क्वाथयित्वा प्रयोक्तव्यं शीर्षवेपनशान्तये
- बलाक्वाथेन सिन्दूरं शीर्षवेपथुनाशनम्
- वातव्याधिहरं सर्वं भेषजं तस्य शान्तिकृत्
- अथ मस्तिष्कचयापचयाधिकारः १८
- निदानं लक्षणं च
- देहस्वभावाद् दिष्ट्या च वर्द्धते मस्तुलुङ्गकः
- करोटिरपि बालानां यूनाञ्चापि कदाचन
- मस्तिष्कस्य करोटेश्च यदि वृद्धिर्द्वयोर्भवेत्
- न चिह्नं दृश्यते किञ्चित् प्रायशः समवर्द्धनात्
- मस्तिष्कस्यैव चेद् वृद्धिर्न करोटेस्तथा भवेत्
- तदा निपीडनात् तस्य जायन्ते विविधा रुजः
- शिरसोऽतिरुजा तीव्रा दौर्बल्यं भ्रममूर्च्छने
- पक्षाघातस्तथाक्षेपस्ततो मरणमेव च
- ह्रासमायति मस्तिष्कं देहदोषाददृष्टतः
- एकपार्श्वे ह्रसेत् तच्चेन्न शीघ्रं जीवनक्षयः
- समन्ताद्ध्रासतस्तस्य प्राणान्तस्त्वरया भवेत्
- वृद्धेश्चिकित्सा
- मस्तुलुङ्गस्य संवृद्धिर्जायते मरणाय हि
- नौषधं तत्र चेत् सेव्यं तथाऽपि च रसायनम्
- पेयमत्र पञ्चगव्यं घृतं मधुयुतं तथा
- ह्रासस्य चिकित्सा
- मस्तिष्कस्य यदि ह्रासो मरणायैव जायते
- तथाऽप्यत्र सदा सेव्यं भेषजं परिबृंहणम्
- अत्र वातामयोक्तानि तैलानि च घृतानि च
- अपस्मारगदोक्तानि तथा सेव्यानि सर्वदा
- तथा चन्दनादिक्वाथः प्रयोज्यः
- अथांशुघाताधिकारः १९
- निदानं लक्षणञ्च
- चण्डांशोरंशुना शीर्ष्णि तप्ते चण्डेन जायते
- अंशुघाताभिधो व्याधिः प्राणिनां प्राणपीडनः
- तृष्णाऽतिघोरा त्वग्रूक्षा भ्रमो नेत्रस्य रक्तता
- मूत्रवेगश्च मूर्च्छायो हृल्लासो विषमा धरा
- श्वासकृच्छ्रे स्पर्शहानिराक्षेपश्चात्र सम्भवेत्
- प्रायः कारावरुद्धानां भटानां जायते च सः
- नीलिमा हस्तपादस्य धमन्याः क्षणलुप्तता
- विक्षेपणञ्च गात्राणां मरणायांशुघातिनः
- अस्य चिकित्सा
- अस्यारिष्टलक्षणम्
- अङ्गावरणवासांसि दूरे निक्षिप्य यत्नतः
- प्रच्छाये प्रवहद्वाते गन्धाढ्ये मनसः प्रिये
- विविक्ते व्यक्तनभसि विहङ्गगणनादिते
- शाययेत् सुखशय्यायामंशुघातिनमञ्जसा
- ततस्तस्य हरेत् खेदं तालवृन्तभवानिलैः
- शीताम्बुसेकं कुर्य्याच्च चन्दनाम्बु च पाययेत्
- नाधिकं पाययेदम्बु सहसा कुशलो भिषक्
- आच्छादयेत्सर्वमङ्गं शीततोयार्द्र वाससा
- सहस्रधारया स्नानमंशुघातगदापहम्
- दन्त्युद्भवेन तैलेन रेचनं हितमुच्यते
- अत्युष्णेनाम्भसा सिक्तं वस्त्रमूर्णामयं पृथु
- ततो निहृततोयञ्च श्रीवासपृषतावृतम्
- उष्णमेव च घाटायां निधायान्येन वाससा
- शुष्केण वाऽपि कदलीदलैर्नातिदृढं हि तत्
- बद्ध्वाऽतिदाहं यावच्च संरक्षेदतियत्नतः
- अनेन विधिना मूर्च्छा नश्यत्येव हि सत्वरम्
- अङ्गानामूष्मणो नाशे धमन्याश्च व्यतिक्रमे
- स्वेदो विधेयो योज्या च मृतसञ्जीवनी सुरा
- अंशुघाते प्रकर्त्तव्यो विधिर्मूर्च्छानिषूदनः
- अंशुघाते निवृत्तेऽपि मिथ्याहारविहारिणः
- अपस्मारादयः प्रायो जायन्ते बहवो गदाः
- तन्मुक्तोऽतो हितं नित्यं सेवेताबललाभतः
- मनः प्रीतिप्रदं कर्म विदधीत निरन्तरम्
- रत्नेश्वरो रसः महाशिशिरपानकमत्र प्रयोज्यम्
- अथ बाधक स्त्रिई!रोगइ! रोगाधिकारः २०
- लक्षणम्
- रक्तमाद्री तथा षष्ठ्यङ्कुरो जलकुमारकः
- बाधका इति चत्वारः प्रजाजननबाधकाः
- रक्तमाद्र या! लक्षणम्
- व्यथा कट्यां तथा नाभेरधः पार्श्वे स्तनेऽपि च
- रक्तमाद्री प्रदोषेण जायते फलहीनता
- मासमेकं द्वयं वाऽपि ऋतुयोगो भवेद् यदि
- रक्तमाद्री प्रदोषेण फलहीना तदा भवेत्
- षष्ठ्या लक्षणम्
- नेत्रे हस्ते भवेज्ज्वाला योनौ चैवं विशेषतः
- लालासंयुक्तरक्तञ्च षष्ठीबाधकयोगतः
- मासैकेन भवेद् यत्र ऋतुस्नानद्वयं तथा
- मलिना रक्तयोनिः स्यात् षष्ठीबाधकयोगतः
- अङ्कुरस्य लक्षणम्
- उद्वेगो गुरुता देहे रक्तस्रावो भवेद् बहुः
- नाभेरधो भवेच्छूलं चाङ्कुरः स तु बाधकः
- ऋतुहीना चतुर्मासं त्रिमासं वा भवेद् यदि
- कृशाङ्गा करपादे च ज्वाला चाङ्कुरयोगतः
- जलकुमारस्य लक्षणम्
- सशूला च सगर्भा च शुष्कदेहाऽल्परक्तिका
- जलकुमारदोषेण जायते फलहीनता
- या कृशाङ्गी भवेत् स्थूला बहुकालमृतुस्तथा
- गुरुस्तनी स्वल्परक्ता जलकुमारदूषणात्
- गर्भे जातेऽपि तस्य पतनं स्यात्
- बाधकस्य चिकित्सा
- रसाञ्जनं विडं वह्निं शीतेन पयसा सह
- पीत्वा बाधकरोगेण सद्यो नारी प्रमुच्यते
- मरिचेन प्रजावत्या मूलं शीताम्भसा सह
- पीत्वा बाधकनिर्मुक्ता नारी गर्भं दधाति हि
- अन्तर्भवन्ति व्यापत्सु योनेः सर्वेऽपि बाधकाः
- अतस्तासां विधानेन भिषगेतानुपाचरेत्
- योनिरोगवती नारी कुर्य्यान्नातिरतौ मतिम्
- भूयसीं विकृतिं योनेर्यतः सा जनयेद् ध्रुवम्
- अथ योनिकण्ड्वधिकारः २१
- निदानम्
- योनौ बलासे संक्रुद्धे जरायुविकृतेस्तथा
- वस्तिद्वारेऽबुदे जाते दुर्नामगदतोऽपि च
- योनेः शिराणां प्रसृतेर्वातवत्याश्च योषितः
- रजः प्रवृत्तिसमये पुरुषेणातिसङ्गमात्
- गर्भप्रागुद्भवे चापि योनिकण्डूः प्रजायते
- वार्धक्य एव नारीणां सा बाहुल्येन संभवेत्
- लक्षणम्
- योनौ कण्डूश्च तोदश्च रौक्ष्यं शुष्कत्वमेव च
- योनिकण्डूगदस्यैतल्लक्षणं भिषजो विदुः
- उष्णानुपशयो व्याधिः शीतोपशय एष हि
- तस्याश्चिकित्सा
- योनिकण्डूगदे देयमादौ स्निग्धविरेचनम्
- भेषजं रक्तदोषघ्नं बलदायि रसायनम्
- अतस्तु सारिवां लोध्रं त्रिवृतामिभपिप्पलीम्
- क्वाथयित्वा पिबेत् तोयं योनिकण्डूप्रशान्तये
- योनिकण्डूगदे योनौ शीततोयाभिषेचनम्
- स्नेहस्वेदश्च कर्त्तव्यो वस्तिश्चोत्तरसंज्ञितः
- योनिव्यापद्गदोक्तानि भेषजानीह योजयेत्
- तथा च
- शिवकरी वटीऐ! टङ्कणादिचूर्णमपि देयम्
- अथ योन्याक्षेपाधिकारः २२
- निदानं लक्षणञ्च
- मारुते विगुणे योनौ स्पर्शस्यातिप्रवृद्धता
- विक्षेपणं मुखस्यास्यास्तत्स्पर्शे तीव्रवेदना
- योन्याक्षेपवती नारी न सहेत रतिक्रियाम्
- यदि गच्छेद्वलाद् भर्त्ता तां साति व्यथिताभवेत्
- नोपसर्पति भर्त्तारं सदा साध्वसविह्वला
- पत्या तिरस्कृता दुःखान् मृत्युमात्मन इच्छति
- उद्वेगो वह्निहानिश्च निद्रा ऽल्पत्वं तथा क्रमात्
- बस्तिदाहो व्यथा पृष्ठेऽशक्तिश्चङ्क्रमणेऽपि च
- दौर्बल्यं वर्णहानिश्च तथोत्साहस्य सङ्क्षयः
- योन्याक्षेपगदस्यैताः प्रोक्ता आकृतयो बुधैः
- चिकित्सा
- नागदेन गदः साध्यः शस्त्रेणायं प्रसाध्यते
- शस्त्रं प्रयोजयेदत्र भिषक् शस्त्रविशारदः
- पाययित्वा सुरां तीव्रां गदिनीं सव्यशायिनीम्
- उत्तानामथवा कृत्वा योनौ शस्त्रं प्रवेश्य च
- ह्रीमन्तं त्वरयाच्छिद्य मुखं योनेर्विदार्य च
- तूलेनारुध्य बध्नीयाल्लघुहस्तचिकित्सकः
- अवरोधे तु मूत्रस्य वर्त्तयेत् तच्छलाकया
- वेदनां वारयेद् वैद्यः फणिफेनप्रयोगतः
- पुनर्घस्रद्वयान्ते तां पाययित्वा सुरां भिषक्
- तूलं निःसार्य योनिस्थं मुखं योनेः प्रसार्य च
- तदधः कर्त्तनं कुर्यादङ्गुल्यर्धप्रमाणतः
- इत्येवं कर्मणा व्याधिर्योन्याक्षेपः प्रशाम्यति
- अथ जरायुरोगाधिकारः २३
- निदानम्
- नैरन्तर्येण गर्भस्य सम्भवात् स्रावतोऽस्य च
- शैत्यादाद्रा र्!भिवासाच्च पापोपदंशतस्तथा
- अतिव्यवायतः पापमेहिना सह सङ्गमात्
- जरायुरोगो जायेत लक्ष्माण्यस्य निशामय
- लक्षणम्
- ज्वरोऽग्निमान्द्यमास्यस्य नीलत्वं त्रिकतोदनम्
- व्यथा निम्नोदरे बस्तावुष्णत्वं गौरवं तथा
- मुहुर्मूत्रप्रवृत्तिश्च योनितः क्लेदसंस्रुतिः
- मलस्यातिप्रवृत्तिश्च ततस्तद्रो ध एव च
- दुर्नामानि च दौर्बल्यं शिरोरुग् वमथुस्तथा
- जरायुरोगे जायन्ते आकारा एवमादयः
- चिकित्सा
- जरायुरोगे प्रथमं देयं स्निग्धं विरेचनम्
- हितोऽत्रोत्तरबस्तिश्च सुखोष्णेनाम्भसा तथा
- अधोदेहस्य सलिले चोष्णे संमज्जनं हितम्
- अतसीबीजकल्केन तप्तेन सह सर्पिषा
- पुटलेपो हितः प्रोक्त उदराधो मनीषिभिः
- नारिकेलजतैलेन रससिन्दूरसेवनम्
- जरायुरोगं शमयेत् तथा पथ्यानुवर्त्तनम्
- प्रमदानन्दो रसः शारिवादि चूर्णञ्च सेवेत
- अथाण्डाधारगदाधिकारः २४
- निदानम्
- रमणातिशयाच्छैत्यादभिघाताद्विषादपि
- अण्डाधारगदः कृच्छ्रो जायते चाहिताशनात्
- लक्षणम्
- उदरोरुव्यथा कृच्छ्रा मूत्रस्याल्पत्वरक्तते
- ज्वरारोचकहृल्लासा अरतिर्बलसंक्षयः
- धमनी वेगिनी क्षुद्रा जिह्वा रक्तोज्ज्वला तथा
- अण्डाधारगदस्यैताः प्रोक्ता आकृतयो बुधैः
- चिकित्सा
- बलप्रवर्द्धकं यद् यत् पवनस्यानुलोमनम्
- अण्डाधारगदे तत्तत् प्रयोक्तव्यं भिषग्वरैः
- पटोलादिक्वाथः योषिद्वल्लभो रसः चन्दनाद्यं चूर्णमपि प्रदातव्यम्
- विषञ्च मधुना देयमण्डाधारगदे हितम्
- अथौजोमेहाधिकारः २५
- निदानं लक्षणञ्च
- अभिघाताग्निमान्द्यामवाताजीर्ण विषूचिका
- विषमज्वरशोथाद्यैर्यक्ष्मकासादिभिस्तथा
- वृक्कयोः शोणितस्रोतोविकृतेरस्रदोषतः
- लसीकाशुक्रपूयास्रैर्युक्ते मूत्रे तथा नृणाम्
- स्त्रीणां गर्भागमे चैव कटुकक्षारवर्ज्जितैः
- मधुरौजस्करद्र व्यभक्षणैरतिमात्रतः
- गुरुपर्युषितानाञ्च भोजनादतिभोजनात्
- नवधान्यादिगोधूमहंसडिम्बातिसेवनात्
- दूषिते शीतले तोये स्नानपानावगाहनात्
- एभिर्निदानैरन्यैश्च दूषितादोजसो भवेत्
- ओजोमेहः सः विज्ञेय आयुर्बलनिकृन्तनः
- शारीरिकश्रमवशात् तथाऽन्येनैव हेतुना
- द्रुतं शोणितसञ्चारात् प्रवृत्तेश्च विपर्ययात्
- ओजोविकृतिमापन्नं हंसाण्डश्वेतभागवत्
- पिष्टतण्डुलवद्वाऽथ सह मूत्रेण संस्रवेत्
- मेदःक्षयो भवेत्तत्र ज्वरारोचकयोस्तथा
- शोथेग्निमान्द्ये सञ्जाते गदोऽसाध्यो न संशयः
- अन्यथा कृच्छ्रसाध्योऽसौ यत्नाज्जीवति मानवः
- चिकित्सा
- विचार्य दोषदूष्यादीन् निदानं परिवर्ज्जयेत्
- चिकित्सेत गदाक्रान्तं दोषदूष्यानुसारतः
- अयःप्रधानमगदं हितमत्र विशेषतः
- वर्ज्जनीयं रसोद्भूतमौषधं शिवमिच्छता
- ओजोह्रासजदौर्बल्यं दूरीकुर्यात् प्रयत्नतः
- चन्दनादिक्वाथः अजमोदादिचूर्णम्
- चन्दनासव इत्यादिकं देयम्
- यथा चन्दने नलदं द्रा क्षा गुडूची मधुकं शटी
- धात्री च क्वाथ एतेषामोजोमेदोपशान्तिकृत्
- तथा हारिद्र माञ्जिष्ठमेहादीनां परौषधम्
- सोपद्र वाणां कथितः कृपाद्रे र्णै!व शम्भुना
- दाडिमाद्यं घृतं चन्द्र प्रभा नाम वटी तथा
- मुक्तावङ्गेश्वरश्चैव वसन्तकुसुमाकरः
- चन्दनाद्यासवोऽरिष्टो देवदारुसमुद्भवः
- प्रमेहमिहिरं तैलं तथा मेहाधिकारिकम्
- अगदं चात्र युञ्जीत नित्यं कुशलमिच्छता
- योन्यङ्कुरवृद्ध्य्धिकारः २६
- निदानम्
- दुष्टवातेन रक्तस्य दोषाच्च करकर्मणा
- योन्यङ्कुरस्य संवृद्धिर्जायते परमोत्कटा
- चिकित्सा
- रोगिणीं चेतनाहीनां कृत्वा च्छिन्द्याद् भगाङ्कुरम्
- बध्नीयादपि बन्धन्या पथ्येनैताञ्च वर्त्तयेत्
- अथ लसिकामेहाधिकारः २७
- निदानं लक्षणं च
- मधुराणां फलानाञ्च मूलानाञ्च गुडोद्भुवाम्
- द्र व्याणाञ्चातियोगाच्च तथैवातिपरिश्रमात्
- मानसश्रमशीलानां वर्ज्जयित्वा तु कायिकम्
- गुरुपर्य्युषितक्लिन्नाभिष्यन्दिद्र व्यभोजनात्
- आनूपमत्स्यमांसादि भोजनादतिभोजनात्
- एभिर्निदानैः सन्दुष्टो यकृत् पक्वाशयस्तथा
- वृक्कयोर्मूत्रकोषे च जनयित्वा क्षतं ततम्
- मूत्रमार्गेण तरलं पूयरक्तादिसन्निभम्
- समेदस्कं सलसिकं नराणां स्रावयेन्मुहुः
- सालक्तकपयस्तुल्यं मूत्रं सम्यक् प्रवर्त्तयेत्
- कदाचिज्जायते मूत्रं पूयरक्तादिभिर्घनम्
- स्थूलसूत्रनिभं तस्मादधिका जायते व्यथा
- दोषदूष्यादिभेदेन मूत्रस्य ह्रासवर्द्धने
- तथा वर्णविभेदश्च जायते मेहिनः सदा
- वातिकस्य लक्षणम्
- वातजे लसिकामेहे चाम्लगन्धि सशोणितम्
- आमिक्षाजलवन्मूत्रं मुहुर्मूत्रयते नरः
- विश्लिष्टाः सन्धयस्तस्मिन् मलं सम्यङ् न निःसरेत्
- पैत्तिकमाह
- घनं सपूयं मूत्रञ्च पैत्तिकेऽधिकपूतिमत्
- जायते चास्य वैरस्यं सन्तापः करपादयोः
- श्लैष्मिकमाह
- श्लैष्मिके लसिकामेहे मूत्रं शुक्लं तथाविलम्
- तथा पर्युषिते तस्मिन्नुपर्यच्छमधो घनम्
- क्षुन्नाशो वङ्क्षणकटिव्यथा सम्यक् प्रजायते
- द्वित्रिदोषजमाह
- द्वित्रिदोषभवे मेहे मिश्रं लक्षणमीक्ष्यते
- साध्यासाध्यम्
- सुसाध्योऽसौ भवेद्यूनामल्पकालभवो गदः
- नो चेदसाध्यो दुःसाध्यो भवेदेव न संशयः
- कदाचित् प्रबलीभूय प्रशाम्येत् पथ्यसेवनात्
- ततः पुनर्वर्द्धमानः कालात् कालवशं नयेत्
- चिकित्सा
- तिन्दु बिल्वं विडङ्गञ्च व्याघ्री धात्री च जाम्बवी
- बब्बूलं लोहितञ्चैव खदिरं रक्तचन्दनम्
- एषां क्वाथो हरेन्मेहं लसिकाख्यं सुदारुणम्
- तथा माञ्जिष्ठमेहादिनानोपद्र वसंयुतम्
- सोमनाथरसो हेमनाथो वङ्गेश्वरस्तथा
- चन्द्र प्रभाख्यागुटिका तथैव चन्दनासवः
- तैलं पल्लवसाराख्यं श्रीगोपालाभिधं तथा
- युञ्ज्याद् युक्त्यनुसारेण व्याधौ चास्मिन् प्रयत्नतः
- अथ सोमरोगाधिकारः २८
- निदानं लक्षणं च
- स्त्रीणामतिप्रसङ्गाद्वा शोकाच्छ्रमविवर्जनात्
- आभिचारिकदोषाच्च गरदोषात्तथैव च
- आपः सर्वशरीरेभ्यः क्षुभ्यन्ति प्रस्रवन्ति च
- तस्मात्ताः प्रच्युताः स्थानान्मूत्रमार्गे व्रजन्ति च
- प्रसन्ना विमलाः शीताः ससिता नीरुजः सिताः
- स्रवन्ति चातिमात्रन्तु दौर्बल्यं गतिहीनता
- शिरसः शिथिलत्वं च मुखतालुविशोषणम्
- सोमरोग इति ज्ञेयो देहे सोमक्षयान्नृणाम्
- सोऽतिक्रान्तंक्रमेणैव स्रवेन्मूत्रमभीक्ष्णशः
- मूत्रातिसारमप्येवं तमाहुर्बलनाशनम्
- तेन तृष्णाऽभिभूतोऽसौ जलं पिबति चाधिकम्
- मूर्च्छा जृम्भा प्रलापश्च त्वग्रूक्षा चातिमात्रतः
- भक्ष्यैर्भोज्यैश्च पेयैश्च न तृप्तिं लभते सदा
- चिकित्सा
- कदलीनां फलं पक्वं धात्रीफलरसं मधु
- शर्करापयसा पीतमपां धारणमुत्तमम्
- कदलीनां फलं पक्वं विदारीञ्च शतावरीम्
- क्षीरेण पाययेत् प्रातरपां धारणमुत्तमम्
- धात्रीफलस्य रसकं मधुना च पिबेत् सदा
- बहुमूत्रक्षयं कुर्य्यात् क्षारेण वासकस्य च
- तालकन्दञ्च तरुणं खर्जूरं कदलीफलम्
- पयसा पाययेत् प्रातर्मूत्रातीसारनाशनम्
- माषचूर्णं समधुकं विदारी शर्करा मधु
- पयसा पाययेत् प्रातः सोमरोगविनाशनम्
- अहिफेनप्रयोगेण मूत्ररोधो भवेद् ध्रुवम्
- कदल्यादिघृतैं धात्रीघृतैं प्रमेहमिहिरतैलं पल्लवसारतैलैं सोमनाथ हेमनाथ
- तारकेश्वररसाश्च वसन्तकुसुमाकररसादीनि भेषजानि चात्र प्रयोज्यानि
- अथ शातातपोक्तपापजरोगकथनाधिकारः २९
- महापापोद्भवा रोगाः
- कुष्ठञ्च राजयक्ष्मा च प्रमेहो ग्रहणी तथा
- मूत्रकृच्छ्राश्मरीकासा अतीसारभगन्दरौ
- दुष्टव्रणं गण्डमाला पक्षाघातोऽक्षिनाशनम्
- इत्येवमादयो रोगा महापापोद्भवाः स्मृताः
- उपपापोद्भवा रोगाः
- जलोदरयकृत्प्लीहशूलरोगव्रणानि च
- श्वासाजीर्णज्वरच्छर्दिभ्रममोहगलग्रहाः
- रक्तार्बुदविसर्पाद्या उपपापोद्भवा गदाः
- पापसमुद्भवा रोगाः
- दण्डापतानकश्चित्रवपुः कम्पविचर्च्चिकाः
- वल्मीक पुण्डरीकाद्या रोगाः पापसमुद्भवाः
- अतिपापोद्भवा रोगाः
- अर्श आद्या नृणां रोगाः अतिपापाद्भवन्ति हि
- रोगाणां पापोद्भवत्व निर्देशः
- न पापेन विना दुःखं व्याधयो दुःखदा यतः
- अतो रोगा हि निखिला पापादेव भवन्ति हि
- अथ ध्वजभङ्गाधिकारः ३०
- क्लीबस्य लक्षणं भेदाश्च
- क्लीबः स्यात्सुरताशक्तस्तद्भावः क्लैब्यमुच्यते
- तच्च सप्तविधं प्रोक्तं निदानं तस्य कथ्यते
- मानसमाह
- तैस्तैर्भावैरहृद्यैश्च रिरंसोर्मनसि क्षते
- ध्वजः पतत्यतो नॄणां क्लैब्यं समुपजायते
- द्वेष्यस्त्रीसम्प्रङ्गाच्च क्लैब्यं तन्मानसं स्मृतम्
- दोषजमाह
- कटुकाम्लोष्णलवणैरतिमात्रोपसेवितैः
- पित्ताच्छुक्रक्षयो दृष्टः क्लैब्यं तस्मात्प्रजायते
- शुक्रक्षयजमाह
- अतिव्यवायशीली यो न च वाजिक्रियारतः
- ध्वजभङ्गमवाप्नोति स शुक्रक्षयहेतुकम्
- मेढ्ररोगजमाह
- महता मेढ्ररोगेण चतुर्थी क्लीबता भवेत्
- शिराच्छेदजमाह
- वीर्य्यवाहिक्षिराच्छेदान्मेहनानुन्नतिर्भवेत्
- शुक्रस्तम्भनिमित्तकमाह
- बलिनः क्षुब्धमनसो निरोधाद्धि बलस्य च
- षष्ठं क्लैब्यं स्मृतं तत्तु शुक्रस्तम्भनिमित्तकम्
- सहजमाह
- जन्मप्रमृति यत्क्लैब्यं सहजं तद्धि सप्तमम्
- असाध्यं सहजं क्लैब्यं मर्मच्छैदाच्च यद् भवेत्
- स्त्रीनपुंसकलक्षणम्
- स्त्रीणामपि भवेत् क्लैब्यं रेतः क्षरणरोधकम्
- क्लीबास्तृप्तिं न गच्छन्ति नार्य्यः पुंसङ्गमेन च
- ग्रन्थान्तरे क्लैव्य निदानम्
- बीजध्वजोपघाताभ्यां जरया शुक्रसंक्षयात्
- क्लैब्यं सम्पद्यते तस्य शृणु सामान्यलक्षणम्
- संकल्पप्रवणो नित्यं प्रियां वश्यामपि स्त्रियम्
- न याति लिङ्गशैथिल्यात् कदाचिद् याति वा यदि
- श्वासार्त्तः स्विन्नगात्रश्च मोघसंकल्पचेष्टितः
- म्लानशिश्नश्च निर्वीर्य्यः स्यादेतत् क्लैब्यलक्षणम्
- शोकचिन्ताभयत्रासात् स्त्रीणां चातिनिषेवणात्
- वातादीनां च वैषम्यात् क्लैब्यं समुपजायते
- चतुष्पादाभिगमनात् शेफसश्चाभिघाततः
- रेतसश्च प्रतीघाताद् ध्वजभङ्गः प्रवर्त्तते
- क्लैब्यचिकित्सा
- क्लैब्यानामिह साध्यानां कार्य्यो हेतुविपर्ययः
- मुख्यं चिकित्सितं यस्मान्निदानपरिवर्जनम्
- हरजभुजगलौहं चाभ्रकं वङ्गचूर्णं कनकविजययष्टी शाल्मली नागवल्ली
- घृतमधुसितदुग्धं पुष्पधन्वा रसेन्द्रो रमयति शतरामा दीर्घमायुर्बलश्च
- कनकादिक्वाथेन भावयित्वा घृतादिभिर्योजयेत्
- अश्वगन्धाघृतं चैवामृतप्राशघृतं बृहत्
- चन्द्रो दयः सिद्धसूतो मकरध्वज एव च
- स्वल्पचन्द्रो दयः कामद्रो पकश्चैव कामिनीः
- दर्पघ्नः पूर्णचन्द्र ः! शाल्मलीकल्परसायनम्
- कामाग्निदीपनञ्चैव तैलं वै चन्दनादिकम्
- ध्वजभङ्गे शुभं च श्रीमदनानन्दमोदकम्
- वाजीकरणवृष्योक्तं भेषजञ्च रसायनम्
- विशेषेण प्रदातव्यं क्लैब्यदोषप्रशान्तये
- अथ ज्वरातिसाराधिकारः ३१
- ज्वरातिसारलक्षणम्
- पित्तज्वरे पित्तभवोऽतिसारस्तथाऽतिसारे यदि वा ज्वरः स्यात्
- दोषस्य दूष्यस्य समानभावाज्ज्वरातिसारः कथितो भिषग्भिः
- अन्यञ्च ज्वरातिसारयोरुक्तं निदानं यत् पृथक् पृथक्
- भवेत्तन्मेलनाद्रो गो ज्वरातीसारसञ्ज्ञकः
- चिकित्सा
- ज्वरातिसारयोरुक्तं भेषजं यत् पृथक् पृथक्
- न तन्मिलितयोः कार्य्यमन्योन्यं वर्द्धयेद्यतः
- प्रायो ज्वरहरं भेदि स्तम्भनं त्वतिसारनुत्
- अतोऽन्योन्यविरुद्धत्वाद् वर्द्धनं तत् परस्परम्
- अन्यच्च
- अनुलोमनं ज्वरघ्नं ग्राहकमतिसारहृद् भवति
- पृथगुक्तमौषधं तज्ज्वरातिसारे विरुद्धमन्योऽन्यम्
- ततस्तौ प्रतिकुर्वीत विशेषोक्तचिकित्सितैः
- ज्वरातिसारिणामादौ कुर्याल्लङ्घन पाचने
- प्रायस्तावामसम्बन्धं विना न भवतो यतः
- ज्वरातिसारपेयादिक्रमः स्याल्लङ्घिते हितः
- ज्वरातिसारी पेयां वा पिबेत् साम्लां शृतां नरः
- अन्यच्च
- अतस्तौ प्रतिकुर्वीत विशेषोक्तचिकित्सितैः
- लङ्घनमेकं मुक्त्वा न चान्यदस्तीह भेषजं बलिनः
- समुदीर्णदोषनिचयं तत्पाचयेत्तथा शमयेत्
- लङ्घनमुभयोरुक्तं मिलिते कार्यं विशेषतस्तदनु
- उत्पलषष्ठकसिद्धं लाजामण्डादिकं सकलम्
- यथा
- पृश्निपर्णीबलाबिल्वधनिकानागरोत्पलैः
- ज्वरातिसारयोर्वाऽपि पिबेत्साम्लं शृतं नरः
- देयो हितानुपानेन रसो गगनसुन्दरः
- अतीसारे ज्वरे चापि शुभा च कनकप्रभा
- अथ विविधरोगाधिकारः ३२
- वातबलासकज्वर लक्षणम्
- नित्यं मन्दज्वरो रूक्षः शूनकस्तेन सीदति
- स्तब्धाङ्गः श्लेष्मभूयिष्ठो नरो वातबलासकी
- प्रलेपकज्वरलक्षणम्
- प्रलिम्पन्निव गात्राणि घर्मेण गौरवेण वा
- मन्दज्वरविलेपी च सशीतः स्यात् प्रलेपकः
- अर्द्धाङ्गज्वरस्य लक्षणम्
- विदग्धेऽन्नरसे देहे श्लेष्मपित्ते व्यवस्थिते
- तेनार्द्धं शीतलं देहे चार्द्धञ्चोष्णं प्रजायते
- रसगतज्वरस्य लक्षणम्
- गुरुता हृदयोत्क्लेशः सदनं छर्द्यरोचकौ
- रसस्थे तु ज्वरे लिङ्गं दैन्यं चास्योपजायते
- रक्तगतज्वरस्य लक्षणम्
- रक्तनिष्ठीवनं दाहो मोहश्छर्दनविभ्रमौ
- प्रलापः पिडिका तृष्णा रक्तप्राप्ते ज्वरे नृणाम्
- मांसगतस्य ज्वरस्य लक्षणम्
- पिण्डिकोद्वेष्टनं तृष्णा सृष्टमूत्रपुरीषता
- उष्मान्तर्दाहविक्षेपो ग्लानिः स्यान्मांसगे ज्वरे
- मेदोगतज्वरस्य लक्षणम्
- भृशं स्वेदस्तृषा मूर्च्छा प्रलापश्छर्दिरेव च
- दौर्गन्ध्यारोचकौ ग्लानिर्मेदःस्थे चासहिष्णुता
- अस्थिगतज्वरस्य लक्षणम्
- भेदोऽस्थ्ना कूजनं श्वासो विरेकश्छर्दि रेव च
- विक्षेपणञ्च गात्राणामेतदस्थिगते ज्वरे
- मज्जगतज्वरस्य लक्षणम्
- तमः प्रवेशनं हिक्का कासः शैत्यं वमिस्तथा
- अन्तर्दाहो महाश्वासो मर्म्मभेदश्च मज्जगे
- शुक्रगतज्वरस्य लक्षणम्
- मरणं प्राप्नुयात् तत्र शुक्रस्थानगते ज्वरे
- शेफसः स्तब्धता मोक्षः शुक्रस्य तु विशेषतः
- प्राकृतविकृतज्वरयोर्लक्षणे
- वर्षाशरद्वसन्तेषु वाताद्यः प्राकृतः क्रमात्
- वैकृतोऽन्य स दुःसाध्यः प्राकृतश्चानिलोद्भवः
- वर्षासु मारुतो दुष्टः पित्तश्लेष्मान्वितो ज्वरम्
- कुर्य्यात् पित्तञ्च शरदि तस्य चानुबलः कफः
- तत्प्रकृत्या विसर्गाच्च तत्र नानशनाद् भयम्
- कफो वसन्ते तमपि वातपित्तं भवेदनु
- अन्तर्वेगबहिर्वेगयोर्ज्वरयोर्लक्षणे
- अन्तर्दाहोऽधिकस्तृष्णा प्रलापः श्वसनं भ्रमः
- सन्ध्यस्थिशूलमस्वेदो दोषवर्च्चोविनिग्रहः
- अन्तर्वेगस्य लिङ्गानि ज्वरस्यैतानि लक्षयेत्
- सन्तापो ह्यधिको बाह्यस्तृष्णादीनाञ्च मार्दवम्
- बहिर्वेगस्य लिङ्गानि सुखसाध्यत्वमेव च
- आमज्वरस्य लक्षणम्
- लालाप्रसेको हृल्लासहृदयाशुद्ध्य्रोचकाः
- तन्द्रा लस्याविपाकास्यवैरस्यं गुरुगात्रता
- क्षुन्नाशो बहुमूत्रत्वं स्तब्धता बलवाञ्ज्वरः
- आमज्वरस्य लिङ्गानि न दद्यात्तत्र भेषजम्
- भेषजं ह्यामदोषस्य भूयो ज्वलयति ज्वरम्
- पच्यमानज्वरस्य लक्षणम्
- ज्वरवेगोऽधिकस्तृष्णा प्रलापः श्वसनं भ्रमः
- मलप्रवृत्तिरुत्क्लेशः पच्यमानस्य लक्ष्णम्
- निरामज्वरलक्षणम्
- क्षुत्क्षामता लघुत्वञ्च गात्राणां ज्वरमार्दवम्
- दोषप्रवृत्तिरष्टाहो निरामज्वरलक्षणम्
- आसप्तरात्रं तरुणं ज्वरमाहुर्मनीषिणः
- मध्यं द्वादशरात्रन्तु जीर्णज्वरमतः परम्
- बलवत्स्वल्पदोषेषु ज्वरः साध्योऽनुपद्र वः
- यो द्वादशेभ्यो दिवसेभ्य ऊर्ध्वं दोषत्रयेभ्यो द्विगुणेभ्य ऊर्ध्वम्
- नृणां तनौ तिष्ठति मन्दवेगो भिषग्भिरुक्तो ज्वर एष जीर्णः
- यः स्यादनियतात्कालाच्छीतोष्मभ्यां तथैव च
- वेगतश्चापि विषमो ज्वरः स विषमः स्मृतः
- ज्वरस्योपद्र वाः
- श्वासो मूर्च्छाऽरुचिश्छर्दिस्तृष्णाऽतीसारविड्ग्रहाः
- हिक्काकासाङ्गदाहाश्च ज्वरस्योपद्र वा दश
- ज्वरमुक्तेःपूर्वरूपम्
- दाहः स्वेदो भ्रमस्तृष्णा कम्पविड्भेदसंज्ञिताः
- कूजनं गात्रवैगन्ध्यमाकृतिज्वरमोक्षणे
- त्रिदोषजे ज्वरे ह्येतदन्तर्वेगे च धातुगे
- लक्षणं मोक्षकाले स्यादन्यस्मिन् स्वेददर्शनम्
- अभिन्यासज्वरस्य लक्षणम्
- दोषास्तीव्रतरा भवन्ति बलिनः सर्वेऽपि यत्र ज्वरे
- मोहोऽतीव विचेष्टता विकलता श्वासो भृशं मूकता
- दाहश्चिक्कणमाननञ्च दहनो मन्दो बलस्य क्षयः
- सोऽभिन्यास इति प्रकीर्त्तित इह प्राज्ञैर्भिषग्भिः पुरा
- तथा च
- त्रयः प्रकुपिता दोषा उरःस्रोतोऽनुगामिनः
- आंमातिवृद्ध्या ग्रथिता बुद्धीन्द्रि यमनोगताः
- जनयन्ति महाघोरमभिन्यासं ज्वरं दृढम्
- श्रुतौ नेत्रे प्रसुप्तिः स्यान्न चेष्टां काञ्चिदीहते
- न च दृष्टिर्भवेत्तस्य समर्था रूपदर्शने
- न घ्राणं न च संस्पर्शं शब्दं वा नैव बुध्यते
- शिरो लोठयतेऽभीक्ष्णमाहारं नाभिनन्दति
- कूजति तुद्यते चैव परिवर्त्तनमीहते
- अल्पं प्रभाषते किञ्चिदभिन्यासः स उच्यते
- प्रत्याख्यातः स भूयिष्ठः कश्चिदेवात्र सिध्यति
- जलसंत्रासरोगमाह
- बुद्धिस्थानं यदा श्लेष्मा केवलः प्रतिपद्यते
- तदा बुद्धौ निरुद्धायां श्लेष्मणाधिष्ठितो नरः
- जाग्रत्सुप्तोऽथवात्मानं मज्जन्तमिव मन्यते
- सलिलात्त्रस्यति तदा जलत्रासं तु तं विदुः
- श्लेष्मघ्नं तत्र कर्तव्यं शोधनं शमनादिकम्
- आहारस्य विधानेन यावत्स प्रकृतिं व्रजेत्
- अण्डह्रासरोगमाह
- स्वनिदानैः प्रकुपितो वायुर्विगुणतां गतः
- अण्डकोषवहां नाडीं प्राप्योर्ध्वं प्रतिकर्षति
- समेहनौ तदाऽदृश्यौ भवतो वृषणौ किल
- अण्डह्रास इति प्रोक्तो रोगोऽय भृशदारुणः
- नाभिभ्रंशरोगमाह
- नाभिस्थाने शिराग्रन्थिर्यश्च स्फुरति सर्वदा
- तिर्यगूर्ध्वमधश्चेत्स विचलेद्वायुना सदा
- तदा स्युर्वातजा रोगा वान्तिरूर्ध्वगते भवेत्
- अधोगते त्वतीसारो मन्दाग्नित्वं ज्वरस्तथा
- तिर्यग्गतेऽग्निमान्द्यं च वातजाश्चापरे गदाः
- पिडिकोद्वेष्टनं चैव भृशं स्यात्कटिवेदना
- शुक्रदोषमाह
- वातपित्तश्लेष्मशोणितकुणपगन्ध्यनल्पग्रन्थिपूतिपूयक्षीणरेतसः प्रजोत्पादने न समर्था भवन्ति तत्र वातवर्णवेदनंवातेनै पित्तवर्णवेदनं पित्तेनै श्लेष्मवर्ण-वेदनंश्लेष्मणौ शोणितवर्णपित्तवेदनं रक्तेनै कुणपगन्ध्यनल्पं च रक्तेनै ग्र-न्थिभूतं श्लेष्मवाताभ्यौं पूयपूतिनिभं श्लेष्मपित्ताभ्यौंक्षीणं शुक्रं प्रागुक्तं पि-
- त्तमारुताभ्यौं पूयमूत्रपूरीषगन्धिसर्ववर्णवेदनं सन्निपातेनेति
- तेषु कुणपगन्धिग्रन्थिपूतिक्षीणरेतसः कृच्छ्रसाध्याः मूत्रपूरीषगन्धिरेतसस्त्वसाध्यौः साध्यमन्यच्चेति
- आर्त्तवदोषमाह
- आर्त्तबमपि त्रिभिर्दोषैः शोणितचतुर्थैः पृथग्द्वन्द्वैः समस्तैश्चोपसृष्टमबीजं भवति तदपि दोषवर्णवेदनादिभिर्विज्ञेयम्
- तेषु कुणपग्रन्थिपूतिपूयक्षीणमूत्रपुरीषप्रकाशमसाध्यं साध्यमन्यद् भवति
- स्नायुकरोगमाह
- शाखासु कुपिता दोषाः शोथं कृत्वा विसर्पवत्
- भिन्दन्ति तत्क्षते तत्र सोष्ममांसं विशोष्य च
- कुर्युस्तन्तुनिभं जीवं वृत्तं सितद्युतिं बहिः
- शनैः शनैः क्षताद् याति छेदात्कोपमुपैति च
- तत्पाताच्छोफशान्तिः स्यात्पुनः स्थानान्तरे भवेत्
- स स्नायुक इति ख्यातः क्रियोक्ता तु विसर्पवत्
- बाह्वोर्यदि प्रमादेन जङ्घयोस्त्रुट्यते क्वचित्
- सङ्कोचं खञ्जतां चैव छिन्नस्तन्तुः करोत्यसौ
- रक्ताक्षोरक्तकान्तिः समधिकदहनः सर्वजः सर्वलिङ्गो
- रोगोऽसावष्टधेत्थं मुनिभिरभिहितः स्नायुकस्तन्तुकीटः
- वातेन श्यावरूक्षः सरुगथ दहनान्नीलपीतः सदाहो
- यः श्वेतः श्लेष्मणा स्यात्पृथुगरिमयुतो दोषयुग्माद् द्विलिङ्गः
- फिरङ्गरोगमाह
- फिरङ्गसंज्ञके देशे बाहुल्येनैव यद् भवेत्
- तस्मात्फिरङ्ग इत्युक्तो व्याधिर्व्याधिविशारदैः
- निदानम्
- गन्धरोगः फिरङ्गोऽय जायते देहिनां ध्रुवम्
- फिरङ्गिणोऽङ्गसंसर्गात्फिरङ्गिण्याः प्रसङ्गतः
- व्याधिरागन्तुजो ह्येष दोषाणामत्र संक्रमः
- भवेत्तल्लक्षयेत्तेषां लक्षणैर्भिषजांवरः
- फिरङ्गस्त्रिविधो ज्ञेयो वाह्यश्चाभ्यन्तरोऽपरः
- वहिरन्तर्भवश्चापि तेषां लिङ्गानि च ब्रुवे
- तत्र बाह्यः फिरङ्गः स्याद्विस्फोट सदृशोऽल्परुक्
- स्फुटितो व्रध्नवद् वैद्यैः सुखसाध्योऽपि वा स्मृतः
- सन्धिष्वाभ्यन्तरः सः स्यादामाघातोपमत्यथः
- शोथं च जनयेदेव कष्टसाध्यो बुधैः स्मृतः
- उपद्र वानाह
- कार्श्यं बलक्षयो नासाभङ्गो वह्नेश्च मन्दता
- अस्थिशोषोऽस्थिवक्रत्वं फिरङ्गोपद्र वा अमी
- साध्यासाध्यत्वमाह
- बहिर्भवो भवेत्साध्यो नवीनो निरुपद्र वः
- आभ्यन्तरस्तु कष्टेन साध्यः स्यादयमामयः
- बहिरन्तर्भवो जीर्णः क्षीणस्योपद्र वैर्युतः
- व्याप्तो व्याधिरसाध्योऽयमित्याहुर्भिषजः पुरा
- फिरङ्गचिकित्सा
- फिरङ्गसंज्ञकं रोगं रसः कर्पूरसंज्ञकः
- अवश्यं नाशयेदेतदूचुः पूर्वचिकित्सकाः
- लिख्यते रसकर्पूरप्राशने विधिरुत्तमः
- अनेन विधिना खादेन्मुखे शोथं न विन्दति
- गोधूमचूर्णं सन्नीय विदध्यात्सूक्ष्मकूपिकाम्
- तन्मध्ये निक्षिपेत्सूतं चतुर्गुञ्जामितं भिषक्
- ततस्तु गुटिकां कुर्यात् यथा न दृश्यते बहिः
- सूक्ष्मचूर्णैर्लवङ्गस्य तां वटीमवधूलयेत्
- दन्तस्पर्शो यथा न स्यात्तथा तामम्भसा गिलेत्
- ताम्बूलं भक्षयेत्पश्चाच्छाकाम्ललवणांस्त्यजेत्
- श्रममातपमध्वानं विशेषात् स्त्रीनिषेवणम्
- पारदरोगनिदानम्
- शुद्धो रसोऽमृतं साक्षादशुद्धस्तु स्मृतो विषम्
- अयुक्तियुक्तो रोगाय युक्तियुक्तो रसायनः
- विधिवत्सेव्यमानोऽय निहन्ति सकलामयान्
- तस्य मिथ्योपचारेण भवन्त्येते महागदाः
- पीनसो नासिकाभङ्गो दन्तपातः शिरोव्यथा
- भगन्दरो विसर्पश्च नेत्ररोगो मुखामयः
- कोठः कण्डूस्त्वचावर्णहानिर्नासादिषु क्षतम्
- कुष्ठोपदंशचिह्नानि गात्रेषु विविधानि हि
- ग्रन्थिवच्छोथकाठिन्यं सरुजं फलकोषयोः
- पक्षाघातो ग्रन्थिवातः प्रदाहोऽस्थ्नाञ्च दारुणः
- जाड्यं मनोविकारश्च सर्वे कृच्छ्रतमा गदाः
- भवन्ति तत्र कर्तव्यं यथायुक्तञ्च भेषजम्
- शीतलानिदानम्
- देव्या शीतलयाक्रान्ता मसूर्यः शीतला बहिः
- ज्वरयेयुर्यथा भूताधिष्ठितो विषमज्वरः
- ताश्च सप्तविधाः ख्यातास्तासां भेदान् प्रचक्ष्महे
- ज्वरपूर्वा बृहत्स्फोटैः शीतला बृहती भवेत्
- बृहतीशीतलालक्षणम्
- सप्ताहान्निस्सरत्येव सप्ताहात्पूर्णतां व्रजेत्
- ततस्तृतीयसप्ताहे शुष्यति स्खलति स्वयम्
- कोद्र वालक्षणम्
- वातश्लेष्मसमुद्भूता कोद्र वा क्रोद्र वाकृतिः
- कश्चित्तां प्राह पक्वेति सा तु पाकं न गच्छति
- जलशूकवदङ्गानि सा विध्यति विशेषतः
- सप्ताहाद्वा दशाहाद्वा शान्तिं याति विनौषधम्
- पाणिसहालक्षणम्
- ऊष्मणा सूक्ष्मजारूपा सकण्डूः स्पर्शनप्रिया
- नाम्ना पाणिसहा ख्याता सप्ताहाच्छुष्यति स्वयम्
- सर्षपिकालक्षणम्
- चतुर्थी सर्षपाकारा पीतसर्षपवर्णिनी
- नाम्ना सर्षपिका ज्ञेयाऽभ्यङ्गमत्र विवर्जयेत्
- राजिकालक्षणम्
- किञ्चिदूष्मनिमित्तेन जायते राजिकाकृतिः
- एषा भवति बालानां सुखं च शुष्यति स्वयम्
- मसूरिकालक्षणम्
- कोठवज्जायते षष्ठी लोहितोन्नतमण्डला
- ज्वरपूर्वा व्यथायुक्ता ज्वरस्तिष्ठेद्दिनत्रयम्
- स्फोटानां मेलनादेषा बहुस्फोटाऽपि दृश्यते
- द्वितीय मसूरिकालक्षणम्
- एकस्फोटा च कृष्णा च बोद्धव्या चर्मजाभिधा
- शीतलायाः शमनोपायः
- शीतलासु क्रियाकार्या शीतला रक्षया सह
- बध्नीयान्निम्बपत्राणि परितो भवनान्तरे
- कदाचिदपि नो कार्यमस्पृश्यस्य प्रवेशनम्
- स्फोटेष्वधिकदाहेषु रक्षा रेणूत्करो हितः
- चन्दनं वासको मुस्तं गुडूची द्रा क्षया सह
- एषां शीतकषायस्तु शीतलाज्वरनाशनः
- जपहोमोपहारश्च दानस्वस्त्ययनार्चनैः
- विप्रगोशम्भुगौरीणां पूजनैस्ताः शमं नयेत्
- स्तोत्रं च शीतलादेव्याः पठेच्छीतलिनोऽन्तिके
- ब्राह्मणः श्रद्धया युक्तस्तेन शाम्यन्ति शीतलाः
- ग्रन्थान्तरात् अथोष्णवातलक्षणम्
- व्यायामाध्वातपैः पित्तं बस्तिं प्राप्यानिलावृतम्
- बस्तिं मेढ्रं गुदञ्चैव प्रदहेत् स्रावयेदधः
- म्रूत्रं हारिद्र मथवा सरक्तं रक्तमेव वा
- कृच्छ्रात्पुनः पुनर्जन्तोरुष्णवातं वदन्ति तम्
- चिकित्सा
- शृतशीतपयोऽन्नाशी चन्दनं तण्डुलाम्बुना
- पिबेत्सशर्करं श्रेष्ठमुष्णवाते सशोणिते
- ब्रध्नस्य निदानं लक्षणञ्च
- अत्यभिष्यन्दिगुर्वन्नशुष्कपूत्यामिषाशनात्
- करोति ग्रन्थिवच्छोथं दोषो वङ्क्षणसन्धिषु
- ज्वरशूलाङ्गसादाढ्यं तं ब्रध्नेति विनिर्दिशेत्
- चिकित्सा
- भृष्टश्चैरण्डतैलेन सम्यक्कल्कोऽभयाभवः
- कृष्णासैन्धवसंयुक्तो ब्रध्नरोगहरः परः
- अजाजी हपुषा कुष्ठं गोमेदं बदरान्वितम्
- काञ्जिकेन तु संपिष्टं तल्लेपो ब्रध्नजित्परः
- कालज्वरस्य निदानं लक्षणं च
- प्रणष्टवह्नेरबलस्य जन्तोर्ज्वरो यदा धातुचयेषु लीनः
- प्लीहोदरार्त्तिं कुरुते सशोथं तया स कालज्वरसंज्ञितः स्यात्
- सुदुःसहं प्राप्य विकारमेनं दिने दिने कार्श्यमुपैति मत्तर्यः
- कृष्णच्छविस्तस्य च पाण्डुभावो विलूनकेशोऽनियतज्वरेण
- कालज्वरेण सुचिरं परिपीडितस्य जायेत चोत्कटतमस्त्वतिसाररोगः
- घ्राणाच्च रक्तपतनन्त्वपि दन्तवेष्टादेतावुपद्र वकरौ मुहुरुद्भवेताम्
- ग्रन्थिकज्वर प्लिए!गइ! निदानं लक्षणं च
- कफोणि कक्षा गल वङ्क्षणेषु यो ग्रन्थिशोथार्त्तिकरो नराणाम्
- ज्वरः प्रजायेत समस्तदोषात् तं ग्रन्थिकाख्यं ज्वरमामनन्ति
- ज्वरः सुतीव्रः पुरतो हि भूम्ना पुनश्च कुत्राप्यथवा स मन्दः
- सर्वाङ्गरुक् शीतमतिप्रकम्पो मूर्च्छा प्रलापो वमथुः पिपासा
- स्वेदो भृशं स्वप्नविघात तन्द्रा खराऽतिजिह्वा शिथिलाङ्गता च
- ग्लानिप्रमोहौ श्रुतिनेत्र सुप्तिर्निस्पन्दभावं धमनी च धत्ते
- असाध्यलक्षणम्
- सोऽय ज्वरो ग्रन्थिकनामधेयो निहत्य शक्तिं सकलेन्द्रि याणाम्
- असंशयं हन्त्यतिसार जुष्टं विनष्टसंज्ञं रुधिरं वमन्तम्
- प्रदुष्टवातोदकभूमिभागे जीवाणवस्ते विष वज्रकल्पाः
- उन्दूरदेहं पुरतः प्रविश्य निहन्युराखून् मरणाग्रदूतान्
- विषेण तीव्रेण विषण्णदेहाः पानाय नीरस्य विदूरभूमिम्
- धावन्ति मूर्च्छन्ति नयन्ति दूरं विषं पिपासाकुल मूषिकास्ते
- जीवाणुवाहिनां तस्मान्मूषिकाणां शरीरतः
- देहाद् देहान्तरं यान्ति कीटा ग्रन्थिज्वरप्रदाः
- मन्थरज्वरः मिधुरज्वरःइ! पूर्वरूपम्
- स्वल्पकासोऽरुचिस्तृष्णा प्रलापो दाहवाञ्ज्वरः
- अङ्गानां गौरवं ग्लानिरस्थिभेदो विनिद्र ता
- रूपम्
- ज्वरो दाहो भ्रमो मोहश्चातिसारो वमिस्तृषा
- अनिद्रा च मुखं रक्तं तालु जिह्वा च शुष्यति
- ग्रीवामध्ये तु दृश्यन्ते स्फोटकाः सर्षपोपमाः
- एतच्चिह्नं भवेद्यत्र स मधुरक उच्यते
- दण्डकज्वरस्य निदानं लक्षणं च
- सन्ध्यस्थिकण्ठे ज्वरितस्य यस्य दण्डाभिघातप्रभवा रुजेव
- रुजा प्रजायेत निशादिनेषु ज्वरं तमाहुः किल दण्डकाख्यम्
- दिनद्वयं दिनैकं वा विश्रम्यासौ प्रवर्त्तते
- सर्व्वदेहचरः शोथः प्लीहा चाप्यत्र जायते
- स प्रतिश्याय कासार्त्तो ज्वरी प्रमुच्यते ज्वरात्
- अष्टमे दिवसे प्रायो वातश्लेष्मसमुद्भवात्
- रसाज्ञानलक्षणम्
- भुञ्जानस्य नरस्यान्नं मधुरप्रभृतीन् रसान्
- रसना यन्न जानाति रसाज्ञानं तदुच्यते
- पाचकपित्तस्य वैगुण्यमस्य व्याधेर्निदानमित्येके भाषन्ते
- सङ्क्रामकतरुणशोथविशेषः बिए!री बेरीइ!
- निदानम्
- वातश्लेष्मकरैर्भोज्यैः क्लिन्न शुष्कान्नभोजनैः
- संयोगाद् विषतुल्यानां स्नेहानां च निषेवणैः
- निःसारतण्डुलाहारैः प्राग्वातैर्हिमशीकरैः
- आर्द्र भूमौ चिरं वासाज्जनाकीर्ण स्थलेषु च
- क्षीणशोणितमांसाग्नेर्दौर्बल्यं हृदि जायते
- यकृत्प्लीह्नोर्विकारश्च क्रमतः परिवर्द्धते
- प्रजायते ततः शोथो रोगः सङ्क्रामको नवः
- तस्य लक्षणमप्यग्रे समासेनाभिधीयते
- पूर्वरूपम्
- अल्पत्वादस्य रोगस्य प्राग्रूपं न च लक्ष्यते
- दृश्यते केवलं तत्र वह्निसादो विवर्णता
- लक्षणम्
- जङ्घास्थिनि यदा शोथो जायते हृत्प्रवेपते
- तदा तन्तु विजानीयाच्छोथं सङ्क्रामकं नवम्
- स्नायूनां मांसपेशीनां क्रिया सम्यङ् न वर्तते
- जङ्घायां प्रथमं भूत्वा शोथः सर्वतनौ व्रजेत्
- विड्भेदः श्वासकृच्छ्रत्वमथवा विड्विबद्धता
- स्वल्पत्वमस्य जायेत मूत्रस्य रुधिरस्य च
- वेदना सर्वगात्रेषु जानुयुग्मे च दुःसहा
- नानाप्रकारं जानीयादिमं व्याधिं विचक्षणः
- वातरोगेण तुल्यानि वीक्ष्य लिङ्गानि कानिचित्
- वातरोगमिमं केचिन्मन्यन्ते भ्रान्तिहेतुतः
- तीव्रज्वरविशेषोऽय न चासौनूतनामयः
- इत्यादीनि प्रभाषन्ते केचिदन्ये भिषग्विदः
- नवाविर्भूतरोगोऽय शोथः सङ्क्रामको नवः
- स वङ्गान् भूयसा हन्ति स्वच्छतण्डुलभोजिनः
- गोधूमरोटिकाहाराः पञ्चनदादिवासिनः
- सङ्क्रामकमिमं शोथं लभन्ते प्रायशो नहि
- वाराणस्यादिदेशेषु रोगस्यास्य प्रकोपतः
- प्रजानान्तु सहस्राणि तूर्णं मृत्युमुखं ययुः
- असाध्यलक्षणम्
- सव्यथं हृदयं यस्य क्षीणस्य स्पन्दते द्रुतम्
- रक्तपूर्णं शिराकोष्ठं स शीघ्रं विजहात्यसून्
- अनेन शोथेन निपीड्यमानः कष्टातिकष्टं शिरसो विकारम्
- आन्ध्यं सुदुःखं त्वथवाऽभ्युपैति घोरांस्तथाऽन्यान् नयनामयांश्च
- मृत्योर्भयं वितनुते जनमण्डलेषु प्रध्वंसने जनपदं प्रतिकूलदैवात्
- शोथो ह्ययं बहुरुजस्तरुणः कदाचिद् हृद्रो गरक्तवमनैः सहसाऽतिदुःखैः
- कफाश्रितवायोर्लक्षणम्
- प्राक्सञ्चितं यस्य बलासजालमन्वेति भूयः प्रबलः समीरः
- तेनावृतस्तं प्रविधाय शुष्कं कुर्यात् प्रवृद्धोऽथ विकारवृन्दम्
- त्वक्स्फोटनं पाणिपदीक्षणानां दाहोऽतिशोषो वदनस्य तोदः
- हृत्कम्पदौर्बल्यमतिश्रमत्वं भ्रान्तिर्मृषोद्भावनजल्पनं च
- वैस्वर्यमालस्यमथाविपाको ह्युदासचिन्ताऽरुचिगात्रभङ्गाः
- निद्रा क्षयो मूत्रपुरीषबन्धस्तमः प्रवेशो गमनेष्वशक्तिः
- श्लेष्मान्वितोऽय कथितः समीरः
- अथ नेत्रादिपरीक्षाऽधिकारः ३३
- नेत्रं स्यात्पवनाद्रू क्षं धूम्रवर्णं तथाऽरुणम्
- कोटरान्तःप्रविष्टं च तथा स्तब्धविलोकनम्
- हरिद्रा खण्डवर्णं वा रक्तं वा हरितं तथा
- दीपद्वेषि सदाहञ्च नेत्रं स्यात्पित्तकोपतः
- चक्षुर्बलासबाहुल्यात्स्निग्धं स्यात्सलिलप्लुतम्
- तथा धवलवर्णञ्च ज्योतिहीनं बलान्वितम्
- नेत्रं द्विदोषबाहुल्यात्स्याद् दोषद्वयलक्षणम्
- त्रिदोषलिङ्गसङ्घेन तं मारयति रोगिणम्
- त्रिदोषदूषितं नेत्रमन्तर्मग्नं भृशं भवेत्
- त्रिलिङ्गं सलिलस्रावि प्रान्तेनोन्मीलयत्यपि
- जिह्वापरीक्षा
- शाकपत्रप्रभा रूक्षा स्फुटना रसनाऽनिलात्
- रक्ता श्यावा भवेत्पित्ताल्लिप्ताऽद्रा धवला कफात्
- परिदग्धा खरस्पर्शा कृष्णा दोषत्रयेऽधिके
- सैव दोषद्वयाधिक्ये दोषद्वितयलक्षणा
- मूत्रपरीक्षा
- वातेन पाण्डुरं मूत्रं रक्तं नीलञ्च पित्ततः
- रक्तमेव भवेद्र क्ताद्धवलं फेनिलं कफात्
- पुरीषपरीक्षा
- वातान्मले तु दृढता शुष्कता चापि जायते
- पीतता जायते पित्ताच्छुक्लता श्लेष्मतो भवेत्
- सन्निपाते च सर्वाणि लक्षणानि भवन्ति हि
- विशेषतः
- त्रुटितं फेनिलं रूक्षं धूमलं वातकोपतः
- वातश्लेष्मविकारेण जायते कपिशं मलम्
- बद्धं सुत्रुटितं पीतं श्यामं पित्तानिलाद् भवेत्
- पीतश्वेतं श्लेष्मपित्तादीषत् सान्द्रं च पिच्छिलम्
- श्यामत्रुटित पीताभं बद्धश्वेतं त्रिदोषतः
- दुर्गन्धः शीतलश्चैव विष्ठोत्सर्गो यदा भवेत्
- तदा जीर्णं मलं वैद्यैर्दोषज्ञैः परिभाष्यते
- कपिलं गुटिकायुक्तं यदि वर्चोऽवलोक्यते
- प्रक्षीणमलदोषेण दूषितः परिकथ्यते
- वातस्य च मलं कृष्णं ततः पित्तस्य पीतविट्
- रक्तवर्णं मलं किञ्चिन्मलं श्वेतं कफोद्भवम्
- आमं वा श्लेष्मजं प्राहुर्मिश्रितं द्वन्द्वजं भवेत्
- अपक्वं स्यादजीर्णे तु पक्वं स्वच्छं मलं भवेत्
- अत्यग्नौ पिण्डितं शुष्कं मन्दाग्नौ तु द्र वीकृतम्
- दुर्गन्धं चन्द्रि कायुक्तमसाध्यं मललक्षणम्
- इति प्रथमं परिशिष्टम्
- द्वितीयं परिशिष्टम्
- अथ सपरिशिष्टशार्ङ्गधरसंहितोक्तरोगाणां पथ्यापथ्यविवेचना१
- ज्वरे पथ्यापथ्यम्
- रक्तशाल्यादयः शस्ताः पुराणाः षष्टिकैः सह
- यवाग्वोदनलाजार्थे ज्वरितानां ज्वरापहाः
- मुद्गान् मसूरांश्चणकान् कुलत्थान् समकुष्ठकान्
- यूषार्थे यूषसात्म्यानां ज्वरितानां प्रदापयेत्
- पटोलपत्रं वार्त्ताकुं कुलकं कारवेल्लकम्
- कर्कोटकं पर्पटकं गोजिह्वां बालमूलकम्
- पत्रं गुडूच्याः शाकार्थं ज्वरितानां ज्वरापहम्
- मांसार्थमेणलावादीन् युक्त्या दद्याद्विचक्षणः
- कुक्कुटांश्च मयूरांश्च तित्तिरिक्रौञ्चवर्त्तकान्
- गुरूष्णत्वान्न शंसन्ति ज्वरे केचिच्चिकित्सकाः
- लङ्घनेनानिलबलं ज्वरे यद्यधिकं भवेत्
- भिषङ्मात्राविकल्पज्ञो दद्यात् तानपि कालवित्
- द्रा क्षादाडिमखर्जूरप्रियालैः सपरूषकैः
- तर्पणार्हस्य दातव्यं तर्पणं ज्वरनाशनम्
- कृशोऽल्पदोषो यः क्षीणकफो जीर्णज्वरान्वितः
- विबन्धासृष्टदोषश्च रूक्षः पित्तानिलज्वरी
- पिपासार्त्तः सदाहश्च पयसा स सुखी भवेत्
- जीर्णज्वरे कफे क्षीणे क्षीरं स्यादमृतोपमम्
- तदेव तरुणे पीतं विषवद्धन्ति मानवम्
- व्यायामञ्च व्यवायञ्च स्नानं चङ्क्रमणन्तथा
- ज्वरमुक्तो न सेवेत यावन्नो बलवान् भवेत्
- जन्तोर्ज्वरविमुक्तस्य स्नानं कुर्यात् पुनर्ज्वरम्
- तस्माज्ज्वरविमुक्तोऽपि स्नानं विषमिव त्यजेत्
- बलवर्णाग्निवपुषां यावन्न प्रकृतिर्भवेत्
- तावज्ज्वरेण मुक्तोऽपि वर्जनीयानि वर्जयेत्
- २ अतीसारे पथ्यापथ्यम्
- अतीसारेऽपि पथ्यादि ज्ञेयं सर्वमजीर्णवत्
- स्नानावगाहावभ्यङ्गं गुरुस्निन्धद्र वाशनम्
- व्यायाममग्निसन्तापमतीसारी विवर्जयेत्
- ३ ग्रहणीरोगे पथ्यापथ्यम्
- सुजरं दीपनं वह्नेरन्नं पानञ्च नित्यशः
- सेवेत मतिमानत्र विपरीतं विवर्जयेत्
- शालि प्रत्नं मसूरञ्च यवं मांसरसन्तथा
- मद्गुरञ्च तथा शृङ्गीं तक्रं बिल्वञ्च दाडिमम्
- शृङ्गाटकं छागदुग्धं वार्ताकुञ्च कशेरुकम्
- ग्रहणीगदवान् नित्यं भुञ्जीतैवंविधानि च
- दिवास्वप्नं सुरां तीक्ष्णां रात्रौ जागरणन्तथा
- गुरु चान्नमभिष्यन्दि यत्नतः परिवर्जयेत्
- ४ अजीर्णाग्निमान्द्ययोः पथ्यापथ्यम्
- दुर्जरं सन्त्यजेत् सर्वं निशायामशनन्तथा
- अजीर्णी मन्दवह्निश्च भक्षयेत् सुजरं लघु
- ५ अर्शोरोगे पथ्यापथ्यम्
- वातानुलोमनं यद् यत् सरं वह्निप्रदीपनम्
- सुजरं पुष्टिदं तत् तदन्नपानं हितं मतम्
- वेगावरोधं स्त्रीपृष्ठयानमुत्कटमासनम्
- यथास्वं दोषलञ्चान्नमर्शसः परिवर्जयेत्
- ६ क्रिमिरोगे पथ्यापथ्यम्
- प्रत्यहं कटुकं तिक्तं भोजनं कफनाशनम्
- क्रिमीणां नाशनं रुच्यमग्निसन्दीपनं परम्
- क्षीराणि मांसानि घृतानि चापि दधीनि शाकानि च पर्णवन्ति
- अम्लञ्च मिष्टञ्च रसं विशेषात् क्रिमीञ्जिघांसुः परिवर्जयेद्धि
- ७ कामला हलीमक पाण्डुरोगेषु पथ्यापथ्यम्
- पुराणयवगोधूमशालयश्च पुनर्नवा
- मुद्गाढकी मसूराणां यूषो जाङ्गलजो रसः
- पटोलं वृद्धकूष्माण्डं तरुणं कदलीफलम्
- मत्स्येषु मद्गुरः शृङ्गी तक्रं धात्र्! यभया घृतम्
- रसोनः पक्वमाम्रञ्च वार्त्ताकुरमृता निशा
- इत्याद्यानि गदे पाण्डौ हितान्युक्तानि पण्डितैः
- धूमपानं वेगरोधः स्वेदनं मैथुनं सुरा
- दिवास्वप्नो मृदशनं रामठं माषसर्षपौ
- तीक्ष्णाम्ललवणाध्याशगुर्वन्नानि जलं बहु
- पत्रशाकानि शिम्बी च गदे पाण्डौ न शर्मणे
- ८ रक्तपित्ते पथ्यापथ्यम्
- पुराणाः शालिगोधूमयवा मुद्गमसूरकौ
- चणकस्तुवरी वृद्धकूष्माण्डं कदलीफलम्
- पटोलमपि वेत्राग्रं फलं पनसतालयोः
- बिल्वदाडिमखर्जूरं धात्री द्रा क्षा उदुम्बरम्
- परूषं नारिकेलञ्च कपित्थञ्च कशेरुकम्
- गव्यं माहिषमाजं वा सर्पिश्छागं पयस्तथा
- शशैणहरितच्छागा बकपारावतादयः
- एक्षवं शीतसलिलं चन्दनं चन्द्र रश्मयः
- मनोऽनुकूलमाख्यानं श्रुतिरम्यञ्च कीर्तनम्
- पीनोन्नतस्तनश्रोणिरम्याणां सुखवेश्मनाम्
- रूपयौवनमत्तानामाश्लेषा रमणं विना
- एवंविधानि सर्वाणि हितानि रक्तपित्तिनाम्
- तीक्ष्णं विदाहि विष्टम्भि पानान्नं कौपमम्बु च
- ताम्बूलं दधि वार्ताकुर्मत्स्यो माषश्च सर्षपः
- रसोनक्षारनिष्पावकुलत्थाश्च गुडः सुरा
- हस्त्यश्वयानं व्यायामः क्रोधः स्वप्नविपर्ययः
- व्यायामोऽध्वाटनं पाठः सन्तापो वह्निभास्वतोः
- रक्तस्रावो धूमपानं लोभश्चपलता तथा
- एवंविधानि सर्वाणि वर्जनीयानि नित्यशः
- निदानं रक्तपित्तस्य यत्किञ्चित् सम्प्रकाशितम्
- जीवनारोग्यकामैस्तन्न सेव्यं रक्तपित्तिभिः
- ९ कासरोगे पथ्यापथ्यम्
- शालिषष्टिकगोधूम श्यामाकयवकोद्र वाः
- माषमुद्गकुलत्थानां रसः सर्पिः पुरातनम्
- वास्तूकं वायसीशाकं वार्त्ताकुर्बालमूलकम्
- छागं दुग्धं घृतं छागं सुखोष्णसलिलं मधु
- धन्वानूपभवानाञ्च मांसं मांसाशिनान्तथा
- द्रा क्षादाडिमखर्जूरफलान्यत्र हितानि च
- वस्तिर्नस्यमसृङ्मोक्षो व्यायामो दन्तघर्षणम्
- आतपो दुष्टपवनो रजोमार्गनिषेवणम्
- विष्टम्भीनि विदाहीनि रूक्षाणि विविधानि च
- शकृन्मूत्रोद्गारकासवमिवेगविधारणम्
- मत्स्यः कन्दः सर्षपश्च दुष्टाम्भस्तुम्बुपोदिका
- रात्रौ जागरणं ग्राम्यधर्म्मः कासेऽहितानि च
- १० यक्ष्मणि पथ्यापथ्यम्
- गोधूमश्चणको मुद्गो रक्तशालि पुरातनः
- छागं मांसं पयश्छांगं छागं सर्पिश्च शर्करा
- मत्स्यण्डिका च मदिरा कस्तूरी सितचन्दनम्
- हर्म्यं स्रजः स्मरकथा युवतीनाञ्च दर्शनम्
- मणिमुक्तादिभूषाणां धारणं पवनो मृदुः
- धात्र्! याम्रपनसानाञ्च फलानि वकुलं फलम्
- गीतं हास्यं चन्द्र रश्मिर्गिरः श्रुतिसुखप्रदाः
- एवंभूतानि सर्वाणि शुभान्युक्तानि शोषिणाम्
- रूक्षान्नपानं विषममशनञ्च विदाहि यत्
- कटुतिक्तकषायाम्लशाकमाषरसोनकाः
- शिम्बी मत्स्यश्च ताम्बूलं व्यायामो वेगधारणम्
- साहसानि च कर्माणि श्रमः स्वेदनमञ्जनम्
- उच्चैः सम्भाषणं मार्गसेवनं निशि जागरः
- विशेषतो निधुवनं कर्मौरस्यमथेतरत्
- निदानत्वेन गदितं यच्च हेतुचतुष्टयम्
- सर्वाण्येतानि नियतं वर्जनीयानि यक्ष्मणि
- यत् पथ्यं यदपथ्यं च रक्तपित्ते मयोदितम्
- यक्ष्मण्यपि च तत् पथ्यमपथ्यञ्चापि तन्मतम्
- शोकं स्त्रियः क्रोधमसूयताञ्च त्यजेदुदारान् विषयान् भजेच्च
- तथा द्विजातींस्त्रिदशान् गुरूंश्च वाचश्च पुण्याः शृणुयाद् द्विजेभ्यः
- ११ हिक्काश्वासे पथ्यापथ्यम्
- शालिषष्टिकगोधूमयवाः शस्ताः पुरातनाः
- शशोऽहिभुक् तित्तिरश्च दक्षो धन्यमृगः शुकः
- सर्पिः पुरातनं छागं दुग्धं मधु सुरा तथा
- जीवन्तिका च वास्तूकं रसोनश्च पटोलकम्
- द्रा क्षा त्रुटिः पौष्करञ्च वार्युष्णं कटुकत्रयम्
- हिक्काश्वासेषु जानीयादित्याद्यानि हितानि हि
- विदाहि गुरुपानान्नं व्यायामाध्वनिषेवणम्
- श्वासी हिक्की ग्राम्यधर्मं क्रोधं चिन्ताञ्च सन्त्यजेत्
- १२ अरोचके पथ्यम्
- रोचनं दीपनं वह्नेर्जिह्वाकण्ठविशोधनम्
- पथ्यं शेषमपथ्यम्
- १३ छर्दिरोगे पथ्यापथ्यम्
- पुराणाः शालयो लाजा गोधूमश्च यवो मधु
- शशलावमयूराद्याजाङ्गलाः पशुपक्षिणः
- जम्बीरामलकीद्रा क्षादाडिमं बीजपूरकम्
- नारिकेलञ्च यद्बालं तत्तोयञ्च सिता सुरा
- मनोज्ञगन्धसंसेवा चन्दनाद्यनुलेपनम्
- शिरः स्नानं सुखास्या च हितानिच्छर्दिरोगिणाम्
- यदुग्रमुद्वेगकरं कर्म द्र व्यमथापि वा
- त्याज्यं तदखिलं छर्द्यां धीमतारोग्यकाङ्क्षिणा
- १४ स्वरभेदे पथ्यापथ्यम्
- बलपुष्टिप्रदं हृद्यं कफघ्नं स्वरशुद्धिकृत्
- अन्नं पानञ्च निखिलं स्वरभेदे हितं मतम्
- नात्राभिष्यन्दि संसेव्यं न च शीतक्रिया हिता
- दिवास्वापो न कर्त्तव्यो न च वेगविधारणम्
- १५ तृष्णारोगे पथ्यापथ्यम्
- हृद्यं सुमधुरं शीतं सेवेत तृषयाऽदितः
- उग्रमुद्वेगजननं त्यजेत् सर्वमतन्द्रि तः
- १६ मूर्च्छारोगे पथ्यापथ्यम्
- यवो लोहितशालिश्च वार्ताकुश्चपटोलकम्
- यूषो जाङ्गलमांसस्य रोहिताद्यास्तथा झषाः
- धारोष्णं गोपयस्तक्रं स्नानं नद्या जलेऽमले
- हितान्येतानि मूर्च्छायां संन्यासाख्ये तथा गदे
- तीक्ष्णं द्र व्यं क्रिया तीक्ष्णा वेगानाञ्च विधारणम्
- क्रोधशोकादिभिर्भावैरित्येतैर्वर्द्धते गदः
- १७ मदात्यये पथ्यापथ्यम्
- हिता मदात्यये प्रत्नाः शालिमुद्गयवाः सिता
- पयः पटोलं खर्जूरं दाडिमं नारिकेलकम्
- द्रा क्षाधात्री विचित्रान्नं हृद्यं मद्यं परूषकम्
- लावतित्तिरदक्षैणशशच्छागादिजो रसः
- शिशिरः पवनो धारागृहं चन्द्र स्य रश्मयः
- चन्दनालेपनं स्नानं प्रियालिङ्गनमेव च
- ताम्बूलं धूमपानञ्च लवणं स्वेदनाञ्जने
- वर्ज्यान्यखिलतीक्ष्णानि व्याधौ मद्यसमुद्भवे
- १८ दाहे पथ्यापथ्यम्
- शालयः षष्टिका मुद्गा मसूराश्चणका यवाः
- धन्वमांसरसा लाजमण्डश्च लाजशक्तवः
- शतधौतं घृतं दुग्धं नवनीतं पयोभवम्
- सिता कूष्माण्डकं मोचं पनसं स्वादु दाडिमम्
- पटोलं पर्पटं द्रा क्षा धात्रीफलपरूषके
- शिम्बी तुम्बी पयः पेटी खर्जूरं धान्यकं मिसिः
- बालतालं प्रियालञ्च शृङ्गाटककशेरुके
- मधूकपुष्पं ह्रीबेरं तिक्तानि निखिलानि च
- शीताः प्रदेहा भूवेश्म सेकोऽभ्यङ्गोऽवगाहनम्
- पद्मोत्पलदलक्षौम शय्याशीतलकाननम्
- कथा विचित्रा गीतानि कामिनी परिरम्भणम्
- उशीरचन्दनालेपशीताम्भः शिशिरोऽनिलः
- सुधांशुरश्मयः स्नानं मणयो मधुरा रसाः
- एवं चान्यानि दाहेषु सेव्यानि सुखमीप्सुभिः
- विरुद्धान्यन्नपानानि क्रोधो वेगविधारणम्
- गजाश्वयानमध्वा च क्षारं पित्तकराणि च
- व्यायामश्चातपस्तक्रं ताम्बूलं मधु रामठम्
- व्यवायः कटुतिक्तोष्णान्यहितानीति निश्चितम्
- १९ उन्मादे पथ्यापथ्यम्
- रक्तशालिर्यवो मुद्गो गोधूमः कौर्ममामिषम्
- धन्वोद्भवरसो द्रा क्षा कपित्थं नारिकेलकम्
- वास्तूकञ्च तथा ब्राह्मी कूष्माण्डस्य फलं महत्
- पटोलं धारोष्णपयः शतधौतं तथा हविः
- पुरातनं नूतनं च सुशीतमनुलेपनम्
- हितान्युक्तान्यथोन्मादे विरुद्धमशनं सुरा
- उष्णाशनं तीक्ष्णवीर्यं पत्रशाकं कठिल्लकम्
- तिक्तानि निखिलान्येव व्यवायो निशि जागरः
- निद्रा तृष्णाक्षुधादीनां बलाद् वेगविधारणम्
- सर्वाणि क्रूरकर्माणि मतानि न शुभाय च
- २० अपस्मारे पथ्यापथ्यम्
- सर्पिः पुरातनं मुद्गो गोधूमा रक्तशालयः
- कूर्मामिषं धन्वरसो दुग्धं ब्राह्मीदलं वचा
- पटोलं वृद्धकुष्माण्डं वास्तूकं स्वादु दाडिमम्
- शोभाञ्जनं नारिकेलं परूषामलके तथा
- एवंविधानि चान्यानि सुखदानि स्मृतिक्षये
- चिन्ता शोको भयं क्रोधस्त्वशुचीन्यशनानि च
- मद्यं मत्स्यो विरुद्धान्नं तीक्ष्णोष्णगुरुभोजनम्
- आयासोऽतिव्यवायश्च पूज्यपूजाव्यतिक्रमः
- बिम्ब्याषाढफलं शाकं निद्रा क्षुत्तृड्विनिग्रहः
- तोयावगाहनं शैलद्रुमाद्यारोहणन्तथा
- इत्यादीनि स्मृतिध्वंसे वर्जनीयानि यत्नतः
- २१ आमवाते पथ्यापथ्यम्
- वास्तूकशाकं सारिष्टं शाकं पौनर्नवं हितम्
- पटोलं लशुनञ्चैव वार्ताकुं कारवेल्लकम्
- यवान्नं कोरदूषान्नं पुराणं शालिषष्टिकम्
- लावकानां तथा मांसं हितं तक्रेण संस्कृतम्
- सितं च यूषं कौलत्थं कालायं चणकस्य च
- रुच्यं दद्याद्यथासात्म्यमामवातहितञ्च यत्
- दधि मत्स्यो गुडः क्षीरं दुष्टनीरमुपोदिका
- विरुद्धमशनं पूर्वो वायुवेगस्य रोधनम्
- निशायां जागरः शीततोयस्य परिषेवणम्
- न हितान्यनिले सामे व्यवायातिशयोपि च
- २२ शूलरोगे पथ्यापथ्यम्
- पुराणाः शालयः क्षीरमुष्णं जाङ्गलजो रसः
- पटोलं कारवेल्लञ्च द्रा क्षा पक्वाम्रदाडिमौ
- विडं शालिञ्च पत्राणि तप्ताम्भो देवपुष्पकम्
- अनुलोमकराण्यत्र सर्वाण्येव हितानि वै
- व्यायामं मैथुनं मद्यं लवणं कटुवैदलम्
- वेगरोधं शुचं क्रोधं वर्जयेच्छूलवान्नरः
- २३ उदावर्त्तानाहयोः पथ्यापथ्यम्
- सुजरञ्च सरं यद् यदन्नं पानञ्च पुष्टिदम्
- उदावर्ते तथानाहे सेव्यं वर्ज्यं यतोऽन्यथा
- २४ हृद्रो गे पथ्यापथ्यम्
- पुरातनो रक्तशालिर्जाङ्गला मृगपक्षिणः
- कुलत्थमुद्गयूषाश्च पटोलं कदलीफलम्
- रसालं वृद्धकूष्माण्डं दाडिमञ्च हरीतकी
- द्रा क्षा तक्रं सैन्धवञ्च हितानि हृदयामये
- वेगरोधो व्यवायश्च व्यायामो निशि जागरः
- सह्यविन्ध्यसमुद्भूतसरितां सलिलन्तथा
- मेषीपयो जलं दुष्टं गुरुतिक्ताम्लभोजनम्
- पत्रशाकञ्चाध्यशनं न हितानि हृदामये
- २५ उदररोगे पथ्यापथ्यम्
- अब्दोत्पन्ना रक्तशालिर्यवमुद्गकुलत्थकाः
- माक्षिकञ्च सुरा सीधुर्जाङ्गला मृगपक्षिणः
- रसोनमार्द्र कं तक्रं कुलकं शिग्रुजं फलम्
- पुनर्नवा कारवेल्लं ताम्बूलैले पयस्तथा
- लघ्वन्नं दीपनं तिक्तं वीक्ष्य दोषानलौ बलम्
- युञ्ज्यादुदरिणे वैद्य इत्याद्यानि यथातथम्
- पयोऽतिपानं गुर्वन्नं स्नेहनं धूमसेवनम्
- औदकानूपमांसानि पत्रशाकं तिलो दधि
- लवणाशनमुष्णानि विदाहीन्यम्बु दोषवत्
- महेन्द्रा द्रि भवानाञ्च सरितां सलिलन्तथा
- व्यायामश्च व्यवायश्च स्नानं चङ्क्रमणन्तथा
- एवंविधानि चान्यानि त्याज्यान्युदरिभिः सदा
- २६ गुल्मे पथ्यापथ्यम्
- वल्लूरं मूलकं मत्स्यान् शुष्कशाकानि वैदलम्
- न खादेच्चालुकं गुल्मी मधुराणि फलानि च
- २७ मूत्राघाते पथ्यापथ्यम्
- मूत्रकृच्छ्रेऽश्मरीरोगे यत्पथ्यं च प्रयुज्यते
- मूत्राघातेषु सर्वेषु तद्युञ्ज्याद् देशकालवित्
- २८ मूत्रकृच्छ्रे पथ्यापथ्यम्
- अन्नपानमनुग्रं यन्मूत्रलञ्चानुलोमनम्
- हितमत्र विजानीयाद्विपरीतं सुखाय न
- २९ अश्मर्याम् पथ्यापथ्यम्
- व्रणक्रियां हते शल्ये पथ्येनैनाञ्च वर्त्तयेत्
- ३० प्रमेहे पथ्यापथ्यम्
- श्यामाककोद्र वोद्दालगोधूमचणकाढकी
- कुलत्थाश्च हिता भोज्ये पुराणा मेहिनां सदा
- जाङ्गलं तिक्तशाकञ्च यवान्नञ्च श्रमो मधु
- एतदन्यच्छर्कराद्यंश्लेष्मलञ्च न शर्मणे
- ३१ सोमरोगे पथ्यापथ्यम्
- यवगोधूममांसानि क्षीरमुद्धृतसारकम्
- व्यायामो भ्रमणञ्चापि हिताय सोमरोगिणाम्
- एक्षवञ्चाम्बुपानञ्च फलमामसुखासनम्
- अहिताय विनिर्दिष्टं भिषग्भिः शास्त्रकोविदैः
- ३२ स्थौल्ये पथ्यापथ्यम्
- पुराणशालयो मुद्गकुलत्थोद्दालकोद्र वाः
- लेखना बस्तयश्चैव सेव्या मेदस्विना सदा
- श्रमचिन्ताव्यवायाध्वक्षौद्र जागरणप्रियः
- हन्त्यवश्यमतिस्थौल्यं यवश्यामाकभोजनैः
- अस्वप्नञ्च व्यवायञ्च व्यायामं चिन्तनानि च
- स्थौल्यमिच्छन् परित्यक्तुं क्रमेणातिप्रवर्द्धयेत्
- प्रातर्मधुयुतं वारि सेवितं स्थौल्यनाशनम्
- उष्णमन्नस्य मण्डं वा पिबन् कृशतनुर्भवेत्
- स्नानं रसायनं शालीन् गोधूमान् सुखशीलताम्
- क्षीरेक्षु विकृतीर्माषान् सौहित्यं स्नेहनानि च
- स्वभावस्थत्वमन्विच्छन् मेदस्वी परिवर्जयेत्
- ३३ शोथरोगे पथ्यापथ्यम्
- पुराणाः शालयो मुद्गा यवाः शिम्बी पुनर्नवा
- रक्तशिग्रुरसोनौ च माणमूलं पटोलकम्
- ताम्रचूडमयूरादिखगानामामिषैरसम्
- शृङ्गीमद्गुरयोर्यूषो यूषः कूर्मामिषोद्भवः
- निम्बपत्रं हरिद्रा च तिक्तानि दीपनानि च
- इत्याद्यानि विजानीयाद्धितानि श्वयथौ भिषक्
- गुर्वन्नंमद्यमम्लञ्च शीततोयं विदाहि च
- दिवास्वापं मैथुनञ्च शोथरोगीः परित्यजेत्
- ३४ वृद्धिरोगे पथ्यापथ्यम्
- अनभिष्यन्दि पानान्नं नातिशीता क्रिया तथा
- वृद्धिरोगे हिताय स्याद्विपरीतं विवर्ज्जयेत्
- ३५ गलगण्डादिरोगे पथ्यापथ्यम्
- यवमुद्गपटोलानि कटुरूक्षञ्च भोजनम्
- छर्दिं शोणितमोक्षञ्च गलगण्डे प्रयोजयेत्
- वातकफवृद्धिकरा योगा अपथ्याः
- ३६ अर्बुदरोगे पथ्यापथ्यम्
- पुराणघृतपानञ्च जीर्णलोहितशालयः
- यवा मुद्गाः पटोलञ्च रक्तशिग्रुः कठिल्लकम्
- शालिञ्चशाकं वेत्राग्रं रूक्षाणि च कटूनि च
- दीपनानि च सर्वाणि गुग्गुलुश्च शिलाजतु
- गलगण्डे गण्डमालाऽपचीग्रन्थ्यर्बुदान्तरे
- यथादोषं यथाऽवस्थं पथ्यमेतत् प्रकीर्त्तितम्
- दुग्धेक्षुविकृतिः सर्वा मांसं चानूपसम्भवम्
- पिष्टान्नमम्लं मधुरं गुर्वभिष्यन्दकारि च
- अर्बुदेऽपथ्यमेतद्धि वर्ज्यमर्बुदरोगिभिः
- ३७ श्लीपदरोगे पथ्यापथ्यम्
- कफघ्नं सारकं पानमन्नं वह्निकरञ्च यत्
- नाभिष्यन्दकरं पथ्यं हेयमन्यद्विजानता
- ३८ विद्र धिव्रणरोगे पथ्यापथ्यम्
- जीर्णशाल्योदनं स्निग्धं जीवन्ती च पुनर्नवा
- पटोलं मुद्गयूषश्च हितान्येतानि सन्ततम्
- अम्लं दधि च शाकं च मांसमानूपमौदकम्
- क्षीरं गुरूणि चान्नानि व्रणे च परिवर्जयेत्
- ३९ व्रणशोथे पथ्यापथ्यम्
- शोथे यान्यन्नपानानि भेषजानि हितानि च
- तानि सर्वाणि जानीयाद् व्रणे स्युः शर्मणे सदा
- आगन्तुजव्रणे पथ्यापथ्यम्
- शारीरव्रणवच्चात्र क्रिया कार्या भिषग्वरैः
- ४१ भग्नाधिकारे पथ्यापथ्यम्
- मांसं मांसरसः क्षीरं सपिर्यूषः कलायजः
- बृंहणञ्चान्नपानञ्च देयं भग्नाय जानता
- लवणं कटुकं क्षारमम्लं मैथुनमातपम्
- व्यायामञ्च न सेवेत भग्नो रूक्षान्नमेव च
- ४२ नाडीव्रणे पथ्यापथ्यम्
- यद्वायोरानुलोम्याय यच्चाग्निबलवृद्धये
- यच्चास्रशुद्ध्यै तत्पथ्यमतोऽन्यच्चात्र गर्हितम्
- ४३ भगन्दरे पथ्यापथ्यम्
- सर्षपः शालिमुद्गौ च विलेपी जाङ्गलो रसः
- पटोलं शिग्रु वेत्राग्रं पत्तूरं बालमूलकम्
- तिलसर्षपयोस्तैलं तिक्तवर्गो घृतं मधु
- एवंविधानि चान्यानि भगन्दरहितानि हि
- विरुद्धान्यन्नपानानि विषमाशनमातपम्
- व्यायामं मैथुनं युद्धं पृष्ठयानं गुरूणि च
- संवत्सरं परिहरेदुपरूढव्रणो नरः
- ४४ उपदंशे पथ्यापथ्यम्
- रक्तशालि यवं मुद्गं घृतं शिग्रुफलन्तथा
- पटोलं तिक्तवर्गञ्च निषेवेतोपदंशवान्
- दिवानिद्रा ञ्च गुर्वन्नं वेगसन्धारणं गुडम्
- मद्यमायासमम्लञ्च वर्जयेदुपदंशवान्
- पापप्रमेही वातास्री कुष्ठी पापोपदंशवान्
- न भजेदङ्गनां नापि तद्गदिन्यङ्गना नरम्
- ४५ शूकदोषे पथ्यापथ्यम्
- शूकरोगेषु पथ्यानि सर्पिः शालिर्यवो वचा
- मुद्गयूषो दाडिमञ्च पटोलं बालमूलकम्
- शिग्रुं कर्कोटकं चैव वेत्राग्रं च कठिल्लकम्
- पत्तूरं सैन्धवं तैलं कूपस्य सलिलन्तथा
- धारणं मूत्रवेगस्य दिवानिद्रा च मैथुनं
- व्यायामो गुरुभोज्यञ्च न हितानि तथा गुडाः
- ४६ कुष्ठेषु पथ्यापथ्यम्
- पुराणाः शालयो मुद्गा आढक्यश्च मसूरकाः
- यवा निम्बस्य पत्राणि पटोलं बृहतीफलम्
- चक्रमर्ददलं मेषशृङ्गञ्च हिलमोचिका
- कोषातकी च वेत्राग्रं पक्वं तालं पुनर्नवा
- गोखरोष्ट्राश्वमहिषीमूत्रं सर्पिर्वि रेचनम्
- निखिलानि च तिक्तानि कुष्ठरोगे हितानि च
- पापं कर्म दिवानिद्रा विरुद्धविषमाशनम्
- व्यायामो वेगरोधश्च सूर्य्यरश्मिश्च मैथुनम्
- गुरुद्र वनवान्नानां भोजनञ्च गुडो दधि
- दुग्धं मद्यमामिषं च मत्स्यो माषस्तिलस्तथा
- इक्षुरम्लं मूलकञ्च विष्टम्भि च विदाहकृत्
- एवंविधानि चान्यानि कुष्ठे वर्ज्यानि नित्यशः
- ४७ क्षुद्र रोगे पथ्यापथ्यम्
- वातानुलोमनं यच्च शकृन्मूत्रप्रवर्त्तनम्
- शोधनं शोणितस्यापि त्रिदोषघ्नानि यानि च
- द्र व्याणि क्षुद्र रोगेषु हितान्येवंविधानि च
- विपरीतानि सर्वाणि वर्जनीयानि यत्नतः
- ४८ विस्फोटे पथ्यापथ्यम्
- रक्तदोषहरं यद् यद् यद् यत्पित्तप्रणाशनम्
- सर्वमत्र प्रयोक्तव्यं विविच्य भिषजा सदा
- ४९ मसूरिकारोगे पथ्यापथ्यम्
- यथातथं प्रतीकार्य्या ज्वरकासादयश्च ते
- उच्चैस्तमे प्रशस्ते च मसूरीरोगपीडितः
- शुष्के गृहे वसेन्नित्यं गुरूष्णवसनावृतः
- शीतं वातं जलं शीतं वह्नितापं तथातपम्
- त्यजेत् कान्तां दिवास्वापं यात्रां रात्रौ च जागरम्
- किञ्चिदुष्णाम्बुना स्वेदः रोमान्तीज्वरनाशनः
- पूर्वं लङ्घनवान्तिरेचनशिरावेधाः शशाङ्कोज्ज्वला
- जीर्णा षष्टिकशालयोऽपि चणका मुद्गा मसूरा यवाः
- सर्वेऽपि प्रतुदाः कपोतचटका दात्यूहक्रौञ्चादयो
- जीवञ्जीवशुकादयोऽपि कुलकं काठिल्लमाषाढकम्
- इत्थं सर्वदशाविभागविहितं पथ्यं यथादोषतः
- संयुक्तं मुदमातनोति नितरां नॄणां मसूरीगदे
- रतं खेदं श्रमं तैलं गुर्वन्नं क्रोधमातपम्
- दुष्टाम्बु दुष्टपवनं विरुद्धान्यशनानि च
- निष्पावमालुकं शाकं लवणं विषमासनम्
- कट्वम्लं वेगरोधञ्च मसूरीगदवांस्त्यजेत्
- ५० विसर्पे पथ्यापथ्यम्
- तिक्तवर्गोऽखिलश्चैव पानान्नमविदाहकम्
- द्र व्यं शोणितसंशुद्धिकरं चन्दनलेपनम्
- अनुद्वेगकरं कर्म विसर्पे परमं हितम्
- विपरीतं विजानीयात् क्लेशदं गदवृद्धिकृत्
- ५१ शीतपित्तादिषु पथ्यापथ्यम्
- पुराणाः शालयः शस्ता यूषो मुद्गकुलत्थयोः
- कर्कोटकं कारवेल्लं शिग्रुद्रा र्क्षा! च दाडिमम्
- कटुतैलं तप्तनीरं निखिलं कफपित्तहृत्
- ज्ञेयानि शीतपित्तादिगदेषु शुभदानि हि
- गुर्वन्नपानं क्षीरेषु विकारान् मधुरं रसम्
- अम्लञ्चाप्यौदकानूपजीवानामामिषं तथा
- स्नेहं मद्यं नवीनञ्च मत्स्यं प्राग्दक्षिणानिलम्
- पीतमम्बु दिवास्वापं शीतपित्तादिमांस्त्यजेत्
- ५२ उदर्दकोठादिरोगे पथ्यापथ्यम्
- शालिमुद्गकुलत्थांश्च कारवेल्लमुपोदिकाम्
- वेत्राग्रं तप्तनीरञ्च श्लेष्मपित्तहराणि च
- कटुतिक्तकषायाणि सर्वाणीति गणः सखा
- शीतपित्तोदर्दकोठरोगिणां स्याद्यथामतम्
- क्षीरेक्षुजाता विविधा विकारा मत्स्यौदकानूपभवामिषाणि
- नवीनमद्यं वमिवेगरोधः प्राग्दक्षिणाशापवनोऽह्नि निद्रा
- स्नानं विरुद्धाशनमातपञ्च स्निग्धं तथाऽम्ल मधुरं व्यवायः
- गुर्वन्नपानानि च शीतपित्तकोठामयोदर्दवतां विषाणि
- ५३ अम्लपित्ते पथ्यापथ्यम्
- यवगोधूममुद्गाश्च पुराणा रक्तशालयः
- जलानि तप्तशीतानि शर्करा मधुशक्तवः
- कर्कोटकं कारवेल्लं पटोलं हिलमोचिका
- वेत्राग्रं वृद्धकूष्माण्डं रम्भापुष्पञ्च वास्तुकम्
- कपित्थं दाडिमं धात्री तिक्तानि सकलानि च
- अम्लपित्तामये नित्यं सेवितव्यानि मानवैः
- नवान्नानि समस्तानि कफपित्तकराणि च
- वमिवेगं तिलान् माषान् कुलत्थास्तैलभक्षणम्
- अविदुग्धञ्च धान्याम्लं लवणाम्लकटूनि च
- गुर्वन्नं दधि मद्यञ्च वर्जयेदम्लपित्तवान्
- ५४ वातरक्ते पथ्यापथ्यम्
- यवषष्टिकनीवारकलायारुणशालयः
- गोधूमश्चणको मुद्गस्तुवरी च मुकुष्ठकः
- अव्यजामहिषीणाञ्च गवां सर्पिः पयस्तथा
- उपोदिका काकमाची वेत्राग्रं सुनिषण्णकम्
- वास्तूकं कारवेल्लञ्च कूष्माण्डञ्च पुरातनम्
- पटोलं तिक्तसङ्घश्च पथ्यानि वातशोणिते
- माषं कुलत्थं निष्पावं कलायं मूलकं दधि
- मद्यं मांसञ्च मत्स्यञ्च काञ्जिकं क्षारसेवनम्
- दिवास्वप्नं वह्नितापं व्यायामं मैथुनन्तथा
- कटूष्णगुर्वभिष्यन्दि लवणाम्लानि वर्जयेत्
- ५५ वातरोगेषु पथ्यापथ्यम्
- संवत्सरोषिताः शालिषष्टिकास्तैलसर्पिषी
- ग्राम्यानूपौदकानाञ्च यूषो माषकुलत्थयोः
- नवीनतिलगोधूमवार्त्ताकुलशुनानि च
- रोहितो मद्गुरः शृङ्गी वर्मी च कवयील्लिशौ
- द्रा क्षादाडिमजम्बीरपरूषकफलानि च
- स्निग्धोष्णानि च भोज्यानि स्निग्धोष्णमनुलेपनम्
- एवंविधानि सर्वाणि हितानि वातरोगिणाम्
- तृणधान्यकलायञ्च चणको राजमाषकः
- कठिल्लकञ्च निष्पावबीजं बिम्बीकशेरुकम्
- शीतमम्बु विरुद्धान्नं व्यवायो भ्रमणं बहु
- एवं विधानि सर्वाणि न हितान्यनिलामये
- विशेषादर्दिताध्मानवतां स्नानं विगर्हितम्
- ५६ ऊरुस्तम्भे पथ्यापथ्यम्
- भोज्याः पुराणा गोधूमकोद्र वोद्दालशालयः
- जाङ्गलैरघृतैर्मांसैः शाकैश्चालवणैर्हितः
- शाकैरलवणैर्दद्याज्जलतैलाज्यसाधितैः
- सुनिषण्णकनिम्बाद्यैर्जीर्णं शाल्योदनं भिषक्
- प्रतारयेत् प्रतिस्रोतो नदीं शीतजलां शिवाम्
- सरश्च विमलं शीतं स्थिरतोयं पुनः पुनः
- गुरुशीतद्र वस्निग्धविरुद्धासात्म्यभोजनम्
- त्यजेदम्लञ्च लवणमूरुस्तम्भगदार्दितः
- ५७ वेपथुवाते पथ्या पथ्यम्
- वातव्याधिषु यत् पथ्यं यदपथ्यञ्च कीर्त्तितम्
- ज्ञेयं वेपथुवाते तत् पथ्यञ्चापथ्यमेव च
- ५८ अचल वाते पथ्या पथ्यम्
- अपस्मारे च मूर्च्छायां तथा वातामयेऽपि च
- यत्पथ्यं यदपथ्यञ्च तत्तदेवात्र सम्मतम्
- ५९ स्खालित्ये पथ्यापथ्यम्
- पथ्यमत्र विजानीयाद् द्र व्यं पुष्टिबलप्रदम्
- ६० खज्जनिकाधिकारे पथ्यापथ्यम्
- आरोग्यमिच्छता त्याज्यं खञ्जनी द्विदलाशनम्
- निदानसेविनो यस्मान्न व्याधिर्विनिवर्त्तते
- वातघ्नं पोषणं यच्च पानमन्नञ्च भेषजम्
- प्रयोज्यमिह तत्सर्वं विविच्य भिषजा सदा
- ६१ मुखरोगे पथ्यापथ्यम्
- अन्नपानादिकं यच्च सुजरं वह्निदीपनम्
- व्रणदोषहरं तत्तन्मुखरोगे हितं मतम्
- दन्तकाष्ठं स्नानमम्लं मत्स्यमानूपमामिषम्
- दधि क्षीरं गुडं माषं रूक्षान्नं कठिनाशनम्
- अधोमुखेन शयनं गुर्वभिष्यन्दकारि च
- मुखरोगेषु सर्वेषु दिवा निद्रा ञ्च वर्जयेत्
- ६२ दन्तरोगेऽपथ्यम्
- फलान्यम्लानि शीताम्बु रूक्षान्नं दन्तधावनम्
- तथाऽतिकठिनं भक्ष्यं दन्तरोगी विवर्जयेत्
- ६३ गलरोगे पथ्यम्
- एककालं यवान्नञ्च भुञ्जीत स्निग्धमल्पशः
- ६४ कर्णरोगे पथ्यापथ्यम्
- स्वेदो विरेको वमनं नस्यं धूमः शिराव्यधः
- गोधूमाः शालयो मुद्गा यवाश्च प्रतनं हविः
- लावोमयूरो हरिणस्तित्तिरो वनकुक्कुटः
- पटोलं शिग्रु वार्ताकुः सुनिषण्णं कठिल्लकम्
- रसायनानि सर्वाणि ब्रह्मचर्यमभाषणम्
- उपयुक्तं यथादोषमिदं कर्णामये हितम्
- दन्तकाष्ठं शिरः स्नानं व्यायामं श्लेष्मलं गुरु
- कण्डूयनं तुषारञ्चकर्णरोगी परित्यजेत्
- ६५ नासारोगे पथ्यापथ्यम्
- स्नेहः स्वेदः शिरोऽभ्यङ्गः पुराणा यवशालयः
- कुलत्थमुद्गयोर्यूषो ग्राम्या जाङ्गलजा रसाः
- वार्त्ताकुः कुलकं शिग्रुः कर्कोटं बालमूलकम्
- लशुनं दधि तप्ताम्बु वारुणी कटुकत्रयम्
- कट्वम्ललवणं स्निग्धमुष्णं च लघु भोजनम्
- नासारोगे पीनसादौ सेव्यमेतद्यथाबलम्
- स्नानं क्रोधं शकृन्मूत्रवातवेगाञ् शुचं द्र वम्
- भूमिशय्यां च यत्नेन नासारोगी परित्यजेत्
- ६६ शिरोरोगे पथ्यापथ्यम्
- शालि यवं मांसरसं वार्त्ताकुञ्च पटोलकम्
- द्रा क्षादाडिमखर्जूरफलानि च पयस्तथा
- निशापानं नदीस्नानं गन्धद्र व्यनिषेवणम्
- शिरोरोगेषु सर्वेषु हितमुक्तं यथायथम्
- द्र व्याणि चातितीक्ष्णानि दुर्जराणि च यानि वा
- तान्यनिष्टप्रदान्यत्र तीक्ष्णाश्च निखिलाः क्रियाः
- ६७ नेत्ररोगे पथ्यापथ्यम्
- शालिर्मुद्गो यवो दुग्धं पटोलं चाप्युदुम्बरम्
- द्रा क्षादाडिमखर्जूरामलकान्यविदाहि च
- पुष्टिदानि सुपाच्यानि हितानि नयनामये
- विपरीतानि जानीयाद् वर्जनीयानि यत्नतः
- ६८ ध्वजभङ्गे पथ्यम्
- शालिषष्टिकगोधूममसूरचणकादयः
- हैयङ्गवीनदुग्धे च नवनीतं सुरा सिधु
- चटको वर्त्तकश्चैव तित्तिरश्चरणायुधः
- शशहरिणच्छागानां मांसानि कोमलानि च
- द्रा क्षाखर्जूरदाडिमजम्ब्वाम्रफलानि च
- पथ्यान्येतानि वस्तूनि ध्वजभङ्गप्रशान्तये
- ६९ वाजीकरणे
- सर्वं वृष्यम् पथ्यम्
- यथा
- यत् किञ्चिन्मधुरं स्निग्धं जीवनं बृंहणं गुरु
- हर्षणं मनसश्चैव सर्वं तद् वृष्यमुच्यते
- अपथ्यम्
- अत्यन्तमुष्णकटुतिक्तकपायमम्लं क्षारञ्च शाकमथवा लवणाधिकञ्च
- कामी सदैव रतिमान् वनिताऽभिलाषी नो भक्षयेदिति समस्तजनप्रसिद्धिः
- ७० शुक्रमेहे पथ्यापथ्यम्
- अभिष्यन्द्यतितीक्ष्णञ्च पानान्नं वह्निसूर्ययोः
- सन्तापं स्त्रीप्रसक्तिञ्च वेगरोधं प्रजागरम्
- क्रोधं शोकं दिवानिद्रा ं! लङ्घनञ्चातिचिन्तनम्
- अत्यालस्यमसत्सङ्गं शुक्रमेहे विवर्जयेत्
- अनुग्रं पोषणं शुक्रवर्द्धकं यद् भवेदिह
- अन्नपानं शुभं ज्ञेयं विपरीतं न शर्मणे
- ७१ प्रदरे पथ्यापथ्यम्
- क्षतघ्नं पोषणं यच्च तदन्नमिह शर्मणे
- विपरीतं विजानीयाद् वर्ज्जनीयं विशेषतः
- ७२ योनिरोगे पथ्यापथ्यम्
- बृंहणं पोषणं बह्नेर्दीपनञ्चानुलोमनम्
- अन्नं पानं योनिरोगे सेवेतान्यद्विवर्जयेत्
- ७३ गर्भिण्याः पथ्यापथ्यम्
- शालयः षष्टिका मुद्गा गोधूमा लाजशक्तवः
- नवनीतं घृतं क्षीरं रसाला मधु शर्करा
- पनसं कदली धात्री द्रा क्षाऽम्ल स्वादु शीतलम्
- कस्तूरी चन्दनं माला कर्पूरमनुलेपनम्
- चन्द्रि का स्नानमभ्यङ्गो मृदुशय्या हिमानिलः
- सन्तर्पणं प्रियाश्लेषो विहारश्च मनोरमः
- प्रियङ्करं चान्नपानं गर्भिणीनां हितं सदा
- स्वेदनं वमनं क्षारं कदन्नं विषमाशनम्
- अपथ्यमिदमुद्दिष्टं गर्भिणीनां महर्षिभिः
- ७४ स्तनरोगे पथ्यापथ्यम्
- तद्दोषशमनं पानमन्नमौषधमाचरेत्
- बृंहणीयं विधिं कुर्याद् दृष्ट्वाऽदुग्धौ स्तनौ स्त्रियः
- ७५ सूतिकारोगे पथ्यापथ्यम्
- व्यायामं मैथुनं क्रोधं शीतसेवाञ्च वर्जयेत्
- प्रसूता युक्तमाहारं विहारञ्च समाचरेत्
- ७६ बालरोगे पथ्यापथ्यम्
- यत्पथ्यं यदपथ्यं च नृणामुक्तं ज्वरादिषु
- तत्तद्विधेयमौचित्याद् बालानां तेषु जानता
- पूर्वं पथ्यमपथ्यञ्च मन्दाग्नौ यत्प्रकीर्त्तितम्
- औचित्याद् योजयेज्जाते बालानां पारिगर्भिके
- आगन्तून्मादवातानां पथ्यापथ्यं यदीरितम्
- औचित्याद् योजयेत्तत्र बालेषु ग्रहरोगिषु
- ७७ विषरोगे पथ्यापथ्यम्
- शालयः षष्टिकाश्चैव कोरदूषाः प्रियङ्गवः
- मुद्गा हरेणवस्तैलं सर्पिश्चापि नवं क्वचित्
- वार्त्ताकुः कुलकं धात्री जीवन्ती तण्डुलीयकम्
- भोजनार्थे विषार्त्तानां हितं पटुषु सैन्धवम्
- विरुद्धाध्यशनक्रोधक्षुद्भयायासमैथुनम्
- वर्जयेद्विषमुक्तोऽपि दिवास्वप्नं विशेषतः
- अथ प्रथमपरिशिष्टोक्तरोगाणां पथ्यापथ्यविवेचना
- प्लीहयकृद्रो गयोः पथ्यापथ्यम्
- जीर्णंज्वरे हितं यद् यद् यद् यत्तत्राहितं मतम्
- यकृत् प्लीहामये चापि तथा ज्ञेयं हिताहितम्
- विशेषो यकृति
- मद्यमग्न्यातपं श्रान्तिं गुर्वन्नं विषमाशनम्
- तीक्ष्णाशनं दिवास्वापं निशि चापि प्रजागरम्
- तौर्य्यत्रिकमथाध्मानं शोकचिन्ताभयानि च
- क्रोधावेगं वेगरोधं यकृद्रो गी परित्यजेत्
- उरस्तोयरोगे पथ्यापथ्यम्
- ततो व्यवायमध्वानं व्यायामं शिशिरं जलम्
- अहःस्वापं शुचं क्रोधं त्यजेद् वर्षं गदोत्थितः
- गदोद्वेगे पथ्यापथ्यम्
- हृद्यं स्निग्धञ्च पानान्नं सुपाच्यं देहपोषणम्
- अपदार्थगदे प्रोक्तं शुभायान्यत्र शर्मणे
- शिऐ!शवइ! संन्यासे पथ्यापथ्यम्
- यवो लोहितशालिश्च वार्ताकुश्च पटोलकम्
- यूषो जाङ्गलमांसस्य रोहिताद्यास्तथा झषाः
- धारोष्णं गोपयस्तक्रं स्नानं नद्या जलेऽमले
- हितान्येतानि मूर्च्छायां संन्यासाख्ये तथा गदे
- तीक्ष्णं द्र व्यं क्रिया तीक्ष्णा वेगानाञ्च विधारणम्
- क्रोधशोकाद्यभिभव इत्येतैर्वर्द्धते गदः
- योषाऽपस्मारे पथ्यापथ्यम्
- यद्धातुपोषकं पानमन्नमौषधमेव च
- कोष्ठशुद्धिकरञ्चापि तत्तदत्र प्रयोजयेत्
- तत्त्वोन्मादे पथ्यापथ्यम्
- धारोष्णं गोपयः शस्तं शालयश्च पुरातनाः
- यवमुद्गतिलाश्चापि निखिलं चानुलोमनम्
- परिहासः प्रियैः सार्द्धं प्रियाभिश्च सहासनम्
- इत्येतानि हितान्यत्र विपरीतान्यशर्मणे
- स्नायुशूलाधिकारे पथ्यापथ्यम्
- यत् पथ्यं यदपथ्यञ्च वातव्याधौ प्रकीर्त्तितम्
- तथैव स्नायुशूलेषु निर्णीतं विबुधैरिति
- ताण्डवरोगे पथ्यापथ्यम्
- बृंहणं पानमन्नञ्च स्नानं स्रोतस्वतीजले
- शयनं क्लेशशून्यं यत् कर्म तच्चेह शर्मणे
- कर्षणाद्यखिलं प्रोक्तमशुभाय पुरातनैः
- क्लोमरोगे पथ्यापथ्यम्
- अनुग्राण्यन्नपानानि क्लोमामयनिपीडितः
- सेवेतोग्राणि सर्वाणि यत्नतः परिवर्जयेत्
- वृक्के पथ्यापथ्यम्
- पथ्यैर्बल्यैः सुपाच्यैश्च भिषगेनं प्रयापयेत्
- औपसर्गिकमेहे पथ्यापथ्यम्
- भेषजं पानमन्नञ्च निषेवेतानुलोमनम्
- व्रणघ्नं मूत्रजननं क्रियामुग्रां विवर्जयेत्
- स्मरोन्मादे पथ्यापथ्यम्
- हितं प्रकीर्तितञ्चात्र शुक्रमेहघ्नमौषधम्
- वातानुलोमनं यच्च सुपाच्यं वह्निदीपनम्
- अत्रान्नं योजयेत् प्राज्ञो विपरीतं विवर्जयेत्
- शीर्षाम्बुरोगे पथ्यापथ्यम्
- लघुपुष्टिकरं सर्वं पानमन्नं सरञ्च यत्
- मस्तिष्काम्बुनि तत् पथ्यं विपरीतं हिताय न
- मस्तिष्कवेपने पथ्यापथ्यम्
- पयोमांसरसाद्यञ्च स्नायूनां बलवर्द्धनम्
- अन्नपानादिकं यच्च सुजरं स्वादु सारकम्
- शीर्षवेपथुरोगिभ्यो हितं तन्निखिलं मतम्
- विपरीतं विजानीयात् कदाचन न शर्मदम्
- मस्तिष्कचयापचये पथ्यापथ्यम्
- मस्तिष्कस्य चये ह्रासे देहस्य पोषणं लघु
- पानमन्नं सुखाय स्याद्विपरीतं न शर्मणे
- अंशुघाते पथ्यापथ्यम्
- अन्नपानादिकं स्निग्धं बलपुष्टिप्रदं सरम्
- हितं स्यादंशुघातिभ्यो विपरीतं न शर्मणे
- बाधके यिओ!निरोगेइ! पथ्यापथ्यम्
- बृंहणं पोषणं वह्नेर्दीपनञ्चानुलोमनम्
- अन्नपानं योनिरोगे सेवेतान्यद्विवर्जयेत्
- योनिकण्ड्वधिकारे पथ्यापथ्यम्
- यद् यद् वह्निकरं पाच्यं तथा वातानुलोमनम्
- अन्नं पानञ्चात्र योज्यं विपरीतं सुखाय न
- योन्याक्षेपाधिकारे पथ्यापथ्यम्
- अत्र पथ्यं घृतं दुग्धं गोधूमचणकादयः
- यूषश्छागादिसम्भूत उग्रवीर्यं हितं न हि
- जरायुरोगे पथ्यापथ्यम्
- जरायुरोगिणी नारी न च सेवेत पूरुषम्
- न खादेदुग्रवीर्याणि नापि कुर्य्यादतिश्रमम्
- अण्डाधारे पथ्यापथ्यम्
- पथ्यमत्र हविर्दुग्धं शालि प्रत्नो यवस्तिलः
- छागमांसरसश्चैव द्र व्यमुग्रं न शर्म्मणे
- ओजोमेहे पथ्यापथ्यम्
- लघु बल्यं पुराणञ्च धान्यं मुद्गयवादिकम्
- वार्त्ताकुञ्च पटोलञ्च काकोदुम्बरकं तथा
- कारवेल्लादिकं शस्तं वर्ज्जयेन्मधुरं गुरु
- मांसं मत्स्यांस्तथाऽध्वानमातपाग्निनिषेवणम्
- दूषितातिशीततोयस्नानपानावगाहनम्
- लसिकामेहे पथ्यापथ्यम्
- रक्तशाल्योदनं मुद्गं यवो वास्तूकमेव च
- पालक्या चैव वेत्राग्रं कर्कोटी कदली तथा
- हिमालयप्रदेशे च वासो वा सुस्थचित्तता
- हितानेतान् निषेवेत गुर्वभिष्यन्दि भोजनम्
- मत्स्यं मांसं तथा रौद्र सेवाऽध्वानं परिश्रमम्
- वर्ज्जयेद् यत्नतो धीमानायुरारोग्यवृद्धये
- पारदविकारे पथ्यापथ्यम्
- वातरक्ते तथा कुष्ठे पथ्यानि यानि तानि च
- शिवतेजोभवे रोगे निर्दिशेत् कुशलो भिषक्
- इति पथ्यापथ्यविवेचनात्मकं द्वितीयं परिशिष्टं समाप्तम्
- समाप्तश्चाऽयं ग्रन्थः
