सरस्वतीकण्ठाभरणं‌(व्याकरणम्)-भागः-३

by भोजदेवः

सरस्वतीकण्ठाभरणं‌(व्याकरणम्)-भागः-३ भोजदेवः १९३८

Barcode : 99999990293953 Title - Sarasvatikanthabharana Part-III Author - Sastri,K.Sambasiva Language - sanskrit Pages - 333 Publication Year - 1938 Barcode EAN.UCC-13 9 999999 029395 TRIVAND RUM SAN SK RIT SERES No. CXL. śri Citrodayama No XXIX THE SARASVATīKANTHĀBHARANA OF sri Bhojadeva with the continentary OF sri Nārayanadalanatha Part II, Y K. SÅ MI BAŠ I VA ŠÅ STRI, Curateur Deparrest fpም 2 Publeation of Oriental artiserpt "rat-triart. LLaL L0LLLLLLL LGLLLLLLLE LLLLL S ELGLLGLLLLLLLL0LLLLLLL LLLLL LL0 LEELELL LEEEE LLL EIS I GEISS TIE MAIARAJA OF TRAWANCORE RYANDA PRNT:n sti TIE 8JPearYTEwpEsT, GovEksyENT PRFss, 1938 श्रीनारायणदण्डनाथविरचितया हृद्यहारिण्याख्यया वृत्त्या समेत पौरस्त्यग्रन्थप्रकाशनकार्याध्यक्षेण कै, साम्बपशिवशान्त्रिणा संशोधिनम्। श्रीमूलावनि पालमौि लिमणिना $ R श्रीरिव स्वतियेतिरिवादितः समुदितश्चित्रचतारः स्वयं ं मार्ताण्डाग्रसरो विराजति महाराजः स रामामिधः ) | ' भास्वद्वर्णमणिः प्रवालमृदुला श्रुत्याद्यलङ्कारिणी s श्रीमद्वधिवसुन्धरानवयशोराशिप्रकाशामिका । में उत्फुछ सुकृतिप्रसाधनधृतामोदीनदड़ण्डिमा 撒 श्रीचित्रोदयमञ्जरी सुमनसां सर्वस्वमुज्जृम्भताम् S. के साम्बशिवशास्त्री, 4. P R E F A 0 E This is the third part of Bhojadeva's Sarasvatikantha. bharana with the Wrtti of Dardanitha, It comprises chapters 3 and 4 in their entirety embodying four padds apiece. The third chapter deals with Vibhakti, Samasa and Sri pratyaya rospectively and the fourth with a portion of Tadakita. The commentary is of marked interestinasmuch as it furnishes a wholesome innovation aiming as it does at a compendious collection of all correct forms of expression. The commentator has successfully silenced the opposition put forward by many grammarians in the discussion on subtle points. To cite but one instance, he has ably established the correctness and propriety of using the word titrar in the same sense as Caitran, signifying a person born under the asterism of Citra, as is evident from the following pa$នge ~ DDDBBmDDBDDBDDDDDDD DDDS S EDD S DDS शालादेिभ्यस्तत्र जात इत्येतस्मिन्नर्थे संज्ञायामुत्पन्नस्थाणुप्रत्ययस्य लुग् वा भवति ॥ घरसशालः ॥ वास्सशाकः । चिन्नः । चैन्नः ।। १६५, २३६.. The details demanding minute research and investiga. tion shall be dwelt upon at length in my prefatorial note to the last volume of this work I deem myself fortunate in having beren able to briug this work to light for the benefit of literary enthusiasts who are desirous of getting a comprehensive grasp of all correct forms of expression. Trivandrum, 24-12-13. K. SAMBAŚIVA ŚASTRI. ી શ્રીઃ ॥ निवेदना । तृतीयोऽयं,भागः सरस्वतीकण्ठाभरणस्य श्रीभोजदेघरचितस्यदण्डनाथवृत्तिसनाथस्य ।। अश्न तृतीयतुरीयावध्यायी प्रत्येकं पादचतुष्ट्रय्या परिपुटितैौ पारिपूर्ण ! यथाक्रमं तृतीये विभक्ति-समास-स्त्रीप्रत्ययाः, तुरीये तद्वितैकदेशब्ध अन्तर्भवन्ति । इयमसैी पद्धतिरभिनवा दण्डनाथयूरेमेजिसूत्रानुगृहीतायाः, यत्र यावत्सम्भवं समे सुशब्दा निर्मत्सरं सद्गृह्यन्ते । चित्राया जात इत्यर्थे चैत्रमेिव षेित्रमनभ्युपगच्छन्तो महयो वैयाकरण अनेन साधितगौनाः भसाधितः । तथाहि--- “वत्सशालाभिजिदश्वयुड्मृगशिरश्चित्ररेयर्तारोहिणीभ्यो वा ।' (अध्यां०४. पा० ३. सू० १३०) वत्सशालादिभ्यस्तत्र जात इत्येतस्मिन्नर्थे संज्ञायामुत्पन्नस्याण्प्रत्ययस्य लुग् वा DD S DDBBDS DDBBBDSSS LS S S LSS LSLS Suu चैत्रः सुबहु विविच्या निरूपणीयमखिलमवशेषं परिसमाप्ी भक्तिा । सद्यतदिदमाभरण साधुशब्दसमुचिकीभूशाम् अविलम्बें धारणायावतारयामेिं यः । अनन्तशयनम् ፵፫..!

के, साम्वशिषशास्री,

॥ श्रीः ॥
श्रीभोजदेवप्रणीत
सरस्वतीकण्ठाभरणं
श्रीनारायणदण्डनाथविरचितया हुदयहारिण्याख्यया
वृत्त्या सनाथम् ॥
(तृतीयो भागः )

अथ तृतीयोऽध्यायः ।

लस्तिपतसूझिसिप्प्रंथसूथमित्रूवसमसतातांझथासाथांवमिड्र्वाहमहिड् ॥१॥

 ल इत्यनेनोत्सृष्टानुबन्धविशेपणा लडादीन दशानामपि सामान्मुच्यते। तस्य स्थाने तिबिल्यादयोऽप्टादशादेशा भवन्ति । तिप्रसिग्नेयां पकारः पित्कार्यार्थः । 'कटप्य •· · · येऽदिति विशेपणार्थः । मद्देिद्ये ङकारस्तिङिति प्रत्याहारग्रहणार्थः । पचति पञ्चतः पचन्ति । पञ्चमि प्रचुः पचय । पचामि पचाव' पक्षामः । पपते परेते पचन्ते । प्रदमे ३चे पचध्वे । पचे पचावहे पंचामहे | एवमान्येष्प१ि लष्करेपूदाद्दार्दर्!

अत आत इतू ॥ २ ॥

 तेषां तिपादीनामाकरस्य अकारात परस्य इक्र ध्ट्रेटवे न्ब्ने ! पयेते पचेथे प्रचेतामू ! अत इतेि किम् । ददान I リプリを支 5 भवति । पपIनेि ॥ ళ్ళ "

झोऽन्तः ॥ ३ ॥

 तिवादीन शकस्यन्ति इत्ययमाद्रेठी म्व21 अन्न ट पचन्तु । पचन्ताम् ॥ ... - ཟ अभ्यस्तत्तुं ॥ ४ ॥

 ‘द्वयमम्यस्तं? 'जक्षादयघाशास' इत्युक्तं, तस्मात् परस्य तिमादिसम्पन्घनो झस्य अदित्ययमादेशो भवति । अ(न्त्य ' न्त)(त्यापवादः ! ददति । जक्षति । जाग्रति । दरिद्रति । चकासति ॥

आत्मनेपदेष्वनतः ॥ ५ ॥

 आत्मनेपदेपु यी झकारस्तस्यानकारादुतरस्यादादेशी भवति । ददते दधते लुनते जानते । अनत इति किम्। पञ्चन्ते ॥ शीडी रत ॥ ६ ॥ शीङः परस्यात्मनेपदझकारस्य रदादेशी भवति । शेरते अशेरत ॥

वेत्तेर्वा ॥ ७ ॥

 येतेः परस्यात्मनेपदसम्बन्धिनी झकारस्य रदादेशी वा भवति । संविद्रते संविदते । आत्मनेपद इति किम् । विदन्ति ।

लिट इरेच् ॥ ८ ॥

 लिंडादेशस्यात्मनेपदझकारस्येरेजादशेा भवति । पेचेिरे । लेभिरे । 'लिट्यनादेशादेरेकहल्मध्येऽत? इत्येत्वम् । चकारः स्वरार्थः ।

तस्यैश् ॥ ९ ॥

 लिडादेशस्यात्मनेपदसम्वन्धिनस्तशन्दस्य एशादेशो भवति । पेचे । लेभे । शकारः सर्वादेशार्थः ॥

परस्मैपदानां णालतु:सुस्थलथुसणल्वमाः ॥ १० ॥

 लिडादेशानां परस्मैपदानां तिबादीनां नवानां यथासार्थ णलादयो नवादेशा भवन्ति ! पपाच, पेचतुः पेचुः । पपक्थ। पेचथुः पेच । पपाच पेचिव, पेचिम । णकारो वृद्धयर्थः । लकारः स्वरार्थः । *

वेक्षेप्लॅटो वा ॥ ११ ॥

 वेत्तेः परेषां लडादेशानां परस्मैपदानां तिमादीनां नवानां ययासक्र्य णउादयो नवादेशा मवान्ति । येद विदतुः विदुः । वेत्थ विदथुः विद ॥ पेद् विद्व विद्म । नच भवानिित । वेत्ति वित्तः विदन्ति ! वेत्सि वित्यः वेित्य । वेद्मेि विद्वः विद्मः । लट इति किम् । विवेद इत्यादि लिटो नित्यमेव ॥

  ब्रुवः पञ्चानां पञ्चादितो ब्रुवश्चाहः ॥ १२ ॥

 बुवः परेषां लडादेशानां परस्मैपदानामाधानां पधानां ययासङ्ख्यं णलादय आद्याः पञ्चदेशा(न्न ?वा) भवन्ति । तत्सन्नेियोगेन भुवः स्याने आहेत्ययमदेशो भवति । आह आहतुः आहु: ! आत्य आहथुः । ब्रवीति मूतः ब्रुवन्ति ] ब्रवीपि चूयः | पश्चानामिति किम् । ब्रूथ । ब्रवीमि ! अदित। इतेि किम 1 परेषां मा भूत। सवियोगः किस्। एलाद्यभावे आहादेशोऽपि मा मूत् । झुव इति पुनर्वचने स्यानिनिर्देशार्यन्। अन्यया परस्मैपदानामेव स्यात् ॥

  आत औ णलः ॥ १३ ॥

 आकारान्ताद् षातोरुत्तास्य पङ् औकारादेशी भवति। पपी! तस्यौ॥

  टिदात्मनेपदानां टेरेतू ॥ १४ ॥

 टिल्लकारसम्ब्रधिनामात्मनेपदाना ठेरन्त्याजादेः स्थाने एकारदेशे भषतेि । पाचते पर्चेते पचन्ते । पचसे पचेये पचध्वे । पचे पचावृहे पाचमहे। एवं लकारा(न्ते? न्तर)श्वपि । टिद्महर्ण किम्। अपचत अपचेताम् अपचन्त । मात्मनपदानामिति किश् । पचति पचतः } प्रकृतानामात्मनेपदानां ग्रहणादिह न भवति । पचमानः (पेच { यज)मनः ॥

  थासः से ॥ १५ ॥

 टिदात्मनेपदत्य थासः से इत्ययमदेशो भवति । पचसे । पेक्षेिपे । ६त्से ! पक्ष्यसे । लुटः प्रथमयोर्द्धारौरसः ॥ १६ ॥ लुटः सम्घन्धिनोः प्रथमपुरुपयोः पृथक् पृथग् ययासृङ्ख्यं डारौरसः अदेशा भवन्ति । पत्ता पक्तारौ पक्तारः । अध्येता अध्येतसै अध्येतारः । डित्करणं टिलोपार्थम् । तप्त्यै(श्) *थासः से' इति कृतैत्त्वयोर्निर्देशादात्मनेपदडारौरसां टेरेत्वं न भवति ॥

---

१ रे ।। स्र पाठः   लोट एरुः ॥ १७ ॥

 लेट्सम्बन्धिन इकारस्योकारदेशो भवति । पचतु पचन्तु । पुनीहि पचानीत्यत्रोच्चारणसामर्थ्यान्न भवति ॥

  सेर्हिङ् ।। १८ ॥

 लोडादेशस्य सिपो हिङदेशो भवति । लुनीहि छहुष्ट्रि ! ङकारो गुणनिपधार्यों नान्त्यादेशार्थः । अन्यथा हि लेोर्ट एरि 开 कुर्यात् ।

अाशिषि तुह्योस्तातङ् वा ॥ १* l आशिपि यो लोट् तत्सम्यन्धिनस्तेहँध तातङदेशो भवति* ! मेरानि: tl २० ॥ अमेदतः ॥ २१ ॥ पचता पचेर्ता पचन्ताम् । पचेथाम् । सवाभ्यां वामी । २२ ॥ लोडादेशमम्बन्धि(म: एका)रस्य सवाभ्याँ परस्य यथासहर्थ व अभम् इत्येतावदशैो भक्तः । पञ्चस्व । पचध्वम् । इडादीनामैषू ॥ २३ ॥ ठोट्सबन्धनूमिडादीनामेत ऐए भवति। कौवे करवावहै करवामहै । पकारः पित्कार्यार्थः }} वमादीनां टाप् ॥ २४ ॥ लेट्सम्भधिना वकारभकारा(दीना)मदेशानां टामागमो भवति । करवाव करवाम । करवावहै करवामई। पकारः पित्कार्मार्थः । ठाकारो देशवेिध्ययैः । तस्थस्थवस्मसां तांतं तवमाः ॥ २५ ॥ देशानां तसादीनां यथासइख्यं तामादय आदेशा (if पिताश् । पचतगू! पचत । पचाव ! पचाम ॥ क ९६य दाहरण, समनन्नरभूझयेौर्यधायध वृत्त्यादिर्कं च मातृघ्ायां क्षितम् । मिपोऽम् ॥ २८ ॥ लिङो यासुट् ङिच्च ॥ २९ ॥ किदाशिपि ॥ ३० ॥ सीयुडात्मनेपदानाम् ॥ ३१ ॥ झस्य रन् ॥ ३२ ॥ll इटोऽत् ॥ ३३ ॥ सुट्तथोः ॥ २४ ॥ सो लोपोऽनन्त्यस्यानाशिषि ॥ ३५ ॥ अतो य इय् ॥ ३६ ॥ झेर्जुस् ॥ ३७ ॥ सिचः ॥ ३८ ॥ लुक्यभुवः ३९ ॥ विदभ्यस्ताभ्यां लिङः ॥ ६४० ॥ द्वेिषान्यो वा ॥ ४१ ॥ आत्मनेपदाने भावकर्मणोः ॥ ४२ ॥ कर्मसम्बन्धरहितेभ्योऽस्तिभवल्यादिभ्यो भावे लादयः तदा कर्मणः कँड्न नास्ति । पदाप्यापेरुद्धकर्मसम्बन्धेग्यः करोतपचस्यादिम्यस्ते भावे

• इति उंपरेि १६ सूझाणी वृत्यादिक मातृकायां गठितम। तरस्वतीकण्ठामरणं {ाध्या० दै.

क्रियन्ते। तदापेि शब्दशक्तिस्वामाव्यादुत्पश्वगामसाध्यरूषा घहिर्मुर्भाव .... • वाभिधानपर्यवासितशक्तयो बहिःकर्मसम्वन्धा ... ... योगे धातुस्तुत्र शेपे प्रथमा भवति । क्रियते भवता 1 पच्यते मता ! कर्तव्यं भवता। कृतं भवता । सुसं मवता । यदि वचनान्तरेणेपां कर्मसम्बन्धे मावे विधानं ििपध्यत तदा मासमास्यते । गोदोहं स्यापते ! कर्मणा ** ***पि सम्बन्धे मावे लादयो नोत्पधेरन् । भावस्य च सा-राखेनासस्वाभावात् ततः कर्तृकर्मणि सत्त्यस्वभावे व्यावर्तमाने स्वधर्मेण, युष्मदस्मदो यध्यमोतुमद्दतू गृहीत्वा व्यावर्तते । तेन प्रथमपुरुष एव भवति ! तत्राप्यसत्त्वस्वभावे भावे सहूयिायोगी नास्नीत्यौत्सर्गिकमेकवचनमेव भवति । पार्क पार्कौ । पादं करोत.त्यादी पुन'रनव्ययकृदभिहिती भावे द्रव्यवतू प्रकाशत' इति सङ्घयया लिङ्गेन शक्तिमेिश्व युज्यते । तिङव्ययामिहितस्तु भावोऽसत्त्वमावान्न युज्यत इति । कथं तर्हि उष्ट्रासिका अास्यन्ते हतशायिकाः शय्यन्त इति महुवचनगू । कृदभिहितेन भावेनामेदोपचारात्। तथाहिं - अमूम्यां वाक्याभ्यां सामान्यविशेष्परूपो भावामैव प्रत्यय्यते । आख्याताभ्यां सामान्यरूपः एबुलन्ताभ्यां विशेषरूप इति । तत्र विशेषगत घहुत्वे सामान्ये समारोप्य कुत्सातिशयार्थ बहुवचनं प्रयुज्यते । तेनी छूसिका इपासनानि । हतशयेिक इव शयनाने क्रियन्ते भवन्तति वाक्यार्थः ॥ कर्मकर्तरि च ॥ ४३ ॥ कर्मकतैरेि चात्मनपदानि भवन्ति। भिद्यते कुसल: स्वयमेव। दुग्वे गौः स्वयमेव । पच्यते उदुम्बरफलमिति ॥ कर्तर्यात्मनेभषेभ्यः ।। ४४ ॥ आत्मनेभाषेभ्य एव धातुभ्यः कर्तर्मीत्मनेपदानि भवन्ति । एधते ! Trà ङितः॥ ४५ ॥ फपङाद्यन्ता धातवो ङितः ॥ तेभ्यः कर्तर्यात्मनेपदानि भवन्ि 仔可日 श्येनायत । पापच्यते ॥ o R. हृदुमहारिण्याप्रुपया वृत्मा समेतद् । VE क्रियाव्यतिहरे ॥ ४६ ] क्रियाया विनिमयो व्यतिहारः । तद्विशिष्टेऽर्थे वर्तमानाद्धातोः कर्तयौत्मनेपदानि भवान्त । व्यतिलुनते । . . . . . व्यतिहार इति किम् । लुनन्ति । क्रियाग्रहणं किम् ! देवदत्तस्य धान्यं व्यतिलु(नना)तीतेि द्रव्यव्यतेिद्दारे ग मवति ॥ न *गतिर्हिंसाशब्दार्थहसिभ्योऽहुवहिभ्यः ॥ ४७ ॥ हृवहिवर्जितेम्यो हिंसाथैगल्यर्थशब्दार्थेभ्यो हसेश्व क्रियाव्यर्ताहर आत्मनेपदानि न भवति । व्यतिगच्छति । व्यातेप्तन्ति । व्यतिजल्पति । व्यतिहसन्ति । अहृवहभ्य इति किम्। व्यतिहरन्ते ! ब्यतिदहनेत । इतरेतरान्योन्यपरस्परोपपदाच ॥ ४८ ॥ इतरेतरायुष्पपदाव धातेोः क्रियाव्यतीहरे आत्मनेपदानि न भवन्ति । इतोरतरस्य व्यति(हर?लुन)न्ति । (अन्योन्यस्य).व्यतिलुनन्ति । परस्परस्य व्यतिलुनन्ति । नेर्देिशः ॥ ४९ ॥ नेरुपसर्गत् परस्माद् विशेः कतैर्यात्मनेपदानि भवन्ति ] निविशते। न्यविक्षतेत्यादावटी धातुभतत्वात् तद्व्यवधानेऽपि भवति । 'मधुनेि विशन्ति भ्रमरा' इत्यादी निविश्येरिसम्बन्धाक्ष भवति ॥ परिव्यवेभ्यः क्रियः ॥ ५० ॥ (पयदिम्य) उपसर्गेभ्यः (परस्य) क्रीणातेः कर्तर्यात्मनेपदानि भन्ति। परिकोणीते । विक्रणोते ! अवकीर्णीते । फलक्तोऽन्यत्रायं विधि:।। विपराभ्यां जेः ॥ ५१ ॥ st विपराश्यामुपसर्गौग्यां परस्य जयतः कर्तर्यात्मनेपदानि गवानि । विजयते । पराजयते l HILLI ĦALI ku - "Ir-r- 3o FFf

• वृत्त्यनुसारेग तु 'पीिहैस'त्र्यशस्य व्यत्ययेन पा ? आङ्पूर्वीद् ददातेरात्मनेपदानि भवन्ति। विद्यामादते । धन

मादते। फलवतेऽन्यत्राये विधिः । दन् সুম বড়: ॥৭৭৷৷ ीतेः प्रच्छेश्च कर्तर्योत्मनेपदानि भवन्ति ! इानुत सृगाल: { आपृच्छते ॥ क्रीडोऽनुपग्भ्यिां च ॥ ५६॥ अनुपरिम्यामाश्या परात् क्रीडतेर्धातोः অনুগ্ৰীৱন । परिमीड़ने । आकडिते । माणपकमनु मीइतीत्यादेः कर्म प्रबपनी(यस्यानो:) फ्रीहतिना सम्पन्पामायाप्त भवतेि । समोऽकूजने ॥५७॥ सम. परात् प्रतििष्ठतेरकृजनेऽर्थे वर्तमानात् कर्नर्यात्मनेपदानि मवन्ति । न । मोट्ठमानः । अकृजन ईति केिभ्यः ! सन्ति शाकटानि ॥ शफे: सनी जिज्ञासायाम् ॥ ५८ ॥ शंकेर्शनमाहलार्फत् मन्नन्तान् फर्नर्यान्मनेपदानेि भयन्ति । शाकेः स्रमावाश्न्पपा? पात्व)र्थ(पिय)चेन शफिनःप्रवर्तते, इति मोक्तुम* पा० १.j हृदयहारिuयाख्यया वृत्त्या समतमू । Q (दे?थे)तेि। विद्याँ शिक्षते। ज्ञानुं शक्नुयामितीच्छतीत्यर्थ:। जिज्ञासायामिति केिम्।। शक्तुमिच्छति । 'शिक्ष(तेर्वि?वि)योपादान' इत्यनेनैव सिद्धे आमनुप्रयोगार्य वचनम् । तेन शेक्षाञ्चक्र इति भवति, न तु शिक्षाश्चकारेति । अर्पस्किरः ॥ ५९ ॥ अपपूर्वात् किरतेः ससुट्कात् कर्तर्यात्मनेपदानि भवन्ति । अभस्किरते वृपभों हृष्टः । अपास्करते कुक्कुटी भक्षायीं । अपास्करते श्धा नेिवासार्थी । अपपूर्वस्य किरतेर्हर्पजीविकाकुलायकरणविष्पयस्य सुटू स्मर्यंते । ससुट्कनिर्देशः किम् । अ(पा ?प)केरति । हृओ गर्तताच्छील्ये ॥ ६० ॥ गतं प्रकारः सादृश्यमनुकरणमित्येकोऽर्थः । तच्छीलमस्य तन्छीलः, तस्य भावस्ताच्छील्यम् । उत्पत्तेः प्रभृत्याविनाशान्तु तत्स्वभावता हरतेरनुकरणेऽर्थे वर्तमानात् तच्छले कर्तर्यात्मेनेपदाग्निं मवन्ति । कदा पुनर्हरतिरनुकरणे वर्तते । पदानुपूर्व भवति । पैतृकमधा अनुहरन्ते। मातृक गाबोऽनुहरन्ते । पितुरागतं मातुरागतं सादृश्यमविच्छेदेन शीलयन्तीत्यर्थः । एवं पितुरनुहरन्ते मातुरनुहरन्ते । पितरमनुहरन्ते मातरममुहरन्ते । गतप्रहण किम् । पितुइँरति मातृहँरति | ताच्छील्य इति किन् । नटो राममनुहरति, नियुक्त राजानमनुहरति, इन्द्रो गौतममनुहरति इत्यादाषसातत्ये न भवति । नटः कञ्चिदेव कालं राममनुकरोतीति न ताच्छील्यम् । अन्ये तु गतशब्देन गतिमाचक्षते । गती ताच्ठीय्यंगतताच्ठल्यमिति । तत्र पैतृकमश्धा अनुद्दरन्ते । पितुरागतं गमनमविच्छेदेनशीलयन्तीत्यर्य: |गतताच्ठल्यू इति किम् । धर्मोन्तेरण पितरमनुहरति ! अशिषि नाथः ॥ ६१ ॥ नाथतेरात्मनेमापादशिण्येव गम्यमानायां कर्तर्यामनेपदानेि भवन्ति ! • शपः शपथे ॥ ६२ ॥ i. 's', R. “f it qts: C o सरस्वतीकण्ठाभरण [अध्या० ३• so a देवदताय शपते । शपय इति किम् । देवदत হালনি حسي स्थः प्रतिज्ञानिमेियप्रकाशनंषु ॥ ६३ ॥ तातेर्धातोः प्रतिज्ञायां निर्णये प्रकाशने च वर्तमूान्तात् कर्तर्यात्मने* तानि भवन्ति । नित्यं शुन्दमृतिष्ठते ) अस्तिसकारम्ातिष्ठते । श्रुतिजानीत इत्यर्थः । त्वयि तिष्ठते मयि तिष्ठते 'संशय्य कर्ण्येद्देिषु तिष्ठते यः’ । सैनः कर्णादीन् न्यायायोपतिष्ठन् निर्णयतीत्यर्थः ! तिष्ठते कन्या छानेभ्यः, अात्मानं प्रकाशयतीत्यर्थः ॥ समवप्रर्विभ्यश्च ॥ ६४ ॥ समाद्युपसर्गेभ्यश्च परात्' तिष्ठतेः कर्नर्यात्मनेपदानि भवन्ति । संतिष्ठते । अवतिछते। प्रतिष्ठते । वितिष्ठते । उदोऽनृध्र्वचेष्टायाम ॥ ६५ ॥ उदः परात् तिष्ठतेरनूर्ध्वचेष्टायां गम्यमानायां कर्तुर्यात्मनेपदानि मवन्ति । मुक्तात्रुत्तिष्ठते । अनूर्व इति किम्। आसनादुतष्ठतेि । चेष्टायामिति किम् । अस्माच्छतमुत्तिष्ठति । उत्पद्यत इत्यर्यैः ॥ उपाद् देवपूजासङ्गतिकरणमित्रकरणेर्षु ॥ ६६ ॥ उपात् परस्मात् तिष्ठतेर्देवपूज्ञादिष्वर्येषु वूर्तमानात् कर्तर्यात्मुने. पदानि भवन्ति । आदित्यमुपतिष्टते । पूजयतीत्यर्थः । रथिकानुपतिष्ठने । उपश्लिष्यतीत्यर्थः ॥ (महामात्रानुपतिष्ठते । मित्रीकरोतीत्यर्थः ) पथिकर्तृकात् ॥ ६७ ॥ उषपत् तिष्ठतेः पथिकृर्तृकेऽर्थे वर्तमानात् कर्तर्यात्मनेपदानि भवन्ति । अयं पन्थाः स्रुतामुपतिष्ठते ॥ मन्त्रकरणात् ॥ ६८ ॥ সমূদ্বাৰু तिष्टतैर्मूत्रकरणार्धृत्। कर्तपत्मनेपदानि भवन्ति। ऐन्द्या पुत्यमुपतिष्ठते । सावित्र्या सूर्यमुपतिष्ठते । मन्त्रकरणादिति किम् । ... 's wi' a. apg. वां० १.] हृदयहारिण्यास्यमा वृत्त्या समेतम् । अश्वेनोपतिष्ठति राजानस् । करणग्रहणादिद्द न भवति---साविष्मुRiga, ll उपपूर्वात तिष्ठतेर्लिप्साविषयेऽर्थे वर्तमानात् कर्तर्यात्मनेपदानि वा भवन्ति । भिक्षुको ब्राह्मणकुलमुपतिष्ठते उपतिष्ठति वा । भिक्षां लमत इति ॥ अकर्मकात् ॥ ७° ॥ उपपूर्वात तिष्ठतेरकर्मकात् कर्तर्यात्मंनेपदानि भवति । भोजनकाउ उपतिष्ठते ॥ समो गम्यूच्छिप्रच्छिस्वृश्रुवेत्त्यत्तिदृशिभ्यः ll \9 X ll समः परेभ्यो गमादिभ्योऽकर्मके(*यः) कुर्तपत्नेह्ननेि भवन्ति । च्छते । सम्पृच्छते । संस्वरते । संश्णुते संविते । सकाच्छते । सद्ध् PL समरन्त । सम्पयर्त अकर्मकादिति किग् । सङ्गच्छति हृदम् ॥ उपसर्गीदस्यत्यूहभ्यां वा ॥ ७२ ॥ ति पराभ्यामस्यत्यूहिम्यां कर्तयीत्मोनपदानि वा भवन्ति । विपर्यस्यते विपर्यस्यति । (समूहते समूहति ) अकर्मकादति किय । हते पदार्थान् । केचिदिहाकर्मकादिति न सम्बन्ध निरस्यति शत्रून् । समू VM यन्ति । तेन ‘ंहरत्.तिमिरं निरासे’ । ‘यशः समूहन्निव दिक्षु कीर्णम्' इत्यायपि सिद्ध भवति । भाडः पराम्यां यमिहनिभ्यामकर्मकाभ्यां स्वाङ्गकर्गकाभ्यां च कर्तयौल्गनेपदानि भवन्ति। आयच्छते। आहते उर । अकर्मकादिति किम् । आयच्छति कूषाद् रज्जुन्। आद्दन्ति पादेन वृषलम् । स्वमङ्गं स्वाङ्गं, तेनेद्द न भवति---देवदत्तॊ यज्ञदत्तस्य पाणिमाहन्ति । -तपःकर्मकाच ॥ ७५ ॥ h तप्यते तपस्तापसः । आञ्जर्यतीत्यर्यः । एवमतप्त तपस्तापसः । तेपे तपस्तस्8 { अर्जितवानित्यर्थः निसमुपविभ्यो ह्वः ॥ ७६ ॥ll मन्यदेभ्य उपसर्गेभ्यः परात् ह्रयतेः कर्तर्यात्मनेपदानि भवन्नि । निह्वयते । संहृयते । उपहृयते । विद्यते ॥ स्पर्धायामाङः ॥ ७७ ॥ स्पर्धी सदर्पः पराभिर्भुवेच्छा । तद्विषये वर्तमानादाश्पर्क्षीत्_इयृतेः कर्तर्यात्मनेपदानि मदन्ति। महो मलमाइयते । स्पर्धमानस्तमाकारयतीत्यर्यः। स्पर्धायामेिति किम् । भामाह्वयति । सूचनावक्षपणसेवासाहसप्रतियत्नप्रकयनोपयोगेयु घृताः ॥ ७८ ॥ सूचनादिप्वर्यपु करोतेः कर्तपीत्मनेपदानेि भवन्ति । सूचनमपकारमुद्ध्या परदीपोद्घाटनम् । अयमिममुदाकुरुत जिघांसुः । अपकर्तेति कश्ययतीत्यर्पः । अवक्षेपणमभिभवः । श्येनो वर्त्तिकामवकुरुते । अभिभवतीत्यर्पः ! सेवा धनुवृत्तिः । मद्दामात्रान् प्रकुस्ते । सेवत इत्यर्येः । साहसमविषयप्रतिपत्तिः । परदारान् प्रफुरुते । वैिनिातममिमांव्य गच्छतीत्यर्थः । सतो गुगान्तराधार्न प्रतियलः । एपो दकस्योपस्कुरुते । गुणान्तरमादघातीत्यर्पः । प्रकर्षण कयर्न प्रकथनम्। इतिहासान प्रफुसेत। उपयोगो धर्मदौ विनिपोमः । शतं प्रफुरुते 1 अफलवत्कर्तार्पारम्मः ।। सूत्रनादिष्विति किम : कर्ट करोति । अधेः प्रसहने ॥ ७९ ॥ अधिशब्दान् छुनः प्रसहनेऽयें कर्तपत्मनेपदानेि भवन्ति । प्रसइन पराभिमय परेशाभिमयो (पा)। तमाधपके । तममिभूतवान् । तं पा सेदपान। प्रसहन इनेि फिम् । तमपिकरोति ॥ ማI© ፻.] हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । वेः शब्दकर्मणः ॥ ८० ॥ वेः परात् कृञः शब्दकर्मण्यर्थे वर्तमानात् कर्तर्यात्मनेपदानि भचन्ति । कोष्टा वेिकुरुते स्वरान् । शब्द इति किम् । विकरोति मृदम् । कर्मण इति (किम् () शब्देन* । अकर्मकात् ॥ ८१ ॥ (विपूर्वादकर्मकात्) करोतेः कर्तयौत्मनेपदानि भवन्ति । विकुवैते सैन्धवाः । साधु दान्ता: शोभर्न वल्गन्तीत्यर्थ; । ओदनपूर्णश्छात्रा विकुर्वेते । निष्फलं चेष्टन्त इत्यर्थः ॥ पूजोत्सञ्जनाचार्यकरणज्ञानभृतिविगणनव्ययेषु नियः ॥ ८२ ॥ पूजादिध्वर्थेषु गम्यमानेषु नयतेः कर्तर्यात्मनेपदानि भवन्ति । नयत पतश्वलिव्र्याकरणे । पूजित व्याचक्षाणः सम्यक् शब्दनिर्णयं करोतीलार्थः । माणवकमुदानयत । उत्क्षिपतीत्यर्थः । माणवकमुपनयत । आत्मानमाचार्यांफुवैनू माणक्कमध्ययनाय समीपं नयतीत्यर्थः । नयते कात्यायनेो व्याकरणे । व्याख्यानेनार्य निर्णयान्तं प्रापयतीत्यर्थः । कर्मकरानुपनयते । वेतनेन समीपं प्रापयतीत्यर्य: । मद्राः कारं विनयन्ते । विगणय्य निपातयन्तीत्यर्थः । शतं विनयन्ते । धर्माद्यर्थे पात्रादिषु प्रापयन्तीत्यर्थः । एतेष्विति किम् । अजां ग्रामं नयति ! अयमफलवदर्थ अारम्मः ॥ कर्तेस्थामूर्तकर्मकाच ॥ ८३ ॥ कर्तृस्थममूर्तं कर्म यस्य तदयच्च नयतेः कर्तर्यात्मनेपदानि भवन्ति । श्रर्म विनयते । कर्तुस्य इति किए। देवदत्तो यज्ञदतस्य मन्युं विनयति । अमूर्त इति किम 1 गर्ड विनयति । कर्मेति किम्। बुदुष्य विनयति । अप्रतिबन्धोत्साहतायनेषु क्रमः ॥ ८४ ॥ L I H r क इत उपरि ६याधद् प्रन्यो गालेत: स्यात् । R सरस्वतकण्ठभरण [ৎসঘমাe R अप्रतिबन्धादिषु यथासम्भवमर्थेषु अर्यविशेषणेषु वा सत्सु क्रमेः कतैर्यात्मनेपदानि भवन्ति । सम्यक् तस्य क्रमते बुद्धिः । क्रामन्ती न प्रतिवध्यत इत्यर्थः । क्रमते व्याकरणाध्ययनाय, उत्सहत इत्यर्थः । प्राज्ञे शास्राणेि किमन्ते । प्रतायन्त इत्यर्थः ॥ उपपराभ्याम् ॥ ८५ ॥ उपपराभ्यामवोपसर्गीभ्यां परात् क्रमेरप्रतिबन्धादिषु सत्सु कतैर्यात्मनेपदानि भवन्ति । उपक्रमते । पराक्रमते । उपपराम्यामिति किग्र । संक्रामति ॥ेध्ध्रप्रतिधन्धादिष्विलेव । उपक्रामति । पराक्रामति । आडो ज्योतिरुद्रमने ॥ ८६ ॥ ज्योतिरुद्रमने वर्तमानातू (आङ्पुर्वातू क्रमेः) कर्तर्यात्मनेपदाने भवन्ति। आक्रमते आदित्यः । आक्रमन्ते ज्योतोंपि। ज्येतिरिति किम्। अक्रामति धूमो द्दम्र्यंतलम् । उद्गमन इति किम् । अग्निरिन्धनमाक्रामति ॥ वेः पादविहरणे ॥ ८७ ॥ वेः परात् क्रमतेः पादविहरणे वर्तमानात् कतैर्यात्मनेपदानि मवन्ति । साधु विक्रमते । पादविहरण इति किम् । अश्वेन विकामति । विक्रामत्यञ्जिनसन्धिः । विस्फुटतीत्यर्थः । प्रोपाभ्यामारम्भे ॥ ८८ ॥ व्यादिकर्मङ्गीकरणं चारम्भः ! तस्मिन् वर्तमानात् प्रपूर्वादुपपूर्वाच झमेः कर्तर्यात्मनेपदानि मपति । प्रफमते भोक्तुम्। उपकमते भोक्तुय्। प्रारमते अफ़्रीकरोति पेत्यर्थ: 1 आरम्भ इति किपू । (पूर्वेद्युरपरे)यु: प्रग्रामति 1 गच्छत्यागच्छतीत्यर्थः ॥ अनुपसर्गाद्वा ॥ ८५ ॥ अधिघमनेौपसर्गत ममे: कर्तयात्मनेपदानेि भवन्ति वा। कमते । क्रामति 1 अनुपसर्गादिति किश् । सैमामति । अप्रतिपन्धदेरन्यायमा भ: 1 अपह्नवे ज्ञः ॥ ९० ॥ ሃro ፻.] इदयहारिण्याल्पया मृत्या समेतम । ፻ዔ यी जानातिरपहुवे वर्तते तत. कर्नयात्मनेपदानेि भवन्ति। शतमपजानते l अपहलुप्त इत्यर्थः l अपहृव इति किम्। शास्र जानाति । अकर्मकाञ्च ॥ ९१ ॥ अकर्मकाज्जानाते: कर्नर्यात्मनेपदानेि भवन्ति । सर्पिपी जानते । प्रवृत्तिवचनोऽश्च जानातिः ! सर्पषा मधुना घा करणभूतेन ज्ञानपूर्वं प्रव तैत इत्यर्थेः ! 'ज्ञोऽविदर्यस्य करणे' इति करणस्य शेषत्वविवक्षायां षष्टी ! अकर्मकादिति किम् ! स्वरेण पुत्रं जानाति । अफलवदर्थोऽयमा रम्भः । फलवति हि 'अनुपसर्गात् ज्ञः' इति अक्ष्यति ॥ संप्रतिभ्यामनाध्याने ॥ ९२ ॥ अाध्यानं स्मृति’ ! ततेऽन्यश्च वर्तमानान् संप्रतिभ्यां परात् जानातेः कर्तर्यात्मनेपदानि मवन्ति ! सकर्मकार्यं वचनम् । शातं सञ्जानीते ! अपेक्षत इत्ययैः । शतं प्रतिजानीते ! अभ्युपगच्छतीत्यर्यः ] अनाध्यान इति किम् । मातु सक्षानाति । स्मरतीत्यर्थः । भासनोपसान्त्वनज्ञानयत्नोपमन्त्रणेपु वदः ॥ ९३ ॥ भासनादिविशिष्टेऽर्ये वर्तमानाद् वदेः कर्तर्यात्मनेपदानि भवन्ति } भासनं दीप्तिः । वदते चार्वो लेोकायते । दीप्यमानो ब्रूत इत्यर्यः ! उपसान्त्वनमुपच्छन्दनम्। कर्मकरानुपवदते । मधुरालोपै उपच्छन्दयतीत्यर्यः । ज्ञानमवष्बोध । वदते पाणिनिव्र्याकरणे ; जानन व्याचप्टे इत्यर्य: । यत्न उत्साइः । गेहे वदन्ते। प्रोत्साई भाषन्त इत्यर्थः। उपमन्त्रण रहस्युपभाधा ! परदारानुपवदते । रहस्युपसम्माषत इत्यर्थ: । एतेष्विति किम् । यकिचिद् घदति । अनुसंभ्यामकर्मकात् ॥ ९४ ॥ अनुसंभ्या परादू b देरकर्मकात् कर्तर्यात्मनेपदानि भवान्त । अनुवदते कठः कालापस्य । यया विधीयमानः(?) कठो.वदति त(दा ? या) कालापोऽपीति । वा(चिः १र्षि)कपटिकी संवदेते । मियो न विरुध्येते इत्यर्थः । अकर्मकादिति केिम् । पूर्वं यजुरुदितमनुवदति ॥ ፻ጻ सरस्वतीकण्ठमरण [अध्या० ३. विमतैौ ॥ ९५ ॥ विमतिननामतिः । तस्यां विषयेऽकर्मैकाद् वदेः कर्तर्यात्मनेपदानि भवन्ति । क्षेत्रे विवदन्त । भिन्नमतयः क्षेत्रॆ विवादं कुर्वन्तीत्यर्थः ॥ व्यक्तवाचां सहोक्तैौ ॥ ९६ ॥ व्यक्तवाचेो मनुष्यादयः । तेषां सद्दोक्तौ वर्तमानाद् वदतः कर्तर्यात्मनेपदानि भवन्ति । सम्श्रवदन्ते ग्राम्याः शकुनयः ! व्यक्तवाचामिति किन् । वरतनु! सम्प्रवदन्ति कुक्कुटाः' । सहोक्ताविति किए । एवं वदन्ति ब्रह्मणाः । तयोर्वी ॥ ९७ ॥ तयोर्विमतिसहोक्त्योर्युगपद्विवक्षायां वदेः कर्तर्यात्मनेपदानि वा भवन्ति । विश्रवदन्ते मौहूर्त्तिकाः । विश्रवदन्ति मौहूर्त्तिकाः ! युगपत् परस्परप्रतिपेघेन विरुद्वं वदन्तीत्यर्थः । व्यक्तवाचामित्येव । प्रतिवदन्ति श्यानः । सहोताविति किम् । एकैकशो विप्रवदन्ति मौहूर्ताः ॥ अवाद् गि(रः ? रतेः) ॥ ९८ ॥ अवपूर्वीदू गिरतेः कर्तयाँत्मनेपदानि भवन्ति । अवगिरते l अवादिति किम् । गिरति { 'fगरतेः' इति निर्देशाद् गृणातेर्न भवति । अवगृणाति । समः प्रतिज्ञायाम् ॥ ९९ ॥ सम्पूर्वीद् गिरतेः प्रतिज्ञायामर्थे कर्तर्यात्मनेपदानि भवन्ति । नित्यं शब्दं संगिरते । प्रतिजानीत इत्यथैः ! प्रतिज्ञायामिति किम् । सरिति भासम्। 1l सृजः श्रद्धावति ॥ १०० ॥ सृजतर्धातोः श्रद्धावति कर्तर्यात्मनेपदानि भवान्ति ॥ सृज्यते मालां घार्मिकः । असर्जि मालां धार्मिकः । श्रद्धावतीति किम् । सृजति मालां t{fềā: Îi उदश्वर: सकर्मकातू॥ १०१ ॥ उत्पूवीच्चस्तेः सकर्मकात् कतैयौत्मनेपदानि भवन्ति । गुरुवचनमुद्रते । व्युत्क्रग्य गच्छतात्पर्धः । सकर्मकादिति किए । भूप उश्चरति ॥ 대e 《..} हृदयहारिण्मास्यया घुस्या समेतपू। ve समस्तृतीयान्तेन युक्तात् कर्तर्यात्मनेपदानि भान्ति। अश्वेन सञ्चरते। तृतीयायुक्तादिति किम्। 'उमै लोको सञ्चरासे इर्म चामु च देवल !” । यद्यप्यत्र करणार्थयोगः (सम्भवति), तथापि तृतीया न भ्रूपत इति मवति प्रत्युदाहरणम् ॥ दार्णश्च सा चेच्चतुर्थ्यर्थे ॥ १०३ ॥ समः पराद् दाणस्तृतीयायुक्तात् कर्तर्यात्मनेपदानि भवति । सा चेत् तृतीया चतुर्थ्यथें वर्तते । दास्या सम्प्रयच्छते । दास्ये ददातीस चेचतुर्थ्य इति किम् । दास्याः संश्रयच्छति ह्युतीयायुक्तदिति किम् । दास्यै सम्प्रयच्छति । अशिष्ट्रव्यवहारे सम्प्रयच्छतेरेव सम्प्रदाने तृतीयाविघानातू प्रशब्दव्यवधानेऽपि भवति ॥ * < ' तावतीकण्ठामर (अथवा ० ३० तिदिश्यते । आशिशिपते । शिशयिपते । दास्या सम्प्रदित्सते । यत् पुनः सन्नत्ययधातुनिमित्तं (तत्) नातिदिश्यते । शेिशत्सति । मुमूर्पति । अत्र हि न शदिमियती एव नेिागेते, किं तहिं, शिल्लद्धलियोऽपि । अनुसन्धादिनेिमित्तमपि यद्विशेषविधानघाधाय प्राङ् न दृष्टं तन्रुतिदिश्यते ! अनुचिकी” पैति । पराचिकोपैति । तितिक्षते जुगुप्सते इत्यादी तु प्रागदृष्टमप्यात्मनेपदमुपदेशलिद्धसामथ्याद् भविष्यति । तिजादीनां हि केवलानामप्रयोगात (न?) स(न)न्तसमुदायार्थमेवात्मनेपदिषूपदेशः कृतः । अवयवे कृतं लिङ्गं समुदायस्य विशेषकं भवति । यद्येवं तितिक्षयति मीमांसयतीत्यत्रापि प्राप्रोति। नैप दोपः। अवयवे कृतं चर गन्ती(१)त्यस्यैव समुदायस्य विशेपक भवति य समुदाय योऽवयवो न व्यभिचरति । सन्न्तं च tigeri तिर्जार्दर्योो न व्यभिचरन्ति, णिजन्तः पुनर्व्यभिचरतीति ॥ स्मृष्ट्टशिभ्यम् ॥ १०७ ॥ स्मृद्दशियां परो यः सन् तदन्तात् कर्तर्यात्मनेपदानि भवन्ति । सुस्मूर्पते दिदृक्षते। अननोज्ञैः ॥ १०८ ॥ अविद्यमानानॊर्जुनुतेर्यः सन् तद्रुन्तात् कूर्तर्यात्मैंनेपदानि भवन्ति । जिज्ञासते घनम् । अननेरिति किम् । (पुत्रमनुजिज्ञासति) ॥ श्रुवोऽनाङ्प्रतेः ॥ १०९ ॥ आशुश्रुपति । प्रतिशुभूपति । अतिशुश्रुपति। शदेः शिति ॥ ११० ॥ शदेः शिद्विपपात् कर्तर्यात्मनेपदानि भवन्ति । शीयते । शितीति किंस् । शत्स्पति । मृङो लुङ्लङोश्च ॥ १११ ॥ मियतेलैल्शेि शिद्विपये च कर्तर्यात्मनेपदानि भवन्ति नान्यत्र । अर्धत । मृपंटि 1 ब्रियते । नियम: किम्। ममार। उपसर्गादजाद्यन्ताद् युजेरयज्ञपात्रेषु ॥ ११२॥ પte &-] इदयहाण्यािल्यया पृत्त्या समेतप्। १९ अजादेरजन्ताचोपसर्गात् पराद् युजेरयज्ञपात्रविपये प्रयोगे कर्नयात्मनेपदानेि भवन्ति । उद्युझे । प्रयुझे । अजाद्यन्तादिति किम् । संयुनक्ति । अयज्ञपात्रेष्वति किम् । यज्ञपात्राणि प्रयुनात्ति ॥ समः ६णुवः ॥ ११३ ॥ समः परात् क्ष्णोतेः कर्तर्यात्मनेपदानि भवन्ति । संक्ष्णुते शस्र्नम् । सम इति किए । क्ष्णीति ॥ मुनक्तेरनवने ॥ ११४ ॥ भुनतेरपालने वर्तमानात् कर्तयात्मनेपदानि भवन्ति। ओदन भुले । भुनक्नेरनवन इति किन्। भुनक्ति पृथिवी राजा । विकरणनिर्देशादिह न भवति । ऊरू निर्भुजति ॥ णेरणैौ यत् कर्म णैौ चेत् स कर्तानाध्याने ॥ ११५॥ ण्यन्ताद्धातोरण्यन्तावस्थायां यत् कर्म ण्यन्तावस्यायां यदि स कर्ता स्यात् तदा अाध्यानात् स्मरणविशेषादन्यत्रात्मनेपदानि भवन्ति । अरोइन्ति हस्तिनं द्दस्तिपकाः ! आरोहयते हस्ती हस्तिपकान् । पश्यन्ति राजानं भृत्याः । दर्शयते राजा भृत्यान् भृत्यैरिति वा ।। णेरिति किम् । अणौ फर्म यस्मिन् णौ कर्तृ तस्मादेव णेर्यथा स्यात् । इह मा भूत् । अरोहतो मनुष्यान् हस्ती स्थल(मा ?मव)रीहयति । अणाविति किम्। हस्तिपकप् आरोहयमार्ण हतिर्ने प्रयुक्ने आरोहयति महामात्र इति द्वितीयण्यन्तान्मा भूत् । इहापि तर्हि न प्रामेोति । गणयति गणं गोपालकः । गणयते गणे गोपाठ्कमिति । णेरणाविति हेतुमत एवेह ग्रहुणं यतः प्राकू कर्म कर्ता व्यगुविद्यते यः तस्य नित्यत्वात्(?) । यत् कर्मेति किम् । करणीं कर्तृत्वे मा भूत् । पश्यन्ति भृत्याः प्रदीपेन | दर्शयति प्रदीपो भृत्यान् । णैौ चेदिति किपू। यत्राणी कर्नूलुं तण्णावेव कर्तृत्वं ततोऽन्यत्र लुनाति केदारं दवद्त्तः। लूयतं केदारः स्वयमेव । तं प्रयुङ्गे, लावयति केदारं २ ० सरस्वतीकण्ठामरणं अध्या० ३ इह मा मूत्, स्मरति वनगुल्मस्य कोकिलः । स्मरयत्येन वनगुरम इतेि । ययणी कर्मणः कर्तृत्वे गायन्तादात्मनेपदमुच्यते शुष्प्यन्त्यातरे श्रीहयः शोधा' यते न्रीहीनातप इत्यादावाधिकरणादेः कर्तृतायामात्मनेपदं न प्राप्नोतेि इतेि फलवतीति भविष्यति । फलचतब्धान्यत्रार्ग विधिः। तथा मूषयते कन्या, कारयते कटः, लावयते केदारः स्वयमेवेत्यादौ कर्मकर्तरीत्यात्मनेपदम् । अयारोहयते हस्ती स्वयमेवेत्यादौ कथं रुहेः कर्तृस्थक्रियात् । नायं कर्तृस्थक्रियः । तथाहि-- अरोहन्ति हस्तिनं हस्तिपकाः इति न्यग्भवनोपसर्जने न्यग्भावने रुहिर्वर्तते । स यदा न्यग्भवनमात्रवृत्तिस्तदा आरुह्मते हस्ती स्वयमेवेति तृतीयस्यामवस्थायां कर्मकर्तुविपयो भूल्वा पुनर्हस्तिपकव्यापाराविवक्षायामारुह्ममाणं प्रयुञ्जन्त्विति चतुथ्यमवस्थायां णिजन्तो भवति अरोहन्ति हस्तिनं हस्तिपकाः इति । तदाप्यारोहयतिन्यैग्भवनोपसर्जने न्यग्भावने वर्तते । पुनर्यदास्यैव प्रयोजकव्यापाराविवक्षा तदा स्यात पञ्चम्यामवस्थायां युज्यते न वृत्तिः कर्मस्थक्रियात्वमस्तीति कर्मकर्तर्यात्मने • पदमिष्यते । तदुत न्यग्मवनं न्यग्मावनं रुद्दनशब्दे प्रतीयते । न्याग्भावनान्यग्भवनण्यन्तोऽपि(१) प्रतिपद्यते । “अवस्था पञ्चमीमाहुण्र्यन्तान कर्मकर्तरि । *निवृत्तेः प्रेरणाद्धातोः प्राकृतेऽयं नियुज्यते ।।' भीस्मिभ्यां हेतुभययोस्तदर्थे ॥ ११६ ॥ मीस्मिभ्या ण्यन्ताभ्यां हेतस्तदर्थें भये विस्सये च सतेि कर्तयमिनेपदानेि मवन्ति । फलवतोऽन्यत्रायं विधिः । मुण्डो भीएयते । जटिली विसाप्यते । हेतोस्तदर्थ इति किए ! कुधिकया भापयति । रूपेण विस्मापयति । करणादश्च मयविस्मयौ, न हेतु(क? तः) । गृधिध्वञ्च्व्योः प्रलभ्भने ॥ ११७ ॥ गृधिवभिाग्यां ण्यन्ताम्यां प्रलम्मने वचनेऽर्थे वर्तमानाम्यां कर्तयत्मनेपदानि मवृन्ति । फलवतोऽन्यत्रायं विधिः । माणवकं माणवर्क वन्धयते । प्रलम्भन इति किम्। वानं गर्धयति अईि पत्र्यति । परिहरतीत्यर्य: R गर्धयति । प्रलोभयतीत्यर्थः । --“ l-LLL LF - UL

• 'नियूक्तप्रेरणाद्धातो. प्रकृतेऽथें णिजुच्यते' इति FREER, इदयहारिण्याख्यया इत्या सगैतर । R लियः पूजाभिभव्रयश्च ॥ ११८ ॥ लियः पूजामिभावयोरर्थयोः प्रलम्भने च वर्तमानात् कर्तयत्मनेपदानि भवन्ति । जटामिरालापयते । पूजामधिगच्छनील्यर्यः । योयनो वर्तिकामुल्लापयते | अमिभूय भूमी लीनां करोतीत्यर्थः । कस्वामुलापयते । विसवादयतीत्यर्थः । पूजादेिष्विति किम् । बालमुलापयति । उत्क्षपतीत्यर्थः { घृतं विलीनयति । द्रवीकरोतीत्यर्थः ।

मिथ्योपपदात् कृञोऽभ्यासे ॥ ११९ ॥ मिथ्याशब्दोपपदात् करोतेर्ण्यन्तादग्यासे पौनःपुन्ये सति कर्तर्यात्मनेपदानि मवन्ति । पर्द मिथ्याकारयते । मिथ्यादोषदुप्टमस कूटुवारयतीत्यर्थः । श्रात्मनेपदेनैव पौनःपुन्यस्य द्योतितत्वात् अमीक्ष्ण्ये द्विर्वचनं न भवति । मिथ्योपपदादिति किम् । पदं स्वाकारयति । कृञ इति किम् । पदं मिथ्या वाचयति । अभ्यास इति केिम् । सकृत पद मिथ्याकारयति । फलयति ॥ १२० ॥ फलवतीति भस्म्यतिशायने मनुष । प्रधानं यत् क्रियायाः फले यदर्थमसावारभ्यते तत्सम्पन्धितया कर्तरि विवक्षिते ण्यन्ताद्धातोरात्मनेपदं भवति। कारयते पाचयते । फलवतीति किम् । कारय ’ प्रेषु भापितां (?) । पाठे विभाषितात ॥ १२१ ॥ धातूपदेशे य उभयपदिनो धातवस्तेभ्यः फलवति कर्तर्यात्मनेपदानेि भवन्ति । कुरुने पचते । पाठ इति किम् । क्रमते क्रामति । विभापितादेति किम (याति वाति द्रति प्साति । फलवतीति किम्। पचन्ति पावकाः । अत्रदिन प्रधानक्रियाफल कच न सम्धध्यते । ञितः ॥ १२२ ॥ नितः फठवति कर्तयाँत्मनेपदानेि भवन्नि। कण्डूयते । फलदतीले। কঘণ্ডুয়াৰি ৷ 钦领 सरस्वतीकण्ठाभरण [मध्या० १० अपवदः ॥ १२३ ॥ अपपूर्वाद्वदतेः फलवति कर्तर्यात्मनेपदानि भवन्ति । धनकामोऽस्फुटमपवदते । फलवतीतेि केिमू ! स्वभावतोऽपवदति ॥ समुदाङ्भ्यो यमेरग्रन्थे ॥ १२४ ॥ समुदाइपूर्वाद यमेरग्रन्थे विपये फलवति कर्तयांत्मनेपदानेि भवन्ति। ग्रीहीन् संयच्छते ! (भारमुद्यच्छते) । राज्यमायच्छते । शाङ्पूर्वादकर्मकात स्वाङ्गकर्मकाद्य 'आडो यमहनः' इति सिद्धे तकर्मकार्थ वचनम्। अग्रन्थ इति किम् । वैद्यश्चिकित्सामुद्यच्छत । अनुपसर्गाज्ज्ञः ॥ १२५ ॥ जानातेरविद्यमानोपसर्गात् फलवति कर्तर्यात्मनेपदानि मवति । गां जानीते । अर्थ जानते । अनुपसर्गादिति किम् । स्वर्ग लोर्क s नृाति । फल्वर्तीति किम् । देवदत्तस्य गां जानाति । अकर्मकात् पूर्वे सिद्धे सकर्मकार्य वचनम् । शब्दान्तरगतौ वा ॥ १२६ ॥ फुलवतीत्यादिमियोंपैर्यदुक्तमात्मनेपदं तत् शब्दान्तरेण कर्तृ। फलवतावगत वा भवति । स्वं कर्ट कारयते कारयतोते या। Sitif q र्वे शिरः कण्डूपते कण्डूयतीति वा । त्वशनपर्वदते अपवदतीतेि वा ॥ णिजथें च ॥ १२७॥ णिजर्थवृत्तीर्घतोर्णिची वाथें फलवतेि प्रतिविधा(ना)रुलक्षणे द्योत्ये वर्तमानात् कर्तर्यात्मनेपदानि भवन्ति । पचते पाचयतीति वा । वहते वाइयतीति वा । णिजर्थ इत्युक्तेऽपि णिजर्थविशेपप्रतिविघानं फलवतोऽमिसम्बन्धालभ्यते । तथाहि प्रतिविधानं प्रयोजकविशेषः प्रेपणाध्येषणादिकर्तुव्यापारपूर्वेकाणां प्रयोज्यकर्तृक्रियाणां यदर्थी प्रवृत्तिस्तेन प्रधानफलेन सम्मध्यते । तदिच्छानुविधायिविधानं फलामेति । पा० १) इदयहारिण्यास्मया वृत्त्या समेतम। R यजेर्नित्यम् ।। १२८ ॥ यजेर्थातोर्णिजर्यविपये अतिविधाने नित्यमात्मनेपदानेि भवान्त । यजते यजमानः ! पुप्यमित्रो यञ्जत इति ! श्रतिविधानादन्यत्र याजयतेि !। न धातूपपदसंसर्गसामान्योक्तौ ॥ १२९ ॥ धातुनोपपदेन संसर्गण सामान्येन च प्रतिविधानलक्षणस्य प्रयर्थस्योक्तौ सत्यां कर्तर्यात्मनेपदान्नेि न भवन्ति । धातुना, अजां नयति ग्रामम् । अत्राजाकडुंकग्रामकर्मकत्रज्यायामीजादिकर्मकदेवदतकर्तृके प्रेपणे धातुरेव वर्तते । तोक्तार्थत्वाणिच् न मवति । आत्मनेपद तु यया शब्दान्तर५तैौ भवति एवमिहापि स्यादिति निषिध्यते । उपपदेन, पञ्चभेिहैलै झपति मेरौं दोग्धरि स्थिते सर्वशैला धरिर्वी दुदुहुरिति । अत्र प़ञ्चभिर्हलैर्मेरौ स्थित इत्याद्युपपदे सन्निधानाद्धातुः स्वार्थमुत्सृज्य तन्मतिविधानमाचक्षाणो णिजात्मनेपदयोर्निर्मित भवतीति नेिविध्यते । संसर्गण, स्वामदासैौ पञ्चतः ! अत्र पञ्चतिना पक्षसंसर्गात् पाचयेिता च प्रतीयमानी णिजात्मनेपदयोर्हेतुभावं न भजते ! सामान्येन, तस्माद् दीक्षितो न ददाति न प्रचति न हरति न बहत्यावहतिवसत्यादिभ्यो भवेभ्य इतेि ! अव दानदापनयोः पचनपाचनयोईस्णहारणादीनां च सामान्येन प्रतिषेधे तत्सम्प्रतिविधानप्राप्तणिजात्मनेपदं च {न) भवति । अनुपरम्यां कृ5नः ॥ १३० ॥ अमुष्पराभ्यां परात करोतेः सूचनादावथें फलघतेि कर्तेरेि 'पृष्ठे विभापितादिति प्राप्तान्याल्योनेपदानि न भक्न्ति । (अनुकरोति । पराकरीतेि ।} अभिप्रल्यातिभ्यः क्षिपः || १३१ ।। अभिक्षिपति (प्रीतीक्षपति अधेि! ति)क्षिपति माणवकम् । प्रति क्षिपते भक्षमिति । नात्र ििपः प्रतिना सम्बध्यते ॥ प्रह्ः || १६२ ।। R सरस्वतीकण्ठभरणं । [লাজধাe ই, प्रपूर्वीद्वहे फलवृतिकर्तरि प्राप्तान्यात्मनेपदानिन भवन्ति 1प्रवहति।ll परेर्मृषश्च ॥ १३३ ॥ परेः परान्मृषः चकाराद्वद्देश्च फलवति कर्तर्यात्मनेपदानि न भवन्ति I परिमृपति। परिवहति । माणवकं परेि मृपते। घने परिवहत इति ! t परिबृंपियहिभ्यां सम्बध्यते । रमेव्र्याङ्भ्यां च ॥ १३४ ॥ था (व्याङ्ग्य) परेश्च पराष्ट्रमेः ‘कर्तर्यात्मनेभापेभ्य' इति श्रl" त्मोनपदानि न भवन्ति। विरमति । आरमति । परिरति " उपांत ॥ १३५ ॥ उपात् पराद् रोगरात्मनेपदानि न भान्ति !' उपरमति । अन्तर्मावितण्यर्योऽत्र रमिः । पृथग्योगकरणमुत्तरार्थ*" अकर्मकाद्दा ॥ १२६ ॥ उपात परादकर्मकक्रियावचन६ रोमेरात्मनेपदानि वा भवति । उपरमति उपरमते । अणौ चित्तवत्कर्दृकृण्णेः በ ‹ን° በ यधितवत्कर्तृको धातुरण्यन्तोऽकर्मुक्तते_ फलवति कर्तरि प्राप्तान्यात्मनेपदानि न भवन्ति । आते देव भ्रूसयति देवअणाविति किंमू । स्वय दत्तम् । शेते माणवकः । शाययति माणवकं । ቋኒ मारोहयमाणे हस्तिर्न प्रयुझे, आरोहयते । यस्माण्णेः प्राक् कत्र कर्मणा वा योगे दृष्टस्तस्य हेतुमणिचो पेरिति विधग्रहणमिति प्रतिषेधेऽपि प्रल्मासक्तेस्तस्यैव ग्रहणे, न चुरादिणिचः । तेन चेतयमानं प्रत्युझे चेतयतीति श्रुतिश्रेषु एव । चित्तवत्कर्तृकादिति किगू । शॆोपयते, तिर्हीनातपः । अक्रं मैकादिति किम्। कट कुर्वाण प्रयोजयति कर्ट कारयते ॥ हृदयहाार्रण्याख्यया वृत्त्या समेतग्र। पा० १.] R चलनाहाराष्थांत ॥ १३८ त्कर्तृकार्थश्चायमारम्भः ॥ मुद्रुस्रुबुधायुधेङ्कनशजनः ॥ १३९ ॥ प्रवल्यादिभ्यो ण्यन्तेभ्यः फलवति कर्तर्यात्मनेपदानि न भवन्ति । पादमागमायसपिणुहारिचवृतथा 888 Il यादिभ्यो ण्यन्तेभ्यः फलवति कदूयात्मनपद्मिन न धियतिषेटामाहारार्थत्वान्तेश्वलन्र्थकत्वादकुर्मफवार्च, शापानन्कत्वाच प्रतिषिद्धान्यनेन पुनर्विधीयन्ते । पायत । दमूयतु । आवामद्युत मिोहयते । आदयते । रोचयते 1 नयने ! कान | आयायते । দক্ষুিন্থয়ন वादयते । वासयतं l वा वयष: ॥ १४१ ll यपन्ताद्धातोः कर्तरि आत्मनेपदानेि वा मंत्रन्ति ! पट्टायतें पटपटायति । लेहितायते लेहितायनेि l द्युद्भ्यो लुङि ॥ १४२ || द्युद्भ्य इति बहुवचननिर्देशात् तुल्म्रद्दचरिताः श्विनाद्व्यः कृद्दृग्र्यन्दा गृहान्ते । तेभ्यो लुङ्विपये कर्तर्याननेमदानि वा मवन् ि। ब्वयोनिष्ट व्यद्युतत् । अश्चेतिष्ट अविघ्नन् । प्रादिनापेयम् ! छर्द्धेति किंम् । द्येतते ॥ Râ सरस्वतीकण्ठभरण [अध्या० ३• वृद्भ्यः स्यमनोः ॥ १४३ ॥ t वृदूम्य इति घहुवचननिर्देशात् पूईवदायुयों लभ्यते । घृतुदिया तयन्तोष्णः । तेभ्यः स्यसनोविंपये कर्तर्यात्मनेपदनेि (चा) भवन्ति ! त्र्यति अवत्स्र्यत् । वर्तिष्यते अवर्तिप्यत । विवृत्सति विवर्ति(प्यति' पते)। "विवृत्स(ते? ति) (विवर्तिपते विवर्धिपति ?) विवर्धिपते । स्यसनोरिति किम्। वधेते वर्तते ॥ लुटि च क्लपः ॥ १४४ ॥ लुइविद्ये चकारातूस्यसनोश्ध कृपेः कर्तर्यात्मनेपदानि । भवन्ति। कृपेद्वैताद्यन्तर्भावातूस्यसनोः पूर्वेण सिद्धान्यपि विशेषविधानान्न विष्या रात्रते समुचीयन्ते । कलूसा कल्पिता । कल्फ्स्यति कल्पिष्यते ! अस्पृस्य अकल्पिष्यत । चिक्लप्सति चिकल्पिपते । शेपात् परस्मैपदानि ॥ १४५ ॥ उत्तुाद्योऽन्य सशेप. । येभ्यो धातुभ्यो येन विशेपुणेन्यात्मनेपदाने उतानि ततोऽन्यस्मात् कर्तरि परस्मैपदानि भवन्ति ! पाठशेपोऽङ्खुचन्धशेप उपसर्गशेपेोऽर्थशेष उपपदशेप. प्रत्ययशेघ इति शेपविभागाः । पाठशेपःभपति अति जुहोति दीव्यति । अनुघन्धशप -ऋसति पुत्रीयति मन्त्र यति गोपायति । उपसर्गशेपः -- प्रविशति अधितिष्ठति अायच्छति विपश्यति । अथैशेप - करोति तपः । नयति वदति व्यतिहसन्ति । उपपदशेपः - गृहे सप्रति । ब्राह्मणाय मृगायच्छति । साधु पदा कारयति । स्वयं यज्ञ यजति । ग्रत्ययशेप - शंस्यति मुमूर्षति श्रद्युतत् भत्स्यति । भावकर्तपि कर्तव ! चेोररय रुजति चेोरस्याम्यति ॥ यड्लुक: शब्लुकू चं ॥ १४६ ॥ के यदुलगन्तच धातो: कर्तरेि परस्मैपदानेि शन्छुकू च भवति । रोरवीति पोभवति। अदादी 'चर्करीत चेति पाठमनङ्गीकृत्योच्यते ॥ समानाधिकरणे युष्मद्यप्रयुज्यमानेऽपि मध्यमः 889 -— 'પે દરે ૪ વરકુrn; मTक १य 3भ स्यr । ዓ፻o ፻ .} हृदयहारण्यल्थया घृश्या समेतप । *Rw% समानाधकरण एकार्थ तुल्यकारके युष्मद्युपपदे प्रयुज्यमाने चाभयु ज्यमाने च मध्यम पुरुषो भवति । अस्तीत्यादिना सामान्येन तिवादयो विहितास्तेपामय पुरुपनियमः, क्रियते ! ऎव पञ्चासेि युवां पचथः, यूय पचथ । त्व पञ्चसे युवां पचेथे यूयं पचध्वे I अप्रयुज्यमानेsपि ! पञ्चसि पचथः पचथ । पञ्चसे पचेथे पचेधये ॥ प्रहासे च मन्योपपदान्मन्यतेरुत्तम एकवच्च ea प्रहासो नर्मालापः । तस्मिन् गम्यमाने मन्यस्युपपदाद्वातोर्मध्यम पुरुषो भवति । मन्योते पुनरुत्तमः छ पैकक्टू भवति । एहि मन्ये रथेन यास्यसेि । नहि यास्यसि, यातस्ते पिता । एहि मन्ये औदन भीक्ष्यसे । साधु मन्यसे, नहि भेोक्ष्यसे, भुक्त सोऽतिथिभिः |{एहि मन्यसे रथेन यास्यामीति मध्यमोत्तमयो. प्राप्तयोरुत्तममध्यगौ विधोपेते । एहि मन्ये रथेन यास्यध । एहि मन्ये रथेन यास्यर्थ । द्विलबहुस्वयोरपि मन्यतेस्तमैकवचनगेव । प्रहास इति किस्। एहि मन्यसे ओदर्न भोक्ष्ये, साधु भन्यसे, क्रियतामेवमिति । अस्मद्युत्तमः ॥ १४९ ॥ अस्मद समानाधिकरण उपपदे प्रयुज्यमाने चाप्रयुज्यमाने चेोत्तमः पुरुपो भवति । अहं पञ्चमेि । अवां पचावः । क्य पचामः । अह पृचे । माचा प्रचाक्हे ! (वय पचामहे) |'पचार्मि पचाव: पचमः ; पचे पक्ष्हे पचामहे ॥ शेपे प्रथमः ॥ १५० ॥ यत्र युष्मदस्मदं समानाधिकरणे न स्तः स शेयं, {तत्र ग्रथमः पुरुषो भवति । स पृञ्चति l तौ qचत• । ते पञ्चन्ति । पचति पृच्चतः पृञ्चति । स पश्यते । तैं पत्रेते ! ते पचन्ते ! पचते पत्रेते पचन्ते । भवता पच्यते । मया पच्यते । भूख व सम्पद्यते विद्भवति। अनहमह सम्पद्यते मद्रवति। बस सः सम्पद्यते तद्भवति । अन्हुगहं सम्पयसे मद्भवति । अतत् तत् पै तद्रवामि । अत्त्व सूद्ये त्वद्भवमि । युष्मदादीनामुष्पदले. Sर्षि सव्यापारतया प्रकृते कर्पूवेनानिष्क्लेन क्तिीति प्रलय *く सरस्वतीकण्ठाभरणं [সংযোe ই एव परुषो भवति न विकृत्याश्रयः ।। *यथा च सद्दीभवति ब्राह्मणाः महद्रुमूतश्धन्द्रमा इति प्रकृत्याश्रयं बहुवचनमात्वं च न भवांतं ॥ एकद्विबहुप्वेकवचनडिवचनबहुवचनानि 1 & 2 & सुपां तिङां च विभक्तीनां त्रीण श्रीणि वचननिष्कूचनद्विवचनघहुवचनान्येकैकश' इति संज्ञितानि । एषामर्थनियम किपते । एकद्विबहुघ्त्रर्थेषु यथासह्वयं सुपां तिडां च एकवचूनद्विवचूनहुवचनाने कमीदयश्चापेरे विभक्तीनामर्थीः ।। तत्र कर्मादावेकस्मिनू एकवचनमवू द्वैिवचनोमेव बहुपु घहुवचनमेव । यत्र सल्लया भर्त तपूg: अव्ययेभ्यस्तु निस्संङ्ख्येभ्यः सामान्यविहिता: स्वादयो विद्यन्त एखें पंचति qचतः पचन्ति । वृक्षः वृक्षौ दृक्षा* li जात्याख्यायामेकस्मिन् बहुवचनमसँख्याप्रयोगे वा [በ &ኳጻ በ जातेरेकत्वादकवचने प्रासे विकल्पेन बहुवचन विधीयते । जातेराख्या जात्याख्या। तस्यमेकस्मिन्यें वा बहुवचनं भवति, न चेतू तद्विपयैका सतथा प्रयुज्यते । सम्पन्नो यवः। सम्पन्ना यवाः। सम्पनी वीहिः। सम्पन्ना प्रीहयः ॥ झप्पूखैवया ब्राझणः प्रत्युत्येयः । प्रपूर्ववयसेो ब्राह्मणाः प्रत्युत्थेयाः ! जातिग्रहणं किम् । देवदत्तः यज्ञदत्तः । श्राख्याग्रहणे किम् । कश्यपप्रकृतिः काश्यपः । भवत्मयं जातिशब्दो, नत्वनेन जातिराख्यायते । किं तर्द्दि । (पञ्चति ? प्र)कृतिः । एकस्मिन्निति किम् । सम्पन्नौ व्रीहियवौ । अर्सङ्घयाप्रयोगे इति किश् । एको प्रीहिः सम्पन्नः सुभिक्षु करोति । घकञ्चिद् द्दिवचनं च ॥ १५३ ॥ ' 'ह' धामनधिकरणजातीययोः' (६-३-५६) इति सूत्रस्य वृत्ती - A T पदम =नरी कारस्वेचमाह - 'अभूततद्भाव स्पिर्यिधीयते । 3भूतद्भवश्ध फ: । ऋारप्र्य

अभुत्पतुमना भावः ! तन्न प्रकृतिः यत्रं, न विकृतिः । तथाच *सङ्घीf সদস্য: पर्युगपति रतन:' 'भवं व सम्पशते देवद्भवतीति प्रकृरयाश्रयेण बहुवचनप्रथमपुरुपी दायेते, न विङ्गायाधयेण एक्पचनमध्यमपुरुपी' इ१ि। Rio R. हृदयहारिण्याख्नया छुत्या समेतसू ! ૨૬

क्कचिदवान्तरजातिद्वयोपाधि(योगे) जात्याख्यायामेकस्मिन्नर्थे द्विवचनं बहुवचनं च व्ा मवति । मगधेषु स्तनैौ पीनौ ! स्तनः पीनाः । स्तनः पीनः । कलिङ्गेपु अश्चिणी शुमे । अक्षणि शुभानि । अक्षि शुभम् । gf अस्मद, इयोश्धविशेपणे ॥ १५४ ॥ अस्मद एकस्मिन्नर्थे द्वयोश्चार्थयोर्वर्तमानात् बहुवचनं वा भवति न चेद्विशपर्ण प्रयुज्यते । अहं ब्रवीमि । वयं ग्रूमः । आवां ब्रूवः । अविशेपण इति किम् । अहं देवदती ब्रवीमि । आवां गाग्र्ये त्रूवः ॥ युष्मदः पूजायाम् ॥ १५५ ॥ युष्मद एकस्मिन्नयें द्वयोन्ध पूजायां विपये बहुवचनं वा भवति । त्वं में गुरुः । यूर्य मे गुरवः । पूजायामिति किम्। त्वं गच्छ । युवा गच्छथः । अन्येभ्योऽपि दृश्यते ॥ १५६ !! अन्येभ्योऽपि च प्रातिपदिकेभ्य एकस्मिन्नर्थे पूजायामपूजायां च बेहुर्वचनं दृश्यते । अार्यमिश्राः | तातपादाः ! गुरवो जानन्ति ] अपः

• दारा: बिपीं इति ॥

फल्गुनीधोष्ठपदावेशाखाभ्यो नक्षत्रे ॥ १५७ ॥ फल्गुन्यादिश्य एकस्मिन्नर्थे द्वयेश्चाथैर्योर्बहुवचनं वा भवति नक्षत्रविषयश्चेत्। प्रयोगः । कदा पूर्वी वा उत्तरा वा फल्गुनी । कदा फल्गुन्यौ । कदा फल्गुन्यः ॥कदा पूर्वी उत्तरा वा प्रोgपद ! कदा प्रेोष्ट्रपदे । कदा ओष्ट्रपदः । कदा विशाखा । कदा वैिशाखे ! कदा विशाखा: ! पर्यंग्याणामपि भवति । कदा पूर्व भाद्रपदे। कदा पूर्वी भाद्रपदाः । नक्षत्र इति केिम I फल्गुन्यी माणक्केि !! तिप्यपुनर्वस्थोर्नक्षत्रद्वन्द्रे बहुवचनस्य डिवचर्ने निõqቑ( ክ &ፃረ ህ ३० सरस्वतीकण्ठाभरणं {अध्या० ३. तिष्य एकः । पुनर्वेसू द्वौ । तेपां बहुत्वात् चिह्वर्थः । चहुवचने प्राते द्विवचन विधीयते । तिष्यपुनर्वस्वोर्नक्षत्रविपये द्वन्दे चहुवचनस्य प्रसङ्गे नित्र्य द्विवचर्न भवति । उदितौ तिष्यपुनर्वस् । पर्योयाणामपि । सिध्यपुनर्वसू। नक्षत्र इति किम् । तिष्यपुनर्वसर्वो माणवकाः । द्वन्द्व इति किम् । यस्तिष्यस्तै पुनर्वसूयेपा ते तिष्यपुनर्वसवः । तिष्यादय एवोत्पातादेर्निमेत्ताद् विार्थयेण दृश्यमाना बहुत्रीहिणेोच्यन्त इति नक्षत्रसमास एवायं, नतु द्वन्द्वः ! वहुवचनस्येति किम् । तिप्यश्च पुनर्वसु च तदिदं तिप्यपुनर्वसु। अस्मादेव ज्ञापकात् सवों द्वन्द्रो विभापैकवद्भवति । प्रातिपदिकात् स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्डेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसेसाम्डयेोस्सुपः ॥ १५९ ॥ प्रातिपदिकात् परे स्वादयः प्रत्यया भवन्ति ! दृपत् दृपदौ दृषदः । दृष्पदं दृदिी दृषदः। इपदा इपद्धयां दृपाई: ! दृपदे इपद्भ्यां दृपद्भ्यः । दृपदः दृषद्भ्यां दृपद्भ्यः । दृपदः दृपदोः दृषदाम्। दृषदि दृपदोः दृषत्सु । एवं कुमारीक्षष्ट्वादयः । सोरुकारः सोरिति विशेqणार्थः । जसो जकारो 'जसि चे'ति l औटष्टकारः सुङिति प्रत्याद्दारार्थेः ! शसः शकारः ‘ततः शसी नः पुंसी'ति चिह्नार्थः ॥टकरिष्टाङसोरिति । ङेङसिङस्ङीनां ङकारो ‘ङित्यसख्युरि'ति । उसेरिकारो 'झ्सेश्चादि'ति । सुपः पकारः सुवेिति प्रयाहारार्थेः । अतो भिस ऐस् ॥ १६० ॥ अकारान्तात् श्रातिपदिकात् परस्य भिस ऐसादेशो भवति । पृक्षैः । अतिर्ज्रैः सन्निप्रातृलक्षणपरिभापूाया अनिलत्वादतिजसैरिति केचित् इति किम् । अग्निभिः । तपरः किम् । श्रद्धाभिः । अ(न)न्तरावतस्य भिसो ग्रहणादिह न भवति । ब्राह्मणमिस्सा ॥ नेदमदःसरकात ॥ १६१ ॥ इदमोऽदसवाकात् परस्य भेिस ऐसादेशी ग भपति। एभिः । अमीभिः । अकादिति किम् । इमकैः अगुकैः ॥ qTo &.] हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतमू। टाङसोरनस्यैौ ॥ १६२ ॥ अकारान्तात् प्रतिपदिकात् परयोष्टाङसोर्यथासम्लचस् इन स्य इत्येतावादेशौ भवतः । वृक्षेण । अतिजरेण । अतिजरसिनेति केचित् । घृक्षस्य अतिखट्वस्य ! अत इति किम्। दृष्पदा दृपदः। ङेङस्योर्यातौ ॥ १६३ ॥ छे ङसि इलेतयोरकारान्तात् प्रातिपदिकादुत्तरयोर्यथासहयं य अदित्येतावादशैौ भवतः । वृक्षाय वृक्षान् । ‘भौरिक्यैपुकार्यादीति निर्देशेन सन्निपातलक्षणपरिभापायाः कचिदनित्यत्वात् ज्ञापकात् 'सुपि चे'ति दीघों भवति । अत एवातिजरसादिति केचित् ॥ सर्वनाम्नः सैमैस्मातौ ॥ १६४ ॥ अकारान्तात् सर्वनाम्नः परयोः डेङस्योयैथासह्वर्थं स्मैस्मादित्येताTrx, ". S. ws वादेशी भवतः । सर्वस्मै विश्वस्मै । सर्वस्मात् विश्वस्मात्। अत इत्येव । मवते भवतः । ङेः स्मिन् ॥ १६५ ॥ अकारान्तात् सर्वनाम्नः परस्य छेः स्मिन्नित्ययमादेशो भवति । सर्वस्मिन् विश्वस्मिन् । अत इत्येव । भवति ॥ जसः शीं ।। १६६ ॥ ञ्जुकारान्तात्सवैनाम्नः परस्य जसः शी इत्ययमादेशो भवति । सर्वे विश्वे। अत इखेंव । भवन्तः l तपरकरणादिह न भवति। सनः । r वदेशाथैः ॥ अदामः साम् ॥ १६७ ॥ ३२ सरस्यतीकण्ठमरणं {अध्या० ३. संज्ञाया उपसर्जनाञ्च स्मैप्रभृतिकमन्यच्च सर्वैनामिकं त्यदाद्यत्वादिकार्य न भवति । यतु प्रतिपदोक्तं 'युष्मदस्मद्भधां ङसोऽश्' इत्यादि तद् भवत्येव । सर्वे नाम कश्चित् सर्वोय । विश् जगत् विश्वाय। अतिक्रान्तः सर्वान् अतिसर्वाय । प्रियविश्धाय एवम् अतितत् अतत्तदैौ । अनुपसर्जनात् तदन्तादपि | परमसर्वस्मै ! त्वकपितृकः मकत्पितृकः ! त्वकत्पुत्रः मकपुत्र इत्यन्तरङ्गत्वात् । अत्पूर्वमेव त्यत्कपितृको मत्कापैतृक इति तमेवान्ये मन्यन्ते । तृतीयासमासवाक्ययः ॥ १६९ ॥ 'पूर्वावरे'त्यादिना प्रतिपदं तृतीयासमासं वक्ष्यति । तस्मिस्तद्वाक्ये च सर्वनाम्नो यदुक्तमन्यच्च सार्श्वनामिकं कार्य तद् न भवति । मासेन पूर्वीय मासपूर्वीय ! मासेनाक्राय मासावराय !! इन्द्वे च ।। १७० ॥ द्वन्द्रे समासे सर्वनाम्नो यदुक्त यञ्चान्यत् सार्वनामिर्क कार्य तन्न भवति । अधरोत्तरात् ॥ श वा । १७१ ॥ सर्वैनाम्नो जसः शीभावो य उक्तः स द्वन्द्वे वा भवति । पूर्वोक्तरे पूर्वोत्तराः । कतरकतमे कतरकतमाः ॥ प्रथमचरमतयायाल्पार्धनेमकतिपयेभ्यः ॥ १७२ ॥ प्रथमादयः प्रातिपदिकानि । तयायैौ प्रत्ययौ । तेभ्यः पूर्वानुवृत्तः शी वा भवति । प्रथमादिभ्योऽप्रासे विभापेयम् । नेमात् प्रांते । प्रथमे प्रमाः । चरमे चरमाः ! द्वितये द्वैितयाः ! द्वये द्वयाः ! उभयाश्च पूर्वविप्रतिषेधेन नित्यमेव शी भवति । उभये देवमनुष्या. ! अल्पे अल्पा. ( अर्धे अध: । नेमे नेमाः । कतिपये कतिपयाः । पूर्वादिभ्यो नवभ्यः स्मात्तस्मिनैौ च ॥ १७३ ॥ पूर्वादिभ्यो नवम्यः श्रमात्स्मर्न शी च यथास्थानं घा भवन्ति । पूर्वसातु पूर्वीत्। पूर्वस्मिनू पूर्व। पूर्व पूर्वीः । परस्मात् परात्। परमिन् पंरे । पोरे पराः । नयभ्प इति किम् । त्यस्मात् | त्यस्मिन् । त्ये । 70 R.) पृदयहाण्यिाक्ष्यमा सूक्ष्मा संगैनपू ! 3 रमै च तीयात ॥ १७४ ॥ तीयान्तान् प्रानिपदिका मैं म्गाम्पिनी या गयाpान ग्रा भवति । द्वितीयस्मै द्वितीयाप । द्वितीयग्माT ट्रिनीगान् । द्विनीयरिमन् द्वितीये । एवं तृतीयस्मै इत्यादि । अाप औोतः शी ।। १७५ ।। gDDDD DmDDDBD DD DDuuDuuBDuDDD शी इत्ययगादशी भवति । माल तिठनः भाले पश्य । यहुराने तिष्ठतः । DD D DBBD SuDuDuDBD DDD SSDDSS राथेमू } अपुर्ण । नपुंसकात् ॥ १७६ ॥ नपुंसकात् परस्यौत: शी इत्ययमादी भवनि । कुण्डे नेिष्ठतः । कुण्डे पश्य । पयसी । जश्शसः शिाः || १७७ ॥ नेपुसैकात् परयोर्जश्शसोः शिरित्ययमदेझे भपनि । कुन्डानि निgति । कुण्ड़ानेि पश्प । जसो सहयतिस्य शमो ग्राहयादिह न भपति ! कुण्ड़शो ददाति । शकारः संदेशार्यैः ' - अष्टाभ्य औोशम् ॥ १७८ ॥ अष्टनः कृनात्वात् परयोर्मदशसोरीशिक्ष्ययमादयो भवति । अष्टी तिष्ठन्ति । अष्टी पश्य । परमाम्रै । कृतावनिर्दशः किन् । अष्ट । अत्पgrन्ः । शङ्गाः सर्वदेशार्थः }} प्ण: संख्याया लुफू ॥ १७९ !! DDDDD DDDDD DDD DDS BDBDDD DDD S g gggg S DDD DDD S DDB umggg SDD DDSS DD SDDS सम्पन्धिनोर्जश्शसोर्ग्रहणात् अप्रधानान्न भवनि । श्रियषपः पिश्यानः । कतेः ॥ १८० ।। ፮ዩ सर्यतीकण्ठभरणं truto 3. कतेः परयोजैश्शसोलेक् भवति। कति तिष्ठन्ति । कति पश्य । अप्रधानान्नं भवति । प्रियकतयः }} स्वमोर्नपुंसकात् ।। १८१ ॥ सु अम् इत्यतयोर्नपुंसकलिङ्गात् परयोलैक्र भवति । दधि तिष्ठति ! दधि पश्प । पयः। पयी जरयति । अतोऽम् ॥ १८२ ॥ अकारान्तात् नपुंसकलिङ्गात् परयोः स्वमोरमादेशो भवति । कुण्डं तिष्ठति । कुण्ड़े पश्य । डतरादिम्यः पञ्चभ्योऽनेकतरात् तः ॥ १८३ ॥ डतरादिभ्यः पञ्चभ्य एकतरवर्जितेभ्यो नपुंसकलिङ्गेभ्यः परयोः स्वमोस्तकारादेशो भवति । कतरत् तिष्ठति } कतरत् पश्य । कतमत् तिष्ठति । कतमत् पश्य । अन्यत् तिष्ठति । अन्यत् पश्य । अन्यतरत् तिष्ठति { अन्यतरतूपश्य । इतरत तिष्ठति । इतरतूपश्य । अमेऽकारस्य तकरे कृते मकारस्य संयोगान्तलोपः ! पञ्चभ्य इति किम् । पूर्वं तिष्ठति । पूर्वं पश्य । अनेकतरादिति केिम् । एकतरें तिष्ठति । एकतर पश्य है। युष्मदस्मद्भ्यां डसोऽश् ॥ १८४ ॥ युमदस्मद्भ्यां परस्य डसोऽशित्ययमादेशो भवति । तव खम् । मम स्वम् । शकारः सर्वादेशार्थः । डेसुटोऽम् ॥ १८५ ॥ युम्दिस्मद्ग्यां पुरस्स डे इत्येतस्य सुष्टं चामित्ययमादेशो भवति । तुभ्यं दयिते! मद्यं दीयते । त्वम् अद्दम् । युवाम् आवाम् । यूयं वयम् । त्वा माम। युवाम् आवान् । शसो नः ॥ १८६ ॥ युम्मदस्मदुस्यां परस्य शसी नकारादेशी भवति। सकारस्य संयो ༡ पू`मान्। युगदमशेरिशखात् शीसामानापेक्ष tF70 R.) हययहारिप्रयायियों यूक्या समेतम् । ፭ኳ भ्यसोऽभ्यम् || १८७ ॥ युष्मदस्मद्भ्यां परस्य भयमोऽभ्यमादेशे भवति ! युष्मभ्यं दीयते । अस्मभ्यं दीपते । अकारााईकरण किम् । बटुपु झरयेत्वं मा मूल इति । पञ्चम्य { १८८ ॥ पशम्या म्यसी युग्मदस्मद्भ्यां परस्यादित्ययमादेशी भवति। युष्मद् गच्छतेि । अस्मद् गच्छतेि ॥ ङसेश्च ॥ १८९ ॥ उसेध युष्मदस्मद्य परस्याददेशी भवति ! त्वद् गच्छतेिं । मद् गच्छत {} २ाम अकम् ।। १९० ।। युष्मदस्मद्भ्यां परस्याम व्याक्मदेशो भवति । युष्माकम् अस्माकम् ॥ तस्वापी मुट् ॥ १९१ ॥ हृस्खान्तादाबन्तश्च परस्यामों नुगमो भाषत ! वृक्षाणां खट्वाणाम् । इस्वाप इति किम् । वर्षाभ्यां दृपदाम् | स्त्रीयूभ्यम् ॥ १९२ ॥ स्त्रीलिझसम्बन्धी य ईकार ऊकारथ ताम्य परस्यानो नुट्र भवति । लक्ष्मंीणाम् । अलाबूनाम् । ग्रहणं किंम् ! ग्रामप्याम् ! खलप्वम् | (अा ? यू)ग्यामितेि किन् । श्रदाम } इयुबूस्थानिश्यां वा ॥ १९३॥ इयुदोः स्थानेगी यी श्रीसम्बन्धनावकारोकारी ताभ्यां परस्यामो वा नुडागयो भवति । (स्त्री? श्री)णा (धि १ श्चि)याप् यूो भुवाम् ! यिा इति किम् । सुधियाम् } कठमुवामू। (स्त्री ? श्री)शब्दसम्मन्विनोस्तु पुंस्यपि । व्रति(रुी ? भfी) गाम् अतिश्रियाम् । अनिभ्रूणाम् अतिभ्रुवां (अतेि?)त्रीणां पुरुषाणां पा । नपुंसके तु इस्वत्वेन याव्यमितेि तलक्षण एव नियी सुट् भवति (अतिश्रीगां) फुलानामितेि । इयूयूम्यानेभ्यामेिति किम 1 नदीनां वधूनाम {} LLC SLLS LCLLLL LSL LLSLLLL LLL LLLS LLSLSL LSHLL SLS LSLLLLLSLLLLLLLL LLLLLLLLSLLLSLLLLLS SS LLLLLSLLLLLSLLLLLLLL LLLL SS LS LS १. *भ्यः निश्वम्' छ, पञ्ॐ. इतीष्ठाभरणं [अ६० ३१ नित्यं स्त्रियाः ॥ १९४ ॥ स्नियाः परस्यामो निल्यं नुडागमो भवति । स्रीणाम् ॥ सङ्ख्याया अनतः ॥ १९५ ॥ अच्छब्दवर्जिताया' सङ्कयायाः सम्बन्धिन आमो नुडागमो भवति । चतुर्णां पण्णां पञ्चानाम् । सङ्क्षयाप्रधाने समासेऽपि तत्सम्बन्धित्वाद् भवति । परमचतुर्णाम् ! परमषण्णाम् । अप्रधानात् न तु भवति ! प्रियचतुरां प्रियपन्चानां प्रियqपार्मितेि ! अनत इतेि किम् । त्रिंशतां पञ्चाशतामू { त्रेख्यश्च ॥ १.९६ ॥ घ्रेः परस्यामो नुडागमः चेस्त्रयादेशश्च भवति । त्रयाणां परमत्रयाणाम् । इह तु न भवति । अतिनीणां प्रियीणाम् ! स्रिया तु परत्वात् तिसृभावो भवति । तिसृणाम् सुपो लुगैकाथ्यें ॥ १९७ ॥ पूर्लोत्पन्नस्य सुप एकार्थीमावे लुगू मपति । पुत्रीयति । कुम्भकारः । औपगवः । राजपुरुषः। ऐकाथ्र्य इति किम्। पुत्रमिच्छति कुम्भकार इतेि । अनुपसर्जनाव्ययात् ॥ १९८ ॥ धनुपसर्जनादव्ययात् परस्य सुपो लुग् भवति ! उच्चैः परमोच्चैः । अनुपसर्जनादिति किम् । अल्युशैसौं । नाव्ययीभावाद्धतोऽपञ्चम्यास्त्वम् ॥ १९९ ॥ अव्ययीभावादतोऽकारान्तादुतरस्य सुपो लुफू न भवति, पश्मी पार्जतस्य पुनः अमादेशी मनति । उपकुम्भ तिgतीत्यादि। अत इति किम्। अधिप्ति । अपश्वम्या इति किग । उपकुम्भात् । तृतीयासत्तभ्योत्र ॥ २०० ॥ धकारान्तादव्ययीभावसूगासादुतरयोस्तृतीयासतम्योर्या क्षमादेशे भवति । उपकुम्भम् । उपपुम्भेन । उपकुम्भम् उपकुम्भे । qe 3. दिदयहारिण्याप्पया गृष्पा ािमैतए । ३७ नित्यमृद्ध्यर्थनदीसङ्ख्यावयवात् सप्तभ्याः ॥ २०१ ॥ DDDBDDDDDDDD DDDDDDDDDDDDDDDDDDDDD ससम्या (नित्यममादे)यो भापतेि ! सुमद्रस् । उन्मतगङ्गम् । विंशतेि भारद्वाजम् । प्रतिपदोक्तस्य नायथ्यर्थीमांपक्ष्य ग्रहणदिद्द न माति । उपगङ्गम उपगङ्गे f। कर्मणि द्वितीया । २०२ । कर्मणि कारके द्वितीयामिगतिर्मपनेि । कर्ट करोति । ओदन पचति ! अदित्यं पश्यति ! अथ कथं क्रियते घट’, कृतः फटः, शक्यः पटः, प्रारूढ़ॆपानरो वृक्षः इत्यादि { तिङ्कृत्तद्वितममामै कर्मणो ऽभिहितत्वात् । वक्तव्यं तानभिहित इति [ न वरhव्यम् । लैकिक एवार्य न्यायः शब्दान्तरेणाभिहितेऽर्थ शब्दो न प्रयुज्यत इतेि । यया अश्ी गच्छतोल्युके वाजी प्रजातीति । शास्त्रीयेऽपि । यथा शीश्याम, DDDSDDDDSDDDDDDDSS DDDS DDDS DDDS रित्यादिषु तत्पुरुषेयोक्तार्थत्वात् मामान्योपसिक्तमिश्रयुक्तपूर्णनिष्कान्तादयो ग प्रयुज्पन्ते. तथा तिङदिभिरभिहितस्वात् द्वितीयादमी न भवन्ति । यधेवं द्वावपूर्षी, अह पचामीति सुसिडन्ताभ्यामुतार्थयोद्विशब्दाईशब्दयोः कर्थ प्रयोगः । उच्यते । सामान्योपक्रमे विशेधोऽसुप्रयेागमईति 1 द्वावित्युक्के न ज्ञायते की द्वविति । अहमियु के न ज्ञायते पचाम्युत पटामीति । अपूपी पचामीति तु विशेपोपक्रमे द्वाईशन्दयाः प्रयोगो न भवति ! प्रसङ्गायर्थान्तराभिधि(सिता? त्सा)यां च भपति । यया 'अर्दै रुट्रेमेिवैस्तुमिश्वरामि मार्गयोरुभयोरपी'ति । यत्रैकद्रव्याधारभधानायपानकिथाविपयानेकशक्तिर्भवति तत्र प्रधानाक्रयापिपयायां शती लादिभिरभिहिताया मप्रधानक्रियाविपया शाक्तरनभिहितापि प्रधानशक्त्यनुरोधादभिहितवत् प्रकाशमाना विभक्त्युत्पत्तै निमेित नभवति ! या पवन्वीदनी भुज्यते देवदतेनेति भावाधिायेना क्त्वाभत्युयेन ओदनाक्रि'?”पिया कर्मशक्तिरगभिहिताप्ति प्रधानभुमिक्रियापियशक्यदुरोपेनाििहतवन् श्रृकाशमाना विभक्त्युत्पत्तौ निमित्तं न भवति f**f च श्यामो गन्āभैिन्यते 狼く सरस्वतीकण्ठामरण । [अथ्था० ३. देवदतेनेति प्रधानाकेयाविषयां कर्मशक्तिमभिदधता लकारेण गभिकियाविपयापि कर्मशक्तिरभिहितेति तदभिधानाय द्वितीयाचतुर्य्यं न भवतः ॥ समयानिकपाहाधिगन्तरान्तरेणयेनतेनयुक्तात् ॥ २०३ ॥ समपादिभिर्निपातैर्मुक्तातू प्रातिपादिकातू पट्यपमादी द्वितीयाविभकिंतर्भवति । समया ग्राम निष्कपा ग्राम प्राफारः । हान्देवदत्तम् ] धिक् देवदत्तम् । अन्तरा त्वां च मां च कमण्डलुः । अन्तरेण गार्हपत्यमाहवनीय च वेदेिः । नदीं येन गतः । पश्चिमा तेन नतः । अन्तरान्तरेण शब्दी निपाती साहचर्यात् गृहोते । तेनेह न भवति - किं ते केशवा ईनयोरन्तेरेण गतेनेति । हा नाथ ! धिकु जाल्मेत्यादावन्तरझन्वान् सम्योधनभिक्तिरेव । युक्तादिति किन् । अन्तरा तक्षशिला पाटलीपुत्र च स्रुघ्नस्य प्रकार ! स्रुमशब्दान्न भवति । श्ाकारकमण्डलुवेदिभ्यस्तु 'उपपदविभक्ते कारकविभक्तिबैलीयसी'ति न भवति । द्वित्वेऽध्यादिभिः ॥ २०४ ॥ ‘श्रध्युपर्यधसः समीप' इति वक्ष्यति । द्विरुक्ते अध्यादिभेिर्युक्तात् प्रतिपादिकातू १ठ्ठश्यपवादी द्वितीयाविभक्तिर्मवति ॥ ७ध्यधेि ग्रामम् । उपर्युपरि ग्रामम् । अधोधो वसर्तिमू । द्वित्व इति फिन्। झधेो आमस्य । असामीप्यान्न भवति । (उपरि चन्द्रमा ।) । सर्वाभिपर्युभयेभ्यस्तसा ॥ २०५ ॥ सवभिपर्युभयेभ्य परो यस्तस तदन्तेन युक्ताद द्वितीयाविभक्तिर्भवति । सर्वतो ग्रामम् । अमितो ग्रामम् ! परितो ग्रामसू ! उभयतो श्रमम् । ऍनपा ॥ २०६ ॥ एनचन्तेन युक्तात् प्रुतिपदिकात् द्वितीयाविभक्तिर्भवति । ‘षष्ठश्च तसर्षैरि’त्यस्यापवादः । दक्षिणेन द्दिमवन्तम् । उत्तरेण पारियात्रम् ॥ m-mon“-m“ "-

• • • TT

STLSS S S LL ML L SSS u SSSSS L L S L S SSL LLLL LL LSLLLLL LL LL SL S LSL SS u u u u S 1 'अएनपा' स्त्र था. पाठ । • 《..} झ्ययहारिण्याख्यया इत्या समेतम् । R& कर्मप्रवचनीयैः ॥ २०७ ॥ 'धनुर्हेतुलक्षण' इत्यादयः कर्मप्रवचनीयाः ! कर्मप्रवचनीयैर्युक्ताद् द्वितीयाविभक्तिभैमति । शाकल्यसंहिता मनु प्रापर्पत् । वृक्ष प्रति नियीतते विद्युत् । युक्तादिति किम् ! कुतोऽध्यागच्छति । कुतः पर्यागच्छति । 'दन्तैरपि नखेरपी'लादी 'उपपदविभक्तेः कारकविभतिर्नलीयसी'ति तूतयैव भवति । सप्तम्याधिक्यस्वाम्ययोः ॥ २०८ ॥ आधिकये स्वाम्ये चामें कर्मप्रवचनीययुक्तात् ससमविभक्तिभेति । उपोऽधिके कर्मप्रवचनीयः । उपखार्या द्रोणः । उपनिष्के कार्पीपण । अधिरीश्वरे । अधि महादत्ते पश्चालाः । अधि पञ्चालेपु नह्मदत्त ! उपपदविभक्तीनां पृष्ठअपवादस्वात प्रधानत्वाद् द्रोणादेने भवति। स्वस्वामेिनो: ኛ ♥ሪ th, पर्योयेण प्राधान्येन मेिवक्षा । द्रोणादेस्त्यधिकाः खार्यदियो न सम्भवन्ति । पञ्चम्यपाङ्भ्याम् ॥ २०९ ॥ अपाङ्श्या फर्गप्रयपनीपाभ्यां युक्तात् पञ्चमीविमक्तिर्भवति । अप पाटर्टीपुत्राद् घृष्टो देवः ! अा स्रुघ्नाद् घृष्टो देवः ॥ परिणा वर्जने ॥ २१० ॥ चर्जनार्मेन परिणा कर्मप्रवचनीयेन युक्तात् पश्वमीविभक्तिर्भवति । परे त्रिगर्तेभ्यो वृष्टो देवः । वर्जन इति किम् । वृक्ष परि विपोतते । प्रतिनिधिप्रतिदानयोः || १११ ।। प्रतिनिधिप्रतिदानयोद्यत्ययोः कर्मप्रवचनीययुक्तात्। पञ्चमविभभेितर्भवति । अमेिमन्युरर्द्धनात् प्रति । मायानस्मै तिलेभ्यः प्रतिमयच्छति, अर्जुनस्याभिमन्युः प्रतिनिधिः, तिलानां मूषाः प्रतिदानमिति पष्ठवैये विधानादभिमन्येोर्मोपेभ्यश्च कर्मप्रवचनीययोगेऽपि न भवति ॥ re તિઃ પ્રતિક્રિ’ ቕድ፤› ባ• “ITቖ! o सरस्वीकण्ठाभरणं ' Io . कलाध्वस्य कारकमध्ये सप्तमी च ॥ ११२ ॥ कारकयोर्मध्ये यौ कालाध्वानो ताम्या सप्तमीधैभक्तिश्यकारात् पश्चमीविभक्तिब्ध भवति ! अद्य भुवत्वा देवदत्तो महे भोक्ता यहाद भोक्ता । कर्तृशक्तियोर्मध्ये कालः ! इहस्थोऽयमिष्वास क्रोशे लक्षं विध्यति क्रोशाल्लक्षं विध्यति । कर्तृकर्मणोः, कर्मापादानयोः, कर्माधिकरणयोर्वा मध्येऽध्वा । ननु च द्यहे पूर्णे भुङ्गे, क्रोशे स्यितं लक्षं विध्यतीत्यधिकरण सप्तमी । (ब्द्यहात्) द्यद्दमतिक्रभ्य भुङ्के, क्रोशान्निस्सृत्य स्यितं लक्षं विध्यतील्यपादान एव पञ्चमी सिद्धेते नार्थः सूत्रारम्भेण । सत्यम् । यदा त्वस्यैव क्रियावाचकसम्बन्धस्य फलभूताशेपसम्बन्धलक्षणान्तरावस्या “ सैी भुझे योजनस्य गृह्यातीति तदापि कारकमध्ये पट्टी मा भूदिति सूत्रभरभ्यते ॥ हिंतीयात्यन्तसंयोगे ॥ २१३ ॥ क्रियागुणद्रव्यैः कालाध्वनोः कात्स्न्येन सम्धन्धोsत्यन्तसंयोगः | तत्र क्रियासम्प्रन्धन कमैणीत्येव सिद्धा l गुणद्रव्याभ्यां स्वत्यन्तसंयोगे कालादध्वनन्धानेन द्वितीयाविभतिर्भवति । मासमधीते । मासं कल्याणी। मासं गुडधानाः । (क्रोशमधीते ! ) क्रोशं कुटिला नदी ! योजनं पर्वतः । अत्यन्तसंयोग इति किए । (मासस्य द्विरधीते । ) मासस्यैकरात्रं कल्याणी। मासस्य गुडधानाः । (क्रोशत्य द्वैिरधीते ) क्रोशस्यैकदेशे कुटिला । योजनस्यैकदेशे पर्वतः ॥ अपवर्गे तृतीया ॥ २१४ ॥ फलप्राप्तौ सत्यां क्रियायाः परिसमाप्तिरपवर्गः | तस्मिन् गम्यमाने कालादध्वनश्धात्यन्तसंयोगे तृतीयाविभक्तिर्भवति । मासेनानुवाकोऽधुतः । क्रोशेनानुवाकोऽधीतः । अपवर्गे इतेि किंग् । मासमधीतोऽनुवाको, न चानेन शृद्दीतः । मासादेव्याप्यमानतैव न साधकतमस्वमिति करणत्वं न भवति ॥ qTo . हृदयहारिण्यारबमा पृत्त्या समेतम् । ? R कर्तृकरणयोश्ध ॥ २१५ ॥ कर्तरि करणे च कारके प्रातिपादिकात तृतीया विभक्तिर्भवति । देवदत्तेन कृतमू। दात्रेण लुनाति । रामेणासेण जितः । प्रकृतिप्रायगोत्रनामजातिजनुःपुमात्मादिभ्यो गम्यमानक्रियायाम् ॥ २१६ ॥ प्रकृत्यादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्यो गम्यमानकियापां ययासम्मर्व कर्तरेि करणे वा तृतीया विभक्तिर्भवति । प्रकृत्याभिरूपः । प्रायेण याजिकः । गोत्रेण गाग्र्यः । नामा सत्यव्रतः ! जात्या सुशीलः । जनुपान्धः । पुंसानुजः | अात्मना तृतीयः । श्रादिग्रहणात् स्वभावनोदारः, निसर्गेण प्राज्ञः, शङ्कुलया खण्डः, किरिणा कृष्णः, इत्यादावपि भवति । सर्वत्र चेह कृतभवत्यदिगम्यमानक्रियापेक्षं कर्तृत्वं करणत्वं च भवति ॥ न्यक्षकात्स्न्यदिभ्यः क्रियाविशेषणे ॥ २१७ ॥ न्यक्षकात्स्न्र्यदिग्यः क्रियाविशेपणे गम्यमाने तृतीया विभाकेतर्भवति। न्यक्षण करोति । कात्स्न्र्यन। साकल्येन । अनवयवन । सुखदुःखादेिभ्यो वा ॥ २१८ ॥ सुखदुःखादिभ्यः क्रियाविशेपणे गम्यमाने तृतीया विभक्तिर्वा भवति । सुखेनास्ते सुखमास्ते । दु:खेन जीवति दुःख जीवति । कटेन क्रामति कर्ट क्रामति । अनायासन करोति। धनायासं करोति । समविपमादिभ्योऽधिकरणे ॥ २१९ ॥ तृतीया विभक्तिवी भवति । समेन धावति (समे धावति) । विषमेण धावति विपमें घावति । आकाशेन याति आकाशे याति । द्दिद्रोणपञ्चकादिभ्यः कर्मणि वीप्सायाम् ॥ २२० ॥ द्विद्रोणादिभ्यः कर्मभ्यो वीप्सापां गम्यमानायां तृतीया विभक्तिर्वा भवति । द्विद्रोणेन क्रीणाति । (द्विद्रोणं द्विद्रोणं क्रीणाति) । पश्यकेन पशून् कीणाति। पनके पश्चकं कणाति। साहलेणाधान् कीणाति । साहस्र साहरु कीणति । gቒ सरस्वतौकण्ठभरण [अभ्या० ३. संज्ञश्च ॥ २२१ ।। u“ सम्पूर्वीज्जानातेध कर्मणीि तृतीया विभक्तिवी भवति । मात्रा सञ्जा' नीते । मातरं सज्ञानीते । अशिष्टव्यवहारे सम्प्रयच्छतेः सम्प्रदाने ॥ २२२ ।। अशिष्ट्रव्यवहारविषये सम्प्रयच्छतेः सम्प्रदाने कारके तृतीया वि भक्तिर्भवति । दास्या सम्प्रयच्छते l] सहार्थयोगे ॥ २२३ ॥ अर्थार्थिपूर्वापरकलहनिपुणमिश्रश्लक्ष्णोनार्थैः ॥ २२४ ॥ इत्थम्भूतलक्षणात ॥ २२५ ॥ अङ्गाद् विकृतात तद्दिकरेणाड्रिवचने ॥ २२६ ॥ हेतौ ॥ २२७ ॥ ऋणे पञ्चमी ॥ २२८ ॥ गुणे वा ॥ २२९ ॥ न स्त्रियाम् ॥ २३० ॥ अनुपलव्ध्यादिम्यः ।। २३१ ।। पष्टी हेतोः प्रयोगे ॥ २६२ ॥ पर्यायाणां द्वितीया सर्वनामभ्यः ॥ २६ ॥ चतुर्थी सम्प्रदाने ॥ २३४ ॥ परिक्रियः करणे वा ॥ २३५ ॥ क्लुप्त्यर्थकर्तुरेि विकरे ॥ २३६ ॥ उत्पातेन ज्ञाप्यमाने ॥ २३७ ।। तादर्थ्ये ॥ २३८ ॥ तुमर्थाश्य भाववचनात ॥ २३९ ॥ दुमुनोऽमयुज्यमानस्य फर्मणि ॥ २४० ॥ 6 R.) इदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतमू । ४३ गल्यर्थानां चेष्टाश्यामनास्थिताध्वनि वा ॥ २४१ ॥ मन्यतेः प्रतिकृष्यकुत्सायामुपमानेभ्यः ॥ २४२ ॥ न नावन्नकाकशुकस्मृगालेभ्यः ॥ २४३ ॥ नमस्वस्तिस्वाहास्त्रधालंवपट्पर्याप्त्यथें ॥ २४४ ॥ अपादाने पश्चमी ॥ २४५ । ल्यब्लोपे कर्माधिकरणयोः ॥ २४६ ॥ प्रश्नाख्यानयोश्च ॥ २४७ ॥ प्रभृत्यन्याथीरादितरदिक्शब्दाञ्चूतरपदाजाहियोगे Reel ऋते द्वितीया च ॥ २४९ ॥ विना तृतीया च ॥ २५० ॥ पृथड्नानाभ्याम् ॥ २५१ ॥ स्तोकाल्पकृच्छ्कतिपयेभ्योऽसत्त्वाथेंभ्यः करणे ॥ २५२॥ कालाध्वपरिच्छेदमूलाक् पञ्चमी ॥ २५.३ ॥ तेन योगे कालात् सप्तमी ॥ २५४ ॥ अध्वनः प्रथम च ।। २५५ ।। षष्ठयतिसर्थैः ॥ २५६ ॥ दूरान्तिकार्थवहिभैः पञ्चमी च ।। २५७ ॥ द्रान्तिकार्येयोऽसत्ववचनेभ्यो द्वितीयातृतीयासत अधिकरणे ससमी ॥ २५९ ॥ तस्येन्विषयस्य कर्मणि ॥ २६० ॥ निमित्तात् कर्मसंयोगे ।। २६१॥ 登9 सरस्वतीकण्ठाभरणं अध्यo ३• अप्रल्यादिष्वसाधुना ॥ २६२ ] साधुना च ॥ १६६ ॥ निपुणेन चाचाँयाम् ॥ २६४ ॥ क्रियाहेिंभ्यः कारकत्वे ॥ २६५ ॥ क्रियानहॅभ्यश्वाकारकत्ये ॥ २६६ ॥ तडिपर्यासे च [ २६७ ॥ यस्य च भावेन भावलक्षणम् ॥ २६८ ॥ पठी चानादर ॥ २६९ ॥ स्वामीश्वराधिपतिदायादरक्षिप्रतिभूप्रसूतैश्च ॥ २७० ॥ अायुक्तकुशल *श्यामासेवायाम् ॥ २७१ ॥ यतो निर्धारणम् ॥ २७२ ॥ पञ्चमी विभक्तात् ॥ २७३ ॥ सप्तमी चाधिकेन भूयसः ॥ २७४ ।। तृतीयाल्पीयसः ॥ २०५ । प्रसितोत्सुकाभ्यामधिकरणे वा ॥ २७६ ॥ नक्षत्राश्च लुपि ॥ २७७ ॥ अर्थमात्रे प्रथमा ॥ २७८ ॥ सम्बोधनं च ॥ ९७९ ॥ पष्टी शेपे ॥ २८० ॥ ‘(अन्येन व्यपदिष्टस्य यस्यान्यत्रीपजायते । व्यतिरेक: स) धर्ग द्वी लभते विपयान्तर। भाधान्यं स्वयुये लक्ष्ध्वा विधाने यानि शेयताम् । स६येग स्वयोगे च प्रधानत्वं न होयते ।' Η ο Κ. हृदयहाारीण्याख्यया वृत्त्या समेतम। $ቋኳጭ स्मृत्यथैदयेशां कर्मणि ॥ २८१ ॥ स्मरणार्थानां दयतेरशेिश्ध कर्मणि शेपलेन विवक्षिते षष्ठी विभक्तिर्भवति । मातुः स्मरति । मातुरध्येति । मातुरुत्कण्ठते । मातुः प्रध्यायति । सर्पिपो दयते । मधुन ईटे । कर्मण !णि) इति किए। यया (मातुर्गुणैः) स्मरति। शेप इलेव। मातरं स्मरति । कर्मणः शेपत्वविवक्षायां न माषाणामक्षीयादित्यादिवत् पूर्वेणैव पष्ठी भविष्यति । सृत्यम् । किन्तु 'प्रतिपदविधाना षष्ठी (न) समस्यत’ इति वक्ष्यति । तस्मात् तेन प्रकरणेन विपश्यं प्रदर्शयन् प्रदर्शयतेि मातुः स्मृतमित्यादौ समासो मा भूदिति । तदाह - 'साधनैर्व्यपदिष्टे च श्रूयमाणक्रिये पुनः । प्रोक्ता प्रतिपदं पछी समासस्य निवृत्तये ॥” कृञः प्रतियत्ने ॥ २८२ ॥ सतो गुणान्तराधानं प्रतियत्नः । तस्मिन् गम्यमाने करोतेः कर्मणि शेपखेन विवक्षिते पछी विभक्तिर्भवति । एधो दकस्योपस्कुरुते ! शस्त्रपत्रस्योपस्कुरुते ! प्रतियरन इति किए। कर्ट करोति। कर्मणीयेव। एधी दकस्योपस्कुरुते प्रज्ञया । शेष इत्येव । एधी दकमुपस्कुरुते । रुजार्थानां भावकर्तृकाणाम् ॥ २८३'॥ रुजा पीडा, तदमीनां धात्वर्यकर्तृकाणां कर्मणि शिषत्वेन विवक्षिते पष्टी विभक्तिर्भवति । चोरस्य रुजति । घोरस्यामपति । न ज्वरिसन्ताप्योः ॥ २८४ ॥ चेरे सन्तापयति । आशिाप नाथ: ॥ २८५ ॥ नाथंतराशीरर्थस्य कर्मणि शेषलेन विवाक्षिते पछी विभक्तिर्भवति । सपी नायते । मधुनो नायते । सर्षिमें भूयुदिति, तत् मधु मे भूयादिलाशास्त इल्यर्थ: । भाशिपीति फिस्। सर्पिनयति ! माणवकमुपनाथति । जासनाटिकाथिपिषां ईिसायाम् ॥ २८६ ॥ *3 ** *ብዲድ<ሚኗህግሶሣሩኃኮቁt«ሣ Si trtiv r. विवक्षित षष्ठी विमक्तिर्भवति । चोरस्येोज्जासयति । चोरस्योच्नाटयति । चेरस्येत्क्राययति । चोरस्य पिनष्टि हिंसायामिति किम् | धानाः पिनष्टेि । शे इत्येव । चीरमुज्जासयति ॥ हनः प्रनिभ्याम् ॥ २८७ ॥ प्रनिभ्यां परस्य हनः कर्मनि शेपरवेन विवाक्षिते हिंसाया गम्यमानामां पर्धी विभक्तिर्भवति। चीरस्य प्रणिहन्ति । प्रणिहन इतेि वक्तव्ये प्रनिभ्यामिति पृथइनिर्देशाद् व्यस्तविपर्यस्ताभ्यामपि भवति । चोरस्य प्रहन्ति । चोरस्य निहन्ति । चेोरस्य निप्रहन्ति । शेष इत्येव । (शेषं ? घोरं) प्रणिहन्ति । चारं निप्रहन्ति । चेरं निहन्त । व्यवहृपणोर्विनिमये ॥ २८८ ॥ विनिमयः श्रक्रयविक्रयः । तदर्थयोर्व्यवहृपणोः कर्मणि शेषत्वेन विवक्षिते घष्ठी विभक्तिर्भवति । शतस्य व्यवहरति । संहस्रस्य व्यवहरति । शतस्य पणते । सहस्रस्य पणते । अक्षादिभिर्दीव्यन् शतादिग्लहं करोतीत्यर्थः । द्यूते च ॥ २८९ ॥ मोगविभागो ययासङ्ख्यनिरास्रायैः ॥ दिवस्तदर्थप्रय ॥ २९० ॥ दीच्यतेब्र्यवठ्ठणिसमानार्यक्त्य विनिमये ह्युतवृत्तेः कर्मणि शेपचेन विवक्षिते। पठी विभक्तिभवति । शतस्य दीच्पति। सहक्षस्य दीव्यति। तद पैत्येति किप! ब्राह्मणान् दीव्यति स्तौतीत्यर्थः । योगविभाग उत्तरार्धः । वीपसर्गात ॥ २९१ ॥ उपसर्गात् परस्पराः दन्त्रपतेः कर्मैलि शेपत्वेन विवक्षिते घष्ठी विभक्तिवी भमति 1 शतस्य प्रतिदीव्यति । शर्त प्रतिदीव्यति। ज्ञोऽविदर्थस्य करणे ॥ २९२ ॥ जानातेरपेि(रर्थस्पा)ज्ञानार्यस्य यत् करणं तस्मिन् वेपत्वेन विवक्षिते पर्धी पिमतिर्भपतेि । सर्पिदी जानते । शानपूविकायां प्रवृत्तावत्र जा ዓTo ጸ.] ढ्दयहाण्यािख्यया शृत्या समेतपू। नातिर्वर्तते । यदि बा सर्पि८वारक्ती विरक्ती धा भितभ्रान्त्या सर्वमेवोदकारेि सर्पपेण प्रतिपद्यत इति मिथ्याज्ञानवचनोऽत्र जानातिः ! भिध्याज्ञानं चा(त्म १शा)नमेव भवति । अविदर्मस्वेति किम् । स्तरेण पुत्र जानातेि ॥ कृत्वोर्थप्रयोगे कालेभ्योऽधिकरणे ॥ २९३ ॥" स६घायाः कियाभ्यावृतिगणने कृत्वgर्च (तदर्यप्रत्ययी ) दक्ष्यति | नदर्शप्रत्यरयोगे कालवाचिग्यः प्रतिपरिकेभ्योऽपैिकरणें शेषतेन विवक्षिते घछी विभक्तिर्भवति। पश्चकृत्वोऽही भुझे । द्विरही झुंझे । ईस्वीर्यप्रयोग इतेि किम। अद्वि झुके। रात्री शेते। कालेम्य इति किम् । द्वि: कांस्यपाश्यां शुक्रे । शेप इत्येव । द्विरहि अधीते । प्रतिपदषण पूर्व घाधः ॥ कर्तृकर्मणोः कृत || २९४ ॥ शेय इति निवृत्तं पुनः कर्मग्रहणात् । कृदन्तस्य प्रयोगे कर्तरि कर्मणि त्र कारकें तृतीयाद्वितीययोरपवादः पठी विमंतिर्भवति । मक्त असिका ! भवतः शायिक ! अपां क्षष्टा ! पुरां भेत्ता । पदानां लावकः । कर्तुकर्मणेरिति किम् । गृहे शायिका । शसेण भेत्ता । कृतीति किम् । तद्वितप्रयोगे मा मूस्। कृतपूर्वी कटस् । झुक्तपूर्वी ओदनम्। ननु च वाक्ये तेन वानेन न भवितव्यम् । कृतः पूर्वं कटोऽनेनेति कृत्प्रत्ययेनाभिहितं कमेंति कटादेद्विंतीयया साक्त्रोत्पतिव्यम् । तद्धितेनापि नोत्पत्यय। किं कारणम् । धप्तामथ्र्यात्। कपमसामथ्र्यम्। सापेक्षमसमर्प अवतीतेि । नैत. देवम् । योऽग्नौ कृतकटपोरपि चम्बन्धः स भ्रमुत्पन्ने प्रत्यये निवर्त्तते । अस्ति च करोतेः कर्देन सामथ्यैमिति द्वितीया भवति । अपवां कृतः कटः पूर्वमनेनेति वाक्रे कृतकटयोस्स्रामानाधिकरण्यं, तस्मिन्नर्थविशेषे वृत्तिरेव न भपति । तस्याः सामान्पर्षिपयत्वात् । तस्मात् कर्मसामान्याभावै वा वृत्तिविषयः क्तप्रत्ययोऽवतिष्ठते । तत्र कृतः पूर्वमनेनेत्यर्ये कृतपूर्वैश्वव्दी नर्तते । तेन पूर्व कृतवानिस्यर्थः सम्पयते । तत्र करोतिवाच्यक्रियापेक्षमस्ति कटस्य कर्मत्समेिनेि द्वितीया भवति । gく सरस्वतीकण्ठभरर्ण [अध्या० ३. उभयहेतावस्त्र्यकाकरे कर्तेरेि वा ॥ २९५ ॥ उभययोः कर्तृकर्मषष्ठयोः प्राप्तिहेतौ स्त्र्यधिकारविहिताकाकारयोरन्यत्र एकस्मिन् कृतिपूर्व नित्यं प्रासा पठी कर्तरि या भवति। विचित्रा सूत्रस्य कृतिः पाणिनः । पाणिनि'नेति वा । शब्दानामनुशासनमाचार्यस्य आचार्यणति वा । आधयों गवां दोहः अगोपालकेन अगोपालकस्येति वा । साधु खल पयसः पानं यशदतस्य यज्ञदतेनेति वा । उभयहताविलेयेकवचननिर्देशः फिम् । अापर्यमिदमोदनस्य च पाको ब्राह्मणाना च प्रादुर्भावः । अस्ट्र्यकाकार इति किम्। मेदिका देवदत्तस्य काष्ठानाम् । चिकोपी विष्णुमित्रस्य कटस्य । द्विषः शर्तरि ॥ २९६ ॥ ऋतरि प्रयुज्यमाने कर्मणि नित्यं प्राप्ता (ज ? उत्त)रस्त्रेण प्रतिषिद्धा पष्ट्री (बा) अवति । चीरस्य द्विपन चेरिं द्विपन । न लादेशातृन्मुदन्ताव्ययकेिकिंन्खलथेंपु ॥ २९७ ॥ लादेशादिषु कृत्सु प्रयुज्यमानेषु कर्तृकर्मणोः कृतीति प्रासा षष्ठी विभक्तिर्न भवति । ओदनं पचन् | ओदनं पचमानः । देवदत्तेन पच्यमनः । कटं करिष्यन् कटं करिष्यमाणः । कटं कारयामास । ओदनं पेचिवान् । वेदमनूचानः ! सोमं पवमानः । कती(पतेर्व ? ह व) पुर्भूषयमाणाः । कतीह कवचमुद्व(य ? ह)मानाः ! (कतीद्द कवचमुज्वयमानः ?) कतीह शत्रून्वि(हन्तारः ? झानाः) । अ(तीह ? धीयन्) पारायणम् ।_कर्ता कटम् । (वि ? घ)दिता जनापवादान् ! कटं चिकीर्युः । ख्रियमाशंसुः । कन्यामलरिष्णुः ॥ अरीन् जिष्णुः । शरान् क्षिप्नुः वेदान् ?) सन्धारुः । गुणान् ग्रहयालुः । पयी धातुम । कर्ट कृत्वा । पयः पायपार्य व्रजति । छोदन मोक्तुं प्रजति । भरं सासहिः । ईपल्कर कटी भवता । ईपत्पानः सेमी मवता ॥ , ʻqsʼ vq. f. q[3, , ʻr" E qfs., पा० १.] हृदयहाप्यािख्यया वृत्त्या समेतस् । gß, अकमेरुंकञि ॥ २९८ ॥ कमेरन्यस्माद्धातोः परस्भिन्नुकानि श्रयुज्यमाने कर्मणि पष्ठी विभक्तिर्न भवति । आ(का गा)मुके वाराणसों रक्ष अहुः । भोगान मिलापुकः । अकमेरिति किम् ] दास्याः कामुकः ॥ अमत्र्योद्यर्थाधिकरणे निष्ठायाम् ॥ २९९ ॥ मतिचुद्धिपूजार्थेभ्योऽधिकरणे च या निष्टा ततोऽन्यस्यां प्रयुज्यमानायां कर्मणि पाठी विमकितर्न भवति । भुक्त ओदनी देवदत्तेन । गती ग्रामं देवदतः । ओदन। भुक्तबानू । ग्रार्म गतवान् ! अमल्याधर्थधिकरणेति किम् । राज्ञां मतः । राज्ञा सुद्धः । राज्ञां धृजितः ! इद्महेर्$सम् | इद्रं नटकोपेयाँतिित । भावे वा ॥ ३०० ॥ भावे या निछा तस्यां प्रयुज्यमानयां करेि पgी वा न भवति छात्रस्य हसितम् । छ्त्रॆण इसतम् । मयूरस्य नृत्तं मयूरेण पृक्तम् । कोकेिलस्य ब्याहृर्त कोकिलेन व्याहृतम् । अहँस्सुसम्न । इहाहिना सुतग्{। अके भविष्यति ॥ ३०१ ॥ भविष्यति काले अकात्ययों विहितः, तस्मिन् प्रयुज्यमाने कर्मणि पृष्ठी विभक्नेि भवति । कर्ट कारको प्रजति । ओदनं कारको व्रजति । (भविष्यतीति किम्) । कटस्य कारकः { पञ्चानां लावकः । इह कथं न भवति - वर्पशतस्य पूरकः, पुत्रपौत्राणां दर्शकः । नायं भावप्यति कालेविहितः । पदान्तरसम्बन्धाद् भविष्यतावगम्यते । इन्याधमणें च ॥ १०१ ॥ भविष्यथार्धमण्यें च य इनिप्रत्ययो विहितस्तप्रत्यययोगे पी विभक्तिर्न भवति । ग्रामं गामीं ग्राममागामी । शतं दायी । सहस्रं दी । आधमण्र्य इतेि किम् । अंक्श्यंकारी कष्टस्य । साधुदायी (ध्रु?वि)तस्य ॥ --~------- १. 'त्यार्थाशधि' ख ग, पाठ’. 球翼 Vo सरस्वतीकण्ठाभरणं সিদ্ধমাণ कृत्येषु कर्तरि वा ॥ ३०३ ॥ तव्यादयः प्राङ् ण्वुलः कृत्याः । एतेषु प्रयुज्यमानेषु कर्तरि पष्ठी विभक्तिर्वा भवति । भवता खलु कटः कर्तव्यः करणीयः कृत्यः कार्यैः । भवतः खलु कटः कर्तव्यः करणीयः कृत्यः कार्यः । कर्तरीति किम् । गेयो माणवकः सामाम् उप(रुला ? स्था)नीयो माणवकः पितुः ॥ नोभयप्राप्तौ ॥ ३०४ ॥ उभयोः कर्मणेः प्राप्तिर्यस्मिन् कृत्ये स उभयप्राप्तिस्तत्प्रयोगे कर्तृकर्मणोः पठी विभतिर्न भयति । क्रष्टव्या ग्रार्म शाखा देवदत्तेन । नेतव्या नगरमजा विष्णुमित्रेण । दातव्यः शतं देवृदतो यज्ञदतन । उभयप्राताविति वहुव्रीह्याश्रयणाद् यत्र कृत्ये कर्तृकर्मणोः पष्ठीप्रसङ्गस्तत्रैव निपिद्धः । तेनेह न भदति -गेयो माणवक: साम्नाम् । गेयानि माणवकस्य सामानीतेि तुल्यार्थैरतुलोपमाभ्यां तृतीया च ॥ ३०५ ॥ i तुलेषमाशब्दाभ्यामन्यैतुल्याँचै: शब्दैर्योगे तृतीया यथाप्राप्ता चं पछी विभक्तिर्भवति । तुल्यो देवदत्तेन तुल्यो देवदत्तस्य । सदृशो देवदत्तेन सदृशो देवदत्स्य । अतुलोपमाभ्यामिति किम् । ‘‘अर्जुनस्य तुला नास्ति केशवस्योपेमा च न ॥” हितसुखाभ्यां चतुर्थी च ॥ ३०६ ॥ हितसुखाभ्यां योगे चतुर्थी यथाप्राप्ता च पट्टी भवति । देवदत्ताय हितं, देवदत्तस्य हितम् । देवदत्ताय सुखं, देवदत्तस्य सुखम् ॥ भाशिष्यायुप्यभद्रार्थकुशलार्थैश्च ॥ ३०७ ॥ (भद्रार्थकुशलार्थेश्व १) आशिपि गम्यमानायाम आयुष्यार्थे (भद्रार्थ সুগ্ৰীষ্ট) कुशलार्थ हितसुखाभ्यां त(द)थेध (योगे) चतुर्थी पाठी च विभक्तिर्भवति । अायुप्य देवदत्त्वाय अयुष्यं देवदत्तस्य ॥ चिरं जीवितं ԿՀ सरस्वतीकण्ठभरणं [अध्या० ३० विचित्रं कटुकः विचित्रकटुकः । विचित्रकषायः । व्यक्तलवृणः । सम्यङ् मधुरः l कट्वम्लः । निपुणपण्डितः । कुशलदक्षः । चपलवत्सलः ॥ काठादीनि क्रियाविशेषणतायाम् ॥ ३॥ काgादीनेि क्रियाविशेपणतायां सुपा सहकार्थाभावे समस्यन्ते । काष्ठा परः प्रकर्पः । का(ष्टम ? ष्ठा)ध्यापकः काष्ठमध्यापकः । दारुणमध्यापकः । समा(स? ता)पुत्राध्यायकः । अमातापुत्राध्यापकः । निष्ठुरमध्यापक इत्यर्थः । वेशं सुभगमध्यापकः वेशाध्यापकः । एवमनाज्ञताध्यापकः । अयुताध्यापकः, भृशाध्यापक ! घोराध्यापकः । परमाध्यापकः । स्वाध्यापकः । अत्यध्यापक इति । सर्वचर्माद्यश्वोदशेकादशमाशव्दोध्र्वमुहूर्तोंध्र्वदेहोध्र्वन्दमकृतपूर्वादयस्तडिते ॥ ६ ॥ सर्वचमदियः सामान्यसमासास्तद्धितविपये साधवो भवन्ति । सर्वश्चर्मणा वृतः सवैचमणेो रथः । স্থাত্র धी घा (वापि )ि जायते अद्यधीना गैः । दशमिरेकादशू गृह्णाति दशैकाद्शुकः । मा शब्दः_क्रियूर्तौमित्याह माशब्दिकः । ऊर्ध्वं मुहूर्ताद् भवमूर्धपैर्मौहूर्तिकम् । एवमौर्ध्वदैहिकम् ॥ ऊर्ध्वन्दभिकम । कृत' पूर्व कटोऽनेन कृतपूर्वी कटम्। भुक्तपूर्वी ओदनम्। गतपूर्वी ग्रामम इति ॥ काकतालादय ईवार्थ ॥ ५ । इवार्थद्योतको यस्तद्धितस्तद्विषये काकतालादयः सामान्याः समासाः साधवेो भवन्ति । काकागमनतालपतनतुल्यं तज्जनितकाकविधादितुल्यं काकतालीयम् । एवमजान्पाणीयम् ! अन्धाङ्घ्रेन्यासवर्त्तिकानिलयनंतुल्यं तज्जनितवर्तिकावाप्तितुल्यं वा अन्धकवर्त्तकोयम् ।। रस(गा ? लत्या)गमनबिल्वपतनतुल्यं तज्जनितामिघातितुल्यं वा खलतिवल्मीयम् ॥ इवेन विभक्त्यलोपश्च ॥ ६ ॥ सुपन्तमियेन सहैफार्थीभावे समस्यते । स ... ... .... सेञ्ज्ञं भवति । विभक्तिय न लप्यते । कन्ये इव। दम्पती। इव। वाससी इय। ኳኳ एवं दृष्ट्रपूर्वे: श्रुतपूर्व इति । सयमनन्तरा पदए थत उतरें विशेपसंज्ञार्थ आरम्मो भवति । र्थे वर्तमानमव्ययं सुवन्तं सुबन्तेन सहैकार्थीभावे समस्यते । विभक्त्यर्थे वतंमानम् अव्ययीभावश्व समासो भवति । (अविस्त्र । अधिकुमारि ! सतम्यर्थ यदव्ययं तद् विमत्तिवचनम् ॥l) নীলৱমূদ্র গ্রীষ্টা ৷ ** h झुम्भस्य समी(पग्र १ पे) उपकुम्भम् । उपतीरम् । ऋद्धेराधिक्यं समृद्भिः । द्धिर्मद्राणां सुमद्रम् l एषु असमृद्धयर्थाभावात्ययासम्प्रतिपु ህ ፪ & በ सहैकार्थीभावे Կ8 सरस्वतीकृण्ठाभरणं [अध्या० ३. • ल्याती पथादर्येच वर्तमानमव्ययं सुपा सद्देकार्थीभावे समस्यते । भव्ययीभावश्ध समासो भवति । कपस्य (?) ॥ योग्यतावीप्सापदार्थीनतिवृत्तिसाइश्यसइशेपु | &ኛ በ यौगपद्यानुपूब्र्यसम्पतिसाकल्यान्तवचनेपु ॥ १४ ॥ यौगपद्यादिप्वर्यपु वर्तमानमव्यर्य सुपा सहैकार्थीभावे समस्यते । अव्ययीभावश्व समासो भवते । मुगपञ्चक्राणि धेहि सचर्क धेहि । ज्येष्ठानुपूक्ष्र्यमनुज्येष्ठस् । वृद्धानुक्रमेण यथावृद्धम् । सम्पन्ने ब्रह्म सत्रह्म परमाDS DDD DBDDDDDS DDDDD S iDSS किम्चिदभ्यवहार्य परित्यजतील्यर्थ । अन्तवचने सकर्ल ज्यौतिषमधीते । समुहूर्त साग्न्यधीते । सेष्टि । सपशुबन्धम् । कलादिपर्यन्तमेवाधीत इत्यर्थः । तेन् साकल्याद् भिद्यते ॥ यथासादृश्ये । १५ ॥ यथेल्येतदव्ययम् (असादृश्ये वर्तमान) सुपा सहकार्योंभावे समस्यते। अव्ययीभावश्व समासो भवति । यथावृद्ध ब्राह्मणानामन्त्रयस्ख ! (योग्यतावीप्सापदार्थानातवृत्तिसादृश्यानेि यथाशब्दार्थी:) I। यायदियत्वे ॥ १६ ॥ प्रतिना मात्रार्थे ॥ १७ ॥ सङ्ख्याक्षशलाकाः पारेणा द्यूतेऽन्यथावृत्तौ ॥१८॥ पर्यपृङ्कबहिरञ्चवः ማጁ፪ቸጋII | 8% በ लक्षणेनाभिप्रती आभिमुख्ये ॥ २० ॥ अनुः सामीप्यायामयोः ॥ २१ ॥ सामीप्यायामयोरिित केम् । वृक्षमनु विद्योतते । लक्षणेनेति फेिम्। लक्ष्येष्णाशनिवाराणस्यादेिना मा भूत् ॥ तिष्ठद्गुवाहद्ग्वायतगवानि कालविशेषे चान्य♥ቭዛ፻፵: ክ ኛኛ ክ तिष्ठद्द्ग्वादनि शब्दरूपाणि कालविशेपेऽव्ययीभावसंज्ञानि साधून भवन्ति । न चान्येन सह समस्यन्ते । विभाषाधकरेऽपि नित्यसमास यवशब्देन सुबन्तेन सह समस्यन्ते । चैतेभ्यो द्वितीयादिका व्यतिरेकषेिमारी र्थीभावे समस्यते। अव्ययीभावश्च समासो भवति । समा भूमिरस्मिन् सर्म भूमेि। समपदाति। पूर्वपदरय मान्तत्वं निपातनात् । कालभावयोरेवायम न्यपदार्थ इप्यते।तेन समा मूभिरस्मिन् ग्रामे समभूमेिग्रीम इत्यपि भवति। भन्यपदार्थ इति किम्। समा भूमि समभूमिरित तत्पुरुप एव भवति । गोऽह्नरथमृगदक्षिणाभिः ॥ २७ ॥ भै इत्येतत् सुबन्तमह्नादिभिः सुचरैः सहैकार्थीभावे समस्यत । भव्ययैीभावश्चं समासेो भवति । प्रक्रान्तमहेऽस्मिन् ! प्रगतां रथा अस्मिन् । 丁品 क, 'प्रेयोऽद न. पाठ. ९, 'प्रय ko क. पाठः, -----ኳጻ सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० है. प्रनष्टा मृगा अस्मिन् । प्रकृता दक्षिणा अस्मिन् । प्राह्नम्। निपातनादह्वादेशः । प्ररथं, प्रमृगं, प्रदक्षिणं वर्तते । कालभावयोरेवायमन्यपदार्थ इष्यते । तेन प्रगता मृगा अस्मात् प्रमृगो देश इत्यपि भवति । पूर्वपदार्थप्राधान्ये तु प्रणाशेो मृगाणां प्रमृगामिति पूर्वेणैव भवति । उत्तरपदार्थप्राधान्ये तु तत्पुरुष एव भवति । प्राह्णः । प्रारयः । प्रमृगः । प्रदक्षिणः ॥ सम्प्रत्यसम्प्रत्यप्रदक्षिणानि वर्तमानावर्तमानवामेषु॥ २८ ॥ सम्प्रत्यादीनि शब्दरूपाणि वर्तमानादेष्वर्थेषु साधूने भवति । सम्प्रति इदानीमित्यथैः । तदभावः असम्भ्रति । अप्रदक्षिणं वामम् । सम्प्रतिप्रदक्षिणाभ्यां नन्समसेन सिद्धे पुनर्निपातनं 'नचान्यसमास' इत्येतदिहाप्यनुवर्त्तत इति दर्शयति l तेन लनयवादीनामप्यन्येन सह समासो भवति॥ , , , पारेमध्येऽग्रेऽन्तः पष्ठ्या वा ॥ २९ ॥ पोरेप्रभृतीनि सुचन्तानि पठयन्तेन सहकार्थीभावे वा समस्यन्ते। अव्ययीभावश्य समासो भवति । तत्सक्षियोगेन चाद्याना त्रयाणागेकारान्तस्वं निपात्यते । वेति वर्तमाने पुनर्वांवचनमेकार्थीभावेऽपेि विकल्पार्श्वम् । तेन पठीसमासोऽपि पक्षे भवति। पूर्वेण तु वावचनेन वा पक्ष वाक्य भवतीति प्रदर्श्यते । पारं गङ्गायाः पारेगङ्गम् । गङ्गायाः पार गङ्गापारम् । मध्यं गङ्गाया मध्येगङ्गम् । गङ्गामध्यम् । अग्रं वनस्य अग्रेवणम् वनाग्रं गिरेरन्तः अन्तर्गिरम् । अन्तर्गिरेि । · . - सङ्ख्या वैश्येन ॥ ३० ॥ विद्यया जन्मना वा प्राणिनामकलक्षणसन्तानो वंशस्तत्र भवो वंश्यः तद्वाचिना सुधन्तेन सह सङ्रयावचेि सुचन्तमेकार्यभावे वा समस्यते। अव्यंगीभावश्च समासो भवति । द्वौ मुनीं व्याकरणस्य वंश्यैौ द्विमुि प्याकरणत्य । निमुनि व्याकरणस्य । यदा तु विद्यया सह तद्वतामभेदाविवक्षा, तदा द्विमुनि व्याकरणं, निमुनि व्याकरणामिति भवति ॥ नदीभिः समाहारे ॥ ३१ ॥ पा० २.] हृदवहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतपू। . ሂጓ\ኃ सङ्ख्यावाचि सुवन्तं नदीवचनैः सुवन्तैः सह समाद्दरे घा समस्यते । अव्ययीभावश्च समासो भवति ! द्वयोर्यमुनयोः समाहारः द्वियमुनम् ! त्रिगङ्गम् । पञ्चनदम् । सप्तगोदावरम्।। 1 नदीभिरिति बहुवचननिर्देशाद् विशेपाणामपि भवति । समाहार इति किम्। एका नदी एकनदी, द्वीरावतीको देशः । अन्यपदार्थे संज्ञायाम् ॥ ३२ }} नदीवचनै: सुबन्तेः सह सुचन्तमन्यपदायें संज्ञायां समस्यते । अव्ययीभावश्च समासो भवति । उन्मत्तगङ्गम् । लोहितगङ्गम् । तूष्णींगङ्गम् । शनैर्गङ्गस । अन्यपदार्थ इति किम्। कृष्णवेणा। शुक्लतापी । संज्ञायामिति किम् । शीघ्रगङ्गो देशः ॥ तत्पुरुषः ॥ ३३ ॥ अधिकारोऽयम् ! प्राग् हुव्रीहेर्यानि इत ऊर्ध्वमनुक्रमिष्यामस्तत्पु• रुषसंज्ञास्ते वेदितव्याः ! महृत्याः पूर्वाचार्यसंज्ञाया अङ्गीकरणं पूजार्थं, तस्य पुरुपः स चासौ पुरुषश्चेति संज्ञयैवोदाहरणप्रदर्शनार्यं च भवति ॥ द्वितीया श्रितातीतपतितगतात्यस्तगमिगामिबुभुत्रा f8fቕi፡ በ ጻ8 |] द्वितीयान्तं सुघन्तं श्रितादिभिः सुवन्तैः सहैकार्थभावे समस्यते । तत्पुरुषश्च समासो भवति ! कष्टं श्रितः कष्टश्रितः ! कान्तारातीतः । श्घम्रपतितः । ग्रामगतः ! तरमात्यस्तः । ग्रामगमी ( ग्रामगामी । ओदनबुभुक्षुः । अादिग्रहणाद् ग्रामागामी । र्हिताशंसुः । तत्त्वबुभुत्सुः । सुखेप्सुरिति ॥ प्रासापन्नाभ्यां तौ च द्वितीयया पुंवच ॥ ३५ ॥ द्वितीयान्त सुवन्त प्रातापझाम्याँ सुमन्ताभ्यां, प्रासापत्री द्वितीयन्तेन सुपा सदैकार्थीभावे वा समस्येते ! तत्पुरुपश्च समासो मति । पुंक्त्रानयी: स्त्रियामपि द्वितीयान्तेन सह समासे रूर्ष भवति । सुखें प्रातः सुख - मासः l सुखमापन्नः सुखापन्नः ! प्राप्तो जीविकां प्राप्तजीविकः । अत्र जीविकामापन्नर्जीविकः । प्राप्ता जीविकां प्राप्तजीविका । आपन्ना जीवेिकामापशजीविका (ा *く सरस्वतीकण्ठाभरणं भिध्या० ३० स्वर्यसामी तेन ॥ ३६ ॥ स्वर्य सामेिं इत्येंते अव्यये (तेन) सुवन्तेन सहैकार्थीभावे वा समस्येते । तत्पुरुषश्च समासो भवति । स्वयमित्येतदात्मनेत्यस्यार्थे वर्तते | सामील्यर्धपर्यायः । स्वयंधौतौ पादौ । स्वयंविलीनमाज्यम् । सामिकृतम् । सामिमुक्तम् । द्वितीयाधिकारेऽप्येतयेोरेव योग्यत्वात् सुचित्येतदेवाभिसम्यध्यते ॥ खट्वा क्षेपे ॥ ३७ ॥ खट्वेत्येतद् द्वितीयान्तं क्षेपे गम्यमाने तान्तेन सुपा सहैकार्थीभावे वा समस्यते । तत्पुरुपश्च समासो भवति। खदवारूढो जाल्मः। उत्पथप्रस्थित इत्यर्थः । विकल्पाधिकरेऽपि नित्यसमास इत्येव । नहि वाक्येन क्षेपो गम्यते ॥ कलाः ॥ ३८ ॥ कालबाचिनः शब्दा द्वितीयान्ताः स्कान्तेन सहैकार्थीभावे वा समस्यन्ते । तत्पुरुषश्च समासेो भवति । अनत्यन्तसंयोगार्थ अारम्भः । पएमुहूर्ताश्चराचरास्ते कदाचिदहर्गच्छन्ति, कदाचिद् रात्रिप्र् । अहतिसृताः । अहस्सङ्क्रान्ताः ! मासप्रमितः प्रतिपदश्चन्द्रमाः । मासं प्रमातु" मारब्धवानित्यर्थः । अत्यन्तसंयोगे ॥ ३९ ॥ कालवाचि द्वितीयान्र्त सुचन्तमत्यन्तसंयोगे सुबन्तेन सहैकार्थीभावे वा समस्यते ! तत्पुरुषश्च समासो भवति ! मुहूर्तं सुखं मुहूर्तसुखम् । सवैरात्रकल्याणी । अत्यन्तसंयोगे इति किम् । मासं पूरको व्रजति । तृतीया तत्कृतेन गुणवचनेन ॥ ४० ॥ तृतीयान्तुं सुबन्तं तृतीयान्तार्थकृतगुणवाचिना सुबन्तेन सईकार्थीभावे वा समस्यते । तत्पुरुषश्च समासो भवति । शङ्कुलया खण्डः &IgEलाखण्डः । किरिणीं कप्पः किरकाणः । तत्कृतेनेतेि किम् । अक्ष्णा काः । गुणवचनेनेतेि किम् । गोमिर्वपावान् । दध्ना पटुः । गुणमुक्तवान् qe R. हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतमू। ا गुणवचनः ! न चैतैौ पूर्वं गुणमुक्त्वा साम्प्रतं द्रव्ये वर्तते इति गुणवचनौ न भवतः । अत एव शुद्धगुणवाचिनापि न समासो भवति । घृतेन १टवमू ! दक्षा जाङयमेिति ( अर्थादिसदृशसमतुल्याधिकैश्च ॥ ४१ ॥ अर्थादयो •. • वेिधायुक्तस्तैस्सदृशसमतुल्याधिकैश्च (समतुल्याः ? सह तृतीया)न्तं सुघन्तमेकार्थीभावे समस्यते । तत्पुरुषश्च समासो भवति । धान्येनार्थः धान्यर्थः । धान्येनार्थी धन्यार्थीं । मासेन पूर्वैः मासपूर्वः ! मासेनाक्रः मासावरः । असिना कलहः असिकलद्दः । वाच निपुणः, वाड्नपुणः । गुडेन मिश्रः गुडमिश्रः । अचिरेण श्लक्ष्णः अचारश्लक्ष्णः । मात्र सदृशः मातृसदृशः । पित्रा समः पितृसमः । भ्रात्रा तुल्यः भ्रातृतुल्यः । मपेणाधिके मापाधिकं कार्पपणः । द्रोणाः धिका खारी इति t] अर्ध चतसृभिः ॥ ४२ ॥ तत्कृतेनेति वर्तते । अधैमिलेतत् तृतीयान्तं तत्कृताभिश्चतसृभिः सहैकार्थीभावे समस्यते । तत्पुरुषश्च समासो भवति । अर्धेन कृताश्चतक्षः अर्धचतस्रः मात्राः । अर्धचतस्रः.खार्भ इति । स्त्रीलिङ्गनिर्देशादर्धेन कृताश्चत्वारो द्रोणा इत्यत्र न भवति । । एकं नर्विशल्यादिभिः ॥ ४३ ॥ ' (एकमित्येतत् तृतीयान्तं) ·नर्वेिशत्यादिभिः सहैकार्थीभावे वा सम्स्यते । तत्पुरुपश्च समासो भवति । एके (न) निर्विंशतिः एकान्नविं शतिः । एकान्नत्रिंशत् । एकान्चत्वारिंशत् इति ॥ कर्तृकरणे कृता बहुलम् ॥ ४४ ॥ १ करेि करणे च। या नृतीया तदन्त सुमन्त कृदन्तेन सुपा सहैकार्थीभाव वा समस्यत। तत्पुरुपश्ध समासी भयति । राज्ञा हतः राजहतः। भहिना दg: ક્ષિણઃ । नखैर्निर्मिनः नरसनिर्भिन्नः । परशुना छिन्नः qRTच्छिन्त्रः । एवं सुलभः दुर्लभः l अरिदुर्जयः 1लेीकदुर्दर्शनः । प्रपदप्रद्दरः । पादद्दारकः । पदाहितिः शस्रप्रहतिरिति ! घहुलग्रद्दणात् किञ्चित् करणमपि SSS DDSDD DDDS DD DD D DD o सरस्पतीकष्ठागरणं [লায়া” ই प्रागेव समासो भवति । अश्चक्रीती । धनमती । अग्रथॆिलिप्ती धैोः ।। सूपविः लिप्ती पात्री इति। अत्र यदि सुश्रुत्पतिः प्रतीक्ष्येत तदन्तरङ्गत्वाट्टापेि सत्य• नदन्तत्वात् ठीपून स्यातू! चिदकृतापि भवति | आत्मतृतीयः आत्म पश्चम इति कृलैरधिकाथैवचने ॥ ४५ ॥ कृतिना प्रयुक्तमध्यारोपितगर्थवचनगाधिकार्थवचनं, तस्मिन् गम्यमाने कर्तृकरणतृतीयान्तें सुवन्तं कृत्यप्रत्य(येनानद?या)न्तेन सुप सहैकार्थभावे या समस्यते | तत्पुरुपश्च समासो भवति । काकपेया नदी । श्चलेह्यः कूपः । कण्टकसञ्चेय ओदनः । घाप्पच्छेद्यानि तृणानि । बहुलग्रहणादधिकार्थवचनमन्तरेणापि भवति । बुसोपेन्ध्योऽग्निः । तृणेोपेन्ध्योऽग्निः । घनधाल्यो द्रुमः । कृच्छ्रसाध्यमिति । पूर्वस्यैवायं মৃত্নঃ ॥ भक्ष्यान्नयानपात्रैर्मिश्रीकरणव्यञ्जनयुग्यपूरणानि मिश्रोपसिक्तयुक्तपूर्णोद्यप्रयोगे ॥ ४६ ॥ मिश्रीकरणादिवाचीनि तृतीयान्तानेि भक्ष्यादिसुमन्तैः सहैकार्थीभावे अव्यतिरिक्तकल्पान्तगैतप्रतीयमानमिश्रोपसिक्तयुक्तपूर्णादिक्रियापदाप्रयोगे समस्यन्ते । तत्पुरुष्पश्च समासो भवति । तत्र खरविशदमभ्यवहार्य भक्ष्यम् । तत्संस्कारकं मिश्रीकरणम्। गुडन मिश्रा धाना गुइधानाः । तिलपृथुकाः । भोष्यमघ्नम् । उपसेचनं व्यञ्जनम् । दध्रा उपसिक्त ओदनः दध्योदनः । यानं रथादि । युग्यं वाहनम् । अधैर्युक्त रथः अश्चरथः । गजरथः पात्रं घटादि पूर्णं धृतादि । घृतेन पूर्णो घटः घृतघटः । दधिघटः ॥l चतुर्थीं यता ॥ ४७ ॥ चतुर्थ्यन्त सुबन्त यस्मलयान्तेन सुपा सहैकार्थीभावे वां समस्यते । तत्पुरुपश्च समासो भवति । देवाय देर्य देवदेये पुष्पम् । ब्राह्मणदेर्य घनम् । घरप्रदेया कन्या । यतेति किए। ब्राह्मणाय दातव्यम् । सुखहिताभ्याम् ॥ ४८ ॥ १. *नि । चतुर्थी' ख. पठ:. I R.) हृदयहाण्यािख्यया वृत्त्या समेतम् । & चतुथ्र्यन्तं सुखहिताभ्यां सहकार्थीभावे वा समस्यते । तत्पुरुष२च समासो भवति । गोम्यः सुखं गोसुखम् । गोभ्यो द्दितं गोहितम् l अत्तादध्यार्षि आरम्भः ॥ तादृथ्यें प्रकृत्या ॥ ४९ ॥ तादथ्ये चतुथ्र्यन्तं विकृतिवावि प्रकृतिवाचिना सुपा संहैकार्थीभावे वा समस्यते । तत्पुरुष३प सगासी भवति । यूपाय दारु यूदारु । कुण्डठहिरण्यए । प्रकृत्येति किम् । रन्धनाय स्थाली । अवहनना, योलूखलन्। तादथ्र्य इति किय । कल्पते मृवाय यवागू।ननु चसापेक्ष-, त्वान्नासमर्थत्वादेवाश्च समासः । भवति च प्रधानस्य सापेक्षत्वादपि समासः ॥ बलिरक्षितथा ससुराविभादिभिश्च ।। ५० ॥ तादर्थ्यक्षतुर्थ्यन्तं सुमन्तं मूल्यादिभिः सुयन्तैः सहैकार्थाभावे वा समस्यते । तत्पुरुषश्च समासो भवति । कुबेराय बलिः कुबेरबलिः " ॥ गोभ्यो रक्षितः गोरभितः ! भश्धाय घासः अश्चघाप्तः । श्वश्रूसुरा । कयं. श्वधूसुराए । सम्वन्धसामान्यपष्टीसमासे 'सेनासुराशालानिशानां वेति मपुंसकत्वाद् भविष्यति | हस्तिने विधा हस्तिविधा । अदिशब्दाद्भर्मन्नेयमी धर्माय जिज्ञासेत्यादयो भवन्ति । अप्रकृतिविकारभावेऽपि यथा स्यादेिति बभनयू {! नित्यमर्थेनेदमर्थे ॥ ५१ ॥ तादथ्र्यचतुथ्र्यन्तर्मिदमर्थे बर्तमानेनार्षशब्देन सुपा सहैकार्थीभावे नित्य समस्यते । तत्पुरुपञ्ध समासो भवति। घृतिविपये चार्थशब्द इदममें DD DDDDDDBDu DDD DDDD DD DDD अयं ब्राह्मणार्थः सूपः । ब्राह्मणेभ्य इयं ब्राह्मणार्थी यवागूः । ब्राह्मणेभ्य इदं ब्राह्मणार्थं पयः ॥ A पञ्चमी भीतभीतिभभयभीरुभीलुकञ्जुगुप्सुभिः ॥ ५२ ॥' पञ्चम्यन्तं भीतादिभिः सुघन्तैः सहैकार्थीभावे वा समस्यते । तत्पुरुपश्च समासो भवति । दृक्ताद् भीतः कॄर्भीतः । दृकभीतिः । वृकभीः । प्रभ', २, *भक्ष्ॐभ' च्, पाठः, R স্বাক্ষরীক্ষাসহাদাল [अध्या०३. वृकभयंम् । परलोकभीरुः । अपवादभीलुकः । अधर्मञ्जुगुप्सुः । भीतादिभिरिति किम् । वृकाद् भीतवान् । ग्रामाद् गन्तव्यम् । बहुलस्यैवयं प्रपश्चुः । तेन द्वीपान्तरानीतः स्थानभ्रेष्ट इत्यादि सिद्धं भवति ॥ अपेतापोढनिगैतमुक्तपतितापत्रस्तैरसबै '፬ ካኣ ዘ किञ्चिदेव न सर्वे पम्चम्यन्तं सुचन्तमपेतादिभिः सुबन्तैः सहैकार्थांभावे वा समस्यते । तत्पुरुषश्ध समासो भवति । सुखादपेतः सुखा पेत'कल्पनाय अपेोढः कल्पनापोढः । ग्रामनिगैतः । चक्रमुक्तः ॥ स्वपतितः । तरङ्गापत्रस्तः ॥_असर्वेति किम् (प्रासादात्) पतितः भोजनादपत्रस्त इति ॥ स्तोकान्तिकदूरार्थकृष्ट्रशि केन ॥ ५४ ॥ 1। स्तोकाद्ययीनि पञ्चम्यन्तानि कृच्छूशब्दश्च चुकान्तेन सुपा सहैकार्थीभावे वा समस्यन्ते । तत्पुरुषश्व समासो भवति । स्तोकान्मुक्तः । अल्पाuD S DDDDE EDDDDDD DDDDE SSDDSS दाः কুঁদঘুমন্তব্ধ: । 'पञ्चभ्यः स्तेकादिभ्य’ इत्यलुक् । कथं *कृच्छ्रलव्धम, लब्धवर्णभागि'तेि । तृतीयासमासो भविष्यति ॥ शतसहस्रौ परेण ॥ ५५ ॥ शत सहक्ष इक्षेतौ पञ्चम्यन्तै (परेण) सुपा संहैकार्थीभावे वा समत्पेते । तत्पुरुपश्च समासो भवति । शतात्पोरे परश्शताः । सहस्रात् ऐाएरस्सहरुाः । राजदल्लादिषु पाठादुपसर्जने परनिपातः १ परश्शतादिस्वत:सुदt ~ ससमी सिद्धशुष्कपकबन्धादेभिः ॥ ५६ ॥ सप्तम्यन्तं सुघन्त सिद्धादिभिः सहैकायभिावे वा समस्यते । । तत्पुरुषश्च समासो भवति । काम्पित्यासिद्धः । छायाशुष्कः | स्यालीपकः .. घकन्धः ! श्चादिग्रहणात् परेशेश्वर! हस्तकटकः इत्यादयो भवन्ति ॥ शौण्डधूर्तकेितवव्यार्डसंवीतपट्टप्पण्डितकुशलनिपुण`चपलान्तरादिभिः प्रसक्ताद्यप्रयोगे ॥ ५७ ॥ १. में' ख. ग. पाठ:- ३० 'ध' प, पाठ: पा० २.} हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । सप्तम्यन्तं शैौण्डादिभिः सहैकार्थीभावेऽव्यतिरिक्तकल्पान्तर्गतप्रतीयमानप्रसक्तादिक्रियाप्रयोगे वा समस्यते । तत्पुरुपश्न समासो भवति । अक्षेषु प्रसक्तः शौण्डः अक्षशौण्डः । अक्षधूर्तः । अक्षकेिनवः ! श्रघ्नश्यङः । लेोकसवीत ! व्यवहारपटुं रणपण्डितः ! शास्रकुशलः । अचारानिपुणः । वाक्चपलः ! अर्णवान्तरः । ब्राह्मणाधीनः ॥ ध्वाङ्ककाकवायसवकादिभिः क्षेपे ॥ ५८ ।। ससम्यन्तं क्षेपे गम्यमाने ध्वाङ्क्षादिभि, सुबन्तैः सहैकार्थमावे समस्यते ! तत्पुरुष्यश्च समासो भवति । तीर्थे ध्वाङ्क्ष इव तीर्थध्ाङ्खः । तीर्थकाकः । तीर्थवायसः । तीर्थबकः ! उपमयात्र क्षेपो गम्यते । अादिग्रहणात् तीर्थकुर्कुटादयो भवन्त । सिंहव्याघ्रवासवयुधिष्ठिरादिभिः पूजायाम् ॥ ५९ ॥ सप्तम्यन्तं सुबन्तं (सिंहादिभिः) सहैकार्थीभावे वा समस्यते । तत्पुरुपश्च समासो भवति । समरे सिंह इंच समरसिंह ! रणव्याध । भूमिवासवः । कलियुधिष्ठिरः । उपमयात्र पूज्ञा गम्यते ! अादिग्रहणाद् भूमिदेनादयो भवति । यतावश्यके ॥ ६० ॥ ससम्यन्तमानश्यकयत्प्रत्ययान्तेन सुपा सहकार्थीभावे वा समस्यते । तत्पुरुषश्च समासो भवति ! पूर्वाह्णगेयं साम ! मासदेयसृणम् ! श्रातरध्येयोऽनुवाकः । आवश्यक इति किम्। मासे देयाभिक्षा । यतेति किम् । मासे दातव्यमृणम् । संज्ञायाम् ॥ ६१ ॥ ससम्यन्त पूर्वपदमुत्तरपदेन सह समस्यते । तत्पुरुपञ्ध समासी भवति । पूर्वोत्तरपदसमुदायश्चेत् संज्ञा भवति । नित्यसमासश्चायम् ! नहि वाक्येन संज्ञा गम्यते । अरण्येतिलकाः ! अरण्येमापकाः ! वनेकशेरुकाः । घनेघल्वजाः । कूपेपिशाचिकाः । ‘हलदन्तात् सप्तम्याः' इतेि सप्तम्या अलुक । आपेशाणः । मुकुटकार्पोपणः। हलेद्विपदिका। 'कारनाम्नी’ त्यलझ। ऋणमधमोत्तमाभ्याम् ॥ ६२ ॥ g तरस्वतीकण्ठाभरणं [সম্প্রসাe. ই. ऋणमियेतत् सक्षम्यन्तमधमोत्तमान्यां सईकार्धांभाचे घा समस्यते । ! तत्पुरूपश्च समासो भवति । ऋणे अधमः अधमर्णः । ऋणे उत्तमः उत्तमर्णः । राजदन्तादित्वात् परनिपातः ! तेनाहोरात्रावयवाः ॥ ६३ ॥ अङ्वपवा राब्यवयवाश्व सप्तम्यन्ताः क्तान्तेन सुपा सहैकार्थीभावे वा समस्यन्ते। तत्पुरुपन्ध समासो भवति । पूर्वालेि कृतं पूखलिकृतम् । अपुराडकृमि पूर्वरानकृतम्। अपरायकृतम्। अवयवग्रहण किए। अद्दनेि 'भुक्त रात्रै भुक्तम् । घहुलवचनाद् रात्रिवृतः सन्ध्यागर्जितर्मित्यादयो Haft i Ti V i तत्रेत्येतत् सप्तम्यन्तं तान्तेश्च सुपा सहैकार्थमावे वा समस्यते । तत्पुरुपश्व समासो भवति । तनकृतम्। तत्रभुक्तन् । ऐकपद्यमैकस्वर्य च समासाद् भवति ॥ सगतिकारकेणापि क्षेपे ॥ ६५ ॥ सप्तम्यन्त सुबन्र्त कान्तेन केवलेन सगतिकारकेणापि च सुपा सृहैकार्थीभावे क्षेपे गम्यमाने समस्यते । तत्पुरुषश्च समासो भवाति । भस्मनि' हुतम् । प्रवाद्देमूत्रेतम् । उद्केविशीर्णम् । निष्फल यत् क्रियते, तदेवमुच्यते । श्रुवतसेनकुलस्थितं तवैतत् । उपमयात्र क्षेपः । चापलमनवस्थितत्वं वा तवैतदित्यर्थः । नित्यसमासोऽयम् । नहि वाक्येन देष्ठपो गम्यते । पात्रमवधारणे समितबहुलाभ्यां नचान्यसमासः॥६६॥ * पावूमित्येतत् सप्तम्यन्तमवृधारणे सति क्षेपे गम्यम्ने समितुबुहुलाग्यसिद्देकार्थीभावे वा समस्यते । तत्पुरुषश्च समासो भवति । नचान्येन सहास्य समासः । पात्रे एव समिताः पानसमिताः । पत्रेबहुलाः । नचान्यसमास इति किम् । परमा पानेसमेताः । गेहगोप्टौ शरक्षेत्रेडिनर्दिविजितव्याडपटुपण्डितप्रगल्भैः [ી ૬૭ lા Vte R. हृदयहारिण्याक्ष्यया वृत्त्या समेतम् } ፭ ዒ गेहगोष्टौ सप्तम्यन्ताववधारणे साति क्षेपे गम्यमाने शूरादिभिः सुबन्तैः सहैकार्थीभावे समस्येते । तत्पुरुघश्च समासो भवति । गेद्द एव शूरः गेहेशूरः । गोष्ठेशप्रः ! गेह एव क्ष्वेडतीत्येवंशीलः गेहेक्ष्वेडीं ! गोष्ठेक्ष्वेडी । एर्व गेहेनदीं । गीछेनदीं । गेह एव विजितमनेन गेहेविजिती । गोष्ठेविजिती ] इष्टादित्वादिनिः । ‘क्तस्येन्विपयस्य कर्मणी'ति सप्तमी । गेहेव्याडः । गीछेव्याडः । गेहेपटुः । गोष्ठेपटुः। गेहेपाण्डितः । गीछेपण्डितः । गेहेप्रगल्भः । गोप्टेप्रगल्भः । न चान्यसमास इत्येव । परमी गेद्देशरः ॥ उदुम्बरः कृमिमशकाभ्यामुपमायाम् ॥ ६८ ।। उदुम्बरः सप्तम्यन्तः कृमेिमशकाभ्यां सुबन्ताभ्यां सहोपमायां सत्यां क्षेपे गम्यमाने समस्यते । तत्पुरुषश्च समासो भवति । (उदुम्घरे कृमिः उदुम्बरकृमिः । उदुम्बरे मशकः उदुम्बरमशकः) ॥ अवटकूपौ कच्छपमण्डूकाम्याम ॥ ६९ ॥ (अवटकूौं ससम्यन्ती कच्छपमण्डूकाम्यां सुचन्ताभ्यांसह उपमायां सत्यां क्षेपे गम्यमाने) समस्येते । तत्पुरुपश्च समासो भवति'। अवटकच्छपः । कूपमण्डूकः । अल्पदृश्धोच्यते ॥ नगर काकादिभिः । ७० ॥ नगरमित्येतत् सप्तम्यन्तं काकादिभिः सुबन्तैः सहोपमायां क्षेपे समस्यते । तत्पुरुषश्च समासो भवति । नगरकाकः । नगरवायसः । नगरश्चा । एतैः सदृशी धृष्ट उच्यते ॥ गेहेमेहिपिण्डीशूरी निरीहतायाम् ॥ ७१ ॥ गेहेमेहि पिण्डीशर इथेतो ससमीतत्पुरुयौं निरीहतायाँ क्षेपे गम्यमाने साधू भवतः । गेहेमेही । पिण्डशिरः । य आवश्यकार्थमपि घहिर्न निर्गच्छति भीजन एव संरम्भते स एवमुच्यते । पितरिश्रमातरिपुरुपौ क्षियायाम् ॥ ७२ ॥ पितरिश्शूर मातरिपुरुष इत्येतैौ सप्तमीतत्युरुषैौ क्षयायां साधूं भवतः । पितरिश्रः ! मातरिपुरुषः ! यः सदाचारं भिनत्ति स एवमुच्यते । 崧 &因 सरस्वतीकण्ठाभरण " {अध्य० १० गर्भः सुहिततृसदृतैरनौचिल्ये ॥ ७३ ॥ गर्भशब्दः सप्तम्यन्तोऽनौचित्ये सति क्षेपे गम्यमाने सुहितादिभिः सुबन्तैः सह समस्यते । तत्पुरुषश्च समासो भवति । गर्भेसुहितः । गर्भेतृप्तः । गर्भेदृप्तः । यो मिथ्याभिमानेनानुश्चेतचेष्टः स एवमुच्यते } कर्णेष्टिरिटिराचुरुचुराभ्याम् ॥ ७४ ॥ कर्णशब्दः सप्तम्यन्तोऽनौचित्ये सति क्षेपे गम्यमाने ििरिटराजुरुचुराशब्दाभ्यां समस्यते । तत्पुरुपब्ध समासो भवति। कर्णटिरिटिरा। (कर्णचुरुचुरा }X चापलेनानुचिता चेटीच्यते । टिरिटिरिरिति गत्यनुकरणमू ! चुरुचुरु(वि ? रि)ति वाक्यानुकरणम् । तत्करोतीति ण्यन्तादप्रत्ययः । निपातनसामथ्यञ्च युच् न भवति । विशेषण विशेष्येण समानाधिकरणेन ॥ ७५ ॥ यदनेकप्रकारं वस्तु सामान्याकरण प्रवृतं प्रकारान्तरेभ्यो व्यावृत्य कस्मिविद्वस्तुनेि व्यवस्थापयतेि तद्विशेपणम् । यदवस्थाप्यते तद्विशेष्यम्। भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तस्य शब्दस्यैकस्मिन्नर्थे वृत्तिः सामानाधिकरण्यम् । तद्वत् समानाधिकरणम् । विशेपणवाचेि सुबन्तं विशेष्यवाचना समानाधिकरणेन सुधन्तेन सहकार्थीभावे वा समस्पते। तत्पुरुपथ समासो भवति। नीले च तदुपलं च नीलोत्पलम् । रक्तश्धार्सी कम्बलश्ध रक्तकम्बउः । कृष्णाश्व ते तिलाश्च कृष्णतिलाः । वहुलवचनातू कचिदेकार्थीभाव एव । गौरखरः l कृष्णसर्पः। लोहितशालिरिति । क्वचिद् व्यपेक्षैव । दीर्घश्चारायणः । रामो जामदग्न्यः । अर्जुनः कार्तवीर्य इति । विशेषणविशेष्ययोः सम्बन्धिशब्दवादकतरोपादनेनैव द्वये लब्धे दूयोरुपादानें परस्परमुभयोव्र्यवच्छेद्यव्यवच्छेदकत्वे समासो यथा स्यादित्येवमर्थम् । तेनेह न भवति । तक्षकः सर्पः लोहितस्तक्षक इतेि । नह्मसर्पोऽन्यवर्णो वा तक्षकोऽस्ति । कथं तद्दर्शाम्रवृक्षः शिंशपावृक्ष इत्यादो समासः { नह्यवृक्ष अाम्रः र्शिशपा वा सम्भवति । नात्राम्रादयो वृक्षविशेपवचनाः ! किन्तर्हि तत्सहचरितमाधुयैस्थैर्यादिगुणविशेषवचनाः । एवं च तक्षकाहेिः शेपाद्दिरित्यादयोsपि - वन्ति । ययेवम उमयोर्विशेपणत्वादुभयेशिष्यत्वादुपसर्जेनत्वाप्रसिद्धिः । तपाद्दि ~ ययोत्पञ्छशब्दो नीलशन्देनाभिसम्वध्यमानो विशेषेऽवतिष्ठते qe r.) इदयहारिण्याख्यया यूक्या समैतप । तथा नीलशब्दोऽप्युत्पलशब्देनामिसिम्पध्यमानो विशेषवचनः सम्पद्यत इतेि पूर्वनिपातस्यानियमप्रसङ्गः । नैष दोषः । नहि द्वयोः प्रधानयोरप्रधानयोर्वा समत्वात् परस्परानपेक्षायाँ सम्वन्धो भवतीत्यवश्यमेकेन प्रधानेनान्येन प्रधानेन भवितव्यम् । तत्र साक्षाद् द्रव्यस्य क्रियास(मा?पेोणु६) द्रव्यं प्रधानं गुणः पुनरप्रधानम् ! तथाहि श्वेतं छाणूमूलभेतेति । মালাभावे कृष्णमपि छागमेवालभेत । द्वयोस्तु गुणवाचिनोर्विवक्षातः प्रधानो पसर्जनभावे पर्यायेण पूर्वनिपातो भवति । खञ्जकुब्जः कुब्जसञ्ज इतेि । सर्वेकजरत्पुराणनवकेवलपूर्वीपरप्रथमचरमजघन्यसमानमध्यमध्यमवीरः ॥ll ७५ ॥ll सर्वादयः सुबन्ताः समानाधिकरणेन सुा सहेंकार्थीमारे पा समस्यन्ते।। तत्पुरुपश्च समासो मवति। सर्वशब्दो ठूत्पादपवभारगुगकात्स्येष वर्तते । सर्वे शैलाः सर्वशैलाः ! सर्वो रात्रिः स्र्क्षप्राव ! सर्षप्तं सर्वाप्तम् । सर्वः फ्रेञ्चतः सर्वश्चेतः इति । एकशब्दोऽपि स्पन्द-इतीपेषु षर्तते । एकशाटी । एकर्पयः । एकचेोरः ! एकघटुझेः ! श्रद्धन् ॥ जरत्क्षसः । पुराणधान्यम् । नवोदकम् । नवोच्छैिः ।। क्रै3ञ्न् ! चेन्नेरन् । पूर्तैपुरुषः । अपरपुरुषः । प्रथमपुरुषः ! 3रन्दुरुः : ज्5न्पुरुषॆ पुरुषः । मध्यपुरुष । मध्यून्युश्रु.' -- : झेरे प्रेिषे' इति सिद्धे पुनर्वेचन् प्रपञ्चार्यम् । द्रैर्दैक्षुः ल्फ़्.के--रञ्ज्ञैरेषां लक्षणं ‘प्रपञ्चप्रधानोपसर्जनं प्रग्र्न्तारं व्रैर्ने मैं स्ञ्यं न्यस्य रक्षिषः प्रदर्शितो . 4 - *- "- * 在*、下*戏 ミエマ 出 ܒ ܪ पूव FI3s3エ # { थॉभावे à * * :్న స్థా I tHH కాడా --- -కి షి 古记 ” میں th L DDDuDuDBk SJueJS SYqiqSqiT SqAAS SS द्वयोगुणवचनत्वाzन्टिन्त्रटौ-3--- ' l | -5 ssir li -f དམག ཀམ་ཚ་ལ་ - f多空ー三・= f“ er 3rr" r-ai r: áく सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० १• दिग्वाचिनः सह्वयावाचिनश्च शब्दाः सुबन्ताः समानाधिकरणेन सुयन्तेन सहकायभिावे संज्ञायां समस्यन्ते। तत्पुरुपब्ध समासो भवति । पूर्वेपुकामशमी। अपरेपुकामशमी । पश्चामाः। सप्तर्पयः । नित्यसमासधायम्। नहि वाक्येन संज्ञा गम्यते ॥ तद्धिताथॉक्तरपदसमाहारे च ॥ ७९ ॥ दिग्वाचेि सङ्ख्यावाचे च सुबन्तं तद्वितः स्यादित्येवमर्यं चोत्तरपदे परतः समाहारे चाभिधेय समानाधिकरणेन सुपा संहैकार्थीभाव वा समस्यते । तत्पुरुषश्च समासो भवति । पूर्व(स्यां) शालायां भवः पौर्वशालः । अपरशालः । पूर्वा गौः प्रियास्य पूर्वगवप्रियः । दिक् समाहारे न सम्भवति । पश्चानां नापितानामपत्यं पाञ्चनापितिः । पञ्चसु कपालेषु संस्कृतः पाञ्चकपालः पुरोडाशः । पञ्च गावो धनमस्य पञ्चगवधनः । पश्चनावप्रेियः । पञ्च गावः समाहृताः पञ्चगवम् । पश्चानां पूलानां समाहारः पञ्चपूली ॥ न मत्वर्थे ॥ ८० ॥ उपमानानि सामान्यवचनैः ॥ ८१ ॥ उपमीयतेऽनेनेत्युपमानम् । उपमानेोपमेययोः साधारणो धर्मः सामान्यम् । तदुक्तवन्तः सामान्यवचनाः । साधारणं गुणमुक्त्वा मतुब्छेपादिनोपमेयसँधैरित्यर्थ । उपमानवाचीनेि सुभन्तानेि सुबन्तैः सामान्यवचनैः समानाधिकरणैः सहैकाग्यभावे समस्यन्ते । तत्पुरुषश्च समासो भ-* घति । शस्त्रीव श्यामा शक्षीश्यामा देवदत्ता । न्यओधपरिमण्डला । हंसगद्भदा। कुमुद३यनी । शुकहरिणी । शरकाण्डगैौरी । यद्यपि वाक्यस्य भेदविपयत्वात् शस्राव श्यामेति मेदेन विग्रहः । तथापि समानाधिकरणेनेल्यनुवृत्तेः शस्रादयोऽन्तनतेवार्याः ! श्यामादिकं गुणमुपाद्दाय यदोपमेये वर्तन्ते तदोपमेयवृत्तिभिः समानाधिकरणैः सह समासमनुमवन्ति । एवञ्च मृगी (चा? व)सैी चपलाच मृ(गी?ग)चपला । काकी(व) वन्ध्या काक. धन्येति समानाधिकरणलक्षणः पुंवद्धावो भवति । उपमेयानि व्याघर्सिहर्पभवृषभपुण्डरीकपद्मपछुवकिसलयेन्दुचन्द्रादिभिः सामान्याप्रयोगे ॥ ८२ ॥ पा० २.] हृदयहारिण्याम्यया पृस्या समेतम् । उपमेयद्याचनि सुयन्तानि व्याघ्रादिमिः सामध्यंदुिपमानवचनै: सद्देकार्थभिावे समस्यन्ते! तत्पुरुपश्व समामी भवति । न घेत सामान्यवांची शब्दः प्रयुज्यते ! पुरुषेंऽय ध्याघ्र इव पुरुपन्याघ्रः ! पुरुपर्मिहः ! पुरु’ पर्षभः । पुरुपवृपभः । सुखपुण्डरीकम् ! पादपद्मम् । अधरपवः ! करकिसलयम् । वदनन्दुः । मुराचन्द्रः । आर्दिग्रहणात् फुचकुम्भस्तनकलशादयो । वति । सामान्यIप्रयोग इति किम 1 पुरुयोऽयं ध्यात्र इव शर:, सिंह इय चलवान् । अनार्षि पुरु ’ 27 कुत्सितानि स्वार्थकुत्सनैः ॥ ८३ ॥ खसूचखेिटदु(र्दू)रूटचेलब्रुवहतकजाल्मापशदकाण्डपृष्ट्रस्पृष्ट्धृष्टधूर्तकितवादिभिः ॥ ८४ ॥ पापाणकहतदग्धादीनि कुत्सितैः ॥ ८५ ॥ सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टपुमांसः पूज्यमानैः ॥ ८६ ॥ वृन्दारकनागकुञ्जरव्याघशार्दूलवृपभर्पभपुङ्गवादिभिः पूज्यमानम् ॥ ८७ |{ पोटयुवतिस्तोककतिपयगृष्टिघेनुवशावेहद्बष्कयणीप्रवक्तृश्रोत्रियाध्यापकधूर्तेजतिः॥ ८८ ॥ प्रशंसावचनैश्च ॥ ८९ ॥ गतछिकामचर्घिकाप्रकाण्डोद्घतछजकपादमिश्रपाशहस्तभित्तिस्थलपाल्यादिभेः ॥ ९० ॥ चतुष्पादो गाभेिण्या ॥ ९१ ॥ युवा खलतिपलितवलिनजरद्भिः ॥ ९२ ॥ कृष्यतुल्याख्यान्यजात्या ॥ ९३ ॥ " जातिजल्या ॥ ९४ ॥ वणों वणेंन ॥ ९५ ॥ \bo सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० ३• कुमारः श्रमणाप्रव्रजिताबन्धकीकुलटागर्भिणीतापसीदास्यध्यापकाभिरूपकपण्डितकुशलनिपुणचप्पलपटुमृदुभिः I॥ ९६ । तेन नञ्विशिष्टेनानञ ॥ ९७ ॥ कृताकृतभुताभुक्तपीतविपीत(गत)प्रत्यागतयांतानुयातक्रयाक्रयिकापुटापुटिकाफलाफलिकामानोन्मानिकाश्व | ॥ ९८ ॥ कतरकतमी जातिपरिप्रभे । ९९ ॥ किं क्षेपे ॥ १०० ॥ र्किशुकर्किलुककिपुरुपकिन्नरीकिञ्जल्ककिन्दासादयः संज्ञायाम् ॥ १७१ ॥ श्रे(ज्यू?ण्ये)कपूगकुण्डमुण्डराशिनेिचयविशिखनि धानेन्द्रदेवकण्ठश्रवणभूतवादान्याध्यापकब्राह्मणक्षत्रियपटुपोिड तकुशलचपलनिपुणाश्व्यथें कृतमतमितोत्तभूतसमाज्ञाताम्नाताख्यातसम्भावितावधारितावकापितकालेतानराकृताप कृतापाकृतोदाहृतोदीरितोदितदृष्टविश्रुतादिभिः ॥ १०२ ॥ शाकंपार्थिवाजातौल्वलिकुतपर्सौश्रुतस्मृतरौढ्योदनपाणिन्याणिमाण्डव्यवलाकाकौशिकवेिदर्भिकौण्डिन्यपरशुरामादयः प्रियादिलोपे ॥ १०३ ॥ अधिकान्ता मड्रल्या सङ्ख्ययाधिकलोपभ। १०४॥ भागांशादिभिः पूरणाताळु च या ()॥ १-५ ॥ मयूरच्छर्त्री व्यंसकेनोपायान्न चानेन समासः॥ १०६॥ हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या रामेतान् ! कम्बोजयवनौ मुण्डेन ॥ १०७ ॥ एहीडायवाभ्यामन्यपदार्थ नधुमकत्व अपेहि च वाणिजास्वागतद्दिनीयविघमप्रघमादिभिः क्रियायाम् ॥ १°* ll प्रेहिस्वागतवाणिजाभ्याम ॥ ११० ॥ प्रोह कष्टकर्दमाभ्या द्वितीयया ॥ १११ ॥ छिन्धिभिन्ध्युद्धमविचक्षणल(व)णचूडादिभिः ፬8 &ጓበ आहर चेलवसनवनितादिभिः ॥ ११३ ॥ आख्यातमाख्यातने सातत्ये ॥ ११४ ॥ उद्धरोत्सृजावसृजाभ्याम् ॥ ११५ ।। पचपतपपान्युदनैः ॥ ११६ ॥ उन्मृजावमृजने ॥ ११७ ॥ll इहद्वितीयेहपञ्चभ्येहिरेयाहिराहपुरुपिकाहंपूर्वकार्ह. प्रथमिकाहमहमिकाविचप्रचानिश्च प्रचादयः 8C सा एहिरेयाहिरा() । अहो पुरुप इति यस्याँ क्रियाया सा आहोपुरुपका । थद पूर्व इति यूया सा अहर्विा । एवमहुयमिका। बह απο R...) यद्यच्छादयो भवन्ति । जहि कर्मणा बहुलमाभीक्ष्ण्ये कर्तरि ॥ ११९ ॥ प्रान्त तिब्न्त कर्मवाचिना सुपा सहाभीक्ष्ण्ये गम्यमाने कुर्तभिधेये बहुल समस्यते । तत्पुरुषश्च समासो भवति । जहेि जहि जोडमिति य \ჭა? सरम्चतकण्ठाभरणं [अध्या० ३ उच्यते स जहिजोडः । जद्दिस्तम्बः । घहुलग्रहणं प्रयोगानुसारार्यम् ! तेनातिप्रसङ्गो न भवति । स्नात्वाकालकपीत्वास्थरकभुक्तवासुहितप्रोप्यपापीयउत्पत्यपाकलानिपत्यरोहिणीनिपद्यश्यामादयः ॥ १२० ॥ स्नात्वाकालादयस्तत्पुरुपसमासाः साधयो भवन्ति । स्नात्वाकाठकः। पीत्वास्थिरक: 1भुक्स्वासुहितः । प्रेष्यपापीयान्। उत्पत्यपाकला । निपायरोहिणी । निष्पद्यश्यामा ! आदिग्रहणान्निकुच्च्याकर्णिओद्ययद्यादयो भवन्ति । ऐकपद्यमैकस्वर्ये च समासाद् भवति । आचेवचोचनीचाचपराचोचावचाकिश्चनाकुतोभयानि [ll १२१ ।। आचेोवचाद्यस्तत्पुरुपसमासाः साधवो भवन्ति । आचिर्त चावचितं च अाचोवचम् । उच्चैश्च नीचैश्च उच्चनीचम् ! अवाक् च परस्ताव आचपराचम् । उदक्ष् च अवाक् च उचावचार । नास्य किंचनास्तीत्यकिञ्चनः । नास्य कुतोऽपि भयमस्तीति अकुतोभयम् ।। इति | पूर्वापराधरोत्तराण्येकदेशिनैकाधिकरणेन ॥ १२२ ॥ एकदशेोऽस्यास्तीत्येकदेशी अवयवी, तद्वचिना सुपन्तेनैकद्रव्येष्ण सह पूर्वार्दोनि सामथ्यीदेकोदेशवाचीनि सुबन्तानि समस्पन्ते।। तत्पुरुषश्च समासो भवति । पूर्वं कायस्य पूर्वकायः । अपरकायः । भधरकायः । एकदेशिनेति किम् । पूर्व नाभेरिित । एकदेशिग्रहणे पूर्वादयः सामथ्र्यादेकदेशवचना विज्ञायन्ते इति षष्ठश्यन्तेन समासो भवति । असति तु तस्मिक्षेकद्रव्येण नामेरिति पञ्चम्यन्तेनापि स्यात्। एकाधिकरणेनेति किम्। पूर्व uDDLDLDuDD S DBDDBOODDiiDiDBii iD BBiiDiBED BDGBLBBS पवादोऽयमेकद्देशिसमासी विज्ञायते । तेन कायस्य पूर्वमित्यादी पट्टीसमुसो न भवति । अथवा अन्यया सवं व्याख्यायते - पूर्वादीनि सुपन्ता न्येकदेशिना समानाधिकरणेन सह समस्यन्ते । कयं पुनरवयवानामवयविना सईकाधिकरण्यं भवति। पदा (ये ? अवयवि)पु वृताः शब्दा अवपवेष्वपि वर्तन्ते इति दर्शनस् । यथा पूर्व पञ्चालाः । उत्तेरे पश्चाला । पां० २.) हृदयहारिण्याल्यया पृत्त्या समेतम् । v93 ग्रामो दग्धः । पटी दग्ध इति । पूर्वश्धार्मी कायं पुष्य!*** अधरकाय'। उत्तरकाय । एव च 'विशेपर्ण विशेष्येणे'नि सिट्टे पुनवैचन नियमार्थन्। पूर्वीदिशब्दानामेफदेशिना, सागानाधिकरण्य एम सुमासे यथा स्यात्। वैयधिफरण्ये गा भून् । तेन कायस्य पूर्पमित्यादी पष्टीसमासोऽपि न भीति ॥ सायाहमध्याह्ममध्यन्दिनमध्यरात्राद्य. ॥ १२३ ॥ सायाह्वादयः शब्दा एकदेशित्रपुरपसमासा साथयो भपति ! सायमहू, साय च तदहश्चेति वा सायाक्षं. १ मध्यमढ्' मध्यं च तदहश्चेतेि वा मध्याहृ. ! मध्य दिनस्य, मध्य च त६ दिन चेतेि या मध्यन्दिनम्। 'मध्यस्य दिन' इति (गुम्) । मध्य रात्रे , मध्य च तद्रांत्रेिश्चेति वा मध्यरात्र. । आदिग्रहणादन्ये'(उपारता' पश्चिमरान)गोच रादित्यादय, शिष्टप्रयोगा' साधवो भपन्ति । अर्ध समप्रविभागे वा ॥ १२४ ॥ अर्धमित्येतत् समप्रविभागे वर्तमानोमेफदेशिनैक्द्रव्येण समानाधिकरणेन सुबन्तन सह वा समस्यते । तत्पुरुपश्च समायो भपति । अर्ध त्या अर्ष च तत् पिप्पली चेति वा अर्थपिप्पली.(पियूल्यम् । अर्षकोशातकी) केशातक्यर्धन्। अर्धपण प्रणार्थन् । अर्धर्वेदी वेद्यधए । अर्धचूलिका चूलकार्धम् । अर्धचाप चापार्धस् । अर्धस्वरः सरार्धण् । अर्धग्रामः ग्रामार्धन् । अधीपूप अपूरार्थन् । समप्रविभूग इति किए। ग्रामार्ध । नगरार्धः। असमप्रविभागे वर्तमानस्याधशब्दस्य नैकदेशिसमास.॥ अर्धेजरतीयाधंवैशासाधौंताद्यः ॥ १२५ ॥ असमग्रविभागार्थ आरम्भ । अधैजरतीयोदय एकदेशिसमांसा सामानाधिकरण्ये वा तत्पुरुपा साधवेो भवन्ति । अधो जरत्यु अधैश्चासी जरती चेति वार्धजरती, ततुल्यम् अर्धजरतीयम् । अर्धवैशसम् । थर्पोक्तम्। आदिग्रहणात् लैकिकादयो भपति । वामचनानुवृतेअॅरत्यर्ध इत्याद्यपेि भवति ॥ ኣ58 सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० ३१ R द्वितीयतृतीयचतुर्यंतुर्यंतुरीयतलाम्रादयश्ध ॥ १२६ ॥ द्वितीयादयः सुबन्ता एकदेशिनेकद्रव्येण समानाधिकरणेन सद्द समम्यन्त । तत्पुरपन्ध समासो भवति । द्वितीय भिक्षायाः । द्वितीया चासी भिक्षा चेति वा द्वितीयभिक्षा ! भिक्षद्वितीयम् । तृतीयमिक्षा भि• क्षातृतीयम् । चतुर्थेभिक्षा भिक्षाचतुर्थम् ! तुर्यभिक्षा भिक्षातुर्यम् i तुरीयभिक्षा भिक्षातुरीयम् ! तलें पादस्य, तलें च तत् पादश्चेति वा तलपादः । पादतलम् । अग्रे इम्तस्य, ग्रे च तद्धस्तश्चेति या अग्रहस्तः । हम्ताग्रम्। आदिग्रहणाद्ध्र्वकायः कायोध्यैमित्यादयो भवन्ति । कालाः परिमाणिना ॥ १२७ ॥ “ቨs ጻ.} हृदयहरण्याख्यया धृश्य समतम् । st अशुक्ल इति । तद्विरोधी पापः कृष्णश्च प्रतीयते । तदन्यो यथा - अनग्निः अवायुरिति । अचिवायुभ्यामन्यः प्रतीयते । तदभावो यया -अवचनमवीक्षिणमिति । वचनवक्षणभावः श्रतीयते । यद्ययमुत्तरपदार्थप्रधानः कथम् ‘अनेकानेि देशान्तराणि वभ्राम', 'भवन्त्यनेक जलधेरिवर्मय:', ‘उद्धतैर्निभूतमेकमनेकै', 'यचैकमनेकेप वाक्यार्थानां क्रियापदं भवति' इत्यादिप्रयोगा असाधवो भवन्ति । साधव एवैते । यदि वैकशेपाद् भविप्यन्ति । तद्यथा - ‘अनेकस्य चकारासौ बाणैर्बाणस्य खण्डनम्' । 'अविरहितमनेकेनाङ्कभाजा फलेन' gf. ) शोभिहिताहलमर्थतड़ितैरसामथ्यें ॥ १२९ ॥ नञित्येतत् सुवन्तं शोभिहिताद्दलमित्येवमथैतद्धितान्तैः सुबन्तैः सहासामथ्यें समस्यते । तत्पुरुपश्च समासो भवति । कर्णवेटकाभ्यां न शोभते, अकार्णवेष्टकिकं मुखम् ! वत्सेभ्यो न हितः अवत्सीयो गोधुक् ! वधं नार्हति अवध्यो ब्राह्मणः । सन्तापाय न प्रभवति असन्तापिकः सदुपदेशः ॥ असूर्यपश्यापुनर्गेयाश्राद्ध भोज्यलवणभोज्यादयश्च ॥ १३० ॥ असूर्यम्पश्यादयोऽसमर्थेनञ्तत्पुरुपगर्भाः साधवो भवन्ति । सूर्यैमपि न पश्यन्ति असूर्यम्पश्या राजदाराः । पुनर्न गीयन्ते अपुनर्गेयः श्लोकः । श्राद्ध न भुझे अश्राद्धभोजी ब्राह्मणः । अलवणभोजी भिक्षुः । अदिग्रहणाद् अकिञ्चित्करः अकिञ्चित्कुर्वाणः अकिञ्चिदकुर्वाणः इत्येते केपाचिन्मते भवन्ति ॥ ईपद् गुणेन ॥ १३१ ॥

• ir Wrex

ईषदित्येततू सुबन्तं गुणवचनेन सुबन्तेन सह समस्यते ! तत्पुरुपश्च समासे भवति । ईयत्कहार' । ईषपिङ्गलः। ऐकपद्यमैकस्वर्य च। समासाद भवति । गुणेनेति किए । ईपद् भोक्तव्यय । ईपदु गारर्थः । पठी ॥ १३२ । पठधन्ते सुमन्ते समर्थन सुपा सह समस्यते । तस्पुरुप३र्ष समासो भवति । राज्ञः पुरुषः राजपुरुपः ! माह्मणकग्यलः ॥ \»8 सरस्वतकण्ठभरणं [अध्या° ३. कृद्योग ॥ १३३ ॥ कर्तृकर्मणोः कृतीति कृयोगे या पठी विहिता तदन्तं सुपा सहैकार्थी भावे समस्यत । तत्पुरुपश्च समासो भवति । व्यासकृनि । कालिदा सोक्तिः । इध्मप्रव्रश्चन । पलाशशातनः । 'प्रतिपदविधाना पष्टो न समस्यत' इति वक्ष्यति । तस्याये पुरस्तादपवादार्थैः ॥ याजकपूजकपरिचारकपरिवेपकस्नापकाध्यापकोत्सा "l s w s दकेोन्मादकोद्दत्तैकहोतृभर्त्रादिभिश्च ॥ १३४ ॥ याजकादिभिः सुचन्तैः सह पष्ठी समस्यते । तत्पुरुषश्च समासो भवति । ‘कर्तृतृञ्जकाभ्यामि’ति प्रतिपेध वक्ष्यति । तस्याय पुरस्तादपवादः । ब्राह्मणानां याजक ब्राह्मण्याजकः । गुरुपूजक' । राजपरिचारकः । भक्तपरिवेपकः । देवम्नापकः । वेदाध्यापकः । रिपूत्मादकः । चित्तो न्मादकः । अङ्गोद्वतैक. ।। क्षीरहेता । भूतभर्त्त । आदिग्रहणादन्यत्का रकः विश्वगोप्ता 'तत्प्रयोजको हेतुश्च' ‘जानकर्तुः प्रकृतिरि’त्यादयो भर्कन्ति ! रथपत्ती गणकेन ॥ १३५ ॥ रथपतिशब्दी पठयन्ती गणकेन समस्येते । तत्पुरुपथ समासी भवति । रथगणक: पत्तिगणक । गुणात् तरेण तलोपश्च || १३६ ॥ गुणाद् यस्तरग्रत्ययः तदन्तेन सुपा सह पष्ठघन्त समस्यते । (तत्पुरुपथ समासो भवति ।) तरशब्दस्य च लेपो भपति । 'न निर्धारण इति प्रतिपेधं वदति । तस्यायं पुरस्तादपवादः । सर्वेपां श्र्चनतर सवैधतः । सर्षेपां मद्दत्तरः सर्ममहान् । सर्वपश्चात्प्रभूतानि ॥ १३७ ॥ सर्पपश्चाप्रभृतीनि पष्ठीतत्पुरुषमज्ञानि साधूनि भवन्ति । सर्वेपा पुंभात् सर्व्युपधात् पद वर्त्तयति । तदुपरिष्टाट्टुकम निदधाति । अव्ययेन प्रतिपंप य६यति । तस्याय पुरस्तादपवाद. ii ን. “ጣ፤ ¶fዃ” n qኂ . पा० २ gदयहाण्यािस्यया पृत्त्या समेतम । ❖እዩ? तत्स्थैश्च गुणैः ॥ *३८ ॥ तदिति पष्टृयन्ताभिधेयं गुणाधारो द्रव्यमुन्यते । गामिन्नेव तिष्ठ• न्तीति तत्थाः । भापयययमन्तरण ये न अर्द(द्र-यात् पृथ3 मी) - च्यन्ते इत्यर्थः । यदा भावप्रन्यैः पृथक्कृत्याभितिा द्रव्यपगना पट्रोDD DBDD DD BDDSBDD DDDBS m HBOB DDDD YL S सो भपति । यत्नस्य गौरवं यत्नर्गीरवम्। प्रक्रियालापवा (बुद्विकौशल ! DgDDS DDDDS DDDDDDDS SDDD 0S DDDBE पलग् । ययनमार्दयम्। उत्तरपदार्थमाधान्यन् । क्रियामातायम । यर्तमानसामीप्यग्र । अधिकर्णतावरागू। प्रयोगान्यराग्र । गनाच्छीन्यग्र ! यगDDDDDD S DBDBDDDDDSDDBDmm S uDt LD SD DBS काया: शी क्ल्यम । काकस्य काष्ण्र्यमृ । शुक्लादयो हि द्रव्यात् पृथगपि शव्द्वैरभिधीयन्त इति तस्था न भवन्ति । गुणेन अनिषेध यक्ष्यति । तस्यार्य पुरस्तादपवादः ! कन्यारूपम् ! कपित्थरसः । धन्दनगन्धः ! स्नस् ’ इत्यादिषु तु रूषादयो गुणसंज्ञाः न तु गुणा इत्येतैः समासप्रतिपेधो न ' भवति l न निर्धारणे ॥ १३९ ॥ निर्धारणे या पछी तदन् सुघन्तं सुपा सह न समस्यत । मनुष्याण क्षत्रेियः शूरतमः ! गवां कृष्णा सम्पन्नक्षरतमा {} प्रतिपदविधाना । १४० II शेपलक्षणां सुक्रवा 'स्मृत्यर्थदर्येशी फर्मणी'त्यादिका पग्री प्रतिपद- ' विधाना न समस्यते । मातु. स्मृतम् । गर्पिषीं दयितम् । एधोदकस्योपस्कृतम्। चोरस्य रुक्णम् : सर्पिये नाथितम्। चोरम्येाज्जामितम्। चोरस्योन्नटितम्। चोरस्पो(स्वासेि १ स्क्राथेि)तम् । चोरस्य पिष्टम्। चेरम्य प्रणिहनम्। शतस्य व्यवहृतमू। सहस्रस्य पणितया सहरुम्य छूतम्। किमर्थ पुनः क्तप्रत्ययान्त नैव प्रतिपदविधानायाः कर्मपgयाः प्रतिषेध उदाहयते । न स्युडादिनाषि, मातुः स्मरणम् एघोदकुम्योपस्करणमिति । उच्यते । त्युडाभियोगे 'कर्तुकर्मणोः कृतीति कर्मगेि पठी । तथा च 'कृयेगति समास इष्यत । VA6 सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० ३. ' तप्रत्यये तु'(अ?)मत्याद्यर्थाधिकरणे निष्ठायामि'ति कर्तृष्कर्मणो: पाटी प्रनिपिध्यते । या तु स्मृत्याद्यर्थीनां कर्मणः शपत्वविवक्षायां प्रतिपदं पाठी विधीयते, सेव समासप्रतिपधविपयतया अवतिष्ठते । तदुत्त - ‘‘कारकैर्व्यपदिष्टे च श्रूयमाणक्रिये पुनः | प्रोक्का प्रतिपदं पष्टी समासस्य निवृत्तये ॥ निष्ठायां कर्मविपया या पानी सा निपिध्यते । शेपलक्षण्यं पष्ठया समासस्तत्र नेष्यते ॥' पूरणगुणसुहितार्थसदव्ययतव्यसमानाधिकरणेन ॥१४१॥ पूर्णप्रत्ययान्तेन गुणवचनेन तृप्त्यर्थन शतृशानजन्तेनाव्ययेन तव्यप्रत्ययान्तेन समानाधिकरणेन वा सुपा सह पठयन्तं न समस्यते । छान्नाणां पञ्चमः । ब्राह्मणान् दशमः । पटस्य शुक्लः । काकस्य कृष्णः । गुडस्य मधुरः ! चन्दनस्य सुरभिः । चहुलाधिकाराद् वदनसौरभकुसुमसौरभ्यादयो भवन्ति । फलानां सुहितः । फलानां तृप्तः । घ्राह्मणस्य कर्म कुर्वन्। ब्राह्मण(स्य) कर्म (कुवी)ण. । चोरस्य द्विपन् । व्राह्मणस्य होतव्यः ।। क्षत्रियस्य यद्धश्यम् । इन्द्रः पाटलिपुत्रकस्य माराविदस्य ! सर्पिपः पीयमानस्य । यलुपोsधीयमानस्य । पाटलिपुत्रकराजस्य मारावेिदस्येति विशेषणसमासो भक्त्येव ! पठीसमासे तु पूर्वनिपातस्यानियमः स्यादिति स प्रतिविध्यते । मत्याद्याधिकरण.तेन ॥ १४२ ॥ ‘मतिबुद्धिपूजार्थेभ्य' इति यः क्तो विहितः, यश्च ‘गत्यर्थाकर्मकेऽपि भवति भुजिभ्योऽधिकरणे च', तदन्तेन सह कृद्योगेति प्राप्तः पष्ठीसमासो न भवति ! राज्ञां मतः । राज्ञां बुद्धः । राज्ञा पूजितः । इदमेपां यातम । इदमेषामीसितम् । इदमेप मुक्तम् ॥ कर्तुकर्महेतुना कर्मणि ॥ १४३ ॥ कर्तृकर्मणोः पठीहेतुना कृता सह कर्मणि या पट्टी सा न समस्यते। आश्चर्यो गवां दोहोऽगोपालकेन । साधु खलु पयसः पानं यज्ञदत्तेन । विचित्रा सूत्रस्य कृतिः पाणिनेः । कर्तयेंकेन ॥ १४४ ॥ પાo ૨.] हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्य समैतम् । «აბ. रेि या पट्टी सा अकप्रत्ययान्तेन सह न भमस्यते ! भक्त अ!- सिका । भवतः शायेिका । भवती गार्मिका । कर्नरीति किम् ! इक्षुभक्षिर्का में धारयसेि । कतृजकाभ्याम् ॥ १४५ ॥ करि यौ तृजकी ताभ्यां सह पठी न समस्यते । अपां स्रष्टा । पुरां भेत्ता । ओदनस्य भोजकः । सक्तूनां पायकः |{ नित्र्य कांडाजाधिकयों: ।। १४६ । क्रीडायां जीविकायां च गम्यमानायां नित्यं पठी समस्यते । कीडाजीविकयोस्तृजभावादक एवोदाहियते । उद्दाल(क)पुष्पभाज़का । वारणपुष्पप्रचायेिका । दन्तलेखकः । नखलेखकः ॥ तयः ।। १४७ ! गतिसंज्ञकाः समर्थेन सुपा सह नित्यं समस्यन्ते ! तत्पुरुषश्च समासो भवति ! प्रकृत्य । प्रकृतम् ! ऊरीकृत्य ! ऊरीकृतभूll कुः पापेषदर्थयोः ॥ १४८ ॥ कुशव्दः पापार्थ ईपदर्थ च वर्तमान समर्थन सुपा सह नित्र्य समस्यते । तत्पुरुषश्च समासो भवति । (कुपुरुषः ! कोष्णम् Jl) दुर्निन्दाकृच्छ्रकृच्छ्र्थयोः ॥ १४९ ॥ स्वती पूजयम् ॥ १५० ॥ ... • सुराजा । अतिराजा । सुस्तुतम् । अतिस्तुतम् ॥ *न कर्मश्र्चनीया’ इति वक्ष्यति ! तस्यायं पुरस्तदपवादः ॥ अतिशयातिक्रमणयोश्च ।। १५१ ॥ सु अति येतैी येथीसंख्यमंतिशये अतिक्रमणे च वर्तमार्नौ सुपा सह नित्यं समस्येते l तर्पुरुषश्च समासो भवति । सुस्तुतम् । अत स्तुतम् ॥ आडीपदर्थभिव्याप्त्योः ॥ १५२ ॥ ද්ර් सरस्वतौकण्ठागरणं [अध्या० ३• आडित्येतदीपदर्थे अभिव्यार्तं च सुपा सह नित्यं समस्यते । तत्युरुपश्च समास भवतेि | अकडार: । आघद्धगू { प्राद्येी गताद्यथें प्रथमया ॥ १५३ ॥ प्रादयो गताद्यर्थे वर्तमानाः प्रथमान्तेन सुपा सह नित्यं समस्यन्ते । तत्पुरुषश्च समासो भाति । ग्रगत अचार्यः प्राचार्यः 1विरुद्धः पक्षः विपक्षः । DD g gS SS DD DDS DDDDS SS DDD S उपपतिः । उपपन्नो नायकः उपनायकः । अनुकूलः (नायकः) अनुनायकः । प्रतिकूलः नायकः प्रतिनायकः !! ' अत्यादयः क्रान्ताद्यर्थ द्वितीयया ॥ १५४ ॥ अत्यादय उपसर्गाः क्रान्ताद्यथें घर्तमाना द्वितीयान्तेन सुपा सह समस्यन्ते । तत्पुरुपश्व समासो भवति । अतिक्रान्त खट्खामतिखट्क्ः प्रावारः । अत्यश्वो वराहः । प्रतिगतोऽक्षं प्रत्यक्षः पदार्थः । अनुगतो लोमानि अनुलोमः ! प्रतिलोमाः ! अभिपन्नो मुखमभिमुखम् । अवादयः कुटाद्यथें तृतीयया ॥ १५५॥ अवादयः, मुष्टाघर्थं वर्तमानाः तृतीयान्तेन सह समस्यन्ते । तत्पुरुपश्व समासो भवति । अपकुर्छ कोकिलया अवकोोकेर्ल वनम्। अनुगतमर्थेन अन्यर्थं नाम । सङ्गतमक्षेण समक्षं वस्तु । वियुक्तमर्थेन व्यर्थ वचः । सङ्गतमर्थेन समर्थं पदम् | पर्यादयो ग्लानाद्यर्थे चतुर्थ्या ॥ १५६ ॥ । सः पर्यौद्यो ग्लानद्यर्थे वर्तमानाश्चतुर्थ्येन्तेन सह समस्यन्ते तत्पुरुषश्च समासेो भवति । परिग्लानोऽध्ययनाय पर्यध्ययनः । परिभथमः । (अलं कुमार्यै) अलंकुमारिः । अलंपुरुपीणः | निरादयः क्रान्ताद्यर्थे पञ्चम्या ॥ १५७ ॥ निरादयः क्रान्ताद्यर्थे वर्तमानाः पश्यम्यन्तेन सुमस्यन्ते । तत्पुरुपश्च समासो भवति । निष्क्रान्तः कौशाम्ब्याः निष्कौशाम्बिः । निर्वाणसिः । उत्कान्ता कुलात् उत्कुला कुलटा । उद्वैलः समुद्रः । उच्छ to R. हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । の वचः । उत्सूत्रेो न्यायः । उच्छृ4ठः कलमः I अपगतमर्थादार्थं वचः । अपमान्तं कार्यात् अषफार्यम् । अन्वाद्यस्तिडोदात्तवता गतिमता च ॥ १५८ ॥ अन्यादयस्तिाञ्जन्तेनोदातवतां गमिता च सह समस्यन्ते । तत्पुरुपश्च समासो भवति । अनुव्यचलत् । अनुप्रापर्पा ! यत् पर्यन्ति (?) ! समासे संनीति प्रकृतिभावे न भवति । समासोदात्तत्वं च गायति ! समासस्य प्रतिपदिकत्वेऽपि सङ्ख्यायास्तिडैवेोात्त्वात् सुपुत्पतिर्न भाति । पदत्पार्थमुत्पन्नस्य या प्रर्थमफपचनस्य तिङन्तार्थप्राधान्यान्नपुसकले स्यगेर्नपुसकादिति सुलोपो भवति । एयश्व सल्यामनुप्राविशद् देवदत्ता इति 'अाम एकान्तरमामग्नितगनन्ति' इति निपातप्रतिपेधः सिद्धो भवति । घहुलापिकाराश्यं समासः फचिदेव भवति ॥ न कर्मप्रवचनीयः ।। १५९ ॥ कर्मप्रवचनीयाः सुपा सहन समस्यन्ते । शाकत्यस्य सहितामनु प्रावर्षत् । वृक्ष प्रति विद्योतते विद्युत् । यदग्न मां परि स्यात् ! साधुर्देवदत्तो मातरमभि । अनु अर्जुनं योद्धारः ! उप खार्या द्रोणः ! अधि मददते q&T उपपदमतिङ् ॥ १६० ॥ कृद्विधौ 'सप्तमीस्थमुपपदमि'त्युक्तमू ! तदतिङन्त समर्थेन सह निर्य समस्यते । तत्पुरुषश्च समासेो भवति ! श्चतिग्रहणादिह सुपेति । सम्बध्यते । तेन कृदन्तावस्थायामेव सगासी मपति। कुम्मकारः। ग्रामणीः। अििचन् । सोमसुन्। प्रष्टी । कच्छपी । प्रीहिवापिणी । अन यदि कृता सुधन्तेन समासः स्यात् तदा अन्तरङ्गत्वात् सुपुत्पतेः प्रागे टापि सति 'पुयोगादाख्यायां' 'जातेररुपयांतू' इति प्रष्टी कच्छीत्या. नकारान्तत्वान् डीयू न भनेत् । प्रीहिवार्पणीत्यत्र तु डीयि सति प्रतिदिकान्तलक्षणं ग्रत्व न भवेत् । कथ तर्हि दक्षिसेफु अनुसूत्यिादी पदादिलक्षणः पत्त्वश्रतिपेधः । घहुलवचनात् कञ्चित् मुघन्तेनापि समासः । अतििडत किम्। कारको प्रजति । फ्रियोपलक्षणार्य तििित वर्णयति । तेनेद्दापि न भवति । कारकस्य प्रज्या नारस्य गतिः | नाव्ययेनानमा ॥१६१॥ く。 सरखतीकष्ठभरणे [अध्याe दै. अव्ययेन कृदन्तेन मान्तवर्जितेन सहोपपदं न समस्यते काठो भोक्तुन्। वेलाभोक्तुन्। अलंकृत्वा । खलु कृत्वा । पूर्व भुक्खा बात। प्रथम भुक्त्वा ब्रज्ञति । अनेमेति किए । चोरङ्कारगाकोशति । स्वादुझरं भुझे। समूलकार्प कपति । जीवमाह ग्रहति। सुवर्णनिधार्य निदधाति ! ओदनपाक प्रचति । उपस्कारं लुनातेि ! अमा च प्राक् खमुञः॥ १६२ ॥ ‘कर्मण्याश्रोशे कृञः खमुञ्' इत्युक्तम् । ततः श्राफ् (समुन्ने अम) न्तेन प सहपपद न समस्यते । अंग्रे भोजं ब्रजति 1 प्रयर्म भोज ब्रजति ॥ तृतीयादीनि क्त्वा च वा ॥ १६३ ॥ 'दशेस्तृतीयायां चे'त्युक्त तानेि तृतीयादीत्युपपदनि अमन्तेन क्वान्तेन वा समस्यन्ते । प्राप्तविभापेयग्र । मूलकेनोपर्दर्श भुसे (मूलकेोपदशम्) । दण्ड़नेपघात गा कोलयति (दण्डोपघातम्) । पार्श्वयोरुप्पीड शेते । पाश्र्वाभ्यामुपपौड शेते । पार्श्वॉफ्पीड शेते । शय्याया उत्थाय प्रजति । शय्येोत्थाय ब्रजति । यष्टिग्राह युष्यन्ते । नामानि ग्राहमाचटे नामग्राहम् । ब्राह्मण! पुनस्ते जात । किं तहिं चुपल । नीचै.कृत्य कथयासे । नीचैः कृत्य?!) नीचैः कृत्वा ! नीचै.कारम् । तिर्यक्कृत्वा ।। (तिर्यकूकृत्य) । तिर्यकारम्। मुखती भूत्वा (मुखतेभूय) मुखतोभावग्र। तूष्णीभूय तूच्र्णों भूत्वा तूष्णी भावम् । अन्वरभूख अन्वभूत्वा अन्वम्भावम् । श्रमन्तेन सह स्रमासाभावपधे घाययोपपदानां परिनिपाती भवनेि ॥ अव्ययं ()वृद्धादिभिः ॥ १६४ ॥ अव्ययं (श्र)वृद्धादिभिः सुषन्तैः सह समस्यते । तत्पुरुपश्च समासो भवति । पुन:प्रवृद्धं निर्हिः ] पुनरुत्स्यूतं वास ! पुनर्निष्कीतो रथः । पुनरुक्ते घचः । पुनर्नवं पयः ॥ पुनःशृत पयः । स्वर्यातः } अन्तभैत' । प्रात स्नानम् । उच्चेघेपमू ! नीचैर्गतम् । अधस्पदम् । अनद्धा पुरुप । प्रायश्चित्तम । अपसी ! प्राग्वृत्तन् । पुराकल्पः । श्व.श्रेयसम् । धोवसीयसमेिति । gLDDDDDBSDDDDDDDD DDDDuDuuLDDD कामकरणास्य छघुती हृदयद्दरिण्यां सृतीयस्याध्यायस्य द्वितीय पाद: l 1. “ ’ is. Tiki, पा० ३.} हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । く3 भथ तृतीयः पादः । शेषो घहुव्रीहिः ॥ १ ॥ घधिकारोऽयमाद्वन्द्वात् । उपयुक्ताद् योऽन्पः स शेपः।। 1 इत उत्तरं यः समासो वक्ष्यते स उपयुक्तादन्यो बहुव्रीहिसंज्ञेो भवति । अदूरदशाः । वेिदशाः ! द्वित्राः । उपदशाः ! उच्चैर्मुखः ) चित्रगुरिति । शेप इति फेिमू । उपइशम् । उन्मत्तगङ्गय। अदूराधिकासन्नाः सङ्ख्यया सङ्खयेये ॥ २ ॥ सद्येपे या सह्वया तद्वचिना सुवन्तेन सहादूराधिका(नामेसिक्षा) एकार्यभावे समस्यन्ते । बहुव्रीईिश्व समासो भवति ! अदूरा दशानां अदूरदशाः । अधिका दशानामाधेकदशाः । आसन्ना दशानामासन्नदशाः । सङ्ख्ययेति कियू । अदूरा ग्रागाणान् । सङ्खचेय इति कियू । अधिका विंशतेर्गवाम् । अप्राद्रा दशैषामिति विग्रद्दाद् 'अनेकं मतुपोऽर्ये' इत्यनेनैव सिद्धे दशाद्रा दशाधिका दशासक्षा इतेि पट्टीतपुरुंपेऽपि संख्येपर्ये गा भृंदिति यच्चनम्॥ सङ्ख्या सुजयें ॥ ३ ॥ सद्ख्यायाचि सुबन्र्त सुजयें घर्तमान सहये या सल्धा तद्वाचेिना सुया सह समस्यते । घहुमोहब्ध समासो भवति । द्विर्दश द्विदशाः । विर्दश विदशाः । चतुर्दश चतुर्दशाः । वृत्तिविषय एव सङ्क्षयशब्दानां मुञ्जर्थाभिधानसामर्थ्यमिति घाक्ये सु(ज ? चः} प्रयोगो न भवति । वार्थ च ॥ ४ ॥ सक्याचाचि सूचन्त सशयेये या सह्वथा तद्वाधिना सुपा सह पायें समत्यते । पहुर्ध्नीहिधं समासो भवति ! द्वौ वा त्रयो या द्विवाः। त्रिचतुराः । पभ्चपाः । गल द्विचा (धान)नयेति यदावधृतमानयनं तदावधृतवचनধন্বন্ধুক্ষ্ম ঘরা द्वीवारीयेते तदा न सिध्यति । नैवम् । अहिलेड़ों तद्वचनं प्रोक्तन्त्रम्! यथा कनीह भवतः पुत्रा इति । तया(व ;) येत्युके de सरस्वतीकण्ठभरण अध्यां०३ • श्रयो वेति गम्यते । चयो वेत्युक्त द्वै वेति । सैषा पञ्चाधिष्ठाना वाक् । तयुक्त वचनमिति । अव्ययम । ५ । सद्भुचेये था सहद्या तद्धाचना सुवन्तेन सहान्पर्य समस्यत । घहुत्रीहिश्व समासो भवति । समी(पा ?पे) दशानामुपदशा' । उपर्षिशाः । यदा समीपिप्राधान्यं तदा घहुव्रीहिः । यदा तु सामीप्यप्राधान्य तदाव्य भावः उपदशjमिति l अन्यपदार्थे ॥ ६ ॥ अव्ययं युवन्तेन सहान्यस्य पदस्यार्य समस्यते । घहुत्रोहिथ समासो भवति । उधैर्मुखमम्योयैर्मुखः । नींधैर्युखः । अन्तरङ्गमस्य अन्तरङ्गः । घहिरङ्गः । कर्तुं कामोऽस्य कर्तुकामः । इर्तुमनोऽस्य हर्तुमना इति ॥ अरितक्षीरादयः ॥ ७ ॥ अस्तिक्षीरादपोऽन्यस्य पद्स्यथें भहुप्रीहिसमासाः साधनो भान्ति ! अस्ति क्षीरमस्याः अस्तिीरा गे । अस्तिधना राजधानी । अस्त्यादीनां तिइन्तरपमाश्रित्ये(दं निपातनम्) । अव्ययत्वे तु पूर्वेणैव सिद्धमिति ॥ उपमानामुपमेयसरूपोत्तरपदलीपक्ष ॥ ८ ॥ उपमानपाघि सुमन्र्त सामथ्र्यादुपगेयवाचिना सुधन्तेग सहान्यस्य पदस्यार्थ समस्यते । घहुमहिध समासो भवति । यम पोपमानपदे उप्रेमपसरूपगुत्तरपदमस्ति त(म? ब्र) लुप्पते । पन्द्र इव मुरागस्याDD DDDDD D DDDD SSDESS uDDS DD gDDL DDDDDDDDDD D BuDuDS स्ननानागनामोरू । हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । قام समुदायविकारषष्ठीसमस्तम् ॥ 3 o l पेक्षा च या पष्टी तया यत् समस्तं तत् सुवन्तं समानाधिकरण सुपा सहान्यस्य पदस्यायें समस्यते । बहुत्रीलुप्यते । (केशानां सङ्घातः केश हिश्च समासो भवति । उत्तरपद च "A सद्धातः । केशसद्वतः चूडा अभ्य केशचूड: ॥ सुवर्णस्य 有不府S5烹仅tSस्य सुवर्णालङ्गार: l) प्रादिभ्यो धातुज वा चोत्तरपदलीपश्ध ॥ ११ ॥ . प्रपतितानि पणीन्यस्य प्रपंर्णः प्रपतितपर्णः । प्रपलाशः प्रपतितपलाशः । परागता भसवोऽस्य परासुः परागतासुः । उद्रश्मि: उद्गतरश्मिः । नञोऽस्त्यथैम् ॥ १९ ॥ स्तं समानाधिकरणं सुपा सहान्यस्य । वा चोत्तरपदं लुप्यते । नञः परं धातुजमस्त्यर्थं समं पदस्यार्थ समस्यते। बहुत्रीहिश्च समासो भपति अविद्यमानः पुत्रोऽस्य अपुत्रः अविद्यमानपुत्रः ॥ अनेकं मतुपोऽर्थे ॥ १३ ॥ नेकं सुवन्तं समानाधिकरणं मुतुपोऽर्थे समूस्यते । बहुनिद्दिश्च ति । चित्रा गावोऽस्य चित्रगुर्देवदत: । वीराः 984 अस्मिन् समासो भव धीरपुरुपको ग्राम: 1 के सम्रह्मचारिणोऽस्य किंसम्रह्मचारी । अर्ध तृतीय (?त्या)मर्घतृतीया इति । भक्षुग्रहणार् हूनान पदानां समासी शेनां सूक्ष्मः जटाः, केश अस्सुक्ष्मजटकेशः । शेोभन (तद१ नत)मजिनं वसोऽस्य सु(लभा ? नत)जिनवासाः l समन्तान्य्न्तेपु सि(किनी १तीनि) रन्धाण्यरिगन् समन्तसितिरन्ध्रः ! मत्ता यद्दवो भातङ्ग अस्मिन् मत्तञ्चहुमातङ्गं वनम् पश्च गावो धनमस्य पञ्चगवधनः । नावः प्रिया अस्य पञ्चनावध्रियः । समानाधिकरणमिति किम् । पश्वमि* भुंक्तमस्य । अन्यपदार्थे इति वर्तमाने मतुपोऽर्थे इति (बहु')वचनमरयु* ei सरस्वतीकण्ठामरणं [अध्या० ई. पाधीनामेव समासो यथा स्यादित्येवमर्थम् । तेन पश्च भुक्तवन्तो अस्येत्यन्यपदार्थमात्रे न भवति ॥ कर्तृकर्मप्रवचनमप्रथमायाः ॥ १४ ॥ अमत्वर्थार्थोऽयमारम्भः । कर्तृकर्मप्रवचनं चानेकं समानाधिकरणं सुघन्तमप्रथमान्तस्यान्यस्य पदस्यार्थ समस्यते । वहुत्रीहिब्ध समासी भवति। कर्तुप्रवचनम्-आरूढो वानरो ये स आरूढवानरो वृक्षः। प्राता अतिथयो यं प्राप्तातिथिर्ग्रमः । कुपितः प्रभुरस्मै कुपितप्रभुर्भृत्यः । भीताः शत्रवेो यस्माद् भीतशत्रुर्नृपः । कर्मप्रवचनम् - ऊढेो रथोऽनेन ऊढरथोऽनड्वान् । भिक्षितभिक्षो यतिः ! उपहृतः पशुरसैमै उपहृतपशू रुद्रः । उद्धृत ओदनेोऽस्या उद्धृतैौदना स्थाली । अनेकमित्यनुवृत्तेरिहापि भवति । अारूढबहुवानरो वृक्षः । ऊढवाहुरथोऽनड्वान् । कर्तृकर्मयचनात् सुराजन्वती भूमिरनेन, प्राम् ग्रामोऽस्मादित्यादौ न भवति । अप्रथमाया इति किम् । वृष्टे देवे गतः । इह कस्मान् भवति -- वृष्टे देवे गतं पश्य । घहिरङ्गत्वाक्ष प्रथमा ! वचनमित्येव सिद्धे प्रशब्दोपादानं बहिःक्रियापेक्षेऽपि कर्तृकर्मत्वे यथा स्यात् । तेन (तः परो यस्माच्छ्र v“. यत) तपरः । हल् पूर्वोऽस्माच्छूयते हलपूर्व इत्याद्यपि सिद्ध भवति । दिङ्नामान्यन्तराले ॥ १५ ॥ दिशा नामानि दिङ्नामानि । तानि सुचन्तान्यन्तराले वाच्ये सगस्यन्ते । पूहुव्रीहिश्च समासेो भवति । दक्षिणस्याश्च पूर्वस्याश्च दिशेथैदन्तरालै सा दक्षिणपूर्वी । (पूर्वोत)रा । उत्तरपश्चिमा । दक्षिणपश्चिमा । 'सर्वनाम्नां वृत्तिमात्र' इति पुंवद्भावः । कथं पश्चिमदक्षिणा पश्चिमोत्तरेति कर्मधारयोऽयम्• बहुव्रीही हि सर्वनाम्नः पूर्वेनिपाती भवति । यद्येवं दक्षिणपूर्वेत्यादावपि कर्मधारयेणैव सिद्वम् । सत्यम् । (एवं) सति दक्षिणपूर्वौयै दक्षिणपूर्वस्यै इति पाक्षिकस्याभावेो वहुव्रीद्दिस्वरश्च न सिध्यति । ननु च यथा दक्षिणपूर्वायै (टु ? गु)ग्धायै इत्यन्यपदार्थे समासस्तथान्तरालेऽपि भविष्यति । न सिध्यति । तत्र दे प्रथमान्ते पgययें पा० ३. हृदयहारिण्याक्ष्यया दृश्या धेमेतद । Vé समस्येते । इह तु द्वे पgथन्ते प्रथमार्थ प्रति पिशेपः । नाममहर्ण रूठार्यम् । तेनेह न भवति । ऐन्द्रयाध कीधेयध दन्तरालमिति । तत्र गृहीत्वा तेन प्रहत्येति सरूपे युधि क्रियाव्यतीहरे ॥ १६ ॥ तत्रेति ससम्यन्ते सरूपे गृहोत्वेतेि क्रियात्र्यतीहरे (णे?तेने)तेि च तृतीयान्ते सरूपे प्रत्येति क्रियाव्यतीहरे युद्धर्मिपये समस्येते । यहुद्रीहेिश्व समासो भपति । केशपु केशपु गृहीत्वा वृत्त युद्ध केशाकेशि । पाहूवाद्दवेि । दण्डेश्ध (दण्डेश्ध) प्रइत्या वृत्त युद्ध दण्डादण्ड । मुष्टीमुष्टेि । सरूप इति किस् । हस्ते च पाद च गृहीत्वा वृत्त युद्धस् । क्रियाव्यतीहार इतेि किंगू । केशेपु च केशेषु च गृहोत्या युद्धमानेन । युधीतेि विपश्यनिर्देशादू युद्धोपधिकायामन्यस्यमपि क्रियायां भवति । घाहुमाहवि व्यासजेतामिति । अयमपि प्रथमार्य समास, । वचनसागथ्र्याचैक(रे ?शे)प वा वाधते {। सह तृतीयया तुल्ययोगे ॥ १७ ॥ सहेत्येतत सुनन्त तृतीया(न्तेन) यहुद्रीही समस्यते । तुल्यबेत प्रधानाप्रधानयोः क्रियायां योगी भवति । सह पुत्रेण सपुत्र भागत ! सच्छनः । तुल्ययोग इति किम्। 'सहैप दशभि पुनैभर वहति गर्दभी' । कचिद् विद्यमानार्थे ॥ १८ ॥ सहेत्येतत् (सुचन्त) तृतीयान्तेन (मैिद्यमानाथें) किचित् समस्यते । घहुप्रीहिश्व समासो भपति । सह कर्मणा वर्तते सफर्मकः । सलेमकः । सपक्षकः । सधनः । समदः ! सद्दपै. ] क्.चिद्गहणादिह न भवति । सहैव धनेन भिक्षा भमति । चार्थ युगपपुधिकरणवचनताया इन्हः ॥ १९ ॥ अनेकमिति घर्तते । अनेक सुनन्त युगपदधिकरणवचनतावपये प्नामें वर्तमान समस्यते । ईन्द्वध समासो भवति । लक्षध न्यग्रीषश् प्लक्षन्यग्रोधौ । धवश्च क्षुदिरश्च पलाशश्च धवखदिरपलाशाः 1 वाक् (च) त्वक् च वाक्त्वचम् । छत्रोपानहम् - चार्षे इति किन् । वीप्सायुगप्रदधिकरण(वचनतार्या) मा भूत् । ग्रामी प्रामी रमणांपः । युगपद्दधिकरणाच ඒ.ඒ सरस्वतकण्ठभरर्ण अध्या० ३• नतायामिति किम् । प्लक्षश्च न्यग्रोधश्च वीक्ष्यताम् । वाक् च त्वक् च यद्यत । याज्ञिकुश्चासी वैयाकरणश्च याज्ञिकवैयाकरणः । कति पुनश्चायोः । समुच्चयोऽन्वाचय इतरेतरयोगः समाहार इति चत्वारः । तत्रैकमर्य प्रतेि...ध्यादीनामतुल्यवचनानामविरोधिनामनियमक्रमर्योगपद्यानामात्मस्वरूपमेदेन चीयमानता समुच्चयः । यथा -देवदत्तः पचति च पठति च । देवदतो यज्ञदतश्च पचति । राज्ञी गाँधाश्वश्ध । राज्ञी ब्राह्मणस्य च गौः । शुक्छुश्चायं कृष्णश्च । नीलं च तदुत्पलं चेति । अत्र चार्थत्वेऽपि युगपदधिकरणवचनताया अभावात् समासो भवति । चप्रयोगमन्तेरणापि चार्य भवति । यथा - 'अहरहर्नयमानो गामर्श्व पुरुर्ष पशुम् । वैवस्वतो न तृप्यति सुराया इव दुर्मतिः ॥ इन्द्रस्त्वया + वरुणे पायुरादित्यः स्तूयताम् ।।' इति । समुचय एव अन्वाचयो यत्रैकस्य प्राधान्यमेित(रत् तद)नु- रोधन पधादाचीयते। यया - वटी l भिक्षामट गां चानयेति। स हि मिक्षां तावदष्टति 1 यदि च गां पश्यति, तामप्यानयतीस्यसामथ्र्यदेव चात्र समासो न भवति । द्रव्याणामेव परस्परसव्यपेक्षाणामुद्भूतावयवमेदः समूह इतरेतरयोगः । यथा - धवध खदिरम्भ पलाशश्च तिष्ठन्ति धवखदिरपलाशास्तिष्ठन्ति । अत्रावयवानामुद्भूतत्वात् तत्सङ्कधानिघन्धनं बहुवचनं भवति । स एव तिरोहितावयवभेदः समाहारः । यथा- धदश्या खादिरश्ध पलाशश्ध (घवखदिरपलाशं) तिष्ठति । अत्र तु समूहस्य प्राधान्यात् तस्य चैकृत्वादेकवचनमेव भवति । ए(त)योर्युगपदधिकरणवचनताया विद्यमानत्वात् समासो भवति । यद्येवं पद्वीपृथ्या(मुस्या?)वित्यत्र समानाधिकरणठश्णः पुंबद्भावः प्राप्नेति । विप्रांतांपैद्धाषेपु च युगपद्धकरणवचनातानुपतिः श्र्वोतेोष्णे सुखदु:खे इति। नैवम् । पुंवद्भाये हि वाक्यविषय सामानाधिकरण्यमाश्रीयते, न तु पृतिविपयम् । धृतरलैकिकTान 1 नहि लेकेि पदव्यी च मृदयी चेति वाक्यप्रयोगः। न च प्रतिपिद्भार्येष्वपि दोपः ! सर्व इमे समासवर्तिनः शब्दाः परस्परव्यवच्छेद्यव्यवच्छेदकभावापव्रत्वेन विप्रतिषिद्धार्धा एव । तत्र शक्षन्य मोधादिपु यया युगपदधिकरण पचनत दृश्यते, तथा शीतोष्णादेि`यपि । नन्वेवमपि लक्षन्यग्रोधादिषु धार्येद्वपस्यैकेनैवाभिहितत्वादितरस्य tro R.) झदयहारिण्यास्यया वृक्या समेतम् । 乙", प्रयोगो न प्राप्नेति । नैवम् । सहभूतापन्योन्यस्यार्यमाहनुः, न पृयग्भूतै । स्वभावत एव शब्दानामभिधानशक्तर्नियतविपयरवा । प्रक्षन्यग्रोधावित्यय तु शुक्षन्यग्रोधशब्दयोः प्रत्येकं यद्यर्थामेिधायित्वेऽपि यहुवचनं न भवति । याभ्योमयात्रैको ह्यर्थस्ताभ्यामेवापरोऽपीति द्विवचनमेप भपति । का पुनरिह युगपदधिकरणवचनता नाम । या पदार्थानां सहविचक्षा। तयाहि युगपदनेकमधिकरणं चक्तीति युगपदधिकरणवचनस्तस्य मावो युगपदधिकरणवचनता। एतदुक्त भवति-यवैककमेव पर्तिपर्द युगपदनेकं समासाभिधेयमधिकरणं यत्ति तत्र समास इति ॥ दधिसर्पिर्मधूनि पायोमधुसर्पिभिंरितरेतरयोगे ॥ २० ॥ समाहारेतेरेतरयोगयोर्द्धन्द्रविधानात् सधैत्रोभयग्रसङ्गे नियम आरभ्यते । दध्यादीनि सुधन्तानि यथासङ्ख्यं पयःप्रभृतिभिः सुबन्तैः सहेतरे• तरयोग एव समस्यन्ते । द्वन्द्वय सगासो भपनि । दधि च पयश्च दाधेिपयसी । सपिंर्मधुनी ! मधुसपिंपी । इध्मावागृचो बर्हिर्मनस्सामाभिः ॥ २१ ॥ इमादीनि (सुमन्तानि) यथासङ्ख्यं यहिंध्रभृतिभिः सहेतरेतरयोग एव समस्यते । द्वन्द्रधु समासो भुवति । आकारोवारर्ण दीर्घार्थए। इध्माबईिपी । वाङ्मनसे। ऋक्सामे । आदिरवसानेन ॥ २२ ॥ आदिशब्दोऽवसानेन सहेतेरेतरयोगे समस्यते । द्वन्दध समासी भवति । प्राद्यवसाने । श्रद्धा मेधया ॥ २४ ॥ श्रद्धाशब्दो मेधया सहेतरेतरयोगे समस्य श्रद्धामेधे। मस्यत । द्वन्द्वश्च समासः । मेघादीक्षाश्रुताध्ययनानि च የiኖ።I ዘ ጻዒ ዘ እ 9go सरस्वतीकण्ठभरणं [अध्या० ३' मेधादीनेि श्रद्धा च तपसा सहतरेतरयोगे समस्यन्ते। द्वन्द्रध समासो भवति । मेधातपसी । दीक्षातपसी । श्रुततपसी । अध्ययनतपसी ! " श्रद्धातपसी tl YAN याज्याप्रवग्र्योलूखलान्यनुवाक्योपसन्मुसलंः ॥ २६ ॥ याज्यादीनि सुचन्तानि यथासङ्ख्यमनुवाक्यादिभिः सहेतरेतरयोगे समस्यन्त । द्वन्द्वश्व समासो भवति । याज्या च अनुवाक्या च याज्यानु वाक्ये। प्रवग्र्योपसदौ। उलूखलमुसलैी। - við हरिब्रह्मशिवस्कन्दपरित्रज्याद्या वासवप्रजापतिवश्र वष्णविशाखकौशिकादिभिः ॥ २७ ॥ हरिप्रभूतयो यथासड्ख्यं वासवादिभिः सहेतरेतरयोगे समस्यन्ते ! द्वन्द्वश्च समासेो भवति । हरिवासवौ । ब्रह्मप्रजापती । शिववैश्रवणौ । स्कन्दविशाखौ। परित्रज्याकौशिकौ । आदिशब्दः प्रकारे। तेन येपां लोके इतेरतरयोग एव समासो दृश्यते, तेपामेिह ग्रहर्ण भवति । सूर्याचन्द्रमसँौं । अझीपोमै । सोमारुन्नै । नारदपर्वतौ । शण्डामर्के । नरनारायणी । रामलक्ष्मणैौ । भीमार्जुनौ । कम्बलाश्वतरौ । मातापितरौ । मातापुत्राविति ॥ ' अधिकरणेताव त्वे ॥ २८ ॥ अधिकरणं वर्तिपदार्थः । स हि समासाथैस्याधारः । तस्यैतावत्वे परिमाणे गम्यमाने समाहारविपयेऽपीतरेतरयोग एव द्वन्द्वो भवति । उदगुः दश फठकालापाः । द्वादश पदकक्रमकाः । चतुर्दश दन्तोष्ट्राः । षोडशमादीङ्गेकपाणविकाः । अष्टादश रथिकाश्चारोहा इति ॥ समोपे वा ॥ २९ ॥ ' अधिकरणानामियतायाः समापे गम्यमाने समाहारविषये इतरेतरयोगे वा द्वंद्वो भवति । उपदशं पाणिपादम् । उपदशा: पाणिपादाः । उपवैिशति तक्षायस्कारम् । उपर्विशास्तक्षायस्काराः । अव्यय (स्य) सङ्खययाव्ययीभावेोऽपि विहितः कुहुव्रीहिरपि । तत्रैकल्वनपुंसकत्वानुरोधातू समा द्दारपक्षऽव्ययीभावः प्रयुज्यते । इतरेतरयेगपक्षे तु बह्वर्थो घहुव्रीहिरिति । सङ्ख्या त्रिंशत्यादिभिः सङ्ख्यायां समाहारे ॥ ३० ॥ for R} हृदयहारिण्याल्यया पृत्या समेतम् । ९१ सङ्ख्यावाचिनः शब्दाः र्विशल्यादिभिः सह सच्छ्रत्यायामाभिधेयायां समाहार एव घार्थे समस्यन्ते ! द्वन्द्वश्च समासी भवति । एकथं विंशतिश्च एकविंशतिः । द्वाविंशतिः | एकत्रिंशद् । द्वात्रिंशत् । एकनवतिः । द्वानवतिः । अष्ठसहस्रम्। विंशल्यादिभिरिति किम्। एकश्च दश च एकादश 1चारश्व दश च चतुर्देश इतीतरेतस्योगे ! (संस्याया)मिति किए । एको देवदताय दीयताम् । र्विशतिर्यज्ञदतयेति । एकविंशती अनयोर्दहि । एवं

• त्रिंशच्चत्वारिंशतैी च पष्टिसप्तत्यशीतयः ।

चतुस्निद्वयेकभागिनः पञ्चसप्ततिकोटिमान् ॥ इति । 'अधिकान्ता सङ्ख्या सङ्ख्ययाधिकलोपथे'ति तत्युरुयेंगैव सिद्धे एकविंशतिः पद्मविंशतिः इत्यादवितरेतरयोगे द्विवचनं पहुवचनं च मा भूदित वचनम् iा अनुवादे चरणाः स्थेणोळुड: ॥ ३१ ॥ प्रमाणान्तरावगतार्थस्य शब्देन सहीर्तनमनुवाद: । शाखाध्ययननिमित्तकव्यपदेशभाजो द्विजादयश्वरणाः कठादयः । अनुबाद गम्यमाने चरणवाचिनः शब्दाः स्थेणोर्लुङ्परथोः प्रयोगे सति समाहार एव चार्थे समस्यन्ते । द्वन्द्वश्व समासो भवति । प्रत्यात् कठकौथुममू । उदगात् कठकालापम् । अंत्रैतेप प्रतिद्योदयो प्रमाणान्तरावगतौं शब्देन सङ्गीलेते । अनुवाद इति किम्न । उदगुः कठकालापाः । चरणा इति किन् । उदगुवैयाकरणमीमांसकाः । स्थेणेरिति किस्। अगमन् कठकालापाः । लुडीति किम् । अतिछन् कठकालापाः । अनपुंसकान्यध्वर्युक्रतवः ॥ ३२ ॥ अध्वर्युवेदो यजुर्वेदः । तत्र वैिर्द्दिताः क्रुतवोऽश्वमेधाद्योऽध्वर्युऋतवः । ससोमको यागः मातुः । अध्वर्युक्रतुवाचिनः शब्दा अनपुंसकलिङ्गाः समाहार एव चार्थे समस्यन्ते ! द्वन्द्वश्च समासो भवति । अकीवमेधमु । सवातिरात्रमू अध्वृंग्रहणं किम् । इषुवजै । उद्विइलभेद । प्रतव इति किम्। दर्शपूर्णमासी । अनपुंसकानीति किए। वाजपयराजसूय । अध्ययन्तः सन्निकृष्टान्नेि ॥ ३३ ॥ ९२ सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० ६ अध्ययनेन निमितेन ये सक्षेिकृष्टास्तद्वचीनेि सुचन्तानि समाहार एव चार्थे समस्यन्ते । द्वन्द्वध समासो भवति ! पदक(क्रमकम्) । क्रमक(चार्चिक?वार्तिक)ग् । अध्ययनत इति किम। पितापु(त्रेण? त्रौ) { सन्निकृष्टानीति (किम्) । याज्ञिकवैयाकरणौ । अप्राणिनि जातयः ॥ २४ ॥ अप्राण्याश्रितजातिवाचिनः शब्दाः समाद्दार एव चार्श्वे समस्यन्ते । द्वन्द्वश्च समासो भवति । अाराशस्त्रम् । धानाशष्कुलि । अप्राणिग्रहणं किम् ॥ घ्राह्मणक्षत्रियपिट्शूद्भाः । प्राणिसदृशग्रहणाद् द्रव्य(वाचिनां न) । रूपरसगन्धस्पर्शाः । उत्क्षेपणवक्षेपणाकुश्वनप्रसारणगमनानि । जातय इति किम् । नन्दकपाञ्चजन्यौं । जातिपक्षे च जातिशब्दा समाहारे समस्यन्ते, न नियतद्रव्यविवक्षायामू ! इमानेि बदरामलककाष्ठानि तिष्ठन्ति । नदीदेशानगराणि भिन्नलिङ्गानि ॥ ३५ ॥ नदीवाचीनि देशवाचीनि नगरवाचीनि च सुबन्तानि प्रत्येक भिन्नलिङ्गानेि समाद्दार एवं समस्यन्ते । द्वन्द्वश्व समासो भवति । गङ्गा च शोणश्च गङ्गाशोणम् ।। (म ? उ)ध्येरावति । कुरवश्च कुरुक्षेत्र च कुरुफुरुक्षेत्रम् । कुरुकुरुजाङ्गलम् । मधुरा च पाटलिपुत्रं च मधुरापाटलेिपुत्रम ( काधीकान्यकुञ्जम्। नगरग्रहणेन ग्रामाणामग्रहणादिह नभवतिजाम्बवश्व मामः, जाम्घवश्ध शालूकनी च जाम्बवशालूकन्यौ। शौर्य च नगरम ।केतक्ता च ग्रामः । शैर्यकेतवंत । नदीदेशनगराणीति किम। कुकुटमयूयों । देशग्रहणेन जनपदानां ग्रहण, पृथङ् नदीनगरग्रहणात्। तेनेद्द न भवति । गौरी च कैलासश्च गौरीकैलासैौ । कैलासगन्धमादने। भिक्षलितानीति किम्। गङ्गायमुने। मद्रकेकयाः । मधुराक्षशीले । नित्यवैराः ॥ ३६ ॥ नित्यं वैरं येषां ते नित्यवैराः । तद्वाचिनः शब्दाः समाहार एव चार्य समस्यन्ते । द्वन्द्वश्च समासो भवति (मार्जीरमूपकम् । श्वश्रृगाठमृ । *हिनफुलर् । गोव्याधम्) । नित्यग्रहर्ण किम् । गौपालिशालङ्कायनः । 'देवासुरैरमृतमम्बुनिधिर्ममन्थे' ॥ १. 'गिजा' रु. पाठू. qTo V. हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । ९३ कारवः ॥ ३७ ॥ कारवस्तक्षादयः । तद्वाचिनः शब्दाः (सगाहार एव यार्थ सम• स्यन्ते । द्वन्द्रश्व समासो भवति) । तक्षायस्कारस्। रजकतन्तुयायग्। कारव इति किम्। अण्डालश्वपचाः । जनङ्गमपुल्कसाः ! गवाधगवाविकगवैडकाजाविकाजैडकानि ॥ ३८ ॥ गवाश्वादयो द्वन्द्राः समाहार एव चार्थे साधवेो भवन्ति। गवाथम्। गवाविकम् । गवैडकम् । (अजावैकम्) । अजैडकम् । गवाश्वप्रभूतिपु ययोच्चारितं द्वन्द्ववृतम् । तेना(वर्षयति ? न्यत्र) शेपविभापैव भवति । गोझै गोश्वमिति । कुब्जवामनकुब्जकिरातपुत्रपैोत्रश्धचण्डालस्त्रीकुमारदासीदासदासीमाणवकोष्ट्रखरोट्रशशभागवतीभागवताने [ ॥ ३९ ॥ कुब्जवामनादयो द्वन्द्वाः समाहार एव चार्थे साधर्वो भवन्ति । कुब्जवामनम्। कुन्जकिरातम्र् । पुत्रपेत्रम् ! धचण्डालम् ! स्त्रीकुमारम् । दासीदासम्। दासीमाणवकम्। उष्ट्रखरम् । उष्यूशशम् । भागवतीभाग• बतसू ll शैटीप्रच्छदकुटीकुटमूत्रशकृन्मूत्रपुरीषयकृन्मेदोमांसशोणितदर्भशरदर्भपूतीकार्जुनपुरुषत्तृणोलपानि ॥ ४० ॥ शटीप्रच्छदादयो द्वन्द्वसमासाः समाहार एव चार्ये साधवो भवन्ति । शुटीप्रच्छद५ । कुटीकुटए। मृदशकृत् ! मूत्रपुरीपम् । यकृन्मेदः ! मांसशोणितम् । दर्भशरम् । दर्भपूतीकन् । अर्जुनपुरुपम् । तृणोठपमू.I। प्राणितूर्याङ्गानि ॥ ४१ ॥ प्राण्यङ्गवाचीनि तूर्यङ्गवाचीनि च सुबन्तानि समाहार एव चार्ये समस्यन्ते । দুন্দুম ঘাষা भवति । पाणिपादम् । शिरोग्रीवम् । मार्द བ་ "I' s: सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० ३• ब्लिकपाणावकम्। साबितमौरजिकण् । प्राण्यर्य वचनन् । शङ्खपटहं पणवमृदङ्गमित्यादौ तु ‘अप्राणिनि जातय’ इत्येव सिद्धम् । प्राण्यङ्गानां तु व्यतिकरनिवृत्त्यर्थं वचनम् । तेनेह न भवति । पाणिपणवाविति ॥ सेनाङ्गानि बहुत्वे ॥ ४२ ॥ घहुत्वे वर्तमानानि (सेनाङ्गानि) समाहार एव चार्थे समस्यन्ते। द्वन्द्वश्च समासो भवति | हस्तिनश्चाश्धाश्च हस्त्यश्वम् । रयिकाश्वारोहम् । पहुत्व इति किए । हस्त्यऔं । रथिकाश्धारांही ॥ क्षुद्रजन्तवः ॥ ४2 क्षुद्रजन्तुवाचिनः शब्दा बहुत्वे वर्तेमानाः समाहार एव चाथें समस्यन्ते । द्वन्द्रश्व समासो भुवति । दंशमशकन् । यूकालिक्षम् ।। क्षुद्रजन्तव इति किसू । ब्राह्मणक्षत्रियैौ ll फलानि ॥ ४४ ॥ बदराणि चामलकानि च मदरामलकम् । इङ्कदोदुम्बरम् । बहुत्व इत्येव । बद्रं चामलकं च पदरामलके । 'अग्राणिनि जातय' इति सिद्धे बहुत्व एव यथा स्यादिति वचनम् ॥ वा वृक्षमृगतृणधान्यशकुनविशेषाः ॥ ४५ ॥ वृक्षादिविशेषवाचिनः शुन्दा बृहुत्वे वर्तमानाः समृद्दार एव चायें वा समस्यन्ते ! द्वन्दृश्ध समासो भवति । gक्षाधि न्यम्रोधाश्ध पुक्षन्यग्रोधं लक्षन्यग्रोधाः । धवाग्धाश्वकर्णाश्च धवाश्वकर्ण धवाश्वकर्णाः । रुरुपृषतं रुरुपताः। ऋश्यैणम् ऋश्यैणाः । कुशकाशं कुशकाशाः। मुञ्जवल्कलं मुञ्जवल्कलाः । व्रीहियवं व्रीहियवाः । तिलमार्प तिलमापाः । हसचमचाक हंसचक्रवाकाः । तित्तिरिकपिञ्जलं तित्तिरिकपिञ्जष्ठाः । घहुत्वं इत्येव । शक्षन्यग्रोधौ । 'अप्राणिनि जातय' इत्यनेन कस्मान्न भवति । सैव प्राप्तिपैहुवे नियम्य विकल्प्यते ॥ व्यञ्जनानि ॥ ४६ ॥ घहुत्व इति नियूर्त, योगविभागात् । व्यञ्जविशेपवाचीनेि सुव: न्ताने समाहार एव चार्थ वा समस्यन्ते। इन्द्रभ समासो भवति । दधिवृर्त रधिघृते।। सूपशाकं सूपशाके । 'अप्राणि(नि) जातय’ इति नित्यप्राप्तौ विकत्पः॥ पo ३•] एदयहाण्यािस्यया वृत्त्या समेतम् । ዒኳ विरोधन्यद्रव्याणे ॥ ४७ ॥ परस्परविरुद्धार्थान्यद्रव्यवाचीनि सुवन्तानेि समाहार एव चार्ये घा समस्यन्ते । द्वन्द्ध समारोी गवति । सुखदुःरपैं सुखदुःसे । शीतोष्य शीतोष्णे । पूर्वापरं पृवीपरे । अधरोत्तरम् अधरोत्तरे । विरोधी नीति किग्र ! कामक्रोधी धर्माधगैं । श्रद्रब्याणीति कियू । सुरादुःखाविमै आर्मी । शीतोष्णे उदके । 'पूर्वापरी तोयनिधी । अधरोत्तरायोर्धी । अद्रव्य पचना: सन्तो ये द्रव्यवचना भयन्ति त इह प्रत्युदाहियन्ते । ये तु नित्य द्रव्यवचनास्तेपामुत्तरस्येण विभापैव भपति । छायातपौ छायातमम् । रात्रिदिवसं राििदवसाविति । शेपमुभयोः ॥ ४८ ॥ शेर्प सुबन्तमुभयोतिरेतरयोगसमाहारयोधाधयोः समस्यते । द्वन्द्श्ध समासी भवति । अश्वघलीवर्दी अश्धवलावर्दम् । गोघलीपर्दी गोवलीवर्दम् ।। अश्धबडवैी अश्धडपमू । तेिप्यपुनर्वसू प्यिपुनर्वसु इतेि !! प्रायेण पूर्वपदार्थप्रधानोऽव्ययीभावः ॥ ४९ ॥ योऽयम्'अव्ययं विभक्तयर्थ' इत्यादिनाव्ययीभावसमासं पिहितः, स प्रायेण पूर्वपदार्थप्रधानो भवति । अधिशि । अधिकुमारि । आयेणेति किम् । शाकप्रति द्विमुनीत्युत्तरपदार्थप्रधान, ! तिष्ठद्गु उन्मतग#मिल्यन्यपदार्थप्रधानोऽपि भवति । उत्तरपदार्थप्रधानस्तत्पुरुपः ॥ ५० !! योऽयं 'द्वितीया श्रितातीतपतिते'त्यादिना तत्पुरुपी विहितः, स प्रायणेोत्तरपदार्थप्रधानो मपति । कष्टश्रितः राजपुरपः । नीलोत्पलन् । शस्त्रीश्यामेतेि । प्रायेणेति किंम् । गोगर्भिणी पुरुष्पव्याघ्रः पूर्वफाय: निष्कौशाम्बिरितेि पूर्वपदार्थप्रधानः । एहीडम्। एहियपम । पचतभृज्जत। खादतमीदतेत्यन्यपदार्थप्रधानोऽपैि भवति ॥ अन्यपदार्थप्रधानी बहुवीहिः ।। ५१ ॥ योऽयं 'शेपो बहुव्रीहिरि'त्यादिना प्रहुनहिममास उत्तः, स भायेणान्यपदार्थप्रधानो भवति । चित्रगुः । शमलगु । उद्देर्नुखः । अस्ति • Q, • सरस्वतीकण्ठाभरणं अध्या5 ३•' क्षीरेति । प्रायेणेति किम् । अदूरदशा अधिकदशा इति पूर्वपदार्थप्रधानः । द्विदशाः त्रिदशा इत्युत्तरपदार्थप्रधानोऽपि भवति ॥ उभयपदार्थप्रधानो इन्डः ॥ ५२ ॥ योऽयं चार्ये युगपदधिकरणवचनतायां द्वन्द्व उत्तः, स उमयपदार्थप्रधान एव भवति । प्लक्षन्यग्रेोधैं । धवखदिरौं । धवखदिरपलाशाः धवखदिरपलाशमिति ll कर्मधारये प्रधानोपसर्जनानां परम्परं विप्रतिषेधे [ዘ ዒኛ ll कर्मधारयसमासाधिकारे प्रधानानां प्रधानमुपसर्जनानां तूपसर्जनं विप्रतिषेधे सति यद्यत् परं तत्तद् भवति ! विप्रतिपेधश्च तुल्यबलयोरम्यत्र सावकाशयेरेकत्र युगपत्प्रसङ्गे संज्ञायते । ‘वृन्दारकनागकुञ्जरादिभिः पूज्यमानमि’त्यस्यावकाशः गोनागः अश्धनागः । ‘पोटायुवतिस्तोकादिभेिजातिरि’त्यस्यावकाशः इम्ययुवतिः अर्ययुवतिः । इहोभयं प्राप्नोति---नागयुवतिः । परत्वात् पोटायुवतिस्तोकेत्यादि । उपसर्जनानामुपसर्जनम् । ‘सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टपुमांसः पूज्यमानैरि’त्यस्यावकाशः सद्भवः महापुरुषः । ‘कृत्यतुल्यास्यान्यजात्ये'त्यस्यावकाशः तुल्यश्वेतः तुल्यपद्मः । इहोभर्य प्राप्नेति-तुल्पमहान् । परत्वात् 'कृत्यतुल्याख्यान्यजात्ये'- त्येतद् भवति । 'विप्रतिषेधे परं कार्यमि’त्यनेनैव सिद्धे वचनं पूर्वविप्रतिषेधोऽस्तीति ज्ञापनार्यम् । तेन काकोलूकमित्यादौ ‘नित्यवैरा' इत्यनेन फ्रोऽपि शकुनेिविकल्पी घाध्यत इत्याद्युपपत्रं भवतेि ॥ ` मत्वथयिार्थकर्मधारयाद् बहुत्रीहिः ॥ ५४ ॥ मत्वर्थीयः स्यादित्येवमर्थं यः कूर्मधारयस्तं याधत्वा चहुव्रीहिभैवति । चित्रा गावोऽस्य सन्ति चित्रगुर्देवदत्तः । चित्रगर्वीमानिति । भवति । बहयो ब्राह्मण्या अस्मिन् देशे सन्ति बहुत्राह्मणको देशः । ប្ត ब्राह्मणवार्निति न भवति । ठौकिके प्रयोगे गुरुलाघवानादरात पर्यायेणीभयोः प्रसङ्गे. नियमार्थं वचनम् ॥ to &. हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । ९७ कदाचित् कर्मधारयः सर्वर्धनाद्यर्थः ॥ ५५ ॥ सर्वधनाद्यर्थ: कदाचित् कर्मधारयो चहुंत्रीहि । किं प्रयोजनेम् । सर्वधनीत्यादी कर्मधारयप्रभृतिभिर्मत्वर्थीयैरन्यपदार्थस्या(विभि)धानं यथा स्यात् । कः पुनरसौ कालः ! यत्र कश्चिच्छब्दविशेषोऽर्थेविशेपो वाभिधित्सितो भवति। शब्दविशेपी यथा- सर्वधनी सर्ववीजी सर्वकेशी कृष्णतालुकी। अर्थविशेपो जात्यादिः । यथा गोखरबदराणाम् । कृष्णसर्पवान् वल्मीकः । नीलोत्पलवत् तटाकम् । महापुरुपवान् पुरुपव्याघवान् आम इति । पूर्वपदातिशय आातिशयिकाद् बहुव्रीहिः सूक्ष्र्मवस्त्रतराद्यर्थः ॥ ५६ ॥ यत्रान्यपदार्थप्राधान्ये वाक्ये उत्तरपदार्थस्यतिशयो विवक्ष्यते तत्र पूर्वमातिशायिकः पश्चाद्बहुव्रीहिर्भवति । उत्तरपदातिशय आतिशयिको बहुत्रीहिर्वद्दवाढ्यतराद्यर्थः ॥ ५७ ॥ घहवोऽतिशयेना(स्या?ढ्या अ)स्मन् देशे घहृाढ्यतरः । बहुसुकुभारतर इतेि । उपसर्जनं पूर्वम् ॥ ५८ ॥ समासशास्ने 'मथमानिर्दिष्टमुपसर्जनमि'त्युक्तम् । तत् समासे पूर्व निपतति । अव्ययम् अधिस्त्रि ! द्वितीया कष्टश्रितः । तृतीया शङ्कुलाखण्डः । चतुर्थी यूपदारु । पश्चमी घुकभयम् । पठी राजपुरुषः। सतमी अक्षशौण्डः । विशेपणं नीलेोत्पलम् । उपपदं कुम्भकारः | प्रथमानिर्दिष्टस्योपसर्जनस्याश्रयणादप्रधानं(स्याप्य ? स्य) प्रथभानिर्दिष्टस्य पूर्वनिपातो न भवति । गोगर्भिणी पुरुपव्याघ्रः ॥ राजदन्तलिप्तवासितसिक्तसंमृष्टभृष्टलुञ्चितनग्मुपितावछिन्नपकार्षितोतोसगाढाधमणेंतिमर्णपरश्शतपरस्सहस्नादिषु परम् ॥ ५९ ॥ LLSSMSSSLSSSMSSSLSSSLL LSLSLSSSLSSSMSSSLS १. #धान्पावल्क' (), २ ' 'क्ष्मतरा' ख. गा पाठ. in U ९८ सरस्वतीकण्ठामरणं [লদিয়াe * , राजदन्तादिषु समासेपूपसर्जन परं निपतति । दन्तानां राजा राजदन्तः । पठयन्तल्वादुत्तरपदस्योपसर्जनत्वम्। पूर्व वासितं ततो छित लेप्तवासितम्। पूर्वकालत्वादुपसर्जनत्वेन पूर्वत्वम्। एवं सिक्तसंमृष्टम् ! भ्रष्टलुश्चितम । नझमुपितम् । अवाक्लन्नपकम्। अर्पितोतम् । उसगाढ(सू) इति । अधम ऋणे अधमर्णः । उत्तम ऋणे उत्तमर्णः । शतात् परे परश्शताः । सहस्रात् परे परस्सहस्राः ।। *पञ्चमी'त्युपसर्जनत्वम् । आदिग्रहणादन्येऽपि नृवरकुरुश्रेष्ठादयो भषन्ति ॥ बिम्बोछबिम्बाधरपुरुषोत्तमादपु वा । ६० । बिम्बोठादिपूपसर्जनं वा परं निपतति । ओष्ठचिम्व धिम्बोटः । अधरघिम्बं बिम्बाधरः । उत्तमपुरुपः पुरुषोत्तमः । अादिग्रहणाद् गृहमध्य मध्यगृहम इत्यादयो भवन्ति [] इदुद् द्वन्हें ॥ ६१ ॥ पूर्वमित्यनुवर्तुते । इर्कुरान्तगुकारान्तं च द्वन्द्वे पूर्वं निपतति । अमीपोमी । ब्रीहिययी । स्वादुतिती । कमण्डलुकृष्णाजिनम् ॥ ' न स्वातिश्चित्रायाः ॥ ६२ ॥ द्वन्द्वे स्वातिरिदन्तश्चित्रायाः पूर्वं न निपतति । अनक्षत्रार्थ अरम्भः । चित्रास्वाती माणविके । पतिभयायाः ॥ ६३ ॥ पतिशब्द इदन्तो मर्यायाः पूर्व न निपतति । भार्यापती ॥ जायाया ज ६ च वा ॥ ६४ ॥ সাহাঙ্গুৰু द्वन्द्रे पतिः पूर्वो न निपतति । जं दमित्येतौ च जायाशध्दस्यदेशी भवतः। जाया च पतिध जायापती। जम्पती। दम्पती। Ч83 पुत्रार्तं ህ ዪጝ ዘ! द्वन्द्वे समासे पुत्रशब्दात् पतिः पशुश्च पूर्वो पुनपती । पशुध पूवों न निपतति । पुनपश। १० ६.) हृदयहारिण्याल्यया वृत्त्या सोमेतम् | “ Ai द्वन्दे समासे श्मश्रुशब्दः केशात् पूर्वो न निपतति। केशश्मश्रु ॥ जानुविद्मं शिरसः ॥ ६७ ॥ द्वन्दे समासे शिर३शब्दाद् जाशुधिदू पूर्वीन निपतनः। शिरोजामु । शिरोवेिदु { सपैर्मधुदीर्घलघुगुणवृद्ध्यादिपु वा ॥ ६८ ॥ सर्षिर्मृध्वादिषु द्वन्द्वेषु इदुदन्तं पूर्वं त्र्रा निपूतति । सर्पिर्मधुनी मधुसपिंपी । दीर्घलघू लघुदीपें । गुणवृद्धी वृद्धिगुणौ । आदिग्रहणातू चन्द्रराहू राहुचन्द्रावियादयो भवति । अजाद्यदन्तम् ॥ ६९ ॥ अजाद्यदन्तं यच्छब्दरूपं तद् द्वन्दे समासे पूर्व निपतति । उष्ट्र खरम् । उश्रम् । अथखरम् ! इन्द्र चन्द्री । इदुदन्तावी परवा(द् बाधित्वे)दमेव भवति ! इन्द्री । इन्द्रवायू । इन्द्राविप्णू { न शूद्रार्यावन्ल्यश्मकविष्वक्सेनार्जुनादिषु ॥ ७० ॥ द्वन्द्वेष्वजाघदन्तं शूद्भार्यादिषु पूर्वं न निपतति । शूद्भश्चार्यश्च शू द्रायौं । अवन्त्यश्मकाः । विष्वक्सेनार्जुनौं । आदिग्रहणाद् विषयेन्द्रियाणि गजाश्ववित्यादयः भवन्ति ॥ धर्माथैकामार्थशब्दार्थाद्यन्ताग्नीन्द्रचन्द्राकादेिषु वा ॥७१॥ धर्मार्गृदिषु द्रुद्वेष्वूजाघदन्तं पूर्वं ब्रूा नू निपतति । धर्मार्थीं अर्थधमैीं । कासार्थों अर्थकामौ। शब्दार्थों अर्थशब्दौ। आद्यन्नैी अन्तादी। अीन्द्रौ इन्द्राग्नी ! चन्द्रार्कौ अर्कचन्द्र ! आदिग्रहणाद् अधत्यकात्थ कपित्यक्रयावियादयों भवन्ति । अल्पाचतरम् ॥ ७२ ॥ . अल्पाच् पूर्व निपतति इन्द्रसमासे । लक्षन्ययोधा । धवाइव कर्णम्। अस्मादेव निर्देशात् स्वायें घः । तेन श्रेयसितरा श्रेयसीतरा 's- धिष्ठिरः श्रेष्ठतमः कुरूणाम्' इत्यादि सिद्धं भवति ॥] ti “t” va, Ty, që, 8 o o रारस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० ३• नोलूखलमुसलतण्डुलकिण्वचित्ररथयाहिकरुातकराजन्नक्षिभ्रुवदारगवोशीरवीजादिषु ॥ ७३ ॥ उलूखलमुसलदिपु द्वन्द्रेष्वल्पाच्यातरं पूर्वे न निपतति । उलूखलमुसली । तण्डुलकिण्वम् । चित्ररथचाहिको | स्रातकराजानौ । अक्षिधुवन् । दारगवम्। उशीरबीजम् । आदिमहणादधरोgमित्यादयो भवन्ति । समीरणाग्न्यादित्यचन्द्रपाणिनीयरौढीयादिपु वा ॥७४।। समीरणाग्न्यादिपुटून्द्रेप्वल्पाच्यातरं (वा पूर्व निपतति) । समीरणामी अग्निसमीरणो । आदित्यचन्द्री चन्द्रादित्यो । पाणिनीयरौढयिाः रौढीयपाणिनीयाः । आदिग्रहणाद्, जित्यापिपूयाः विपूयजिया' इत्यादयो भमन्ति । ल८घक्षरम [ ७५ [ इन्द्रे समासे लथ्यक्षरं पूर्व नेिपतति । सासीर्य (?) । तिलमापम्। . शैलौ मलयदर्दुरौ' ॥ न श्रद्धातपसादिषु ॥ ७६ ॥ श्रद्धातपसादिषु द्वन्द्वेपु लध्पक्षर पूर्वं न निपतति । श्रद्धातपसी As आदिग्रहणाद् दीक्षातपसी मेधातपसी इत्यादयो भवन्ति । शकृन्मूत्रकुशकाशादिपु वा ॥ ७७ ॥ शकृन्मूलादिषु द्वन्देषु लक्ष्वक्षरें वा पूर्व निपतति । शकृन्मूर्व मूत्र शकृत् | कुशकार्श काशकुशमू ! अदिग्रहणात् करभरासभौ रासभकाभ् इत्यादयो भवन्ति । अभ्यर्हितम् ॥ ७८ ॥ द्वन्दे समासे अभ्यर्हित पूर्व निपतति । मातापितरौ । श्रद्वामेधे। कामक्रोधौ । वासुदेवार्जुनी । न नरनारायणादिपु ॥ ७९ ॥ नरनारायणादिषु द्वन्द्वेष्वभ्यर्हितं पूर्वं न निपतति । नरनारायणैौ । आदिग्रहणात् सोमास्ट्रो कुवेरकेशवावित्यादयो भवन्ति । - ته ں ار) Io .) हृदयहाण्यािख्यया वृत्त्या समेतन् । Rc तपश्थुतदिपु वा ॥८०॥ तपःश्रुतादिषु द्वन्द्वेष्वभ्यर्हितं पूर्वं वा निपतति । तपश्श्रुते श्रुतातपस ! आदिग्रहणाद् द्रोणभीष्मी भीष्मद्रोणावित्यादयो भवति । मासतुंनक्षत्राण्यानुपूव्र्येण ॥ ८१ ॥ मासवाचीनि ऋतुवांचीनेि नक्षत्रवाचीनेि च दूद्धे समासे अनुपूयेण निपतन्ति । फाल्गुनचैत्रौं । वैशाखज्येझैं । हेमन्तशिशिरौ । शिशिरवसन्तै । अश्विनीभरण्यौं । कृतिकारेहिण्यो । न पुष्यपुनर्वस्वादिषु ॥ ८२ ॥ पुष्पपुनर्वस्वादिपु द्वन्द्वेषु नक्षत्रबाचीन्यानुपूयेण न निपतान्त । पुष्यपुनर्वसू । तिप्प्यपुनर्वसू । मघाक्षेपे इति ॥ वसन्तग्रीष्मादिपु वा ॥ ८३ || वसन्तग्रीष्मादिषु द्वन्द्वेष्घानुपूर्येण पूर्वं घा निपतति । वसन्तमीष्मैौ ग्रीष्मवसन्तै । आदिग्रहणाच्छुकशुचिशुचिशुकादयो भवन्ति । उयायान् भ्रातॄणाम् | く9 || दूद्रे समासे भ्रतुंगा मध्ये यो ज्यायान् स पूर्व निषतति । युधिgिरार्जुनौ। सङ्कर्षणवासुदेवी ॥ न पाप्डुधृतराष्ट्रदिपु ॥ ८५ | पाण्डुधृतराष्ट्रादेिषु द्रुन्द्रेषु भ्रातॄणां ज्यायान् पूर्वं न निपतति । पाण्डुधृतराष्ट्री ! विष्णुवासी ॥ भीमसेनार्जुनादिषु च ॥ ८६ ॥ र्ग्मुसेनार्जुनादिषु द्रुद्रेषु भ्रातॄणां ज्यायान् पूर्वं वा निपतति । भीमसेनार्जुनौ अर्जुनमीमसेनौं । अदिग्रहणादू देवाशिन्तनू शन्तनुदेवामी इत्यादयो भवति । वर्णानां च ॥ ८७ ॥ द्वन्द्वे समासे वर्णनां च ज्यायान् वर्गः पूर्वं निपतति । ब्राह्मणक्षत्रियौ ।। क्षत्रियवैश्यौ । वैश्यशूद्ौ ॥ or सरस्वतकण्ठभरणं [अध्या ० ऐ• बहुपूत्क्रमश्च ॥ ८८ ॥ द्वन्द्रे समासे घहुवणेंपु ज्यायसां क्रमेणोत्क्रमेण च पूर्वनिपाती भवति ! ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्राः शूद्भविट्क्षत्रविप्राः ॥ सङ्ख्यानामल्पर्यिः ॥ ८९ ॥ सहुयानां द्वन्द्रे यदल्पीयस्तत् पूर्व निपतति । एकब्ध दश च एकादश । एकविंशतिः । 'येकयद्विवचनैकवचने' 'चतुस्त्रिद्येकमागिनः' इत्यादावसङ्ख्यात्वा(द्य)दल्पीयस्तत् पूर्व निपतति [| बहुव्रीहैौ च ॥ ९० ॥ घहुन्नीहौ समासे सङ्ख्यानां यदल्पीयस्तत् पूर्व निपतति । द्वित्राः । त्रिचतुराः । पञ्चपाः । द्विदशाः ! त्रिदशाः | सर्वनाम चै सर्वतः ॥ ९१ ॥ सर्वबहुत्रीहौ समासे सर्वनाम सङ्ख्या च सर्वस्मात् पूर्व निपतति। सर्वे श्वतमस्य सवैश्चेतः । सवैकृष्णः । सर्वसारः । सर्वगुरुः सर्वलघुः उभयचेतनः त्रिलोचनः । सप्तभार्यः । चतुर्हस्ताः । पञ्चदीर्घः । पडुन्नतः । सप्तरक्त इति । सबैतेोग्रहणाद्विशेपणनिgयोः परोक्तयोरपि पूर्वनिपातो न भवति । सर्वनामसङ्ख्ययोरपि मिथः सम्प्रधारणायां चानुत्कृष्टत्वेन पूरत्वात् सङ्ख्यायाः पूर्वनिपातो भवति ! द्व्यन्यः त्र्यन्यः ॥ विशेषणम् ॥ ९२ ॥ घहुर्व्रीहौ समासे विशेपणं पूर्वं निपतति । चित्रगुः। शबलगुः ॥ प्रियो वा ॥ ९३ ॥ पहुचीही समासे विशेषणप्रियशब्दः पूर्वो वा निपतति। प्रियगुड:। गुडप्रिमाः ॥ll सप्तमीं ॥ ९४ ॥ 4, - ”--உ_ *{{f; , 's वैव' F. THE ঘাঃ ২.] हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । ko बहुव्रीहौ समासे सप्तम्यन्तं पूर्वं निपतति । कण्ठेकालः । उरसिंलोमा । मूर्धशिरसः । मस्तकशिखः ॥ गड्द्धादिभ्यो वा ॥ ९५ ॥ घहुब्रीही समासे सतम्यन्तं गड्वादिभ्यः पूर्व वा निपतति । कण्ठेगडुगडुष्ठः । शिरसगडुः गडशिगुः । मृगु ग्रूथ' ' अन्तेगुरुः गुर्वन्तः । व्यवस्थितविमापया वष्हेगडुरत्येव भवतेि।ll नेन्ट्टरादिभ्यः ॥ १६ ॥ll बहुमीही समासे सतम्यन्तमिन्दादिभ्यः पूर्व न निपतति । इन्दुमौलिः । शशिशेखरः । पद्मनाभः । पद्महस्तः । शङ्खपाणिः। दर्मपवित्रपाणिR प्रहरणेभ्यश्च ॥ ९७ ॥ बहुव्रीहौ समासे सप्तुम्यन्तं प्रहरणार्थेभ्यश्च पूर्वं नू निtतति l शूलपाणिः । शाङ्गेपाणिः । धनुर्हस्तः । पाशाद्दस्तः । वज्रपाणिः । बहुलापिकारात् पाणिवज्र इत्यपि भवति । तान्तं वा ॥ १८ ॥ घहुव्रीहौ समासे प्रहरणार्थेभ्यः क्तान्तं वा पूर्वं निपतति ! अस्युइतः उद्यतासिः । प्रहरणकलितः कलितश्रद्दरणः ॥ नित्यं शेपे ॥ ९९ ॥ A. शेपे घहुईोही समासे तान्तं पूर्व निपतति। कृतकटः। भिक्षितभक्षः । ऊढरथोऽनड्वान् । उद्घृतौदना स्थाली ॥ à आहेतूनिजातूपुत्रजतद्दन्तजूतद्भक्षुपीतधृतपीतलपीतमुद्यपीतवपेढभागतार्थच्छनशीर्यायुि E!! !!& e ell སའི་ཆ་ཞིག་ན་ཡག་ घहुनीहिसमासेषु यत् क्तान्तं तत् पूर्वं वा निपतति ।] S KLYYSDDSS DDDS S. पुत्रजीतः । जातदन्तः दन्तजः ज॥ स्मश्रुः श्मश्रुञ्जातः । पतघृत. घृतपीतः पतितैल, ते मघपीतः በ ቆ] Grrr ki: Riko, तैलपीत: पीतमद्यः : ॥ पीतविषः विपपीतः । ऊढभार्येः भार्योढः । गताधैः अर्थगतः । १०४ सरस्वतीकण्ठाभरणं अध्या० . छिन्नशीर्षः शीर्पच्छिन्नः । आदिग्रहणात् पीतदधिः दधिषीतः इत्यादयो भवन्ति l जातिकालसुखादिभ्यश्च ॥ १०१ || घहुनीही समासे जातिवाचिभ्यः कालवाचभ्यः सुखवाचिभ्यश्व कान्तं पूर्व वा निपतति । l F. S. ' ' ` कडारगडुलकाणखज्ञकुण्ठखोडखलतिगोरपिङ्गलद्वेडभिक्षुकवटरतनवः कर्मधारये ॥ १०२ ॥ सरूपाणामेकशेप एकविभक्तौ ॥१०३॥ स्वरभिन्नानां यस्योत्तरस्वरविधिः ॥ १०४ ॥ विरूपाणामध्येकार्थानाम् ॥ १०५ !! पैत्रोदच्छी(?)वर्द्वेश्यादीनां तन्निमित्त एव चेद्विशेषः |l og ll स्त्रीपुंवध ॥ १०७ ॥ पुमान लिया । १०८ । प्राम्यपशुसद्धेष्वतरुणानेकशफेपु स्त्री ॥ १०९ ॥ नपुंसकमनपुंसकेनैकवचात्य वा ॥११०॥ पितृश्वशुरौ मातृश्वश्रूभ्याम् ॥ १११ ॥ भ्रातृपुत्रैौ स्वसृदुहितृभ्याम् ।। ११२ ॥ सर्वैस्त्यदादीनि ॥ ११३ ॥ - तेपामइन्द्वतत्पुरुषविशेपणानां पुंनपुंसकतो लिङ्गानेि ॥ ११४ ॥ .. ... पिप्पली च सा येति अर्धेपिप्पल्याविति नवु च परवर्शि द्वन्द्वतःसुरुपये'ितेि समासार्थस्य लिङ्गातिदेशात् तद्विशेपणस्यापेि सर्व. नाप्तस्तछेिङ्गता भविध्यति । सा हि न्यायप्राप्ता । इर्य तु वाचानेकीति तां मा माधिष्टेति *श्रद्वन्द्वत्पुरुपविशेषणानामि’ति यत्पर्युदासः क्रियते ॥ to ३.] हृदयहारिण्याख्यया वृत्या समेतमू ? o A तेषां मिथो यत् परम् ॥ ११५ ।। तेषां ल्यदादीनां मिथः परस्परं सहवचने यद्यत् परं तत् तत् शिष्यते । स च यश्व येी । यश्व एप च एर्ती । एप च अयधेर्मी । अयं च असी चामू। यध कब्ध की। स च त्वं च युवाम्। त्वं चाहं चावाम् । स च भवांश्च भवन्तैौ इति ॥ क्वचित् पूर्वश्च ॥ ११६ ॥ त्यदादीनां मिथः सहवचने यथाभिधानं कञ्चित् पूर्वं च शिष्यते । स च यश्च तो याविति वा। एप चार्य च एती इमाविति वा । स्वं च भवांश्च युवां भवन्ताविति वा । अहं च भवांश्च अवाम् | कचिादिति वचनात् भवन्ताविति न भवति । पुरुषाणां च ॥ ११७ ॥ पुरुषाणां च युगपद्वचने परः शिष्यते । स च पचति त्वं च पञ्चसि युवां पचथः । देवदत्तश्च पञ्चति (युवi) पञ्चथः । यूयं पचथ । त्वं पञ्च अहं पचामि अावां पचावः । स च पचति त्वं च पचसि अहं च पचामेिं वर्य पचामः । अव्ययीभावी नपुंसकम ॥ ११८ ॥ अव्ययीभावो नपुंसकलिङ्गो भवति । अधिस्त्रि । उपकुम्भम् । द्विमुनेि । पञ्चनदम्। सप्तगोदावरम । उन्मत्तगङ्गम् इति । अन्यपदार्थप्रधानसालिङ्गतायामभिधयलिङ्गतायां प्राप्तायां वचनम् ॥ इन्द्दः समाहर एकवच्च ॥ ११९ ॥ समाद्दारे यो द्वन्द्वः स नपुंसकमेकवच्चास्य कार्यं भवति । प्रत्यष्ट्रातू कठकौथुमम् । उदगात् कठकालापम् । घवखदिरपलाशम् । मार्दहेिकपाणविकन् । पाणिपादम् । शिरोग्रीवस् । अर्थस नपुंसकत्वादेकत्वाचानुप्रयोगोऽपि तथैव भवति । तदिदमाराशनि तदिदं धानाशष्कुलीति P ीतः पश्चगोणिः; ll अदन्तः स्त्री ॥ १२१ ॥ll' स्रीलिङ्गमेफ्वञ्च भवति । पश्धान पूला • अकारान्तः समाहारद्विगुः VM त्रेिलाको । समाहार इत्य ५ समाहारः पश्चपृली । पणगरी । एकापूर्षी () { ववन्तः ॥ १२२ ॥ आघन्तः समाहाद्विगुवा स्त्रीलिङ्ग भपति । पक्षान्तर तु नपुसक मेकत्वं च नित्यमेव । पश्चखट्वी पश्चखट्वर्ll अनो नलोपश्च ॥ १२३ ll अन्नन्तस्य द्विगोर्नलोपो वा च ख्रीत्वं भवति । पञ्चतक्षं पञ्च તક્ષો lી पात्रपथयुगभुवनाद्यन्तो नपुंसकम् ॥ १२४ ॥ पात्राद्यन्तः समाहारद्विगुरदन्तोऽपि नपुंसकमेकवच भवति | पश्वपात्रम्। (चतुष्पथम् । चतुर्यु)गम्। त्रिभुवनम् । आदिग्रहणातू त्रिविष्ट्र्प (चतु)प्कण्टकमिल्यादयो भवति । षष्ठ्याः कन्थोशीनरेपु तत्पुरुषः संज्ञायाम् ॥ १२५ ॥ wex . . . . . उशीनरेपु या कन्थां तदन्त पठीतत्पुरुपः संज्ञायां विपये नपुंसकलिङ्गं भवति । सौशमिकन्थम् । आह्वरकन्यम् । उशीनरेष्विति किम् दाक्षिकन्या । संज्ञायामित्येव । (वीरणकन्या) । परवलिङ्गले प्रि घचनम् ॥ उपज्ञोपक्रमं तदादित्वे ॥ १२६ ॥ १० श्:] - हृदयहारिण्याख्यया दृस्या समेतम् । Toto उपज्ञायत इत्युपज्ञा । उपक्रम्यत इत्युपक्रमः । उपज्ञान्त उपक्रमा • - पष्ठीतत्पुरुयस्तदादित्वेऽभिधित्सते नर्पुमफलिङ्ग भपति । पाणिन्युपज्ञमकालफं व्याकरणम्l चन्द्रोपज्ञमसञ्ज्ञकं व्याकरणम् । (उपुर्ज्ञेषून्ममिति किन्।) वाल्मीकिल्लोकाः । तदादित्व इति किन् । देवदत्तोपज्ञो रयः । यज्ञदत्तेोपक्रमो रयः ॥ll ईश्धराथोदराज्ञः सभा ॥ १२७ ॥ ईश्वरार्याद राजवर्जतात्पष्टयन्तात्परा या (समा तद्वन्तस्तत्पुरुषो) पैसकलिङ्गे भपति । इनसभम् । ईश्वरसभम् । ईश्वरार्थीदिति किम'l देवदत्तसभा । अराज्ञ इंत फिस्। राजसमा । चन्द्रगुप्तमभा। नयमश्धर यक्षादिभ्यः षष्ठश्यन्तेभ्यः परा या सभा तदन्तस्तत्पुरुषो नपुंसकं भवति । यक्षसभम् । राक्षससभम् । पिशाचसभम्' अदिग्रईण६ गन्धर्वसर्भ किन्नरसभमित्यादयो भवन्ति । अशालों ॥ १२९ ॥ अशाला या सभा तदन्तः पछीतापुरुयो नपुँसकै भवति। स्त्रीसमम। दासीसभस् । गोपालसभम् । सङ्घातपञ्चनोऽत्र सभाशब्दः 'll सेनासुराशालानिशा बा ॥ १३० ॥ सेनाद्यन्तः पधीतत्पुरुषो वा नपुंसकलिङ्ग भपति । माह्मणसेर्ने ब्राह्मणसेना । यवसुरं यवसुरा । गोशालें गोशाला । वनिश बनिशा, यस्याँ मताः श्वानो हिरति । ፪ቛT፵፫ በ &ኛ 8 በ * छायान्तः पछीतत्पुरुपो वा नपुंसर्क भपति । कुङयच्छायम । कुङयsछाय { 'ल या ' श्. ग् पाट°. SLLTS SS L SLL L S L S LS LLLLLLL LL . oく सरस्वतीकण्ठाभरणं ন্সিল্যাণ ২, नित्यं बाहुल्ये ॥ १३२ ॥ 恤 छायान्तः पष्ठीतत्पुरुषः पूर्वपदार्थवाहुल्ये गम्यमाने नित्यं नपुंसक भवति । इक्षुच्छायम्। शलभच्छायम् ॥ पथोऽव्ययात् ॥ १३३ ॥ पथ इति कृतसमासान्तः पथिन्शब्दी गृह्यसे । अव्ययात् परो यः पथशब्दस्तदन्तस्तत्पुरुषो नपुंसक भवति । अपथम् । विपथम् । कापुथम्। प्रपथम् । अव्ययादिति किम् । जलपथः स्थलपथ* ! तत्पुरुप इत्यंक् । अपथा नदी । उत्पथी देशः । रात्राह्नवाकाः पुंसि ॥ १३४ ॥ रात्राहृशब्दों कृतसमासान्तै गृहोते । राघाद्यन्तूत्तत्पुरुपः पुछेिङ्गविषयो भवति ! त्रिरात्रः । वर्पाराश्च । पूर्वरात्रः । सर्वरात्रः ! पूर्वाह्णः । यः । अपराह्वः । सायाह्नः । अत्र परवर्छिāत्वात् ख्रियां नपुंमके च प्रसेि चनम् अनुवाकः । शंयुवाकः ।। सूक्तवाकः । 'अकर्तरि च कारके' इति घञ् । ततः त्रियां क्तिनादयो घाध(कं ? काः) । नपुंसके भावकरणाधिकरणेषु ल्युट् । कर्मादौ घाधकाभावादभिधेयपारतन्त्र्येण लिङ्गत्रयेऽपि स्यादिति वचनम्। यथा -शेपो चहुत्रीहिः। शपाः पुरुषाः ।'तयेति शेपार्मिव भर्नुराज्ञाम् । शेषा विभक्तयः । शेपमन्नम् । शेपाणि वाक्यानि । न च करणाधिकरणयोरपि सर्वत्र नपुंसके ल्युट्र! युगं युगानीति ॥ अहोऽसुदेनपुण्याभ्याम् ॥ १३५ ॥ सुदिनपुण्याभ्यामन्यस्तत्परो योऽहशब्दस्तदन्तस्तत्पुरुपः पुंविषयी भयति । यद्यहः त्र्यहः परमाहः । असुदिनपुण्याभ्यामिति किम् ! सुदेिनाहं पुण्याहम !! नपुंसके चार्धर्चाटापदसुवर्णशतमानकापणीपणावारवाणगन्धमादनान्धकारापराह्नापूर्वोपवासानेर्यासविमानप्रग्रीवप्रवालवाजपेयराजसूयप्रतिसरादयः ॥ १३६ ॥ पाe ३० हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतस् । 《e乌 अर्धचदयः समासाः पुंसि नपुंसके च साधवो भवन्ति ! अर्धचैः अर्धचैम् । अष्टापदः अष्टापदम् । सुवर्णः सुवर्णम् । शतमान! शतमानम् । कार्षापणः कार्पपणम् । वारवाणः वारवाणम् { गन्धमादनः गन्धमादनम् । अन्धकारः अन्धकारम् । अ१राह्णः अपराह्वम् । अपूर्वः अपूर्वम् उपवासः उपवासम् । निर्यासः निर्यासम् । विमानः विमानम् । प्रग्रीवः प्रग्रीवम् । प्रवालः प्रवालम् । वाजपेयः चाजपेयम् । राजसूयः राजसूयम् । प्रतिसरः प्रतिसरम् । आदिग्रहणात् उद्यानः उद्यानम् । विटङ्कः विटङ्कम् । द्वीपः दूपमित्यादयो भवन्ति । समासस्तावादाम्यादयोऽत्र वक्तव्यं न भ न्ति । परवल्लिङ्गं इन्द्वतत्पुरुपयोः ॥ १३७ ॥ समाहारद्वन्द्वस्य भपुसकत्वविधानादिहेतेरतरयोगद्वन्द्रो गृह्यते । तत्पुरुपस्तु पूर्वपदार्थप्रधानः परवलिङ्गता प्रयोजयति । परस्योत्तरपदस्य यलिङ्गं तदेव द्वन्द्वस्य तस्थुरुषस्य च भवति । कुक्कुटमयूर्याविमे मयूरीफुक्कुटाविमौ । द्वन्द्रस्योभयपदार्थप्रधानत्वात् पूर्पपरयोर्लिङ्गमनियमेन मा भूदिति वचनम्।। 1 समासार्थस्य च परवलिङ्गतातिदेशादनुप्रयोगोऽपि तथैव भवति । पूर्वं कायस्य पूर्वका(योऽ)यम् । अर्धं पिप्पल्या अर्धपिप्पलीयमिति ॥ एकवैिशल्यादीनां च ॥ १३८ ॥ एकविंशत्यादीनां द्वन्द्वसमासानागुत्तरपदस्येव लिझं भवतेि ! समा• द्दारार्थं वचनम् । एकश्च विंशतिश्च एकविंशतिः । एकनवतिः । द्वानवतिः । न भातापक्षगत्यलंपूर्वाणाम् ॥ १३९ ॥ श्रौतादिपूर्वीणां पूर्वपदार्थप्रधानतत्पुरुषाणां परस्येव लेिज़ें न यवति। प्रासो जीविकां प्राप्तजीविकः । आपन्नजीविकः । निष्कान्तः कौशाम्ब्यः স্ক্রিয়ান্ত্ৰি: । अतिक्रान्त: खट्वामतिखट्वः । अवफुर्ट कोकिलया अवकोकिलम् । परिग्लुनोऽध्ययनाय पर्यध्ययनः । अलं कुमार्ये अलङ्कुमारः । श्रीतिर्देशकस्य प्रतिषेधादुत्तरपदप्रधानस्य प्रतिपेध' sid श्राचार्पः प्राचार्यैः । अशुक्लः शुक्रुः कृतः शुक्लीकृतः इति ॥ ❖ ፻*› सरम्यतकण्ठामरणं' [লায়েs "R, पूर्ववदश्धबडवी ॥ १४० ॥ अश्वघडवावित्ययमितरेतरयोगद्वन्द्रः पूर्वपदलिड्रो भवति | अथ* घडवा चाश्धबडवाविमी ! द्विवचनमतन्मू, इतरेतरयोगोपालक्षणत्वात ! तेनाश्वघडवा अस्य अश्धबडवैः कृतमित्यादिरपि पूर्ववलिहो भवति ॥ हूस्वो नपुंसके प्रातिपदिकस्य ॥ १४१ ॥ नपुंसके वर्तमानस्य प्रातिपदिकस्याचोऽन्त्यस्य हूस्वी गंघतेि '। अतिरि अति{र १ लु) । आराशस्त्रि । धानाशष्कुलेि । ग्रामणि कुल खठपु कुलमित्यत्र पदान्तरसूवन्धाभिव्यायनपुंसकत्याश्रयस्य ह्स्वो भवति •.' गोरुपसजनान्स्यस्य ॥ १४२ ।। टाबादीनां च ॥ १४३ !! - अतिखट्वः अतिमालः |{ निष्कैौशाम्बिः । निर्वाराणसेः । अवाप्तोरुः अतिमह्मवन्धुः । उपसर्जनस्येत्येव । राजकुमारी ! परमत्रह्मबन्धू: । खिया इति वक्तव्ये टाबादीनामिति वचनादिह न भवति - अतिष्रीं अतिलक्ष्मीः अतिश्रीः सुभ्रूः । अन्त्यस्येति किम् । शालाश्रियः । पञ्चशालाप्रियः । राञ्जकुमारीप्रियः इति । अत्र यद्यपि शालान्तं कुमार्यन्तं च समासप्रातेिपदिकमन्यपदार्थापेक्षयो(पसर्जन, तथा)पि यत्रान्त्यत्वं तत्रोपसर्जनत्वं नास्ति । यत्र तूपसर्जनत्वं तत्रान्त्यत्वं नास्तीति ह्रस्वो (न) भवति । ननु च टाघादीनां प्रत्ययत्नातू 'प्रत्ययग्रहणे यस्मातू स विहितस्तदादेर्ग्रहणमितीह न प्राप्नोति अतिरत्नमालः अतिराजकुमार्गति । उत्तDDD DDD S AS SSSS SES ASS AAS S SAqSY ख्रीप्रत्ययान्तमानं गृह्यते इति । इह कस्मान्न भवति घहुकुमारकः घहुचुपलक इति । 'न कपि' इति प्रतिषेधात् । न चायं कपू समासान्त। समर्या.... .... ... ...न्तविधावीयसः परस्येत्वं वक्ष्यति ॥ लुक् तद्धितलुक्यगोणीसूच्योः ॥ १४४ ॥ अगोणीसूचीसम्पन्थिनांटावादीनांतद्धितलुकेि सति लुग भवति। पद्म इन्द्राण्यो देवता अम्य पश्येन्द्रः । पञ्चभिः शप्कुलीभिः क्रीतः पञ्चशष्कुलः ! (आमलक्ष्या:) फलमू आमलकमू ; प्रदरम् । समैत्रप्राधान्यलक्षणं लौकेिकमुपसर्जनत्यग् । तद्धितग्रहण किम् । गार्गीकुटम ! लकीति किए। इदंयहारिण्याल्यया वृत्त्या सँगैनए । पा० ३] गार्गीत्यमृ । उपसर्जनस्येत्येव। अवन्ती। कुन्ती। कुरुः । तद्धितष्ठकिं कृते टीपूर्डी' इत्यनुपसर्जनत्व ! अगोणीसूच्योति किय । पवभिर्गोणभिः क्रीतः पञ्चगोणिः ,पञ्चसूचिः ॥l लुपि-प्रकृतिवल्लिङ्गवचने ህ &8'ዩ በ प्रत्ययस्य लुपि सति तदर्थस्य प्रकृतेरिघ लिद्ववचने गवतः । अभिधेयवलिङ्गयचनयो: પ્રતિયોથતિરેરી । पश्यालस्यापत्यानेि चहूनि । 'जनपदनामः क्षत्रियादञ्ज्ञ्’ । तस्य यहुषु लुक् । पश्चालाः क्षत्रियाः । g懿高T घहुवचनविपयाः । तेपां 'निवासो जनपद' इत्यण् । तस्य 'जनपदे लुप । (तत्र र्र्) एवं कुरवः। मत्स्याः । अङ्गाः । वङ्गाः । सुंह्याः । गोदौ नाम हृदौ, तयोरदूरभवो ग्रामः गोद* ! वरणानामदूरभवं नगरं वरणाः । लुपति किम् । 'लवणाल्लुक्र' लवणः सूपः । लवणा यवागूः । लवणनि व्यञ्जनानि भवति । लिङ्गवचने इति किम् । शिरीपाणामदूरभवो ग्राम इति चातुरर्थिकस्याणो वरणादित्वात् लुपं । शिरीपाः । तस्य घनं शिरीपघनम् । ‘રવિ धिवृक्षेभ्यो वे'ति णत्वं न भवति । विशेपणानां चाजातेः ॥ १४६ ॥ लुबर्थस्य यानि विशेपणानि जातिविवर्जितानि तेर्पा च प्रकृतिवलिङ्गवचने भवतः ! पञ्चालाः रमणीयाः वह्न्नाः घहुक्षीराः घहुमाल्य

• S. Th फलाः वहुक्षीरघृता इति ** रमणीयौ बह्वनी घहुमाल्यफली यहुक्षीर

o so घृताविति। अजातरित किए। पञ्चाला जनपदः । गद ग्रामः ! ग्रामजनपदयोर्जीत्योः स्वकीयमेव ळिङ्गं वचनं च भवति । जात्यर्थस्य चार्य प्रकृ तिवद्भावप्रतिपेधः ॥ तेन जातिद्वारेण यानि विशेपणानि, तेपामपि प्रकृतिवद्भावो न भवति । पश्वालाः जनपद* रमणीयः घह्वन्नः घहुमाल्यफलः हुक्षीरघृतः इति । न मनुष्ये ॥ १४७ ॥ मनुष्ये यो उप तस्मिन् सति लघर्थस्य यानि विशेपणानि तेषां t rr • सरस्वतीकण्ठाभरणं [লচিযাe • प्रकृतिक्लिक्षवचने न भवतः । चघेव वर्धिकेवेति 'इवायें प्रतिकृती' इति कन्। तस्य 'लुम्मनुष्य'इति लुप्। चञ्चारमणीयः वर्धिका दर्शनीयः tl समास उत्तरपदस्य !! १४८ ll (म्र?)याः । उत्तरपदखेति किर् । पृश्वालाश्च मधुरा च पञ्चालमधुर । पश्वालानां बहुत्वातिदेशात् समुदायार्थस्य च द्वन्द्वेनाभिधानात् पूर्ववद् घहुवचनं प्राप्तम् । अतो नियमाद् द्विवचनमेव भवति !! हरीतक्यादिउ व्यतेिक: ॥ १४१ I! हरीतक्यादिषु तद्धितस्य लुपि सति प्रकृतेरिव व्यक्तिरेव भवति, न व्यतिर्लिङ्गमुच्यते । हरीतनया: फलें हरीतकी हरीतक्यौं हरीतक्यः । لي एवं कोशातकीद्राक्षादयः । हरीतक्यादयः प्रत्ययलुब्विधौ निर्दिश्यन्ते । रखलतिकादिपु वचनम् ॥ १*१० ॥ खलतिकादिषु तद्धितस्य लुपि प्रकृतेरिव वचनमेव भवति, न व्यक्तिः । खलतिका नाम पर्वतः । तस्यादूरभवानि वनानि खलतिकं वनानि । ‘वरणादेश्च' इत्यणो लुप् ! तत्र खलतिकस्यैकत्वादेकवचनं विधीयते । लिङ्ग पुनवेचनसम्वन्ध्येव भवति । आदिग्रहणाद् यथादर्शनमन्यघ्रापि लुपि कृते वचनमवगन्तव्यम् इति ! इति श्रीदण्ड्रनयनारायणभट्टसमुद्धताया सरस्वतीकण्डभरणस्य यावरणास्य लघुवृत्ती तृतीयस्याध्यायस्य तृतीय: पादः । R2 अथ चतुर्थः पादः । स्त्रियम् ॥ १ ॥ अधिकारोऽयम् । (अपादं) परिसमासेर्यदित ऊर्ध्वमनुक्रमिष्यामः स्त्रियामित्यश्व तद्वेदितव्यम् । केिमिदं स्रुत्रीति । किं पुनलिं(ङ्ग ? म्)घाह्यार्थांविशेपेऽपि शब्दोपजनितोऽर्थविशेप उपचयापचयस्थितिरूपः शब्दसंस्कार. . . म्यः पुमान् स्त्री नपुंसकमिति लिङ्गस् । तqाह्यर्थविशेपेsपि दृष्टं लिङ्गान्यत्भमवयवान्यत्वात् शब्दान्यत्पात् ! तद्यथा तटः तटी तटम् । कुर्ट कुटीरकः कुटीरकम् ! पुष्यः तारका नक्षत्रम् ! दाराः कलयं भार्यति । अतष्टाम् ॥ २ ॥ प्रातिपदि(काददन्तान् )िया वर्तमानाट्टापूप्रत्ययो भपति । खट्वा माला शलाका देवदतेते। अत इति कि। दृय समेत् । तपरकरणं किम् । कीलालपाः ब्राह्मणी । 'ज्यायो दीर्घ' इति सुलोपः स्यात् । पकारः स्वरार्थेः । अिित टाप्य् उडफ् चाप् । (अजै)डककोकिलाश्धचटकमृपिकेभ्यः ॥ ३ ॥ अञ्जादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः अदन्तेभ्यः क्षियां वर्तमानेभ्यष्टाप्प्रल्यो भवति । जातिलक्षणस्य डीपोऽपनादः । अजा : एडका। कोकिला । अधिा ! (यटका । मूषिका) । बालहीडपाकवत्समन्दविलातेभ्यश्र । ४ ।। (बालादि)भ्यः प्रतिपदिकेभ्यः स्त्रियां वर्तमानेभ्यष्टापूपत्यये भवति । घयोलक्षणस्य डीपो पो)Sपवादः । वाला । होडा । ५ाका। वत्मा । मन्दा । विलाता । पूर्वीपहार्नोपरापहार्नसम्प्रहानेभ्यो नस्य च णः ॥ ५ ॥ पूर्वीपद्दानादिभ्यः श्रातिपदिकेभ्यः स्त्रियां वर्तमानेभ्यः टप्रत्ययो भवति । नस्य च णत्वं भवति । टिलुक्षणस्य डै(पो? पी)sपवाद: पूर्वीपुष्हणुा । अपुरापहाण । सम्रहाणा । । SiE S S EES S uuS DS DBgDS AAYSYS {'ኸ 8 & 9 सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या०३• सम्भस्राजिनशणपिण्डेभ्यः फलात् ॥ ६ ॥ सम्प्रभृतिग्यः परो यः फलशब्दस्तदन्तात् (श्रातिपदिकात् R! घर्तमानात् टाप्पत्ययो भवति फलोत्तरपद)लक्षणस्य ङीषोऽपादः सम्फला। भस्रफला। आजैनफला। शणफला । पिण्डफला । अ जातशेपाणां संज्ञा एताः । 节、 त्रेश्ध ॥ ७ ॥ त्रे परो यः फलशब्दस्तदन्तात् प्रातिपदिकात् ख्रियां (वर्तमानात् टाप्प्रत्ययो भवति) । DI - I - . ē.āf fā . सत्प्राकाण्डप्रान्तशतैकेभ्यः पुष्पात् ॥ ८ ॥ सदादिभ्यः परो यः पुष्पशब्दस्तदन्तात् प्रातिपादिकात् ख्रियां वर्त• मानात् पूत्ययो भवति । पुष्पोत्तरपदलक्षणस्य ङीपोऽपवादः ! सत्(पुष्पा | प्राकृपुप्पा । काण्डपुष्पा { प्रान्तपुष्पा । शतपुष्पा । एकपुप्पा) !! मूलान्नञः ॥ ९ ॥ नअः परो यो मूलशब्दस्तदन्तात् प्रातिपदिकात् खिया वर्तमानातू टप्प्रत्ययेो भवति । मृलोत्तरqदलक्षणरय डषोऽपवादः अमूला ॥ शूद्राचामहत्पूर्वज्जातिः ॥ १० ॥ (शूद्र इत्यस्मात् प्रातिपदिकादमहत्पूर्वात् स्नेया वर्तमानात् टाप्प्रत्ययो भवति । शुद्रा) (जातिरिति किसू 1) शूद्रस्य भायी शूट्री । पुंयोगे डोबेव भवति । अमहरपूर्वादितिं किम्॥ महाशूद्री अमीरजातेः । जातिलक्षणो ङीपेव भवति । ननु च शूद्रादित्युच्यते । तत्र कः प्रत्ययो गोमहाशूद्भा स्यात् (?) ग्रहण t ver पा० ४.] हृदयहाारीण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । & ጰ'ኳ (तेन अतिधीवरी अतिपव)री । अतिभवती अतिमह(तो)त्यादि सिद्ध् भवति । इहापि ‘पिद्द्वेगोः' इतेि ङीपं घाधेत्वा टाप् प्रामेोति पञ्चाजी दशाजीति । नैवम्। अ(ज?जैड)केल्यादी सूझे अजादिति खेिंयां विशेपयेिष्यामः । अज •... IF कन्यकनिष्ठज्येष्ठमध्यमध्यममुग्धेभ्यः ॥ ११ ॥ कन्यादिभ्यः वियां वर्तमानेभ्यष्टप्प्रत्ययो भवति । अचरमवयोलक्षणस्य ब्र(पो?पो)ऽपवाद: । कन्या । कनिष्ठा । ज्येष्ठा । मध्य! । मध्यमा । मुग्धा । यदा त्ववयोवचनाः कनिष्ठादयस्तदा अत ... ... । कुड्देविविडूभ्याम् ॥ १२ ॥ . (देववेिशा) । उष्णिही वा ॥ १३ ॥ उष्णिहः स्त्रींविषयाष्ट्टाप्प्रत्ययी (वा) भवति । उष्णिकू उष्णिही ॥ त्राचे पदः ॥ १४ ॥ पादिति कृतसमासान्तः पादशब्दो गृह्मते ! तदन्तात् प्रातिपदेकात् खियाँ वर्तमानाट्टाप्प्रत्ययो भवति । . . (ऋचीति केिम्) । चतुष्पदी । ऋनो ङीप् ॥ १५ ॥ ऋकारान्तान्नकारान्ताय प्रातिपदिकात् खियाँ वर्तमानात्डीपूप्रत्ययो भवति । कत्र । हन्त्री । दण्डिन। छविणी । डकारः सामान्यग्रहणार्थः । अधातोरुगितः ॥ १६ ॥ धातुवर्जितो य उगित् ...tif भवति प(पती?चन्त) !दव्य(ती?न्ती) I दग्डिमती ! अर्वती । विदुष्पी । प्रेयसी इति । अधातेरिित किए। उखास्त्रत् । पर्णध्वत्। माह्मणीत । 总球氏 सरस्वतीकण्ठाभरणं अध्या० १• \ !! अञ्चेर्धातोरुगितः प्रातिपदिकात् स्त्रियां ङीष्य् भवति । प्रात्री प्रतीची ॥ : يخ अहशो वनी र च ॥ १८ ॥ ... यो डीव भवति । तत्सन्नियोगेन च रेफान्तादेशः । रेफाथै वचनम् । डीप तु नान्तत्वादेव भवति। धीवरी पीवरी परलोकट्टश्वरी । राजकृत्वरी । अहश इति किम् । सहयुप्वा माह्मणी | विहिताविशेपणं केिमू ! 최II ... बहुधीहेर्वा ॥ १९ ॥ .. ... ... यो वन् तदन्ताद् हुन्रीहे: ख्रियां वा डीप्यू भवति। रेफवान्तादेशः। बहुधीवरी वहुधवा 1 वैहुपीवरी घहुभवा । अहश इति किम् । प्रेियसहयुध्वा ब्राह्मणी Il पद: ॥ २० ॥ पाच्छब्दान्ताद् वहुत्रीहे: स्त्रियां (डीब वा भवति। द्विपात् द्विपदी । त्रिपात त्रिपदी । चतुष्पात चतुष्पदी !) . . . . . . 3-(r: re सूतिहे: (१) खियां डीएमत्ययो भवति । उपधालोरे वहश्रीहिरिहोददृष्णुमू भ्रूनुपधालोपिनो हेि प्रतिपेर्ध वक्ष्यति । बहुराज्ञी । घहुराजा । दीघहिी दीघाहा शरत् । पहुव्रीहरित्येव । अतेिका . . नित्यं संज्ञायाम् ॥ २२ ॥ ’.यतेमानात् संज्ञायां विपये नित्यं डीपक्षत्ययो भवति। अ(सेि १ति)’ राशी नाम ग्रामः । पहुराज्ञी पू: ॥ ऊधसो निश्च ॥ २३ ॥ to 3. हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या सर्मतम्। „K &w9 ऊधश्शब्दान्तात् बहुव्रीहेः स्त्रियां नित्यं ङीप्प्रत्ययो भवति । नकारश्वान्तादेशः । कुण्डोध्नी घटोधनी । यू ... . ... . Dh त्वं वक्ष्यति । बहुव्रीहेरित्येव । प्राप्तोधाः ॥ द्वैम्नः संख्यादेः ॥ २४ ॥ हायनाद् वयसि ॥ २५ ॥ (संख्यादेः) हायनशब्दाद् घहुव्रीहेः स्त्रियां वयसि गम्यमाने डीएझत्ययो मवति । द्विहायनी । त्रिहायणी । चतुहायणी । 'त्रिचतुभ्यों वयसि हायनरपे'ति णल्वम् ! वयसोत फ्रिम्। (द्विहायना शाला । विहा यन् ) ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ नां शरीरावस्था वय इति णत्वमपि न भवति । संख्यादरति किन् । अंतीतहायना । नामुपधालेपिन: । २६ ॥ अन्नन्ताद् बहुम्रीहे(रु?रनु)पधालोपिनः खियां डोप न मवति । सुपर्वा सुधर्वाणौ सुपर्वाणः । सुशमी सुशर्मीणैौ सुशर्मीणः । 'न संयोगु* मन्तार्दित्युपधालेीपप्रतिषेधः । अन, इत्येव । वहुमग्रया । यहुत्रीहेरियेव। अतिपर्वणी यटः। अनुप्रधालेपिन इति किए । वहुराज्ञी ॥ Hr: l RVS li मन्नन्तात् प्रातिपदिकात् स्त्रियां ङीप्प्रत्ययो न भवति । सीमा सीमानौ सीमानः । पामा पामानौ पामान: । 'अनिनस्मन्ग्रहणान्यर्थवता चानर्थकेन च तदन्तविधिं प्रयोजयन्ति' । तेन महिमानमतिमान्ता अतिमहिमेत्यादावपि डीप्रतिषेधो भवति । घहुनाहरिति चान न सम्बध्यते । योगविभागातू । अन्यथा नानुप्धालोर्पिन इत्येव ग्रूयातू ॥ डाप् चोभाभ्याम् ॥ २८ ॥ मन्नन्तात् प्रातिपदिकाद् अन्नन्ताच्च वङ्कुञीहेः ख्रियां वर्तमानाड़ाप् च प्रतिपेधश्च भवति । सीमा सीमे सीमाः । सीमा सीमानौ सीमानः ॥ सुपर्वा L S SLLLSSLSLSL L SL S SLLLSS LLLLLSLLSSS SS SSL १ *न' . . पाय: अनुपसर्जनादतः ॥ २° l अधिकारोऽयम् । यदित ऊर्ध्वमूनुकम्रियमः अनुपसर्जनादकारान्तादित्येव तद्वेोदेतव्यम् । वक्ष्यति टिड्राणनिति । कुरुचरी मद्रचरी । अनुपसर्जनादिति किन् । 'वयस्यचरम' इति वक्ष्यति । इहैव यया स्यात् कुमारी किशोरी । इह मा भूत् शिशुरजेति । (अत इति किन् ।) एँ? पy इंहैव यथा स्यात् फुफ्फुटी मयूरी ! इह मा मृत् R टिड्राणञ्छ्ठक्ठञ्छ्नञ्स्नञ्कञ्करप्रख्युघ्नः ॥ ३१ ॥ टेिड्टाघन्तात् प्रातिपदिकादनुपसर्जनादित्यादिना १)दकारान्तात् स्ग्रियां दीप्प्रत्ययो भपति । टापोऽपवादः । फुरुचरी सक्तुधानीं । (साम गायतीति सामगी !) मुरार्पी । नदी ! जानुदर्भी ॥ ऊरुद्वयर्सी ! ऊग्माश्री । पश्चितयी । शाक्तीकी । स्तनन्धयी शुग्गिन्धयीत्यादौ तु धातोष्टित्करणस्यानन्यार्थत्वात् अर्टिदन्तेऽपि भवति । ढ इति दरुदञोग्रहणम्। 'शिष्टापा द(मे?में)'त्ययं निरनुयन्धः स्पियां न वर्तते । सीपमेंपी । वैनतपी । शापलयी मार्टेपी । अण्। कुम्गकारी । गोमन्दायी। लोपगयी मापुरी । अन् औ२सी औदपायी। ठक् आशिकी । ठन् प्राDS DDDD DDD DDD DD DBDS DDBD DDDS इरपरी । ग्युन आदर्पफरef ll न लयान्यगम्टनः ॥ ३२ ॥ qie» '8.] हृदयहारिण्याख्यया 팅리( समेतम् * R& लेन स्थानिना अागमेन च यष्टित् तदन्तात् स्नियां ङीप् न भ* वति | पंचमान । चक्षमणा । पठिता पठितंत्र्या !! यञोऽपावटात् ॥ ३३ ॥ यअन्तान् प्रातिपदिकात् स्त्रिया डी'श्रल्ययो भवति । न चेत् पकारान्तादवटशब्दाच परो यज्ञ भवति । टापोऽपवादः । गागों मात्सी। अपावटादिति किम् । शार्कराक्ष्या । पैौतिमाश्या । गैौकक्ष्या ! आक्ट्या । सर्वतः (षो ? ष्फो) वा ॥ ३४ ॥ सर्वस्माद् यञन्तात् स्त्रियां (नित्यं प? वा ष्फ)प्रत्ययो भवति । गार्गी गाग्र्यायणी । वात्सी वात्स्यायनी । सर्वग्रहणं पावटर्थमू । शार्कराक्ष्यायणी । पैौतिमाध्यायणी ! आविष्ट्यायनी ! पकारो डीपर्यः ॥ लोहितादिभ्यः शकलान्तेभ्यो नित्यम् ॥ ३५ ॥ लेोहितादयो (गगदियज्ञवि)र्धं वक्ष्यन्ते ! तेभ्यः शकलपयैन्तेभ्यो यञन्तेभ्यः स्त्रियां नित्यं ष्फञ्प्रत्ययो भवति । लौहित्यायनी । कल्यायनी । सशेित्यायेिनी । शाकुल्ययन ॥ कौरव्यासुरिमाण्डूकेभ्यो डित ॥ ३६ ॥ कॅौरव्यादिभ्यः ख्रियां नित्यं ष्फप्रत्ययः स च डिदू भवृति । काौर माग्रैनां कालकृता श्रीरावस्था घात्ययौवनादिवयः । तस्मिन् अपश्चिमे वर्तमानात् श्रतिपदिकात् स्नियां ओप्रत्ययो भवति । कुमारी किशोरी। कर्बरी कलभी। तरुणी। तलनी। वधूटी । चिरण्डी 1 अचरम इतेि किम स्थवि युद्ध । अत इत्येव । शिशु । कयं द्विवर्षा उतनशया ली. हितपादिकेति । नैता वयश्धृतयः । अर्थादव वयो गम्यते । कुमाराद्वन्नूढायां च ॥ ३८ ॥ कुमारशब्दादनूढायाँ च वर्तमानात् डीष्प्रत्ययो कुमारी छुद्धकुमारी । भवतेि ! (वृद्धा) १२० सरस्वतकण्ठभरणं [अध्या० ३ द्विगोः ॥ ३९ ॥ द्विगुसंज्ञकात् प्रातिपदिकात् स्रियां ङीप्प्रत्ययो भवति । पञ्चपूर्ली दशपूली iि परिमाणात्तडितलुक्यसङख्याकालबिस्ताचित कम्ददयानं ।l ४० rl सेल्याकालविस्ताचितकम्बल्येभ्यो यद्यन्यत परिमाणे तदन्तीदेव द्विगोस्तद्धितलुकि डीप भवति । द्विगुडवी ! त्रिगुडवी । परिमाणादिति किम् । पञ्चाश्चाः 1 दशाश्वाः । लुकीति किम् lद्विषण्या ! असंख्याकालविस्ताचितकम्वस्यादिति किम् । द्विशतf । द्विवर्षों । द्विविस्ता । यानित । द्वेिकम्वत्या । संख्याकालयोरपि परिच्छेदकत्वात् परिमाणत्वमा ॥ काण्डादक्षेित्रे ॥ ४१ ॥ काण्डे प्रमाणपरमाणमपरमाणम् । तदन्ताद् द्विगोस्तद्धितलुकेि सति अक्षेत्र एव स्नियां ङीय्, भवति । द्विकाण्डी रज्जुः | अक्षेत्र इति किम् । द्विकाण्डा क्षेत्रभक्तिः । प्रमाणादित्येव । द्वाभ्यां काण्डाभ्यां क्रतां द्विक५ड शटी (I पुरुपादृ ॥ ४२ ॥ पुरुपशव्दो यः प्रमाणपरिमाणं तदन्ताद् द्विगोस्तद्वितलुकेि वा उच्य् भपति । द्विपुरुपी परिखा द्विपुरुपा परिसा । प्रमाणे विहितस्य मात्रटो लुङ् । परिमाणादियेघ । द्राभ्यां पुरुषाभ्या क्रीता द्विपुरुपा ॥ केवलमामकभागधेयपापापरसमानायेकृतसुमङ्गलभेपञ्जेभ्यः संज्ञायाम् ॥ ४3 ॥ केपलादिभ्यः प्रतिभ देकेभ्यः संज्ञायां विपये रियां ही प्रत्ययी भपति । फेपली । मामफी । भागपेयी । पापी । चपरी । समानी । आर्यछुती । सुमङ्गली। मेपी । संज्ञायामिति केिग। केवला । मामैका । मामपशब्दान् टगन्तत्वेनैय प, सिद्धः संशायां नियभ्यते । πο ...) हृदयहारिण्यास्यया धृत्या समेतम्l 饮3领 नुकू चान्तर्वती गर्मिण्याम् ॥ ४४ ॥ अन्तर्पतः शब्दाद् गर्मिण्यां विपये लियां ड(अत्ययी तुगू: गाश्च भवति । अन्तर्पत्नी गर्भिणी । अत एव निपातनान्गतुं गर्भ* शयामिति किग् । अन्तरस्याः शालाया अस्ति । पतिवतेो भार्यायाम् ॥ ४५ ॥ पतिपच्छब्दाद् भार्यायां लीप्रत्ययो मुगागमब्ध भवति । पतिवत्नी भायी । अनयोर्यत्त्वं निपातनात् । भार्यायामिति किमू । पतिमती पृथ्वी ॥ पत्युर्न ऊढायाम् ॥ ४६ ॥ पतिशब्दस्य ख्रियां भार्यायामूढायां नकारोऽन्तदिशो डी घ भवति । यजमानस्य पत्नी । ऊढायामिति किमू । सड्युहीताया मा भूत् ! भार्यायामिति किम् । स्कन्धेनोढायां मा भूत् ॥ सपूर्वस्य वा ॥ ४७ ॥ सपूर्वस्य प्रतिशब्दस्यानुपसर्जनस्य नियां नकारोऽन्तादेशो डीए च वा भवति । आशापत्नी अ|ाशापतिः । सपूर्वस्येति किम् । पतिरियं ग्रामस्य ! अनुपसर्जनादित्येव । अतिक्रान्ता पतिमतिपतिः ॥ बहुनीही ॥ ४८ ॥ सपूर्वस्य प्रत्युबाहुनीही ख्रियां नकारोऽन्तादेशी छप् च वा भवति l उपसर्जनार्थे अारम्भः ! स्थूलपतिः स्थूलपत्नी । दृढपतिः दृढपली । ರ್ಟ್ಗಣಿ तु स्थूलपतिशब्दस्य घहुव्रीहिः । न पतिशब्दस्यैबेतेि ti did समानैकवीरपिण्डभ्रातृपुत्रेभ्यः ॥ ४९ ॥ समानादिभ्यः परो यः पतिशब्दस्तस्य स्नियां नकारेऽन्तादशो डीप् च भवति ॥ नित्यं, पुनर्वेि A. ਬਾਗੀ ਸੀ । ਕੀ ਸੀ। R RRR सरस्वतीकण्ठभरर्ण [अध्या० है, श्येतैतहरितरोहिताद्वा' तश्च नः ॥ ५० ॥ श्येतादिभ्यः स्त्रयां ङीष्प्रत्ययो (वा) भवति तत्सन्नियोगेन च तकारस्य नकारः। श्येनी श्येता । एनी एता। हरिणी हरिता । रोहिणी रोहिता। रुत्वेन लोहिनी लोहिता । कनोऽसितपलिताभ्याम् ॥ ५१ ॥ असितपलितशब्दाभ्यां डीप्प्रत्ययो भवति । तत्सन्नियोगेन चतकारस्य मादेशः | असिक्नी असिता । पलिकों पालता ॥ पितो ङीष् ॥ ५२ ॥ पित्प्रत्ययान्तात् प्रातिपादकात् स्त्रियाँ डीष्प्रत्ययो भवति। नर्तकी । धात्री। जल्पाकी। गाग्यीयणी । आकर्षकी सामग्री ! इकारः सामान्यग्रहणार्थः । पकारस्तदभिघातार्थैः ॥ll गौरशबलकल्मापसारङ्गपिशङ्गहरिणपाण्डरामरसुन्दरविकलनिष्कलपुष्कलेभ्यः ॥ ५३ ॥ गौरादिभ्यः स्त्रियां डीष्प्रत्ययो भवति । गुणवचनत्वेनाजातिवाचित्वादप्रासे वचनम्। गौरी ! शबली । कल्मापी । सारङ्गी । (पशङ्गी) हरिणी । पाण्डरी । अमरी । सुन्दरी । विकली । निष्कली। पुष्कली । कथै विकलाः । कालविशेपवाचिनेा नित्यं स्त्रीविपयत्वाट्टाबेव भवति । दृहन्महत्सरश्ौरतापसदासचेटविटभिक्षुकवन्धकपुत्रगायत्रेभ्यः ।। ५४ ॥ बृहस्रप्रभृतिभ्यः स्त्रियां ङीष्प्रत्ययो भवति । वृहन्महतोरुगल्लुक्षणे आते सरसो हलन्तत्वाट्टाप्यप्राप्ते शेपेभ्यस्तु (अ)जातिवाधिस्वाट्टापि s L00LL S SS LLLLLL S LLLLYYS S L L L L S S S LLLLLL0L it rrrrrnhhuy S S SS LLLLLS SLLL LLLLLLLLSS SLLLLSS SS L S LL “, “*” KT. T. q: पं० ४.] हृदयहारिण्याक्ष्यया गृत्त्या समेतगू। १२१ मत्स्यमनुष्यमुकयहयगवयश्र्यद्रुणोंकणक्रोष्टुतक्षश्चानडुद्भ्यः ।। ५५ ॥

• . r , r

श्वन्तक्षभ्यां नान्तत्वात् डीपि क्रोष्ट्रवनडुद्भ्यां तत्काप्यप्राप्ले(१) वचनम् । मत्स्यी । मनुष्यी ! मुकयी । हयी । गवयी । ऋश्यी । छुणी । उकणी । क्रोष्टी । 'स्त्रियामि'ति 'क्लुशस्तुनस्तुट्च' । तक्षी । शुनी । अन्ड्ही । भामः स्त्रियां वा विधानादनङ्क्षाहीं ॥ भौरिकिभौलिकिभौलिङ्गयौद्राहमानालम्ब्यालब्ध्यालक्षिसौधर्मीयस्स्थूणारट्टगौतमंपचिकेभ्यः ॥ ५६ ॥ भौरिक्यादिभ्यः स्चियां डीयप्रत्ययो भवति । भैरिकिमीलिक्योः ौडयादित्वाद् भौलिङ्गश्चादीनां गुरूपोत्तमस्वात् 'अणिञोरि’ति व्यङ्गेि प्र, गौतमस्य शाङ्गीरवादित्चात् अापकिस्य त्वअन् १रपात् डङ्गीनेि प्राप्ते घचनम्। मौरिकी भौलिकी। क्रौडयादिपाठत प्यइपि भवति। भौकिया। मैलिक्या । भौलिङ्गी । औद्राहभानी । आलम्बी । आलब्धी । आलक्षी । सौधर्मीं । अयःस्थूणी । आरट्टी । गीतमीं । शाङ्गरवादित्वात् डीनधि भवति । स्वरे विशेपः । अपचिको नाम जनपदसमाननाम् क्षत्रेियः ! तस्याफ्ल्यं स्त्री । अञ् । तस्य त्रिया लुक् । तत्र प्रत्ययलक्षणेन झीपू प्राप्नोतेि । आपश्चिकी ॥ दोर्टनाउनटपटसृपाटघूलाटपेटपट्पटलपुटकुटपट सेभ्यः ॥ ५७ ॥ दोटादिभ्यः स्त्रियां डीश्रत्ययो भवति । दोटशब्दादापबिकवतु शैनि प्राप्ते नष्टtदजातिवषनरीवादन्येभ्यः स्त्रीविषयासाठ्ठापि प्रापे वचनम् । दोटी । नाटी । नटी । पार्टी । (सुपार्टी ) मूलाटी । पेटी । पर्टी । पटली । पुष्ठी । कुष्ठी । पाण्टर्सी ॥ मात्रे’:', R 'ਕ' સ્વ. વ. તા:“. . S' 3. धातकादिभ्यः खियां डीप्प्रत्ययो भवति । जातित्वेऽपि रुीविषय* स्वादप्राते वचनम्। धातकी। केन्की । तर्केरी 1 शीरी। घदरी। कुवली । लचली । आमलकी । मालती । वेतसी । अतसी ! आढ कदरकदलगलूचवाकुचनाचमाचकुम्भकुसुम्भयूथ थकरीरसञ्छुकवछकेभ्य: ll `** ll कदरादेिभ्यः स्नियां ङीप्प्रत्ययो भवति | जातित्वेऽपि स्रुत्रीविषयत्वा* राते वचनन्। कदरी । कुदी !गी ! बाड्नी! म । मार्च - कुम्भी। कुसुम्भी। यूी । मेथी । करीरी । सलकी ! वलकों । पैप्पलहरीतककोशातकशमतमसुपवन्य्ङ्गधृङ्गविश्वबर्बरशष्कुण्डपिर्णडमण्डलेभ्यः ॥ ६० ॥ पिपठादिभ्यः खियां डीप्रत्ययो भवति । जातित्वेऽपि स्त्रीविषयस्वादप्राप्ते वचनम्। पिप्पली । हरीती । कोशातकी । शमी । तमी ! सुपवी । श्रृङ्गी । भ्रङ्गी । बेिम्त्री । बबैरी । शष्फुण्डी । पिण्डी मण्डर्ली॥ यूपसूपशूर्पसूर्ममहमठपिठरोदैगूई(श्धा'थु)खार’ काकणेभ्यः ॥ ६१ ॥ll यूपादिभ्यः स्त्रियां ङीष्प्रत्ययो भवति । जातित्वेऽपि ख्रीविपूय दप्राप्त वचनम् । यूपी । सूपी'। शूर्पीं । सूर्मी । मही। मठी । पिठरी । उर्दी। गूर्दी। पृथ्वी । खारी । काकणी । द्रोणवृसासन्दालिन्दकन्दलदेहलशप्कुलशचसूच मञ्जरालजवैजयन्तेभ्यः ॥ ६२ ॥ ट्रेणादिभ्यः खियां डीप्रत्ययो भवति। जातिवेऽपि खीविपयत्वोंदाप्ने वचनम् । द्रोणी । वृसी । आसन्दी । अलिन्दी । कन्दली ! देहली। शप्कुर्छा । शची । सूची । मञ्जरी । अल्जी । वैजयन्ती ॥ ,एडद्रोणबूसास' श्ध. ग. पाठा' ܘܪ' ܀ HT3 ܀ܕ̄ "s, w. "afT ,ܖ 3 ६' ‘ली uदेण' G. पाठ:. १३६ सरम्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० ३ नक्षत्र इति किम् । `रेवतीरमणो बलः । `रेवती शुष्करेवतीं । শুশিল্পী डीबेव भवति । रोहिणी रोहिता । 'श्येतैतहरितलोहितार्छ। तक्षु इति पक्षे डीए नकारध न भवति। कर्थ रोहिणी कटुरोहिणी । रोहिण ब्दः प्रकृत्यन्तरमस्ति । ततेी जातेरखीविपयादिति डीप भविष्यति ll कष्टाच्छोण्याम् ॥ ६८ ॥ कटशब्दाच्छोuयामभिधे(ये ? यायां) चीष्प्रत्ययो भवति । कटी ! श्रेण्यामिति किम् । कटा ॥ कूश्माण्ड्यादयश्ध ॥ ६९ ॥ कूश्माण्ङयादयश्च शब्दा उडीष्प्रत्ययान्ताः साधयो भवान्त । कूश्माण्डी । सपाण्डी । नाशी । मुसली । काकोली । सम्भली । इत्यादयो भघन्ति ! भाजगोणनागस्थलकुण्डकालकुशकामुककबोरेभ्यः पक्वावपनस्थूलाकृत्रिमामित्राकृष्णायसीरिरंसुकेशवेशेपु ॥७०॥ भाजादिग्यः प्रातिपदिकेभ्यो यथासङ्ख्यं पक्वादिध्यर्थेषु स्रियां ङीप्प्रत्ययो भवति । भाजी पक्षा चेतू, भाजान्या । गोणी आवपनं चेतू, गोणान्या । नागी स्थूला चेन्, नागान्या । स्यली अकृत्रिमा चेत्, स्थलान्या । फुण्डी अमर्ने चेत्। कुण्डान्या । काछी कृष्णा देवत्, कालान्या । फुशी आयर्सी चेत्। कुशान्या । कामुकी रिरंसुधत्, कामुकान्या । कवरी केशपेशवेत्, कपरान्या । जानपदाद् वृत्तौ ॥ ७१ ॥ जानपदशम्दादुत्सायञ्भन्तादृ मृर्ती धियाँ बीप्प्रत्ययो भपति । जानgg Lm DDt D DDD LLg LDDDDY DDD भवति । स्वरे पिशेपः ! नीलत् प्राण्योपध्योः ।। ७२ ॥ gggDBDB DDgDDD DD DDDD DDD મોટી પર II ના નીટી ડોર્ષિ: , પ્રાઇયોપોિિત tિ { નૉરા સારી (ા qTo • 8, हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतन्। ጳኛx5 वा संज्ञायाम् ॥ ७३ ॥ नीठशब्दात् संज्ञायां वा डीप्रत्ययो भवति । नीली गैौः । नीला । शोणचण्डारालकमलकृपष्णविकष्टविशालविशङ्ग:ट• भरुजध्वजकल्याणेोदरपुराणाहन्*य;'॥ ७४ ॥ शोणादिभ्यः खियां डीष्प्रत्ययो वा भवति। शेणी शोणा। चण्डी DDSS DD DDSSDDD DDDD SS D O SS DD विकृटा ! विशाली विशाला । शिङ्कटी विशङ्कटा ! भरुजी भरुजा ] ध्वजी ध्वजा! कल्याणी कल्याणा । उदारी उदारा I पुणी पुराणा ! अहनूशब्द: केवलः स्त्रियां न वर्तत इति (ङीपूलत्पय)स्तदन्ताद् भवति ! दीर्घेहोऽस्यामेिति दीर्घाह्वी शरत् । वावचनात् पक्षे इाद्य् ङीपलतिषेधोऽपि भवति ॥ चन्द्रभागादनद्याम् ॥ ७५ !! चन्द्रभागादनयाँ खियामामधेयाय डीप्प्रत्ययो वा भवति । चन्द्रभागा चन्द्रभागी । अनद्यामिति किमू । चन्द्रभागा गाम नर्दा ( एरक्तिनः ॥ ७६ ॥ इचणीन्तादतिनः वियां डीप्रत्ययी वा भवति। धूल, धूली । अलेः अाली । अङ्गुलिः अङ्गुलीं । धमनिः धमन | दर्चिः दवं । अत्तिन इति किम् । पृक्कि: I] पटुतेश्च ॥ ७७ ॥ पद्धतिशब्दातू ख्रियां डीष्प्रत्ययो वा भवति । पद्धतिः पद्धती । क्तिनर्थे भारम्भः ॥ शक्तेः शास्रे ॥ ७८ ॥ शक्तिशब्दात् शखे लियां डीष्प्रत्ययो (वा) भवति। शतिः शती। शस्त्र इति ीिम्। शक्तिः सामर्थ्यम् ॥ ओर्गुणादखरुसंयोगोपधात ॥ ७९ ॥ उकारान्ताद् गुणवचनात्रंश्च खरुसंयोगोपधवार्जेतात् धियां ङीष्लययो वा भवति । पळुः पट्वी । मृदुः मृद्वी। ध्रुहुः प्रह्वी । साधुः साध्। ጳ3ረ सरस्यतीफ0ठभरर्ण [সমস্যা • ২, ओोरिति किंम् । (शुचिः) सेना । गुणादिति किम् I अप्सुः ! अख* संयागेषधादिति किए ! रास् शिणी । पाएदु: भूमेि: l hy पुंनाम्नः पुंयागादपालकान्तात् ॥ ८० ॥ पुक्षाः पुंस अरियाभूतात् प्रातिपदिकात् पुंयोगाद्धेतोः प्रियां वर्तमानाद् दीएप्रत्ययो भवति । प्रष्ठाप री प्रष्टी ! प्रचरी गणकी ! महाँमात्री । पुंसि शब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्य सम्भवात् पुमाख्या ए(काः ? ते) ! तघीगादभेदोपभारेण स्नियां वर्तन्ते । पुशाम इति किम् ! परेिसृष्टा प्रजातl प्रसूता । पुंयोगादिति किम् । देवदता । यशदता । प्रgस्येय प्राठी । प्रपरप्येयं प्राचारी इत्यार्दी 'तस्येदमेि'त्यणन्तोत्यातू भ्रपुद्राम्नो झघेव DDD S DBBDBBBDD DD DuDuu OuOu पूतक्रतुवृपाकप्यझिकुसितकुसादानामैच् ॥ ८१ ॥ स्तत्सत्रियोगेन चैपमकार अन्तादशी भवति । पूतक्रतो: ही पूतक्रतायी । वृपाकपायी अमायी ! कुसितार्य । कुर्सीदायी ! पुंयोगादिलेव । यया तु पूताः क्रतवः पूतक्रतुः सा मवति ॥ मनोरौ च वा ॥ ८२ ॥ मनुझब्द्स्य पुंयोगातु खियाँ वर्तमानस्य डीष्प्रत्ययातत्सक्रियोगेन चास्य ऐकार भेंकार धान्तदेशी वा भवति । मनो: स्री मनायी मनावी go ti सूर्या देवतायाम् ॥ ८३ ॥ ক্ষুদ্রবন্ধু पुंयोगाद् స్టో श्चियाँ वर्तमानाट्टाबनुदातो नेिपात्यते । यदा तु सूर एव सू(य ?र्यैः) तदा तस्यान्तोदात्तत्वात् टावेव निपात्यो भवति ! सूर्या । देवतायामिति किम् ।। सूरी ॥ इन्द्रवरुणभवशर्वरुद्रमृडाचार्याणामानुक् च ॥ ८४ ॥ इन्द्रादीना पुंयोगात् खियां डीष्प्रत्ययस्तत्सन्नियोगेन चांगगमो भवति । इन्द्रस्य स्त्री इन्द्राणी ! वरुणाभी । भवानी । शवाणी । रु. द्राणी । मृडानी ! आचार्यांनी । क्षुम्नदिवष्णत्वाभावः ॥ fo 9. हृदयहाण्यािख्यया वृत्त्या समेतम् । ፪ ጻፂ मातुलोपाध्यायाभ्यां वा ॥ ८५ ॥ मातुलेोपाध्यायशब्दास्यां पुंयोगातू ख्रिया वर्तगानाभ्या ठीप्प्रत्ययो भवल्यानुगागमश्च या । मातुलस्य श्री मातुलानी मातुली । उपाध्यायानी उपाध्यायी ॥ आर्यक्षत्रियाभ्यां चापुंयोगे ॥ ८६ ॥ आर्यक्षत्रियाभ्या च पुंयोगादन्यत्र खियाँ वर्तमानाम्या डीष्प्रत्ययानुगागमो वा भवतः । आर्याणी आयी । क्षत्रियाणी क्षत्रिया । पुंयोगे तु डीपेव भवति । आर्य क्षत्रियी । हिमारण्याभ्यां महत्त्वे ॥ ८७ ॥ हिमारण्याभ्या महत्व गम्यमाने श्चिया डीष्प्रत्ययानुगागमौ भसतः । पूर्वसूत्रे चानुकृष्टत्वादेति नानुवर्तते । महद्धिम हिमानी ! महा?- ह)दरण्यमरण्यानी । महत्व एवैतयो स्त्रिया वृतिरिति न प्रत्युदाहियते । यवाद् दोषें ॥ ८८ ॥ यवशब्दाद् दोपे गम्यमाने स्त्रियां डीष्प्रत्ययानुगागमो भवतः । दुग्रे यवो यवानी । दीप एवास्य स्त्रीलिकातेति न प्रत्युदाहियते ॥ यवनार्च्छिप्याम् ॥ ८९ ॥ यवनशब्दात् तत्सम्बन्धिया लिप्यामभिधेयाया डीष्प्रत्ययानुगागमौ भवत । तस्येदमर्थस्य चाभ्यामेवोक्तत्वादण् न भवति । यवनानामिय यवनानी लिपि । लिप्यामिति किम् । (प१या)बनी वृतिः । क्रीतात् करणादेः ॥ ९० ॥ क्रीतशब्दात् करणदि प्रातिपदिकात् खिया डीपप्रत्ययो भवति । अधिक्रीती । वसुनीती । करणग्रहण किम्। सुकीता । दुष्कीता । आ दिग्रहण किम । अश्वेन फ्रीता । न दान करण मीतान्तमातिपदिकावयवी भवतेि । कयं 'सा हि तस्य धनक्रीता प्राणेभ्योऽपि गरीयसी' इति । यचन्तेन समास इत्यदन्तस्वाभावाद न भवति । पूर्वोदाहरणेषु तु 'गति कारकीपपदाना कृसिद्द समासवचन प्राकू सुखुपते' इत्यदन्तत्व मस्ति । नियमविषय चैतत् । तेनातिप्रसङ्गो न भवति ॥ S o सरस्वतीकण्ठभरण [সমাe . तादल्पोती ॥ ९१ ॥ तप्रत्ययान्तातू करणादेः प्रतिदिकादल्पाल्यायां डीष्प्रत्ययो गयति । अभ्रचिलित थी । सूपविलिती स्याली । अत्पात्रा अत्पयरे सर्षः । अप्पोक्ताविति किन् । चन्दनानुलिप्ता योषेित् । स्वाङ्गादेरकृतामितजातप्रतिपन्नाद् घहुव्रीहेः ॥ ९२ ॥ स्याङ्गादेः कृतादिवर्जितात् तान्ताद् पहुव्रीहेः स्त्रियां ङीष्प्रत्ययो मवति। शतभिन्नी । ऊरुभिन्नी । केशविलगी । गलकोष्कृती । अकृतमितजातप्रतिपन्नादिति कियू । दन्तकृता । दन्तर्मिता । दन्तजाता । दन्तप्रातपन्ना । बहुम्रीहरिति किम् । हस्तात् पतिता हस्तपतिता । पाणिगृहीत्यूढा ॥ १३ ॥ पाणिगृहीतीति निपात्यते ऊढा चेद् भवति । पाहिती भाप ! ऊदेतेि किम् । यस्याः कथख्रितू पाणिग्रंह्मते सा पाणिगृहीता भवति ॥ अनाच्छादनजात्यादेव ॥ ९४ ॥ आच्छादनवर्जिता या जातिस्तदादेः तान्ताद् घहुनीहेर्शीष्प्रत्ययो भवति या । शाझै(र?)जग्धी शाङ्गी(र ?)जग्धा । पलाण्डुभक्षिती पलाएडुभक्षिता । अनाच्छादनग्रहर्ण किम् । वस्रच्छन्ना । बसनच्छन्ना । जात्यादेरिति किय । मासजाता। संवत्सरजाता । अयाता । सुयाता । पहुयाता । दु:खजाता । सुखजाता । अकृताद्यन्तादित्येव ! कुंसकृता । कुण्डमिता । पलाण्डुजाता । वृक्षप्रतिपन्ना । क्तादिलेव । (शब्नेर ? शाङ्गी)- प्रेिया । संज्ञायाम् ॥ ९५ ॥ तान्ताद्घहुनीहेः संज्ञायां डीप्रत्ययो वा भवति । प्रवृद्धवि लूनी प्रवृद्धविलूना ॥ स्वाङ्गादुपसर्जनादसंयोगोपधादबह्वचः ክ ዒዩ ክ । वार्तं पुदुपसर्जनमसंयोगोपधमवह्वच् तदन्तात् प्रातिपादेकात् th क्षिया डीप्प्रत्ययो वा भवति । चन्द्रमुखी भन्द्रमुखा । पीन्स्तनी पीन 3 ;, हृदयद्दरेिण्यारयया यूक्या समेतम् । ፻ ነ8 स्तना । उपसर्जनग्रहणाद् बहुत्रीहरिति निवृत्तम ! तेनातिकान्ता केशान् अतिकेशी अतिकेशा माला ! स्वाङ्गादितेि कैिमू । यहुपवा अतियवा । उपसर्जनादिति किंम् । शिखा । असंयोगीपधादिति फिम्। सुपाश्र्पा । अतिगुल्फा । अनाद्दश्च इति किम् ! पृथुजघना ! सुललाम्ा ॥ 'अद्रवं भूर्त्तिमत् स्वाङ्गं प्राणिस्यमपिकारञ्जम् । अतत्स्थं तत्र दृष्टं च तेन चेत् तत् तयायुतम् I]]' अद्रवमिति किम् । बहुकफा । मूर्तिमदिति किम्। बहुज्ञाना। प्राणिस्थमिति किम् । दीर्घमुखा शाला ! अविकारजमिति केिम् । घहुशोफा । अतत्र्य तत्र दृष्ट च । बहुकेशी रथ्या महुकेशा । तेन चेत् तत् तथायुतम् । पृयुस्तनी प्रतिमा पृयुस्तना ॥ नासिकोदरोष्ठजङ्घादन्तकर्णश्टङ्गाङ्गगात्रकण्ठेत् ॥ ९७ ॥ नासिकादि यदुपसर्जनं स्वाङ्ग तदन्तात् प्रातिपदिकात् स्त्रियां औश्रत्ययो भवति वा ! तुमनासिकी तुझ नासिका । तठोदरी तलोदरा । धिम्वोटी बिम्औgा । दीर्घजछी दीर्धज६ा । समदन्ती समदन्ता । चारुकर्णा चारुकणी । तीक्ष्णश्रृङ्गी तक्ष्णिथुङ्गा । मृद्रुङ्गी मृद्रमा । सुगाक्षी सुगात्रा । स्निग्थकण्ठी स्निग्धकण्ठा । संयोगेपधलक्षणे वाइड्र्लक्षणे व प्रतिषेधे प्राप्ते व पुनम् ॥ দ্রুততান ( $4 { पुच्छशब्दान्तान् प्रतिपदिका क्षिपा स्वीष्प्रत्ययो भवनेि वा | कल्याणपुच्छी फस्यामपुच्छा । कबरमणिविषशरादेः ॥ ९९ ॥ रुघरायांदेरुग्सर्जनपुच्छान्तात् प्रातिपदिकात त्रियां डीप्रत्ययी ཀི་ཧོ, पुनर्विधानातू । कर्पुच्छी ! मणिपुन्ठी । विपुच्छी । शर ፻ዩ3 सरस्वीकण्ठभरण [अध्या° ३. उपमानादेश्ध ॥ १०० ॥ उपमानदेथ्योपसर्जनपुच्छान्तात् प्रतिपदिकात् खिया डीष्प्रत्ययो भतति । उलूकपुच्छी । घतं ।। १०१ ।। पक्षान्त प्रतिपदिकात् स्निया डीष्प्रत्ययो भवति । उलूकपक्षी ! न क्रोडखुरगुदशफवालभालगलभगोखघोणादिस्य: h oR मोद्धाद्यन्तात प्रतिपादिकात 'स्वाझादुपसर्जनादि'तेि प्रासः ख्रियां डीष्प्रत्ययो न भक्त । (कल्याणकोडा । कल्याणखुरा । कल्याणगुदा । कDYSSYDDSDDSDDD DE S कल्याणोखा । कल्याणघोणा । आदिग्रहणात पृथुजघना महाललाँट इ* त्यादि) ॥ सहनञविद्यमानयोः ॥ १०३ ॥ सकेशा । अकेशा । विद्यमानकेशा । स्वाङ्गादुपसर्जनादिति प्रौ प्रतिषेधः । योऽपि नासिकोदरोष्ठादीनां घह्वच्छ्संयोगोपधलक्षणप्रतिषेधप्राप्तौ विकल्पः, सोऽप्यनेन परत्वाद् माध्यते । सनासिका अनासिकं विद्यमाननासिका । सोष्ठा अनेtष्ठा विद्यमानोष्ठा इति । नखमुखात संज्ञायाम् ॥ १०१ ॥ नखान्तसुखान्ताच प्रतिपदिकात संज्ञायां विपये क्षियां डीए न भवति । शूर्पणखा । घज़(ण)खा । गैरमुखा । कालमुखा । संज्ञायामिति किम् । ताम्रगरवी कन्धी । चन्द्रgखी युवतेिः । सख्यशश्वी ॥ १०५ ।। सखी अशिश्वी इयेती डीप्रलयान्तैौ स्नियां निपालेंत । सखी ययस्या । निपातनसमध्यत् पुंयोगेऽपि भवति । सख्युः स्वी सखी । तेन ह्युनद्न्तत्वाद् * स्यात् । अविद्यमानः शिशुरस्य इत्यशिर्श्व ॥ अस्त्रीविपयादयोपधाञ्जातेः ॥ १०६ ॥ Tø V. हृदयाहारिण्याल्यया वृत्त्या समेतम् । & ነ { जातिवाचिनः प्रतिपादिकाद् अस्त्रीविपयादयकारोपघातू ख्रियां डीष्प्रत्ययो भवति । तत्र भिन्नेप्वप्यभिन्नप्रत्ययाभिधानोहेतु सकृदाख्यातनिग्रीह्या संस्थानच्यड्ग्योपदेशव्यक्ष या च ब्राह्मण्यादिगोत्रचरणलक्षणा जातिः । कुक्कुटी । कुमारी । सुकरी । ब्राह्मणी । पृमली । नाडायनी । चारायणी । कठी । घहवृची । जतिरिति किम् । मुण्डा । जटिला । अस्त्रीविपयादिति किए। खट्वा । मक्षिका। अयोपथादिति किम्। क्षत्रिया । वैश्या । अत इत्येव । तित्तिरिः । कोयष्टिः ! अनुपसर्जनादित्येव । नहुममाकरा मयुरा । यहुम्राह्मणापकर्पा । कर्य सुपणी । अस्ति शस्मिन्नुपसर्जर्न पर्णशब्दः । नैवं विज्ञायते (अ)विद्यमानमुपसर्जनमस्मिन् सोऽयमनुपसजैन इति । कथं तर्हि । न उपसर्जनमनुपसर्जनम् । ममासश्चात्रानुपसर्जनम् । स च जातिवचन इति । पाककर्णपर्णपुष्पष्फलमूलवालान्ताच ॥ १०७ ॥ पाकाद्यन्तात् प्रातिपदिकात् जातिवाचिनः त्रिया डीप्प्रल्ययो भवति । ओदनपाकी। श्रा(ख खु)कर्ण मुद्भपणf। शतपुष्यी। (वा?दा)- सीफली । दर्भमूली । गोवाली ! नित्यरुत्रीविषत्वादेवा पूर्वेणाप्राप्ती वचनम् ! इतो मनुष्यजातेः ॥ १०८ ॥ हकारान्तान्मनुष्यजातियाचिनः प्रातिपदिकात् श्चियाँ शीष्प्रत्ययो भवति । अवन्ती । कुन्ती । दाक्षी । प्लाक्षी । तैकायनी । ग्लचुकायनी । इञः ॥ १०९ ॥ इञ्भन्तात् प्रातिपदिकात् त्रियाँ स्कीप्प्रत्ययो भवति । अजात्यर्थ आरम्भ। । सुतझमेन निईत्ता नगरी सौतझमी । मौनिचित्ती । ऊडुतः ॥ ११० ॥ उकारान्तान्मनुष्यवाचिनः प्रातिपदिकात् स्नियामूङ्प्रत्ययो मवति । कुरूः । मद्मचन्धूः । मनुष्यजातेरिति किम् l अासुः । कृकवाकुः । अयोपधादित्येव ! अध्वर्युः । मृगयुः ! 'ङकारः ङञ्याप्लुब्भ्योऽगि?ति विशेपणार्थः । दीर्घोच्चारणं किम् ! श्वश्रूरित्यत्र श्वशुरस्योदन्त्यळेोपयोदधैश्रवणं यया स्यातू ॥ ፻ኳ 8 सरखतींकणठभरणं {अध्या० १ घाद्दन्तकद्रुकमण्डलुभ्यः संज्ञायाम् ॥ १११ ॥ ‘ पहन्तुत् प्रतिपदिकात्। कटुकमण्डलुभ्यां च संज्ञायां विषये खियामूश्प्रत्ययो भवति । भद्रबाहू । मद्रबाहुः । कदूः । कमण्डलूः ! । संज्ञायामिति किम् । हृत्तौ घाहू अस्या वृत्तबाहुः ॥ पङ्गोः ॥ ११२ ॥ पङ्गुशम्दात् स्नियामूङ्प्रत्ययो भवति । पङ्गूः। अजात्यर्थं वचनम्॥ श्धशुरस्योदन्तलोपश्च ॥ ११३ ॥ श्वशुरशब्दस्य सियामूङ्क्रप्रत्यय उकारान्तलेपथ्य भवति । धश्रृः ॥ ऊरोरुपमानसंहितसाहितसह(स ? इl)फवामलक्षणादेः | 领8 | उपमानाज्जातेरूर्वन्तात् प्रातिपदिकात् स्नियामूङ्क्षल्ययो मवति । करभोरूः । नागनासोरूः । संहितोरूः । सहितोरू ! सहाँरू 1(स?श)- फोरूः । वामोरूः । लक्षणोरूः । उपमाना(द्यादे? ज्जाते)रिति किन् । घृतेोसः । पीनोरुः । अरज्ज्वादिरप्राणिनो वा ॥ ११५ ॥ उकारान्तादप्राणिवाचिनोऽरज्ज्वादिवाचिनः प्रातिपदिकात् स्नियामूड्झल्ययो भवति वा । उडुः उडूः । चन्चुः चञ्चूः । तन्तुः तन्तूः । अठाबुः अलाबूः । कर्कन्धुः कर्कन्धूः । अरज्ज्वादेरिति किम् । रज्जुः । हनुः । अप्राणिवाचिन इति किम् । मङ्गुः कृकवाकुः ! जातेरित्येव । काकुः स्वरभेदः । शङ्कुः सङ्क्ष्याविशेपः ॥ अञो ङीन् ॥ ११६ ॥ अञन्ताज्जातिवाचिनः स्त्रियां छन्प्रत्ययो भवति । इङीपोऽपपादः। बिदस्यापल्यं स्री मैदी । औत्सी । जातेरिति किम् । वैदस्य भाप पैदी । और्वी । पुँयोगाद् दीपव भवति । यस्त्वजातिवचनो(ऽछ् ?श्) ततष्टिद्दृढाणाञिति ङीपेव भवति । बैौत्सी औदपानी ।। छकारः सामान्यBut सङ्गरुवहतुकपटुगुग्गुलुगेोातमब्रह्मभ्योऽणः ॥ ११७ ॥ सङ्गरुप्रभृतिभ्योऽणन्तेभ्यः ग्नियां टीन्प्रत्ययो भवति । जातिष्ठश्वणस्य छीपोऽपवादः। सङ्गरोरपत्यं स्री साङ्गरवी । वाहतवी । कापटवी । गौगुलवी । गोतमादृष्थणन्ताद् गौतमी । गौरादिपाठाद् टीपरेि भवति । । ग्राह्मणोऽपत्यं स्त्री ग्राह्मणी । यस्त्वच्युत्पन्नो ग्राद्यणशब्दे जातिवचनः ततो ठी(पे?पे)व भवति । ब्राह्मणी ॥ कमण्डल्वानिधिब्रह्मकृताशोकाकैकसीभ्यो ढकः ॥ ११८ ॥ कमण्डत्यादिभ्यो जातिवाचिम्यो ढगन्तेभ्यः लियां औन्ध्रत्ययो भवति । कमण्डल्या अपत्यं स्री कामण्डलेयी । आनिधेयी । ब्राह्मकृतपी ! आशोकेयी । कैकोसेयी । 'कमण्डलूकैकसीग्याँ (मा ? इया)प्यू(छि ?ङ'इ) ति ढकू । अन्येभ्यस्तु शुधादित्वात् । मुञ्जवात्स्याभ्यां फकः ॥ ११९ ॥ मुञ्जवात्स्याभ्यां यः फक् तदन्तात् प्रातिपदिकात् 传ā弓下qत्ययो भवति । मौञ्जायनी वात्स्यायनी । नडादित्वा(त्न?दय)अन्त स्वात् फक्र ll शिबिकपिभ्याँ ञ्यङः ॥ १२० ।। शिबिकपिभ्यां परो यो व्यङ् तदन्तात् ख्रियां दीन्प्रत्ययो भवति l चापेोऽपवादः । शिबेः क्षत्रियस्यापत्यं स्नी शैवी l ‘वृद्धेत्कोसलाजादिम्यो ध्ये । एवं कापी । यस्तु ब्राह्मणवचनः कपिशब्दः, तस्मादङ्गिरसोऽपत्ये यञन्ताल्लोहितादिपाठात् काप्यायनी । अनाङ्गिरसे तु दृगन्तात् कोपेयी ॥ अश्मरथद्यश: ॥ १२१ ॥ अश्मरथात् परो यो यञ् तदन्तात् प्रातिपदिकात् त्रियां ङीन्प्रत्ययेो भवति । अश्मरग्रस्यापत्यं स्त्री आश्मरथी । 'यओ घावटादितेि पापि सिद्धे डीन्विधानात् पक्षेऽपि ष्फो न भवति ॥ आङ्पर्योङ्यामीहेरिनः I RRR आङ्पर्याङ्पूर्वीदुद्देर्य इन् तदन्तातू प्रातिपादूकातू ख्रियां डान्त्ययो भवतेि ! एही पर्येही ! औष्णादिक इन् । 'एरफ्तिन' इतेि.डॉपीSলা: ll RRf सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० ३• वतण्डारालचण्डालेभ्यः ॥ १२६ ॥ वतण्डादिभ्यो जातिवचनेभ्यः स्त्रियां ङीन्प्रत्ययो भवति । वतण्ट* स्यापत्यम् अङ्गिरसं स्री'वतण्डाचे'ति यञ् । तस्य ‘स्त्रियां लुगि'ति लुक् । वतण्डीं प्रत्ययलोष क्षणेन यञन्तलक्षणयोः प्फीपोरपवादः । अराली । चण्डाली । जातिलक्षणडीपोऽपवादः ॥ भोगवद्गौरिमतोः संज्ञायाम् ॥ १२४ ॥ भोगवद्भौरिमदिल्यतयोः संज्ञायां विपये स्रियां डीन्प्रत्ययो भवतिउगिलक्षणस्य डीपोऽपवादः । भोगवती । गैीमिती । ननु च मेोगावर्दीरिमझयां घनन्तादिनन्ताच मतुल्यायुदात्ताभ्यां स्वरे रूपे वा विशेषो नास्तीति किमर्थमिदमुच्यने । ‘धरूपकल्पे'त्यादिना भेोगवतितरागैमितेितरेत्यादी नित्यं हुस्वी यथा स्यात 1 डीपेि तु उगेित इन्सुमित्रुंशब्दनेन विहेितस्य ङयो विकल्पेन ह्रस्वः स्यात्। संज्ञायामिति किन् । भोगवतीतरा भोगवतितरा । गौरिमतीतरागैरिमतितरा ॥ नृनरयोईद्धिश्च ॥ १२५ ॥ नृनरशब्दयोः स्नियां डीन्प्रत्ययो वृद्धिध भवति । सा च नृशब्दे ऋकारस्य नरशब्दे चान्त्यलेपे कुते आन्तरतम्या(न्ना ? छ)काराकारस्य भवति । नारी । नारी । ऋकारान्तलक्षणे बीपि जातलक्षणे डीपि च प्राते वचनम् ॥ यङश्चाप् ॥ १२६ ॥ यङ इति प्यशुल्यडोः सामान्येन ग्रहणम् । तदन्तात् प्रातिपदिकात् त्रियां चाप्प्रत्ययो भवति । डीपोऽपवादः। कारीपगन्ध्या । वाराह्मा । असौवीर्या । पकारः सामान्यग्रहणार्थः । चकारः स्वरार्थः ॥ यअश्ध पावटात॥ १२७ ॥ पान्तादवष्टशब्दाच्च परो येीयन् तदन्ताच्च प्रतिपादिकात ख्रियांचाप्प्रत्ययो भवति । टापोऽपवादः । शार्कराक्ष्या पौतिमाप्या । गौकक्ष्या । प्यङः सम्प्रसारणे गौकक्ष्यप्रतिपधमाचक्षते । तेपा पक्षे गौकक्ष्यापुत्रः (गो? गौ)- कक्ष्यापतिरिति भवति । ननु किमथेमत्रोदाहेियते गौकक्ष्यशब्दः । (कौस्या ? ttle %.} हृदयहाण्यािस्यया वृत्त्या समेतम् । የ ጳv$ मैौडया)दिषु पठ्यते। ततश्च प्यङस्तत्वात् यडब्धविति चापि गैौफक्ष्येति सिध्यति । व्यडः सम्प्रसारणे च कृते गीकक्षीपुत्रः गौफक्षीपतिरिति च सिध्यतीति गीनदयाः (ये वन्ये से १) । यूनस्तिः ॥ १२८ ॥ युवन्शब्दात् स्निायां तिप्रत्ययो भवति । नान्तलक्षणस्य ङीषोऽप* वादः । युवतिः । कथ युवनी । यौतेरौणादिकात् (त्तिान् ?ति)प्रत्ययान्ताद् 'एरक्तिन' इति डीपू भवति । १बह्वज्गुरूपान्तानार्पगोत्राणिञोरन्त्यस्य प्यङ् ॥ १२९ ॥ घहु(ची? चॅी) गुरूपान्तावनार्पगोत्रविहिताणिर्जी यी पातिषदिकशब्दौ तयोरन्त्यस्यालः स्थाने खियाँ प्यडादेशो भवति । करीपस्येव गन्धोऽस्य करीपग(न्धी?न्धिः!) तस्यापत्य स्त्री, औत्सर्गेिकोऽणू, करीपगन्ध्या । कौमुदगन्ध्या । वराहाया अपत्य स्त्री, अत इन् वाराह्मा । बलाकाया अपत्यं स्त्री, वाद्वादीञ्, बालाक्या । बढ्जाहर्ण किन्। भैमी । दाक्षी । गुरुपान्तग्रहण किम् । औपगवी । (ओपगवा। १ कापट)ी । लनार्पग्रहण किम्। वासिष्ठी । वैश्वामित्री । गोत्रप्रहर्ण किस्। आहिच्छत्री। कान्यकुब्जी । अणिमेरिति किग्र । आर्तभागी । आटिपेणी 1 विदादित्वादश् । डीनेव भवति । ङकारः सामान्यग्रहणार्थैः । पकारस्तदविघातार्थं । कुलाख्यानम् ॥ १३० ॥ पुणिकभुणिकमुखरप्रभृतयो लोके कुलनीत्यास्यायन्ते । तेप गोने विहिताणेभन्तानामन्त्यस्याल: स्थाने ख़ियां प्यड़ादेशी भवति । अगुरूयातार्थ आरम्भः । पैौणिक्या । भौणिक्या । मौसयी । आख्याग्रहणादनन्तरापत्ये न भवति। पौणिकी मैणिकी । क्रोडेिलाडेिब्याडयापक्षित्यापिशलिसौधाताकभौकिमौलिकिशल्मलिशालास्थलकापिष्ठलदैवदत्त्यादीनान् 曼 . . . . [il { ጻጳ [| क्रीडादीनामित्रुः लियां प्यडादेशी भवति । अवद्वजर्थमगुरूषान्तर्य च वचनण् । कौडवा । लाड्या। व्याख्या । आपक्षिला । आ.ि ‘’, ‘মাল’ ফু মা ফ্ৰান্ত T R 4 सरस्यतीकण्ठभरणं [अध्या० १० शल्या । सौधातक्या । भौरिक्या । भौलिक्या । शाल्मल्या । शालास्यल्या । कापि(स्थ?छ)ल्या । दैवदत्या । आदिग्रहणाद् याज्ञदत्त्या दयो भवन्ति ॥ चौपयतचैकयतचैटयतबैल्वयतसैकयतानां च ॥ १३२॥ चैंपियतादीनां शतृप्रकृतिकाणन्तानां स्रियामणः प्यडादेशो भवति । अगुरूपान्तार्थ आरम्मः । चौपयत्या। चैकयत्या । चैटयत्या । छ्ल्यत् । सयत्य । भोजस्य क्षत्रियायाम् ॥ १३३ ॥ भोजशब्दान्त्यस्याल: स्थाने क्षत्रियायां खियामभिधेयायां प्यडादेशो भवति । भोज्या । क्षत्रियायामिति किम् । भोजा । भोजापत्यमप्यभेदोपचारादू भोजेत्युच्यते यथा घधुः । अजादित्वातूडी मवति(?) {॥ सूतस्य युवत्याम् ॥ १३४ ॥ सूतशब्दस्यान्यस्याल: स्याने प्रातयौवनायां स्त्रियामभिधेयायां प्यङादेशेो भवति । सूत्या ! युवत्यामिति किम् ।। सूता ॥ दैवयज्ञिशौचिवृक्षिसात्यमुग्रिकण्ठेविडीनां वा ॥ १३५ ॥ दैवयज्ञि (या ? इत्या)दीनामिञन्तानां ख्रियामिञः ष्यङादेशो वा भवति । योगद्वयेन व्यवहाराद् गोत्र इति न सम्बध्यते । तेनापत्यमात्रे hy =షి శాx विधान भवति। तत्र पौचादी प्रासे, अनन्तरापत्ये त्वप्रासे विभाषा भवति । y = Aih दैवयज्ञ्या दैवयज्ञी । शौचिवृक्ष्या शौचिवृक्षी । सात्यमुग्र्या सात्यमुग्री । कण्ठेविद्धया कण्ठेविद्धी ॥ इति श्रौदण्डनाथनारायणभट्टसमुद्धृतायां सरस्वतीऋग्ठाभरणस्य वृत्तीं हृदयद्दारभ्यां तृतीयस्याध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥ मूर्तीयोध्यायः समास: ॥ इदयहाारीण्याख्यया प्रत्या समेतम् । १३९ पा० १. अथ चतुर्थोऽध्यायं l आधपत ll दिल्यदिल्यादिल्ययमेभ्यो o | R A दित्यादिभ्यः प्राजितीयेष्वर्थपुण्यप्रत्ययो भवति । (कर्तरि ? अर्थ वि)शेपलक्षणाणपवादानयं दैत्य इति ण्यस्यावकाशः । अर्थविशेपलक्षणस्याणपवादस्य ढकोऽवकाशः आत्रेय इति । इहोभयं आप्नोति दितेरपत्यमिति । पूर्वविप्रतिपेधेन ण्य एव भवति । दैत्यः । कथं दैतेयः ॥ ‘एरतिनः' इति डीष्प्रत्यये दितिशब्दातू स्त्रीलक्षणढकझत्ययो भवति । हूं चाय प्रातिपादिकग्रहणपरिभाषाविपयः । दितिशब्दस्य खियाँ नियतरवात । एवमदितेरादित्यः । आदित्यस्या दित्यः । यमस्य याम्यः पत्युत्तरपदाच ॥ ३ ॥ पतिशब्दोत्तरपदाच प्रातिपादिकातू प्राजितीयेष्वर्थपु, ण्यप्रत्ययो भवति भार्हस्सत्यम् । बानस्पत्यम् कथमैर्पितमिति । उपूपतिर्नाम पत्रे तस्येदमित्यथें पत्राद्वे?द्वाह्य इत्यजेवें भवति ॥ अश्वशतधनगणरांछूकूलग्रेहपशुधोंन्यधर्मधन्वन्सभा प्राणसेनाक्षेत्रादिपूर्वीदणू ॥ ४ ॥ अथादिपूर्वात पतिशब्दात् प्राजितयेष्वर्धेश्वण्यो भवति । पर्धस्य प्रयस्यापवादः । आश्वपतन्1(शातपत५ l)पनपर्त, गाणपर्त, राष्ट्र पर्त, कैलपर्त गाईपतं पाशुपर्त धान्यपतं, धार्मपत, धान्वपतं, सार्भा तं प्राणपतं, सैनापतं, क्षैत्रपतम् । (पूर्वस्यापवादे) ॥ R? o सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० ४. अः स्थाम्नः ॥ ५ ॥ स्थामन्शब्दात् प्राजितीयेष्वर्थपु, अप्रत्ययो भवति । स्थाम(श ? नश)व्दस्य सामथ्र्यवचनत्वादपत्याद्यथंरशेपैः केवलस्य न योग इति तदन्तस्य ग्रहणम् । अश्वस्येव स्थामा यस्य अश्वत्थामा । तस्यापत्यादि 회II: || लोम्नोऽपत्येषु ॥ ६ ॥ लेोमान्ताद् घहुष्वपत्येषु अः प्रत्ययो भवति । ... • ॥ पृथिव्या ञः ॥ ७ ॥ पार्थिवः पार्थिव । अझुत्सोदपानविष्करविनदतरुणतलुनधेनुपौलुकुणसुवर्णपृष्पदंशेभ्यः ॥ ८ ॥ उत्सादिभ्यः प्राग्जितीयेष्वर्थेप्वञ्प्रत्ययो भवति । अणस्तदपवादानां च चाधकः । औत्सः । औदपानः । वैकरः l वैनदः l तारुणः । तालुनः | धैनवः । पैलुकुणः । सौवर्णः । पृष्पदशः इति गणसूत्रमेवात्र पृठितम् । तस्यायमर्थः- पृपादित्यं (सेस १ शेs)भिधेये अ5नमुत्पादयति qជំនឿs अन्यत्रापि पार्पदः ! अणेव भवति ! स्वरे विशेषः ॥ भरतकुरुसत्त्वदिन्द्रावसानजनपदपञ्चालोशीनरेभ्यः II * ti भरतादिभ्यः प्राग्जितीयेध्यर्थेप्वप्रत्ययो भवति । भारतः कौरवः । सात्वतः । ऐन्द्रावसानः । जानपदः । पाश्चालः ! औशीनरः ॥ त्रिष्टुवनुष्टुप्ककुबुष्णिकपड्रतिजगतीदृहतीभ्यः ॥१०॥ त्रिष्टुवादिभ्यः प्राग्जतीयेष्वर्थेष्वन्प्रत्ययो भवति । श्रैष्टुभः । अनु• ष्टुभः । काकुभः । औष्णिहः । पश्ःि । जागतः । बार्हतः ॥ घृहन्महद्रथन्तरमध्यन्दिनभट्टकीयमहानदमहानसमहाप्राणेभ्यः ॥ ११ ॥ पॉ० १४] हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । 《gt वृहदादिभ्य, प्राजितीयेष्पर्थेष्वञ्प्रत्ययो भपति । चार्हतः । माहतः । राथन्तरः । माध्यन्दिनः । भाल्कीयः । माहानदः । महानसः | माहाप्राणः ! इञादीनामपवादोऽयम् ॥ बष्कयादसमासे ॥ १३ ॥ बष्कयशब्दादसमासे प्राजितीयेष्वर्थेपु अञ्प्रत्ययो भवति । घाप्कयः । समासे तु सौबाष्कयिः । अत इञं भवति ॥ उदस्थानाद् देशे ॥ १३ ॥ उदस्थानशब्दाद् देशेऽभिधये अन्यत्ययो भवति । उदस्थाने भव औदस्थानः । अन्यत्रोदस्थानो नाम कश्चित्, तस्यापत्यमौदस्थानिः । पूर्ववदिष्म् ॥ ग्रीष्मादच्छन्दसि ॥ १४ ॥ ग्रीष्मशब्दादच्छन्दसि प्राग्जितीयेष्वर्थेप्वञप्रत्ययो भवति । ग्रैष्मः | अच्छन्दसीति किम् । मैप्मी त्रिछुप । अणेव भवति । देवाद् यञ् च ॥ १५ ॥ देवशब्दात् प्राजितीयेष्वर्थपु यञ्प्रल्ययो भवति । चकारादश्च । दैव्यः (दैवम्) । ब(हिं? हि)पष्टीककू च ॥ १६॥ घ(हिँ ? हि)इशब्दात् प्राजितीयेष्वर्थपु, टीककूमत्ययश्वकाराद् यन् च भवति । ‘अव्ययानारात्' इति टिलोपो वक्ष्यते । चहिर्भवो वाहकः घाह्यः ।। टकारो ङीबर्थः । घाहकी ॥ ह्रिगोरनपत्येऽजादेर्लुगाद्दिः ॥ १७ ॥ अपत्यादन्यस्मिन् प्राग्जातीयेऽर्थे द्विगोरुत्पन्नस्साजादेस्तद्धितस्य संछैछुग्। भवति, नतु द्विः । पञ्चसु कपाठेयु पञ्चकपाल्या वा संस्कृतं पश्वकपालम् । तस्मास्वणि पाञ्चकपाठण् । चीन् पेदान् विवे(र्दैि १दी) घा अधीते त्रिवेदः firsRsà किम् पूर्वस्याँ शलायां भवः। पौर्वशालः ጳ የ›ኛ सरस्यतीकण्ठाभरणं [અધ્યાન છે. त्र्यक्यवा विद्या त्रिविद्या तामधीते त्रैविद्यः । अनपत्य इति किंग् । मैंमातुरः । अजादेरिति किम् । पञ्चभ्यो गर्गेभ्य अगतः पश्गर्गरूप्यः | अद्विरित किग्। पञ्चकपालस्य पुरोडाशस्येदं पाञ्चकपालम्। प्राजितीय इत्येव । द्वाभ्यां नौम्यां तरन् द्विनाविकः । प्राग्वतेरशिकलिभ्यां ढफू ॥ १८ | 'तेन तुल्यं क्रिया चेद्वतिः’ इति वक्ष्यति । प्राग् वतिसंशब्दनाद्येऽर्थास्तेष्वमेिकलिभ्यां ढक्प्रत्ययो भवति । आग्रेय: कालयः । एवममेिदवती अस्य, अग्नेः स्वं निमित्तमुत्पातः संयोगो वा अग्नेयः । श्राग्वतेरिति किम् । अग्निवत् कलिवत् । अग्नित्वं कलित्वम् । अणादिवाधार्थे वचनम् ॥ स्त्रीपुंसाभ्यां नञ्स्नञौ ॥ १९ ॥ ख्रीपुंसाभ्यां प्राग्वतेरर्थेपु यथासङ्क्षयं नञ्स्नञौ प्रत्ययैो भवतुः । in a w va स्रीणां समूहः लैणम्। पैन्नम्। एवं स्रीपु भवं स्रीभ्यो हितमित्यादीं । प्राग्वतेरित्येव । स्त्रीवत् । पुंश्चत् l भावे वा ॥ २० ॥ स्रीपुंसाभ्यां नव्स्नजी भाव वा भवतः । खैणम् । स्रीत्वम्। पौलम्। पुंस्त्वम् । त्वतलावेव प्राप्तौ ॥ गोराश्च यत् ॥ २१ ॥ गीशब्दादजादिप्रत्ययप्रसङ्ग यद् भवति । गवि भवं गो: स्वे वा गव्यम् । अचीति किम् । गेरागती गीरूभ्यः । तस्यापत्यमम् ॥ २२ ॥ अर्थनिर्देशार्थं पूर्वोत्तरैः प्रत्ययैरभिसम्बध्यते । तस्येति पठचिन्तादपत्यभित्येतस्मिन्नर्थे प्रागुक्ता अणादयो भवन्ति । उपगोरपत्यमौपगवः । दितेरपत्यं दैत्यः । एवं वार्हस्पत्यः । अाश्वपतः । पार्थिवः । औत्सः । आग्नेयः । कालेय इत्यादि । ४ायात ll २३ । अपत्ये येऽणादयस्ते गेीात्रादिपुरुपेभ्य एव भवन्ति । यस्य यस्य पा १.} हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । R यदयत्यं तत्र तञ्च भेदेन विधेः प्रसङ्गे नियमोऽयं क्रियते ! सर्व एव हि पूर्वजा व्यवहितेनापि पुनामि नरके न पतन्ति इत्याग्रकृतीनां सर्वमपत्य भवति । उपगोरपत्यमैोपगवः । तस्याप्यौपगवः । देवदत्तस्यापत्यं दैवदत्तिः । तस्यापि दैवदत्तिः । गर्गस्यापत्यं गाग्र्यः । तस्यापि गाग्र्य इत्यादिषु (च ? प)रमप्र(कृ)तिवाचिनोऽणादयो भवन्ति, न तु यथास्वं जनकात् । पौत्रादेरस्त्रियां गुर्वायत्ते ॥ २४ ॥ पित्रादिर्घइयो ज्यायान् आता अन्योsपि वा सपिण्ड स्थविरतरो गुरुः । पौत्रादेरपत्याद् गुर्वायते स्रीवर्जितेऽपत्ये अणादर्यो भवन्ति I गर्गस्यापत्यं पौत्राद्भिर्गाग्र्यः । तस्यापत्यं गाग्र्यायणः गुर्वायतश्चेत् । भख्रियामिति किम् । गार्गी । गुरुग्रहणादन्यायत्ते गाग्र्यः ! अायत्तग्रहणाद् येो गुरी सत्यपि स्वतन्त्रो व्यवहरति स कुत्सायाँ गाग्र्यः } कथ गाग्र्यायणे जाल्मः । पदान्तरसामानाधिकरण्यादव कुत्सा ! यतुं गुराक्सत्यपि तददिपृष्माचरति, स मृतस्यापि गुरौस्तदोदिष्टाचरणादायत एवेति प्रशंसार्थ गाग्यीयणः । असगोत्रगुवायत्तेऽपि प्रशंसास्पदत्वात् गाग्र्यायण एव । मृतस्तु न कस्यचिदायत्त इति गाग्र्य इत्युच्यते । पूर्वं गुर्वायत्त इति गाग्र्यायणव्यपदेशेऽपि न दोषः । सर्वथा गाग्र्यशब्दी विशेपविवक्षायामपरिहार्यः ||ll अत इञ् ॥ २५ ॥ तस्यापत्यमित्येव ) अकारान्तात् प्रातिपदिकादपत्यमात्रे इ-प्रत्ययो भवति ! अणोऽपवादः । दक्षस्य अपत्यं दक्षिः । लक्षिः । तपरकरणं किम् । कीलालया भाह्मणी इत्य(तो) मा भूत । कर्थ 'प्रदीयतां दाशरथाय मैथिली' इति । शेषविवक्षायामण भविष्यति । प्रागाणेो विदादिभ्यः शेपे ॥ २६ ॥ शिवादिभ्योऽण् विधास्यते । ततः प्राग् यत्रार्थे प्रत्यया विहितास्ततोऽन्यत्र शेपेऽपत्ये विदादिभ्यः शिवादिगणात् प्रागुक्तेभ्य इञ्प्रत्ययो भवति । धदस्यापत्यं पैदिः । और्विः । गर्गस्यापत्यं गार्गिः । वात्सिः । अश्वस्यापत्यभश्चिः । शाह्निः ! फुञ्जस्यपलं कौञ्जिः ! ब्रार्ध्निः । नङ्घस्यापत्यं नाडिः । 99 सरस्वतीकण्ठभरण अध्या० १ चारिः । हारीतस्यापत्यं हारीतिः । प्रागण इति किम् । शिवस्यापत्यं शैवः । शेप इति किम्। विदस्यापत्यं पौचादि वैदः। गाग्र्यः ॥ उदङ्कादिभ्यश्च ॥ २७ ॥ उदङ्कादिभ्योऽपत्यमित्येतस्मिन्नर्ये इञ्प्रत्ययो भवति । ऋष्यणोऽपवादः । औदह्निः । औद्दालकिः । अारुणिरित्यादयः । बाहूपबाहूपबिन्छजधेनुशटाकुशिवाकुम्यो गोत्रादिभ्यः ॥ २८ ॥ घाद्दादिभ्यो गोघ्रादिभूतेभ्योऽपत्ये इञ्प्रत्ययो भवति । बाद्दविः ! औपवाहविः । औपबिन्दवः । आजधेनविः । (च? शो)टाकविः । शैवाकविः । गोत्रादिग्य इति किस् । वाहुर्नाम कश्चित् । तस्यापत्य धहवः । वृकलाकृकलाचूड़ाबलाकाजङ्काछगलाभगलालहक' ध्रुवकाधुवकामूपिकासुमित्रादुर्मित्राभ्यः ॥ २९ ॥ घृकलादिभ्यो गोत्रादिभूतेभ्योऽपत्येऽभिधेये इञ्प्रत्ययो भवति । वार्कलिः । काकैलिः । चौडः । घालाकिः । जाह्नः । छागलिः । (भागलिः) लाहकः । ध्रौवकिः । धौवकिः । मौपकेिः । सौमित्रिः । दौर्मित्रिः । गोत्रादिम्य इति किन् । वार्कलः । युधिष्ठिरार्जुनरामसङ्कर्पणकृष्णगदप्रद्युम्नसाम्बसल्यकशरासुराजीगर्तेभ्यः ॥ ३० ॥ युधिष्ठिरादिभ्यो गोत्रादिभूतेभ्यः इञ्प्रत्ययो भवति । यौधिष्ठिरिः । अर्जुनिः ।। रामः । साङ्कपैग्निः ! कार्पिणः । गादिः ! प्राद्युम्निः । साम्बिः । सात्यकिः । शैौरिः ! अप्सुरिः । अाजीगर्तिः । गोत्रादिभ्य इति किम् । यौधिष्ठिरः ll सुधावत्पुष्करसदनुरहदनडुत्पञ्चससाष्टक्षेमवृद्धिमापशराविश्रृंखलातोदिखरनादिभ्यः ॥ ६१ ॥ पा० १] हृदयहाण्यािख्यया वृत्त्या समेतपू । ጳ ሃሂዃ सुधावदादिभ्यो गोत्रादिभूतेभ्य इञवल्ययो भवतेि अपत्येऽभिधये । सुपा पियते यस्यासी सुधावान्। तस्यापत्य सीधा पतिः । पीदकरसादिः ! उभयपदवृद्धिः । अनुरहतिः ! अनडुद्देः । पश्चिः ! सातिः । अाष्ठैिः ।। क्षैमवृद्धिः । मापिः । शारापिः । शार्ङ्गलिः । तौदिः । स्वारनादिः । गोत्रादिभ्य इलेव । सौधावतः । प्राकारन्नगराभ्यां मर्दिनः ॥ २२ ॥ प्राकारनगराभ्यां परस्मान्मर्दिन्शव्दादपत्य इन्क्षत्ययो भवति । प्राकारमर्दिः । नगरमर्दिः । इन्द्राग्निदेवेभ्यः शर्मणः }} ३३ ॥ इन्द्रादिग्यः परस्माच्छर्मन्शब्दादपत्ये इन्त्ययो भेषेति । ऐन्द्रशर्मिः । अग्निशर्मिः । दैवशर्मिः ॥ उदञ्चः संज्ञायाम् ॥ ३४ ॥ उदञ्चोऽपत्ये संज्ञायां गम्यमानायामशक्त्ययो भवति । औदश्चिः । संज्ञात्वादेव नलोपाभावः । संज्ञायाभित्येव । औदीचः ॥ कुसुभ्यां नास्नः ॥ ३५ ॥ फु सु इत्येताम्यां परक्षिामनशब्दादपत्ये इन भवति । कीनामेिः । सैनामिः ॥ शिरोलीमभ्याम् ॥ ३६ ॥ शिरोलोमशब्:ाम्यामत्येऽभिधंपे इन्प्रत्ययो भवति । केवलो रपत्यायेंन योगाभाव देती शिरोलोगशब्द तदन्तौ ग्रहीते। (हस्तिशीर्ष: *शीर्षस्तद्धिते च' इति शीर्पभावः । शारलेमिः । we ex ܔܖ सम्भूयोम्भेोभितेजश्शलङ्कूनां लोपश्च ॥ ३७ ॥ सम्भूयप्रभृतीनामषत्येऽर्थे इञ्प्रत्ययो भवन् ि। अन्तल । सुस्ंयः । अम्भिः ! अमितैजिः । शालङ्किः । भूयोऽपि केचिन् । {9 ጻ सरस्वतीकण्ठाभरणं • [अध्या? ४ (घिम्बा ?'व्यासा)दीनामपत्यमात्रेऽभिधेय इञनत्ययो भवति । तुसत्रियोगेन चान्यस्याकड़ादेवः । व्यासस्यापत्यं वैया(सिक: सकेि) l सौधातकिः । वारुटकिः । नैषादकिः । चाण्डालाकेिः । चैम्बकिः । नैषाद इति `, शिवादिपाठातू ॥ पुनर्भूपुत्रदुहितृननान्दृनिषादेभ्योऽनन्तरेऽञ् ॥ ३९ ॥ पुनर्मूलधूतेभ्योऽनन्तरेऽपत्येऽञ्जूलत्ययो भवति । पुनभ्र्वोऽपत्यं पौनभैवः । पौत्रः । दौहित्रः । नानान्द्रः । नेपदः ॥ परस्त्रियाः परशुश्च ॥ ४० ॥ परखीशब्दादनन्तरापत्ये अञ्प्रत्ययो भवति । परशुश्वास्यादोशो भवति । परस्निया अपत्यं पारशवः । ब्राह्मणोढायाः शूद्राया अपत्यमि ल्यर्यः । तथा च स्मृतिः--- 'विश्राच्छूद्रा निपादाख्यं सुते पारशर्व तथा । ' * già l बिदोवैकश्यपकुशिकभरद्वाजोपमन्युकिलातविदर्भ. विश्वानरर्ष्टिषेणेभ्यः पौत्रादौ ॥ ४१ ॥ विदादिभ्यः पौत्रादावपत्ये अज्ष्त्ययो भवति । विदस्यापत्यं पौत्रादि (बैदः ।) সুন্টু ॥ (काश्यपः ) कौशिकः । भारद्वाजः । ས་ न्यवः । कैलातः । वैदर्भः । वैश्वानरः । अ|ार्ष्टिषेणः । पौत्रादाविति किम् । चैदिः । अनन्तर इञ् ॥ w ऋतभागहर्यश्धप्रियकापस्तम्बकुचवारशरद्दच्छ्नकधनुभ्यः ॥ ४२ ॥ पं॰ १.1 हृदयहारेिण्यात्यया वृक्या समेतम्। { ፬wፅ ऋतभागादिभ्यः पीयादावपये अयूक्षत्ययो भवतेि । ऋतमागस्यापत्यम् अर्तमागः । एवं द्दार्यश्वः । प्रैयकः ! अपस्तम्भः । फैीचयारः । शारद्वतः । शौनकः । धैनघः ! " गोपवनशिधुबिन्दुभाजनाश्वावतानश्यामाकशम्चकश्यापर्णेभ्यः ॥ ४३ ॥ गोपवनादिभ्यः पैीघादावपत्ये अन्भत्ययो भवति । गोपवनः । शैग्रवः । बैन्दवः । (भाजनः । अ0श्वायतानः । श्यामाकः । शाश्वकः । शयापर्णः | हरितकिन्दासबह्मस्कार्कलूपय़ध्योगविष्णुवृद्धप्रतिबोधरथीतररथन्तरगविट्रिगविकािलनिषादशवरमठरसृद्वारुपृदाধ্ৰুগীয়াপ্ল ৷৷ ৪৪ ৷৷ इतिदिग्यः पौत्रादावंपत्येऽक्षत्पयो गवति । हरितस्थापत्यं पैश्रादि द्दारीतः ! एवं दैनिन्दासः । पद्मस्कः । अर्कल्पः । घाध्योगः । वैष्णुवृद्धः । भातियोधः । रार्थीतरः । राधन्तरः | गविष्ठिरः ! गविष्ठिलः | नैपादः । शाबरः । माठरः ! सादरवः । (पादकवः) । त एते विदादयः ॥ गर्मवत्साजव्याघ्रपाल(सैन्य?)संस्कृतिप्राचीनयोगपुलस्तिरेभशष्टशङ्खाग्निवेशेभ्यो यञ् ॥ ४५ ॥ गर्गादिभ्यो गोत्रादिभूतेभ्यः पैौद्रादावर्य यन्त्ययो भवति । गाग्यैः । घात्स्यः । अभ्यः । वैयमिषाद्यः । सांस्कृत्यः । प्राचीनयोग्यः । पैौलस्त्यः । रैभ्यः । शाठ्यः ! शाङ्ख्य । आग्निवेश्यः | गोवादीति किम् । गर्गो नाम कश्चित् तस्यापत्यं गार्गिः ! पैौादाविति किम् । गर्पिः । 燃9く。 सरस्वतीकण्ठभरणं • {अध्पा० ४ • लोहितशंशितबभ्रुवल्गुमण्डुमङ्क्षुशङ्कुलिगुजिगीपुणु* हळुमन्तुतन्तुभ्यः ॥ ४७ ॥ - लोहितादिभ्यो गोघ्रादिभूतेभ्यः पैत्रादावपत्ये यञ्प्रत्ययो भवति । लोहितस्यापत्यं पैनादिलैहित्यः । शांशित्यः । नाभ्रव्यः (कौशिक) एवेत्यथैः ॥ विशेपेो घक्ष्यते । वाल्गव्यः । भाण्डव्यः । माङ्क्षव्यः । शाङ्कव्यः । लैगव्यः । जैगीपव्यः । गौहलव्यः । मान्तव्यः । तान्तव्यः । ख्रियां तु लैहित्यायनी शां(शि)त्यायनीति 'लोहितादिभ्यः शकलान्तेभ्यो नित्यमि?ति ङीप्प्रत्ययः । - मनुमानार्यासूनुखुकपर्ककथकाक्षतरुक्षतालुक्षतण्डवतण्डकविकतेभ्यः ॥ ४८ ॥ मन्वादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः पैत्रादावपत्ये यञ् भवति । मनोरपत्यं पौत्रादिर्मानव्यः । कथं मानवीं प्रजा । लोहितादित्वान्नित्यं ख्रियां चीष्प्रल्ययेन भवितव्यम्। नैवम् । अत्रानन्तरापले ऋपिवचनत्वादण्। मानायी । मानाय्यः । तथा सौनव्यः । स्राव्यः ! कापैक्यः । काDD DDDSSSDD DDDDS DDDD S DDDSDDS आङ्गिरस एवेत्यर्थविशेषेो वक्ष्यत ! तथा फाव्यः आङ्गिरस एवेत्यत्राप्यर्भ विशेपः । कात्यः ॥ ". शकलकण्वगोकक्षागास्त्यकुण्डिनीयज्ञवल्कवर्णवल्काभयजातविरोहितवृषगणरहूगणशणिडलमुद्रलेभ्यः ["]॥ ४९ ॥ * शकलादिभ्यो गोत्रादिभूतेभ्यः पौत्रादावपत्ये यज्ञं भवति । शक• लस्यापत्यं शाकल्यः । एवं काण्व्यः । गौकक्ष्यः । अगस्त्यः । कौण्डिन्यः । याज्ञवल्क्यः । वाणैवल्क्यः ! अभयजात्यः । वैरोहित्यः । वार्षगण्यः । tहूगण्यः ॥ शाण्डिल्यः । मौद्गल्यः ॥ ግ. go R ናቨõ፥. To & हृदयहारिण्याख्यया वृन्या समैतमें । ፻gጳ . मुसलोलूकजतुकर्णमन्त्रिताश्मरथशर्कराक्षपूतिमाप स्थूरारगतपिङ्गलकृष्णगेलन्देभ्यः ॥ ५० ॥ मुसलादिभ्यो गोत्रादिभूतेभ्यः पौश्चादावपत्ये यञं भवति । मुसलस्यापत्यं पौत्रादिमैौसल्यः । एवमौलूक्यः । जातुकुण्येः । मन्त्रित्यः । आश्मरथ्यः । शार्कराक्ष्यः । पौतिमाष्यः । स्थेौर्येः । अारगल्यः । पैङ्गल्यः । काष्र्ण्यः । गैौलन्यः ॥ भिप्रतितिक्षाभडितभण्डितचिकितेन्द्रह्मदेवहूपिप्पल्वेकलूवृहदक्षिजमदग्निपराशरेभ्यः በ “ጻ8 | भिपगादिभ्यो गोत्रादिभूतेभ्यः पौत्रादावपत्ये यञं भवति । भिषजोऽपत्यं पौत्रुदिभैषज्यः। तैतिक्ष्यः । भाडित्यः । भाण्डित्यः । चैकित्यः । ऐन्द्रहव्यः । दैवहव्यः ! पैप्पलव्यः । ऐकलव्यः। बार्हदग्न्थः । (जामदग्न्यः !) पाराशर्यः । कथम(न)न्तरापत्ये रामो जामदग्न्यः व्याः पातशर्ये इति । पौत्रादिकार्यकरत्वात् पुत्रोऽप्यभिधीयते । जामदग्, पाराशर इति च प्रथमापत्यविवक्षायामणपेि ॥ दुल्भकुलटकुटीगुचणकचुलुकोजंकर्कटालपिन्सवंर्ण सुवर्णसुलाभिद्विदह्यदादिभ्यः ॥ ५२ ॥ दल्मादिभ्यः पैत्रूदृश्वप्रत्ये यञं भवति । दल्भस्यापत्यं पौत्रादिर्दीर्भ्यः । कैौलठ्यः । कैंटीगल्यः । चाणक्यः । औलुक्यः ॥ औज्यः । ॠकृष्ट्रयः । आलाप्युः। सावर्ण्यः । सौवर्ण्य. ।। सौलभिद्यः । वैदहृद्यः । भकृतिगणेोऽयं गर्गादिः । एवमन्येऽपि यथादर्शनमवगन्तव्याः ॥ वाजादसमासे ॥ ५३ ॥ धाजशब्दादसमासे वर्तमानादपले पौत्रादौ यन् भवति . [भवात वैाजस्य० पर्य पैौत्रादिवौज्यः । समासे तुसॉवजिः॥ t मधोत्रंह्मणे ॥ ५४ ॥ “ጻ« ̊ T, १५० सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्यां० ४० मधुशब्दातूपैौत्रादवपत्ये यज्भपति ग्राह्मणे वाच्ये । माधव्यः श्राह्मणश्चेत् । माधवोऽन्यः ॥ बभ्रत्रोः कौशिके ॥ ५५ ॥ घधुशन्दात् पैौनादवपये यन् भवति कौशिके वाच्ये । घाभ्रव्य कौशिकश्चेत् ॥ घाभ्रवोऽन्यः । बभ्रुशब्दो गर्गादिषु पठित एव । ततः सिद्धे यञि कौशिके नियमार्थे वचनम् । गर्गादिषु पाठोऽन्तर्गणकार्यार्थः । तेन 'लोहितादिभ्म' इत्यादिना स्नियां ध्फप्रत्ययः । घाधव्यायणी । कवेराङ्गिरसै በክ “ጻኳ |በ 'कवेशन्द्रदक्रिसोऽत्यविशेषे पैद्वार्दी ग्रन् भवति । काव्यः । आङ्गिरस इति किम् । कावेयः । कविशब्दो गर्गीदिपु पठ्यते । तस्य नियमार्थं वचनम् । अङ्गिरस एव यथा स्यात् । लोहितादिकार्यार्थो गणे पाठः ।। काव्यायनी ॥ ' वोधात् ॥ ५७ ॥ बेोधशब्ददाह्निरसे पौत्रादावपत्ये यञ् भवति। बैध्यः. । अङ्गिरस इति किम् । वैौधिः ॥ वतण्डात् ॥ ५८ ॥ । वतण्डशब्दादाङ्गिरसे पौत्रादवपत्यविशेपे यन् भवति। वातण्डयः । केिमर्थमिदम् । गगीदिप्वय पठित एव शिवादिष्वपि पठयते । ताङ्गिरसे शिवाद्यणो माधनार्थं पुनर्वचनम् । अनाङ्गिरसे तूभवत्र पाठसामभ्यात् प्रत्ययद्वयमपि भवति । घतण्डचः । वातण्डः ॥ स्मियां लुकू ॥ ५९ ॥ अङ्गिरस इत्येय ! वतण्ठशब्दादाङ्गेिरसस्य यञ्प्रत्ययस्य लुग्भवति । छकेि कृते 'घतण्डाराठचण्डलेभ्य' इतेि डीन् । चतण्डी । अनाद्विरस्यां तु तण्यायनी । शिवायणि कृते वातण्डी ॥ T. ʻGt' s qs:, ናie ፻.] हृदयहारिष्यास्यया वृत्त्या समेतमू। ፪ካላ8 अश्धाश्मशङ्पुटकुटरोहिणखर्जूपिण्डूरभडिलभग्डिर्लभडितभण्डितेभ्यः फञ् ॥ ६० ॥ आङ्गिरस इति निवृत्तम् । अश्धादिभ्यः पैत्रादावपत्ये फञ् भवति । आश्वायनः । (आश्मायनः ।) शहूशब्दो गर्गदायुक्तः । कुञ्जादिषु च षक्ष्यते । तेन त्रैरूप्यम् । शाक्षायनः । शाह्वायन्यः । शाक्षयः । पौ(गा ? टी)- यनः । कीटायनः ।। रीहिणायनः ! सार्जूरायणः । पैण्डूरायणः । भाड़ि लायनः । भाण्डिलायनः । भाड़ितायनः ! माण्डितायनः । : प्रहतरामेदक्षान्तकालकाशकुलगोबौह्वार्कस्वनध्वनपादचक्रेभ्यः ॥ ६१ ॥ प्रहृतादिभ्यः पौत्रादावपत्ये फञं भवति । प्राहृतायनः ।। रामोदा यनः ! क्षान्तायनः । कालायनः । काशायनः । कौलायनः । गौवाह्वायनः । आकीयणः । सैौवनायनः । ध्वानायनः । पादायनः । चाक्रायणः॥ ग्रीवाश्रीविष्ठापवित्रापविन्दागोमिन्वाग्रिमन्श्यामधूमधू म्रवैस्तविश्वानरविदेभ्यः ॥ ६२ ॥ ग्रीवादिभ्यः पौत्रादावपत्ये फञा भवति । ग्रैवायणः । श्राविष्टायनः । पावित्रायणः । अपविन्दायनः । गोमायनः । वाग्ग्मायनः । शयामायनः । धौमायनः । धौम्रायणः॥ यान्तायनः । वैश्वानरायणः॥वैदायनः ॥ जडखडार्हग्रीष्मवीक्षविशम्पविशालगिरिचपलनमदासकानडुह्येभ्यः ॥ ६३ ॥ जुडादिभ्यः पैनादवपत्ये फं भवति । जाडायनः । खाडायनः । मू? अ0र्हीयणः । ग्रैष्मायणः । वैक्षायणः । वैशम्पायनः । वैशालायनः गैरायणः ॥ चापलायनः ॥ नामदासकायनः । अनडुह्यायनः । । धन्यधर्मैर्जुनवैल्योत्सातवकितवश्द्भखादिरसुमनोदुर्मनाभ्यः ॥ ६४ ॥

---

Trupm -- “*----- క్షాణి" ' 'लभडिकभण्डिते' ग पा: ff3:۰ ۹۰ "RRafa', 'याँ' क. पाठ, I؟ &ሤቒ सरस्वतीकण्ठभरण [अध्या० ४.

धन्यादिभ्यः पैौत्रादावपत्ये फञं भवति .... **• ... l আলাৱান শুনি ৷ ঘৰ ৷ जातस्य अपत्यं जातायनः । पुंसीति किम् । जाताया अपत्यं जातेर्यः । शपभरद्वाजाभ्यामात्रेये ॥ ६६ ॥ LS ES LLLS LS LS DDDDDDD DB भवति । शापायनः अत्रेयश्चेत् । शापिरन्यः । भारद्वाजायनः अत्रेयश्चेत् } भारद्वाजोऽन्यः । बिदादित्वादश्ञम् । आत्रेयाद् भारद्दाजे ॥६७॥ अत्रेयशव्दाद् भारद्वाजेऽपत्याविंशेपे फञम् भवति l अत्रेयायणः भारद्वाजश्चेत् । अत्रेयिरन्यः ॥ भर्गात् त्रैगर्ते ॥ ६८' ॥ भर्गशब्दात् त्रैगर्तऽपत्यविशेषे फञ्जु भवति । भागायणः त्रैगतैश्वेत् भागैिरन्यः । अश्वादिगणसूत्राण्येतानि ॥ कुञ्जत्रध्नशङ्खभस्मगणलोमशटशाकशुण्डाशुभस्क ー。 न्दस्कम्भविशाभ्यः फ्यञ् ॥ ६९ ॥ कुष्ठादिभ्येो गोत्रादिभूतेभ्यः पौत्रादावपत्ये फ्यञ्प्रत्ययो भवति । कौञ्जायन्यः ! कैौञ्जायन्यैौ । एवं ब्राध्नायन्यः । शाङ्क्षायन्यः । भास्मयन्यः । गाणायन्यः । लैमायन्यः । शाटयन्यः । शाकयन्यः । शौण्डायन्यः । शैौभाग्यन्यः । स्कन्दायन्यः । स्कम्भयन्यः । वैशायन्यः । पौत्रा दाविलेव । कौजिः । अनन्तरापरये इश् ॥ स्त्रीबहुपुफकू १२ ॥ ७० ॥ १. 'य: दीप', २ ‘विपाइभ्य " *ीं गा पाट , qTo 8.) हृदयहाण्यिास्यया मृत्या समेतम् । ፻ዔ፣ कुञ्जादिभ्यः स्त्रियां बहुषु च फक्प्रत्ययो भयति । कझायना। स्त्री । कौञ्जायना यहवः । एवं ब्रा*गायना म्र्नी प्राध्नायना वहवः इत्यादि । खियामिति किम् । कौञ्जायन्यः पुमान् । घहुविति किगू । कौन्जायन्यः कौञ्जायन्यै ॥ नडचरबकमुक्षेतिकेतिशोपकलमाकससलवाजप्यतिकाग्निशर्मभ्यः ॥ ७१ ॥ नडादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः पात्रादावपत्ये फक्प्रत्ययो भवति । नाडायनः । चारायणः । (पा ? घा)फायन ! मौञ्जायनः । ऐतिकायनः । ऐतिशायनः । औपकायनः । लामकायनः । साप्तलायनः । वाञ्जप्यायनः । तैकायनः । आग्निशमीयणः । अग्निशर्मन्शब्दाद् वृपगण एवेत्यर्थविशपो वक्ष्यते । पौघादावियेव । नाडिः । चा(गेि?रेि:)। वृपगणप्राणनरसायकदासकमित्रपिङ्गरपिङ्गलकिङ्करकेिकॅंकातरकातलेभ्यः ॥ ७२ ॥ वृपगणादिभ्यः पैाम्रादवपत्ये फरु भवति । वर्षगणायनः । प्राणायनः । नारायणः । सायकायनः । दासकायनः | मैत्रायणः ! पैङ्गरायणः । पैङ्गलायनः । कैङ्करायणः । कैङ्कलायनः । कातरायणः । कातलायनः । पैौत्रादावित्येव । घापैगणिः ॥ द्वीपाजकाश्यकाश्यपकाव्यामुप्यामित्रचित्रलिङ्गकुमारलोहदुर्गेभ्यः ॥ ७३ ॥ द्वीपादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः पैौवादावपये फकू भवति। द्वैपायनः। भाजायनः । काश्यायनः । काश्यपायनः । कान्यायनः । अमुष्यायणः । भामित्रायणः l (चैत्रायणः) । लै(झला ? ङ्गा)यनः ! कौमारायणः । लौहयनः । दौर्गायणः ॥ ፻ሤዩ सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० ४• स्तम्बायशिशपातृणशकटसुमतमिमतछजगन्धरयुगन्धरहंसकपञ्चालेभ्यः ॥ ७४ ॥ स्तम्बादिभ्यृः पौत्रादावपत्ये फक् भूवति । स्ताम्बूायनः । आग्रायणः।' शैशपायनः । तार्णायनः। शाकटायनः । सौमतायनः । मैमतायनः । आच्छयनः । जागन्धरायणः । यौगन्धरायण. ॥ हांसकायनः । पाश्चालायनः ॥ दण्डिन्हस्तिन्चमसिन्सुगल्यस्थिरकब्राह्मणाधलचटकघदराध्वरखरपकामुकेभ्यः ॥ ७५ ॥ दण्डन्नित्येवमादिभ्यः पौत्रादावपत्ये फक् भवति । दाण्डिनायनः । हारितनायनः । दऐिgहस्तिनो: फकि टेिलोपो नास्तीति पक्ष्यते । चामसा यनः । तथा सैगत्यायनः ! स्थैरकायनः । ब्राह्मणायनः । भाश्चलायनः । चाटकायनः । घादरायणः । अध्वरायणः । खारपायणः । कामुका यन: l ब्रह्मदत्तोदुस्वरशष्णशोणाश्रबालिशभण्डपेग्यश्॥७६॥ म्रद्मदत्तादिभ्यः पैत्रादावपत्ये फक् मवति । ग्राह्मदत्तायनः, औदुम्घरायणः । शाणयिनः । शणायनः ! अश्रायणः । यालिशायनः । भाण्ड६ान्ताः । कृष्णारणाभ्यां घाह्मणश्चासिष्ठयोः ॥ ७७ ॥ कृष्णरणशब्दाभ्यां माम्राणवामिष्ट्रयोरपत्याद्यर्थशेिपणयोभिधेयपो: फक्प्रत्ययो भवति यथासूंयम्, कृष्णयिनो भवति मुणयेत् । केणिरन्यः । राणायनो भयति वासिष्ठश्चेत् । राणिरन्यः ॥ शलकुंक्रोष्ट्रबोलेॉपश् ॥ ७८ ॥ शङ्ख्कोपुट्टान्दाभ्याम्पले पैयादी फस्प्रत्ययो मृवति तरसन्नियो*ामयरन्स्पस्य 守3ü TMstis: मौष्टायनः “ቨ©' ፻.j1 हृदयहरिश्याख्यया वृत्या समेतगार! & ሂላሤ we हरितादिभ्योऽञः ॥ ७९ ॥ ह(मेि ? रि)तादयः प्रदाकुपर्यन्ता विदाद्यन्तर्गणाः । ह(मेि ? रि)- तादिभ्योऽञन्तेभ्योऽपत्ये फक् भवति । इञोऽपवादः ! हरितस्यापत्यं हरितायनः । कैन्दासायन इत्यादि । यञिञ्स्याम् ॥ ८० ॥ यजन्तादिअन्ताच प्रातिपदिकादपये फक् भवति । गाग्र्यस्यापत्र्य गाग्र्यायणः । वात्स्यायनः । इञन्ताद् दाक्षायणः । ‘पादनुसमुद्रं यञ? । ‘सुतङ्गमादिभ्य इञि'त्यतो न भवति, पौत्रादिग्रहणे९न्) यञिञोर्विशेषणात् | गुर्वयतो वायं प्रत्ययः ॥ शरदृच्छुनकदर्भेभ्यैो भार्गववात्स्याग्रायणेषु ॥ ८१ ॥ शरद्वच्छ्नक दर्भ इत्येतेभ्यः पैौत्रादाक्प्रत्ये फक्षत्ययो भवति यथासंख्यं मार्गववात्स्याग्रायणेपु वास्येपु । शारद्वतापनी भवति भार्गक्क्षेत् । शारद्वतोऽन्यः । शौनकायनो वात्स्यश्चेत् । शौनकोऽन्यः । दार्भयणेो भवति आग्रायणमेत् । दार्मिरन्यः । पैौत्रादाविलेव। शारद्रतः । शरदूच्छुनकशब्दी विदादी । ताभ्यामत्रोऽपवादः फक्षत्ययों (वा ) भवतेि ॥ जीवन्तपर्वताभ्यां वा ॥ ८२ ॥ जीवन्तपर्वतशब्दाभ्यां पैीवादासपये पक्क्षत्ययो वा भवति। इन्गेऽपवादः । जैवन्तायनः जैवन्तिः । पार्वतायनः पार्वतिः ॥ द्रोणात् ॥ ८३ ॥ টুীমাহালিৰাল প্রাধান্তৰ फक्षर्ायो (प) भवति । द्रौणायनः द्रौणिः । कथमनन्तप्रापत्ये द्रोणायनः। पृथरयोगादपत्यमात्रे। शिवमोटप्रोटिकचण्डजम्भकुठारानभिम्लानकहथोरलविरलैपिष्गसुपिप्गेभ्योऽण् ॥ ८४ ॥ HH r r १. 'मि' क. पाठ: ९. 'भ्योऽण भा', १ 'द्यपिछसुपिटेभ्यो' ख. ग. че. ጳሂላዪ सरवतीकण्ठभरणं [अध्य० है • पैत्रादाविति निवृत्तम् । अतः प्रभृति सामान्येनापत्यमात्रे विज्ञायन्ते । शिवादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्योऽपत्येऽण्प्रत्ययो भवति । ययायथमिव्नादीनामपवादः । शैवः । श्रौष्ठः ! औष्ठिकः । चाण्डः । जाम्भः ! कौठारः । अानभिम्लानः । काहू(तः ?थः) । औरलः । वैरलः । पैष्गः । सौपिप्गः ॥ll पिटकर्पोटाकमृक्षाकवर्तनाक्षविरूपाक्षखदूरकोरेखलेखसुखलेखनैखञ्जनखज्ञेरमज्ञामेिकेभ्यः ॥ ८५ ॥ । · पिटकादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्योऽपत्येऽण्प्रत्ययो भवति । पैटकः । s s पैटाकः । माक्षकः । घार्तनाक्षः । (वैरूपाक्षः) । खादूरकः । रैखः । लैखः । सखः । लैखनः । खाञ्जनः [ खाव्जेरः । माञ्जमिकः । पर्णकर्णकोहडकहोडककुभोर्णनाभनभागहेहयककुत्स्थदृष्णिकक्षीरहृदजलक्षदेभ्यः ॥ ८६ ॥ पर्णादिभ्योऽपत्येऽण्प्रत्ययो भवति । पार्णः । कार्णः । कैौहडः । काहोडः 1 काकुभः । और्णनाभः । नाभागः । हैहयः । काकुत्स्थः । वार्षिणिकः । ।। क्षैरहृदः । जालद्ददः ॥ यस्कलह्यदुह्यायःस्थूणतृणकर्णभलन्दनकुरुपाण्डुवतण्डर्ष्टिषेणतृणतक्षभ्यः ॥ ८७ ॥ यस्कादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्योऽपत्येऽण्प्रत्ययो भवति । यस्कस्यापत्यं यास्क ! एवं लाह्यः । द्रौह्यः । आयःस्थूणः । तार्णकर्णः । भालन्दनः । कैौरवः । पाण्डवः । वातण्डः । अ|ाष्टिपेणः । तार्णः । ताक्ष्णः । तक्षन्शब्दोऽत्र पठ्यते का(रि)लक्षणमुदीचामिञ्ज्ञं चाधितुम् ।। ण्यप्रत्ययस्य तु बाधा नेष्यते । ताक्षण्यः ॥ s s गोपिकागोपालिकाकपिलिकाजगिलिकाबधिरिकारोहितिकायैश्चेतोत्क्षिपावर्षिकापृथेलासपत्नीभ्यः ॥ ८८ ॥ HS S uDDBDuDuDDDDuDDuDuS D S SES YS SLLLLS a R. हृदयहाण्यािख्यया वृत्त्या समेतन्। &ካለv9 गोपिकाप्रभूतेभ्योऽपत्येsणप्रत्ययो भवति । गोपिकः। गौपालिकः । कापिलिकः । जागिलिकः ! बाधिरिकः ! रौहितिकः । आर्यश्वेतः ! औीत्क्षिपः । वार्पिकः । पार्थैः ।। ऐलः ! सापत्नः ! भूमिभूमुिनिसन्धिजरत्कारूत्कारुहस्तिपादकपिञ्जलकुण्डोपरथब्रह्मगुप्तखर्जूरकर्णमयूरकर्णेभ्यः ॥ ८९ ॥ भूम्यादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्योऽपत्येऽण् भवति । भूमेरपत्यं भैौमः | (भैौरः !) मैौनः । सान्धः ! जारस्कारवः ! औरकारवः । अत्र जरत्कारूSDDBBDDDmDDDDD DDDD S DDDDDBDG ततः प्राग्जितीय एवाणस्ति । हस्तिपादः. । कापिञ्जलः । कौण्डोपरथः । माझगुंसः। 1 खार्जूरकर्णः । मायूरकर्णः | नैश्च विश्रवसो विश्लोपश्च वा ॥ ९० ॥ विक्षविश्शब्दादपत्यमानेऽण्प्रत्ययो भवति । तत्सन्नियोगेन सस्य नकारागमे भवति । पक्षे विशू इयेतस्याधवयवस्य लेयो भवति । विश्रe घसोऽपत्यं वैश्रवणः । विक्षेपपक्षे रावणः । ह्रयच्वी नद्याः ॥ ९१ ॥ नदीवाचका ये व्यचस्तेग्ग्रेऽप्यमात्रेऽश् भवति । सन्ध्या सान्ध्यः । कुला कॉल: ; ढगूभाधनाथ वचनम् ॥ विपाशगङ्गाभ्याम् ॥ ९२ ।। विपाशगङ्गाभ्यामपत्येऽण भवति ! विपाशशब्दस्य कुञ्ज्ञादित्वात् पयञः, गङ्गाशब्दुस्य शुभ्रादित्वाद्दका तिसृदिफिञा च सुमावेशार्धं वञ्चनम् । येषाशः | वॆपाशेन्यः ! गार्ङ्गः । गijङ्गेयः । गङ्गायनिः । R त्रिवेण्यास्त्रिविणं च ॥ ९३ ॥ u DS Bu0S HDSS SS SDBLL SSS ነኳረ सरस्घातकण्ठभरणी अध्या० ४. त्रिवेणीशब्दादपत्येऽण् भवति | त्रिवेषीशन्दत्रिविणं चादेशं ग्राओोति त्रैविणः ॥ मनुष्याश्चावृद्घनाम्नः ॥ ९४ ।। मानुष्याश्च नद्याश्च यानि नामानिष्ठं अवृद्धानि तेभ्योऽपत्यमात्रेऽण् भवति ! ढकोऽपवादः ! मानुपीनाम्नस्तावत्--शिक्षिताया अपत्यं शैक्षितः । चैकिकः । नदीनाम्नः---यमुनाया अपत्यं यामुनः ॥ ऐरावतः । नार्मदः । अवृद्धादिति किम् चान्द्रभाग्याया अपत्यं चान्द्रभागेयः | जाह्ववेयः ! मानुष्याश्चेति किम् ! सैौ(व ? प)र्णयः । वैनतेयः । मानुष्या नद्याश्च नाम् इति किम् । शोभनाया अपत्यं शाभनेयः ॥ फुञ्चाकोकिलाभ्याम् ॥ ९५ ॥ कुंश्चाकोकिलाशब्दाभ्यामपत्येऽण् भवति ! (फ ? ढ)कोऽपवादः । क्रौञ्चः । कौकिलः ॥ ऋषिकुरुवृष्ण्यन्धकेभ्यः ॥ ९६ ॥ ऋषयो वसिष्ठादयः | कुरवः वृष्णयः अन्धकाश्चेति वंशाख्याः । ऋटुप्यादिवचनेभ्योऽण्प्रत्ययो भवत्यपत्ये ! इञोऽपवादः । (शुभ्रा ? अन्या)- दिभ्यः परत्वात् ढगादिभिरेव भवितव्यम् । ऋपिभ्यस्तावद्- वासिष्ठः वैश्वामित्रः ! भुङ्कुरुभ्यः-नाकुलः साहदेवः पृष्णिम्पी वासुदेवः अ= निरुद्धः । श्रन्धकेभ्यः-श्वाफल्कः माधकः ॥ मातुरुत सझुष्यासंभद्रपूर्वयाः os मातृशब्दात् सङ्ख्यापूर्वात् सम्पूर्वाद् भद्रपूर्वाच्च अपत्येऽण् भवति, उकारश्चान्तादेशः । द्वयोर्मानोरपत्य द्वैमातुः । त्रैमातुरः । सांमातुरः । भाद्रमातुरः । उकारादेशार्थं वचनम् । प्रत्ययः पुनरौत्सर्गिकः सिद्ध एव । . ” E. 9 कन्याशब्दादपत्ये3" भवति । ढकोऽपवादः । तत्सान्नेयोगेन चास्या कनीनशब्द आदेशो भवति। कन्याया अपत्य कनन• | शुङ्गच्छगलविकणेंभ्यो भारद्वाजात्रेयवात्स्येपु ॥९९॥ शुद्धच्छगलविकूर्णशव्देभ्यो यथासह्वयं भारद्वाजात्रेयवात्स्येष्वपल्यो भवति भारद्वाजभ्रत् । शैरिन्यः । छागलो मण्डूकशब्दादपत्ये ढक्र भवति । थकारादण् वा । तेन त्रैरूयग्र ! माण्डूकेयः ॥ माण्ङ्घ* ॥ माण्डूकिः । डयावूड: ॥ १°२ ॥ छयन्तादावन्तादूङन्ताच्च प्रतिपादकादपत्ये ढग् भवतेि ! भागीरथेयः । वैनतेयः । यौवतेयः । कामण्डलेयः । ड्यावूङ इति विशेपणादन्यत्र दरदोऽपत्यं दारदः ऐडविडः ॥ g可; 3oa M डयन्तादाघन्ताद्डन्ताच द्यचः प्रातिपदिकादपत्ये देग् भवतेि । वृद्धनाम्नः' इति प्राप्तस्याणोऽपवादः । नादेयः । दात्तेयः । 愛""ーニー • ነቐነs सरस्वर्तीकण्ठाभरणं [अध्या० १. .. इतोऽनिञः ॥ १०४ ॥ ड्यावूड् इति निवृतम् । इत इत्यस्य विशेषणं म्यच शांत वर्तते । इकारान्तात् प्रातिपदिकादनिनन्तादपत्ये ढकूमत्ययो भवति । आत्रेयः । दैतेयः । इत इति किम् । दाक्षः । लाक्षः । अनिञ इति किम् । दाक्षायणः । द्यच्च इत्येव । मरीचेरपत्यं मारीचः ॥ शुभ्रविष्टपुरब्रह्मकृतर्शरडतशला(म? म्यला)णीवप्रवा हणभरतभरमकर्पूरेतरौन्यतराजिराश्चतुर्दैगोदन्तेभ्यः ዘ & oዒ ዘ शुभ्रादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्योऽपत्ये ढग् भवति । इओोऽपवादः । शुम्रस्यापत्यं शैौग्रेयः । वैष्टपुरेयः । नाह्मकृतेयः । शारद्वतेयः । शालाम्यलेयः । अणीवेयः ! प्रावाह्णेयः । भारतेयः । भारमेयः । कार्पूरेथः । ऐतरेयः। (श्रान्यतरेयः) । आजिरेथः । आधेयः । तौ(मे ? देयः)। गौदन्तेयः ॥ -कुशाग्वविग्रविशशालूकदेवतरालीढसुदत्तसुंदक्ष ل i ; घायुदत्ताकॅशापशकलखदूरकशुर्कशुक्रोग्रजीवेभ्यः ॥ १०६ ॥ कुशाम्बादिभ्योऽपत्ये ༢ཀྲ་ भति হসী মুম্বার: । कौशाम्बेयः । वैमेयः । वैशेयः । शालूकेयः । देवतरेयः । आलीढेयः । सौदत्तेयः । सौदक्षेयः । वायुदत्तयः । अकशापेयः । शाकंठेयः ! खादूरकेयः ! शैकेयः । शौक्रेयः । औग्रेयः । जैवेयः । कदुपाण्डुमृष्कण्डुष्यमटुंमकथुंकलेखाभूशलाकाभूशकुनेिशकन्ध्यानिधिपरिभिविश्र्श्वयतिथ्यनुदृष्टयजवस्तिभ्थः॥ १०७ ॥ कद्रुप्रभृतिभ्योऽपत्ये ढग् भवति । कद्रोरपत्यं काद्रवेयः । यस्तु संज्ञायाम् ऊङन्तः कदूशब्दस्ततो 'ड्याबूङ' इत्यनेनैव ढकू । पाण्डोरपत्र्य पाण्डवेयः। शुमादेराकृतिगणत्वात् पाण्डवशब्दादपीप्यते। पाण्डवेयः । भार्कण्डेयः । कथं मार्कण्ड़ः । सृण्डि इति प्रकृत्यन्तरमस्ति । तस्माद्दप्याणि LS S SLBDDDDDDSL DDS0S DDDS SS ২. ‘’ৱালি” ক্ষ, vist. -Y. o. o. oš' s. T, vrs', k, "f, v. ', ' .. पा०' १1 हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । 8ął मवति । यामष्टेयः । माकष्टेयः । कर्पेयः । लैखाभ्रेयः । शालाकाभ्रेयः । शाकुनेयः । शाकन्धेयः । आनि(से?धे)यः । पारि(से १धे)यः । वैश्रेयः । आातयेयः । आनुदृष्टेयः । आजवस्तेयः॥ l गङ्गगोधाविधवाशलाकाकुमारिकाकिशोरिकाकुबेरिकाम्बिकाशोकाकृकसाकृर्केलासाख डोन्मत्तागन्धपिङ्गलाध र्मिणीरुक्मिणीरोहिणीभ्यः ॥ १०८॥ गङ्गादिभ्योऽपत्ये ढग् भवति । गङ्गाया अपत्यं गाङ्गेयः । गोधाशब्दोऽत्र पठ्यते वक्ष्यमाणेन दूकास्य चाधो मा भूदिति । गौधेयः । गौधेरः । विधवाशब्दस्य पाठः अनियतपुंस्कृत्वेन प्राप्तस्य ढूकोऽपवादार्थः । वैधवेयः। शालोकया। कौमारिकेयः । कैशोरिकेयः । कवेरिकेयः । अम्बिकेयः । अशोकेयः । कार्कसेयः । कार्कलासेयः । खाडेोन्मत्तेयः' । गान्धपिङ्गलेयः । धार्मिणेयः । रौक्मिणेयः । रौहिणेयः ॥ श्वन्नश्मन्सुनामन्सुदामञ्जरतिन्बलीवर्दिझिह्माशिन् दिक्सुवक्षोविमातृमृन्मृइादिभ्यः ॥१०९॥ • धन्नित्येवमादिभ्योऽपत्ये ढग् भवति । शुनोऽपत्यं शैनेयः । अाश्मेयः। सौनामेयः। सौदामेयः। जारतेयः। घालीवर्देयः । जैह्माशिनेयः । जत्र टिलोपाभावः । दैशेयः । सौवक्षसेयः । वैमात्रेयः । मार्दयः । तथा मृदोर्मार्दयः ॥ लक्षैणश्यामयोर्वासिष्ठ ॥ ११० ॥ लक्षणश्यामशब्दयोर्वासिष्ठेऽपत्यविशेषे ढग्भवति l लक्षणेयो भवति वासश्चेत्लाक्षणिरन्यः।श्यागेयो भवति यासिष्ठश्चेत् ॥ श्यामायनोऽन्यः । बडबाया वृपें ॥ १११ ॥ घडवाशब्दादपत्योत्पादनसमर्थ अपत्यविशेपे अभिधेये ढंग भवति। वाडवेयो भवति घृपश्चेत् । अपत्यमाने तु घाडवः l श्राघन्तत्वाद् सिद्धे वृप ऐवेति नियगादन्यत्रणव भवति ॥ ef - TerriHrlliHFIHF Hr ta' T, t.', 'a' VI, i, qis; Y ጳጳኛ । सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० १० विकर्णकुपीतकात काश्यपे ॥ ११२ ॥ : विकर्णशुध्दातू कुपीतकशब्दाय फाश्यपेऽपयूशेमे दृष्यू भवति । वैकर्णेयः, कीतकेयः काश्यपः । फाश्यप इति किम् । वैकर्णिः । कैर्पिताकेिः ॥ श्रुवो चुकू च ॥ ११३ ॥ भ्रूशब्दादपत्ये ढग् भवति । तत्सन्नियोगेन चास्य वुगागमः । भॆवेयः॥ कल्याणीसुभगादुर्भगाबन्धकौजरतीघलीचदज्येष्ठाकनिष्ठामध्यमापरस्त्र्यनुसृष्टयनुदृष्टीनामिनङ् च ॥ ११४ ॥ कल्याण्यादीनां शब्दानामपत्ये ढक्ष्मत्ययो भवतेि। तत्सनियोगेनैतेपामन्यस्येनडादेशः । डीप्रत्ययान्तानामेिनडदेशार्य वचनं, प्रत्ययस्य सिद्धत्वात्। अन्येषामुभयार्थम्। काल्याणिनेयः । सौभागिनेयः । दौर्भगिनेयः । अनयोरुभयपदवृद्धिः । घान्धकिनेयः । जारांतेनेयः ॥ वालवदिनेयः । जैयैष्ठिनेयः । कानिष्ठिनेयः । माध्यमिनेयः । पारस्रैणेयः । उभयपदवृद्धिः । अानुसृष्टनेयः । अानुदृष्टिनेयः ॥ , - कुलटायां वा ॥ ११५ ॥ कुलान्ट्रीति कुलटा। कुलशब्दादपये ढग्र भवाते। तत्सलियोगेन चात्येनडादेशी वा भवति । आदेशार्य वचनम् । प्रत्यय(स्यात्)- स्त्वाघन्तत्वादेव सेद्धः । कौलटिनेयः कौलटेयः । (यतु?या) तु कुला न्यट(न्ति ?न्ती) शलं भिनतीति कुलटा, ततः शीलहीनलेनाङ्गहीनले परत्वाद् द्रृक् । कौलटेरः । चटकादैरकृ ॥११६॥ चटकशब्दादपले ऐरङ्क्रप्रत्ययो भवति । चटकृस्यापत्यं पुमान् पटिकर: l तथा लिङ्गविशिष्टग्रहणाचटकाया अपूर्य चूटकेर: ! लुकू ख्रियाम् ॥ ११७॥ , चटकाशब्दादुत्पन्नत्यैरकुप्रत्ययस्य खियां लश भवति। चटकाया अपत्यं श्री चटका ।।'लुकू तद्धितलुकिं' इतेि स्त्रांप्रत्ययस्य लुक कृते पुन)’ ष्टाफ् कर्तव्यः ॥ हृदयहाारण्याख्यया वृत्या समेतम्। १६३ जाण्डपाण्डादारकू ॥ ११८ ॥ ये जण्डारः पाण्डरll अनियतपुंस्काङ्गहीनाभ्यो वा ॥ १२० ॥ दूगनुवर्तते, नारङ्गू । अर्थधर्मेण तदभिधायिन्यः प्रकृतयो निर्दैितपुंस्काम्योऽहिनाभ्यश्धाप्ये दृकूप्रत्ययो भवति । शूलन्ते । दासेरः दासेयः । काणेरः काणेयः । कल ছন্নমুহাম্ৰাৱালী छप्रत्ययो भवति । स्वस्त्रीयः योगवेिभाग उत्तरार्थ: पितृमात्रादिश्छण् ॥ १२५ पितृपूर्वान्मातृपूर्वीच स्वसृशब्ददपत्ये छणूयो भवति । पैतृ પૃક્ષરતીયઃ । मातृष्वत्रीयः ॥ ፻ጻ8 सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० ४ ढग लोपश्ध ॥ १२६ ॥ पितृमात्रादे स्वसृशब्दादपत्ये ढक्प्रत्ययो भवति। तत्सनियोगेन चान्त्यस्य लोपः । पैतृष्वसेयः । मातृष्वसेयः । ‘पितृमातृभ्या स्वसुश्च' इति पुत्वमू । क्षत्राज्जातैौ घः ॥ १२७ ॥ क्षत्रशब्दादपत्ये जातैौ घञ्प्रत्ययो भवति । क्षत्रियो भवति जातिश्चेत् । क्षात्रिरन्यः । राज्ञे यत् ॥ १२८ ॥ राजञ्छब्दादपत्ये जातै यत्प्रत्ययो भवति । (जातिवेत्?) राजन्यो भवति क्षत्रियजातिश्चेत् । ये 'चाभावकर्मणोः' इति प्रकृतिभावः । अन्यो राजन' । 'अन्' इति प्रकृतभाव: tl श्धशुरात ॥ १२९ ॥ पृथग्योगात् जातावित न वर्तते । श्वशुरशब्दादपत्ये यत्प्रत्ययो भवति । श्वशुर्यः । मातृस्वस्रादिवत् श्वशुरशब्दः सम्बन्धिवचनो गृह्मते ! तेनेह न भवति-श्वशुरो नाम कश्चित् । तस्यापत्यं श्वशुरिः ।) कुलाङ्कश् च ॥ १३० ॥ कुलशब्दादपत्येऽभिधेये ढक३प्रत्ययो भवति । चकाराद् यच । कुल्यः कौलेयकः ॥ खः संपूर्वीच ॥ १३१ ॥ कुलशब्दातू संपूर्वशब्दाच्चकारातू केक्लाच्चे खभ्रत्ययो भवति । अाठ्यकुलीनः ।। क्षत्रियकुलीनः । कुलीना ॥ दुष्कुलाष्ट्र वा ॥ १३२ ॥ दुकुलशब्दादपये ढक्क्षत्ययो वाभपति। पक्षे रसध । दीप्फुलेयः । উল্কািন্তৰ্গন: | महाकुलादञखञौ ॥ १३३॥ ፻ጻጻ रसरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० ४. भागवित्ततार्णविन्दवाकशापेयेभ्यः सौवीरेषु ठरवा 88 o सौवीरेविति प्रकृतिविशेपणम्। भागर्पित्यादिभ्यः सौवीरविपयेम्य: फुत्सितेऽपत्ये ठक्प्रत्ययो (वा) भवति । भागवित्तिरिञन्तः, तस्यापत्यं भा* गपित्तिको जाल्मः । पक्षे भागवित्तायनः ।। *यञिञ्भ्याम्' इति फक् । तृणबिन्दोरपत्य तार्णविन्दपिः । तस्य,परयं तार्णविन्दविको जाल्मः । पक्षे तार्णबिन्दविः । अकशापः शुभ्रादि. 1 अकशापेयस्तस्यापत्यमाकशापेयिकी जाल्मः । पक्षे अकशापे(यः ? येिः) । सौरभ्यः कुत्सितादन्या भागवित्तायनो माणवकः । पुनष्ठग्ग्रहणं णश्रत्ययनिवृत्त्यर्थम् ॥ यामुन्दायनिसौयामायनिवाप्ययणिभ्यश्छश्च॥१४१॥ यामुन्दायन्यादिभ्यः सौवीरविपयेभ्यः कुत्सितेऽपत्ये छप्रत्ययो भधति । चकारात् ठक् च । यामुन्दायनेरपत्यं यामुन्दायनीयो जाल्मः, यामुन्दायनेिफा । सौयामायनीयो जाल्मः, सौयामायनेफः । वाप्यीयणीयो जाल्मः, वाप्यीयणिकः । सौवीरेभ्यः कुत्सितादन्यत्राणेव । तस्य लुक् । यामुन्दायनेरपत्यं यामुन्दायनिः ॥ । फाण्टाहृतेर्णफिञौ ॥ १४२॥ ', i ; सौवीरेवियेव । कुंसित इति निवृतमू । फाण्टाइतिशब्दात् सौवीर विपयांदपत्ये णफिर्दो प्रत्ययी मदतः । फकोऽपपादः । फाण्टाहुतेरपत्यं फाण्टाहृतः ! फाण्टाहृतायनिः । सौवीरेष्वति किम् । फाण्टाहृतायनः । 'यञिञ्भ्यामि'(ञि? ति) फक् ॥ मिमतात् ॥ १४३ ॥ मितश्ब्दात् स्रैर्बीर्त्रिपय्दपत्ये णफिञौ भवंतः ! फकोऽपवादः । मैमतः मैमतायनिः । सैवोरप्वित्येव । मैमतायनः । नद्यादित्वात् फक् ॥ ሃIe ጳ.] हृदयहारिण्याल्यया वृत्त्या समेतस् । १६७ ' कुरुशकन्धुशङ्ककर्नुभर्तपितृमद्वाक्तक्षन्कापिञ्जलादिधातैकीन्द्रजालिदामोष्णीपिभ्यो ण्यः ॥ १४४ ॥ सौवीरेष्वितेि निवृत्तम् । कुरुप्रभृतिभ्यः शब्देभ्योऽपलेये पायप्रत्ययो मवति । कौरव्यः । ननु । 'कुरुनकारादिभ्यो ण्यः' इति कुरुशब्दादपत्येऽपि ण्यप्रत्ययो भवति । सत्यम् । स तु क्षत्रियात् तद्राञ्चसंशकस्तस्य च बहुषु लुक् कुरवः इति ! अयं तु घहुषु श्रूयत एव करव्या इति । कोरच्यशब्दस्य क्षत्रेियवचनस्य तिकादिपाठातू फिन,ि भयति । कैीरव्यायाणः । शकन्धोः शाकन्धव्यः । शङ्कोः शाङ्कव्यः । यहुपु शाङ्कव्याः । शाङ्कव्या स्री । पौत्रादी तु य इञ् तस्य यहुपु लुक् । शङ्कयः । तदन्तात् स्त्रियां ष्फः । शाङ्क(ल्या ? व्या)यनी । कर्तुः कार्यः ! भर्तुः भात्त्र्यः । (यौ?पै)तृमत्यः । वाच्यः । ताक्षण्यः । कापिञ्जलाद्यः । घातयः । ऐन्द्रजाल्यः। दामोष्णीष्यः ॥ कविमतिपीलाशलकैरकेज्येहिकेशिनीभ्यः ॥ १४५ ॥ कविप्रभृतिभ्योऽपत्ये ण्यप्रत्ययो भवति । कवेरपत्यं काव्यः । मात्यः । पैल्यः ! शैलाक्यः ] ऐरक्यः ।। ऐज्यः ! ऐह्यः । केशिन्या अपत्यं ~ कैशिन्यः । स्रप्रत्ययनिर्देशसामथ्यात् (न) पुंवद्भावः । शुभ्राभ्रदभ्रमुरपुरकिशोरगर्गराजमारमद्गुपचपथदृके. नवेनमूढकुडहृदिकशालीनेभ्र्यः ॥ १४६ ॥ शुभ्रादिभ्योऽपत्येण्यश्रद्यूयो भूवति । शुभ्रूस्यापत्यं शौम्रयः । आभ्रयः । दाभ्रद्युः l सँर्यः । पौर्येः कैशोर्यः । गार्गर्यः । आजम । माद्गुष्यः । चा(फकु?पय) दृश्क्यः । ऐन्यः । पैन्यः । मौढ्यः । कैः । हार्दिक्यः । शा(लि ? ली)न्यः ॥ कर्णरथपधिसत्यंवडभीबृहतीभ्यः कारात्॥ १॥ कर्णादिभ्यः परस्मात् कटुशब्दादपत्ये ण्यप्रत्ययो 1安子 कार्यः । रायकायैः ! रयकारशब्दोऽत्र লাবিলম্বন: । ব্লক্সাইট ક્રિકેSSi qSS SLuS DS DDDS gS Du BDgLSLzLSAeSJSJSKS बाच्छन्दस्येन्द्रन्पेकृर्भ TE, *もく सरस्वत्तकण्ठाभरणं {अध्या० 8. न्यूना रथकारजातिः । कारुत्वचनाद्रयकारशब्दूदू वक्ष्यमाणसूत्रेणैव यः । पथिकायैः । सात्यंकार्येः । वडभीकायैः । घार्हतकार्यः ॥ व्रान्ताद्रभ्यां वृक्षातू ॥ १४८ ॥ वान्ताईशब्दाभ्प परस्माद् वृक्षशब्दादपत्मे प्रभत्मपी भवतेि ! वान्तवृक्ष्यः । अद्रमृक्ष्यः ॥ श्यावात पुत्ररथाभ्याम् ॥ १४९ ॥ श्यावशब्दात् पराभ्यां पुत्ररथशब्दाभ्यामपत्ये एयप्रत्ययो भवति । श्यावपुत्र्यः । श्यावरथ्यः । शूर्पाच नायात ॥ १५० ॥ शर्षशब्दाच्छष्यावशब्दाचा परस्मानायशब्दादपत्ये ण्यप्रत्ययो भवति । शैर्पणाय्यः । श्यावनाथ्यः ॥ विराजकादिञ्ाः ॥ १५१ ॥ । विराजकशून्दाद्विञन्तादपूत्ये गुवीयते स्रीवर्जिते एयप्रत्ययो भवति। फिञोऽपवादः । वैराजकेरपत्यं वैराजक्यः ॥ - सम्राजः क्षत्रिये ॥ १५२ ll

सेरा(ज ! ट्)शब्दादपये क्षत्रिये प्रयप्रत्ययो भवति । साम्राज्य الي क्षत्रियश्चेत् । सांराजेोऽन्यः !)

वामरथा(वशा ? च्छ)कलादियञ्वत् स्वरवर्जम्॥१५३॥ DBDDDDBDBDBD DDDD DDD S DD DBDBDBDDBD DDD सर्वं कार्य लुगादिकमतिदिश्यते, स्वरं_वर्जयित्वा ! वामरथ्यः । बहुषु ऐछ६ । धामरथाः । श्चिया डीपू । घामरर्थी । प्फो वा । वामरथ्यायनी । चामरयस्यापत्यं गुर्वायत्तं वामरथ्यायनः । ‘यञिञ्भ्याम् ' इति फक् । घामरयस्य छात्राः वामरयाः । (वामरथानि) सङ्घाङ्कघोपलक्षणानि । स्वरस्तु प्रत्ययस्यैव भवति नातिदेशिकमाद्युदात्तत्वम् ॥ To t.) हृदयहारिण्याख्यया वृत्या समेतम् । R & सेनान्तकारुलक्षणेभ्य इणु च ॥ १५४ ॥ सेनान्तात् प्रातिपदिकात् कारुवचनेग्यो लक्षणशब्दाञ्चापये इण प्रत्ययो भवति । चशब्दापण्यक्ष। हरिपेणिः । हरिषेण्यः । तान्तुवायिः । तान्तुवाम्यः । चार्धकैिः । वार्धक्यः । लाक्षणिः ! लक्षण्यः ॥} तिककितवसैन्धवशुभामित्रदेवरथनीडयज्ञयमुन्दोर सारथ्यलङ्कवेभ्यः फिञ् ॥ १५५ ॥ तिकादिग्योऽपत्ये फिञ्प्रत्ययो भवति ! तैकायनिः । कैतवायनिः । सैन्धवायनिः । शौभायनिः 1 (श्रामेत्रायाणः) । दैवरथायनिः । नैडायनिः । याज्ञापनिः । यामुन्दापनिः 1उरसस्यापत्यन् औरसायनिः ! अप्रथ्यायनिः । cf; li बालभीतग्राम्यरूप्यवरेपयोतथ्योदन्योरश्चन्द्रमस्सु यामन्सुपामन्ध्वजवद्भ्यः ॥ १५६ ॥ द्यूालादिभ्यः शब्देभ्योऽपत्ये फिञ्प्रत्ययो भवति । चालयनिः । भैतायनिः । ग्राम्यायणिः । रौप्यायणेः । वरेण्यायनिः ! औत(स्या ? थ्या)- यनिः । औदन्यायनिः । उरसोऽपत्यम् औरसायनिः । चान्द्रमसायनिः । सौयामायनिः । सौपागायनिः । ध्वाजवतायनिः ॥ तैतिलजाजलक्षैजयतसैकयतचौपयतचैटयतौरसकीरव्यगौकक्ष्यशाट्यर्भौरिक्रिभौलिकेभ्यः ॥ १५७ ॥ तैतिलादिम्योऽपत्ये फिञं भवति । तैतिलायनिः । जाजलयनिः । क्षेअग्रताग्रनेिः । सैकयतायनि। औप्रयतायनिः! शैटयतायुति । शैरिसस्यपूत्यम् औरसायनिः । कौरव्यायणिः । कौरव्यश्ब्दोऽत्र क्षयिवचनः, औरसशब्देन क्षत्रियप्रत्ययान्तेन साहचर्यात् । यस्तु कुर्वीदिण्यप्रत्ययान्त तूत इञ्जेव मवति ! तस्य च लुक् । कैौरव्यः पिता । कौरव्यः पुत्रः । र्गौकक्ष्यायणिः । शाठ्यायनिः । भैीरिकायनिः । भौलिकायनिः ॥ गङ्गासंशोखाशिखावह्मकाखल्वकाशल्यकालोमर्कावसुकुरुभ्यः || १५८ ॥ १७० सरस्वतीकण्ठाभरणं [লক্ষযাe ?, गङ्गादिभ्योऽपत्ये फिन् भवति । गाङ्गायनिः । सांज्ञायनिः ! औरक्षायनिः शैखायनः । वाह्यकायनिः । खल्वकायनिः । शाल्यकायनिः । लैमकायनिः । वासवायनिः । कौरवायणिः |{{ दगुकोसलकर्मीरच्छागद्वेषेभ्यो युटूच ॥ १५९ ॥ दग्वादिभ्योऽपत्ये फिञं भवति युडागमश्च ! दागव्यायनिः ! कौसस्यायनिः । (अ)क्षत्रियवचनोऽयं केोसलशब्दः ! क्षत्रियव षनातु 'वृद्धेत्” केौसलाजादाञ्ञ्य' इति ञ्यडेव भवति । कामयिष्याणः । कारुविद्दितमिश्रं पयश्च बाधते । छाग्यायनिः । वा(र्षभ्या ? प्य)याणिः ॥ द्वद्यचोऽण्ाः ॥ १६० ॥ द्रव्यच्कादणन्तादपत्ये फिञम् भवति । इञोऽपवादः । कर्तुरपत्यं कार्तैः, तस्यापत्यं कर्त्रापणिः } शिवाद्यण् ! अण इति किम् ] दाक्षायणः 1 द्वयञ्च इति किम् । औपगविः ॥ ल्यदादिभ्यो वा ॥ १६१ ।। स्यदादिभ्यः शब्देभ्योऽपत्ये फिअप्रत्ययो वा भवति । स्यादायनिः । त्यादः । यदायनिः । यादः । अणेव प्राप्तः | वृद्धादगोत्रात ॥ १६२ ॥ गर्गादिवत् प्रसिद्धं गोत्रम् । ततोऽन्यस्माद् वृद्धसंज्ञकादपत्ये फिञप्रत्ययो वा भवति ! अम्रगुप्तायनिः ! अम्रगुप्तिः ) ग्रामरक्षायणिः । ग्रामरक्षिः ! रैवन्तायनिः ! रैवन्तिः । नैौवाहायनिः । नैौवाद्दिः। कारुवाचिनोऽ(न?)नेन स्वविपये परत्वात् फिञ्, ! नापितायन्नेिः । नापतिः । वृद्धादिति किम् । याज्ञदति: 1 अगेनादिति किम् । औपगविः ॥ वाकिन्नगारेधकार्कट्यकाकलङ्कचर्मिवर्मिभ्यः कुट् च በ ጳቘኳ ፬ घाकिनादिभ्योऽपत्ये च फिञ् भर्धृति । कुट् चास्यागमः । यदि वृद्धमगोत्रं (श)ब्द(कू? रूपं) तस्यागमार्श्वमेव ग्रहणम् । अन्येफामुभयार्ययू Šuა* सरस्वतीकण्ठाभरर्ण исте 8. तुल्यनामभ्यः क्षत्रियजनपदेभ्यो राजनि च ॥ १७० ॥ क्षत्रियघृत्तिशब्दोऽपि क्षत्रियः l जनपद्दवृत्तिशब्दोऽपि जन* पदः । अभिधानsभिधयेोपचारात् l क्षत्रियवचना जनपदवचनाश्च ये तुल्यनाममूतास्तेभ्यो राजन्यभिधेये चशव्दादपत्ये अश्मल्ययो भवति । इक्ष्वाकूणामपत्यं राजा च ऐक्ष्वाकः । एवं वैदेहः । मागधः । पाश्चालः । अवृद्धादपि बहुवचनविषयादपि प्राप्तस्य बुञोऽपवादः ॥ साल्वेयगान्धरिभ्यां च ॥ १७१ ॥ साल्वेयगान्धारिशब्दाभ्यामपत्ये राजाने चाञ्प्रत्ययो भवति जनपदशब्दावेतैौ क्षत्रियाभिधायिनैौ । गान्धारेरपत्यं गुर्वायत्तं गान्धारीणां वा राजा गान्धारः । एवं साल्वेयः । ‘वृद्धेद्' इति व्य/नि ? ङि) प्रासे पुनरञ्ज् विधीयते । कृद्धेत्केोसलाजादाञ् ञ्यङ् ॥ १७२ । । क्षत्रियजनपदेग्य इत्येव । वृद्धातू प्रातिपदिकादिकारान्तात् कोसलाजादशब्दाच्च राजनि चापत्ये ञ्यङ्प्रत्ययो भवति । अञोऽपवादः । वृद्धात् तावद् अम्घष्ठयः । सौवीर्यः । इकारान्तात् अवन्त्यः । किन्त्यः ! कोसलाजादयोरवृद्धार्थ ग्रहणम् । कैौसल्यः । आजाद्यः। तपरकरण किए। कुमारी नाम जनपदसमानशब्द्दः क्षत्रियः । तस्यापत्यं राजा कौमारः ! अञ्जेव भवति ॥] द्व्यञ्मगधकलिङ्गश्रमसेभ्योऽणु ॥ १७३ ॥ क्षत्रियजनपदवचनेम्पस्तुल्यनामभ्यो यञमगधकाळिङ्गश्रमसश्च व्देभ्यो राजनि चापत्ये अण्प्रत्ययो भवति । (अा ?अ)ञोऽपवादः । अङ्गः । वार्ङ्गः ! सौह्मः । पैौण्डूः ! मागधः । कालिङ्गः ! शैौरभसः ॥] कुरुनादिभ्यो ण्यः ॥ १७४ ॥

क्षत्रियजनपदेभ्यस्तुल्यनामभ्य इत्येव । फुरुशब्दान्नकारादिभ्यश्व राजनि चापत्ये ण्यप्रत्ययो भवति । अञणेोरपवादः। कौरव्यः ! नैषध्यः l!

पाण्डोड्यैष्णू ॥ १७५ ॥ हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समैतस्। tet“ पाण्डोः क्षत्रियजनपदवचनात् तुल्यनामधेयादपत्ये राजनि ष अध्यणूप्रत्ययो भवति । पाण्डेोरपत्यं राजा वा पाण्ड्यः । अन्यः पाण्डव एव । डकारष्टिलेोपायै: ll उदुम्बरतिलखलमद्रकारयुगन्धरखुलिङ्गशरदण्ड प्रत्यग्रथकलकूटाश्मकेभ्य इज्ञं ॥ १७६ ॥ देभ्य इत्येव । उदुम्बरादिभ्यः शब्देभ्यो राजनेि चापत्ये पा० १) कम्बोजादिभ्यः समुत्पन्नत्य प्रत् 하 कम्बोजः १ मुरल: । केरलः । चलः । शकः । खसः स्त्रियं कुरुकुन्त्यवन्तिभ्यः il vs 4 li कुरुकुन्त्यवान्तशब्देभ्यो राजनि चापत्ये विहितस्य ख्रियां लुगू भवति । कुरोर्ण्यस्य कुन्त्यवन्तिभ्यां ञ्यङः । कुरोस्पत्यं की कुरू: । हुत' इत्यू । श्रूवन्ती । कुन्ती ! ‘इतो मनुष्यजातेः' इति डीप। स्नियामिति किम् । कौरव्यः । कौन्त्यः । आवन्त्यः परप्राच्यभीकरूपकेकयकश्मीरकौरव्यौरससाव्या सुस्थलेभ्यः ॥ १७* ॥ अन्नणोः स्त्रियामपत्ये विहितयोलैणु भवति' न चेत्। प्राच्यादिभ्यो भगादिभ्यश्च (कौ१ त) विहितौ भवतः । शूरसेनस्यापत्यं स्त्री शूरसेनी । मी 'जातेरस्त्रीविषयादयोपपाद इत डीए ! अप्राच्यभगदम्य इति किग्र। प्राच्येभ्यस्तुपाबाली । वैदभां । आङ्गी । वाङ्गी । मागधी । भगीदिभ्यः खस्वपि भार्गी । कारूपी । कैकेया। काश्मीरी। कौरवी । औरसी । साल्वी । सौस्थली । , ‘ स्वावशेभ्यः । ན་མེ” , g सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्याe ४४ه؟ ' ' अञादीनामस्त्रियां घहुषु ॥ १८० ॥ क्षत्रेियजनपदेभ्यस्तुल्यनामभ्यो राजनि चापत्ये खीवार्जिते समुत्पन्नानामञादीनां बहुषु लुग् भवति । अञ्- पञ्चालस्यापत्यानि राजानो वा पञ्चालाः । इक्ष्वाकवः ॥ ञ्यः - अम्बष्ठाः } अश्मकाः ! सौवीराः l अ(न्?एग्)---अङ्गाः । वङ्गाः । कलिङ्काः॥ मगधाः। ण्यः-कुरषः । निषधाः । ङयणु-पाण्डवः । इङ्-उदुम्बराः । तिलखलाः ! क्षत्रिंयञ्जनपदेभ्यस्तुल्यनामभ्य इति किम् । औपगवाः । पाश्चाला वा ब्राह्मणा अपत्यानेि । बहुष्विति किम् । कालिङ्गः । राजनि चापत्य इत्येव । पश्चालानां भृत्याः पाश्वल: [] यञञोरपुनर्भूपरस्त्रीपुत्रदुहितृननान्दृभ्यः ॥ १८१ ॥ क्षत्रियजनपदेभ्य इति निवृत्तम् । अस्त्रियां बहुष्विति वर्तते ! यञव्ोः प्रत्यययेोरस्त्रियामपत्ये समुत्पन्नयोर्बहुपु छं भवति ! पुनर्भूभृतिभ्यो विहितस्य लुङ् न भवति । गर्गादिभ्ये यज्ञ । गर्गः । वत्साः ! भिदादिभ्योऽछ् । विदाः । उर्वीः । बहुन्वित्येव । गाग्र्यः । वैदः । अस्त्रियामित्येव । गाग्र्यः ख्रियः । अपये इत्येव । द्वीपादनुसमुद्र य5न । द्वौप्याः । उत्सादिभ्येोsझ । औत्साः छात्रा } अपुनम्र्वदिभ्य इति किए । पौनभैवाः । पारशवाः । पौत्राः । दौहित्राः । गानान्द्राः ॥ i एकद्वयोः पट्टीतत्पुरुपे वा॥१८२ || | | यः यञञोरपल्ययोरेकत्वे द्वित्वे च वर्तमानयोः षष्ठीतत्पुरुपे च लुग् भवधि । गाग्र्यस्य गाग्र्यमेवों कुले गाग्र्यकुल गर्गकुलें वा । एवं मैदस्य वैदयोवी कुल पैदकुल (विदकुल) वा । यभओरित्येव । अङ्गकुलम् ! एकद्वयोरिति किम् । गर्गाणां कुले गर्गकुलम् । तत्पुरुप इति किम् । गाग्र्यस्य सभीपमुपगाग्र्यम् । पट्टीति किपू। परमगाग्र्यः । कौण्डिन्यस्य कुण्डिनश्च ॥ १८३ ।॥ ! । कौडिन्पशब्दस्यापत्यादिप्रत्ययान्तस्य यत्रो पहुस्वस्रियां विईितस्य लए भयति । परिशिष्टस्य प्रकृतेिमागस्य कुणेिदुनजित्य द्वि ! कुढिन्नाः । चकारः स्वरार्थः । पा० १.] हृदयहारेिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । &wტზk यस्कलभ्यदुह्यायरस्थूणतृणकर्णभलन्दनमित्रयुखरपभडिलभण्डिलभडितभण्डितेभ्यः ॥ १८४ ॥ अस्त्रियां बहुष्विति वर्तते । यस्कादिभ्यः परस्यापत्यप्रत्ययस्य बहुषु वर्तमानस्याश्चियाँ विहितस्य लुगू भवति । यस्कादयो नानापत्यप्रत्ययान्ताः ! यस्कस्यापत्यानि यस्काः ! एव लभ्याः । दुह्याः । अयस्स्थूणाः । तृणकर्णाः । भलन्दन् । एतेभ्यः शिवाद्यणो लुक् । मित्रयोरपत्यानि मित्रुयवः । गृष्टयादिढञ्नी लुकू ! खरपस्यापत्यानि खरपाः । नडादिफकी लुक् ! भडिलाः । (भण्डिलाः) । भडिताः । (भण्डिताः !) अश्यादिफञो लुक् । यहुष्विलेव । यास्क्यः । अस्त्रियामित्येव ! यास्क्याः स्नियः ! अपत्य इत्येव । यास्काः (शा ? छा)त्राः । सदामत्तकम्बलभारकर्णाटपिण्डीजङ्घबकसक्थरक्षेोमुखजङ्घारथोत्काशकहमन्थकविपपुटेभ्यः ॥ १८५ ॥ सदामत्तादिभ्यः शब्देभ्यः परस्यापत्यप्रत्ययस्याश्चियाँ बहुपु लुग भवति । सदमित्तस्यापत्यानि सदामताः । कम्बलभाराः | कण्टः । पिण्डीजङ्घाः ! बकसक्थाः । रक्षोमुखाः । जङ्घारथाः । उत्काशाः । कह्वा' । मन्थकाः । विषपुटाः ! एभ्यः सदामत्तादिभ्य इञ्जे लुक् ॥ वर्युकोपरिमेखलकडरकृपवटाकपुष्करसत्कुन्द्रिविश्रयजवस्तिभ्यः ॥ १८६ ॥ वर्युकादिभ्यः शब्देभ्यो पिहितस्यापत्यप्रत्ययस्यास्त्रियां चहुषु लुग् भवति । वर्षुकस्यापत्यानि घर्मुकाः । एवमुपरिमेखला. ! कडरकृपाः । वटाकाः । एश्य इने लुक् । पुष्करसदोऽपत्यानि पुष्करसदः । बाह्वादित्वादिञो लुक् । कुन्द्रयः । विश्रयः । अञ्जवस्तयः । एम्यो गृष्ठ्यादिढञो लुक् । क्रोष्टुः पादमानाभ्याम् ॥ १८७ ॥ क्रोgशब्रात् पराभ्यां पादमानशब्दाभ्यामुत्पन्नस्यापत्यप्रत्ययस्याख्रियां वहुषु लुग्भपति । क्रोष्टुपादाः ! कोयुमानाः । आभ्यामि लुक् ॥ ጿgጻ सरस्वतकण्ठभरण [লাজমাe 8, शीर्षांच मायात ॥ १८८ ॥ शीर्पशब्दात् क्रोग्नुशब्दाञ्च परस्मान्मायशब्दाद् विहितस्यापत्यप्रत्ययस्य घहुष्वास्त्रयां लुग भवति। शीर्पमायाः । कोटुमायाः । अत्रापीजी लुई ॥ अत्रिभृगुकुत्सवसिष्ठाङ्गिरोगोतमेभ्यः ॥ १८९ ॥ • अब्यादिभ्यः परस्यापत्यप्रत्ययस्य बहुप्वखियाँ लुग् भवति । अत्रि शब्दाद् ‘इतेऽर्निञ' इति ढको लुक् । इतरेभ्यस्तु ऋष्यणः । अत्रयः ! भृगवः । कुत्साः । वसिष्ठाः । अङ्गिरसः । गोतमाः । बहुष्वित्येव । अत्रेयः ! भार्गवः । अस्त्रियामित्येव । अत्रेय्यः स्त्रियः ॥ अस्तयः ॥ १९० ।। आगस्त्यशब्दस्याणन्तस्य बहुप्वखियामगस्तय इति पात्यते । अगस्तयः 1 ऋष्यणो लुक् । अबहुत्वे श्रागस्त्यः अागस्त्यौ । अस्नियामित्येव । अगस्त्यः स्त्रियः । बह्वचः प्राच्यादिञः ।। १९१ ॥ वह्वचः प्रातिपदिकात् प्राच्यगोत्रादिभूताद् य इञ् विद्दितस्तस्य घहुषु लुग् भवति । पन्नागाराः । मन्यरेपणाः । युधिष्ठिराः । अर्जुनाः । उाठ्काः । प्राच्यमूर्तनामपि प्राच्यम्रहणेन ग्रहणम् । घहुच इति किम्। वे{ज?}कयः । प्राच्यादिति किम् ! यालाकयः । द्दास्तिदासयः । बहुष्वित्येव । मान्थरेपाणिः । ये शरावत्याः सरितः पूर्वोत्तरेण वहन्रयः पूर्वतो दक्षिणतो वा भवान्ति ते प्राच्याः । ये पश्धिमत उतरतो वा भवन्ति ते उदीच्याः॥ उपकलमकभ्रष्टककपिष्ठलकृष्णाजिनकृष्णसुन्दरपिङ्गलकृष्णपिङ्गलककलशीकण्ठदामकण्ठजटिलकवधिरकेभ्यो वा [॥ १९२ ॥ । उपकादिभ्यः परस्यापत्यप्रुत्ययस्य यहुषु वा लुग् भवतेि । उपृकाः । अपकायनाः । लमकाः । (ल ? ला)मकायनाः ! अभ्यां नडादित्वात् DS0S DDS S DDDDS DD S DDDS S0S rDDD काष्र्याजिनपः । कृष्णसुन्दराः । काप्र्यसुन्दरयः । पिङ्ग(लक ?ला।) पैङ्गट(किः?}यः ! (कृष्णपिङ्गलकाः । काप्र्गपिङ्गलकयः ।) कलशीकण्ठाः । R सरस्वतौकण्ठभरर्ण {अध्या० ४. रकाः । अग्रेिवेशाद् गगीदिखाद्यञ्। दसेरकादत इन् । अनिवेशदसैरकाः । वाकनखयश्च (गौतम ? श्वागुद)परिणद्धयश्च । अत इश्यू क* नखश्वगुदपरिणद्धाः । लाङ्कयश्च शान्तमुखयश्च ! अत्राप्यत इश् ! द्रुशान्तमुखाः । उरसशब्दात् तिकादित्वात् फिञम् । लङ्कटशब्दादिल् ' अ* सायनश्च लङ्कटयश्च उरसलङ्केटः | षड्भ्यश्चोपकादिभ्यः ॥ १९६ ॥ उपक लमक भ्रष्टक कपिष्ठल कृष्णाजिन कृष्णसुन्दरइयेतेश्यः पड्ये विहितस्यापत्यप्रत्ययस्य द्वन्द्रे लुश भवति । औपकायनाश्व लामकाग्रनश्च उपमः । वा भ्रष्टकपेिट्रलाभ्याम् ॥ १९७ !! • भ्राष्टकयश्च कापिष्ठलयश्च भ्रष्टककपिष्ठलाः । काष्र्णजिनयश्व कार्णसुन्दरयश्च कृष्णाजिनकृष्णसुन्दराः । न गोपवनादिभ्योऽष्टभैयः ॥ १९८ ॥ गोपवनादिभ्यः शव्देभ्योऽष्टभ्यः परस्यापत्यप्रत्ययस्य लुङ् न भवति । (दिवा ? विद)द्यन्तर्गणोऽयम् तत्राञोऽपत्यप्रत्ययस्य ‘यञञोः' इत्यादिना लुक् प्राप्तः प्रतिपध्यते ॥ गौपवनाः । शैग्रवाः । बैन्दवाः ॥भाजनाः । अाश्चायतानाः । श्यामाका' । श्याम्बकाः ।। *चापणः । एतावन्त एवाष्टौ गोपघनादयः । अष्टभ्य इति किम् । हरिताः । केिन्दसः ॥ll प्रग्जितीयेऽचि ॥ १९९ ॥ यस्यापत्यप्रत्ययस्य लुग्विहितम्तस्य प्राग्जितीयेऽजादी विपये लुइन भपतेि । पयालानामिमे पाघालीयाः । ऐक्ष्वाकीयाः । भार्गवीयाः । आगम्तयाः । प्राजितीय इति किम् । गर्गम्यो हिर्त गर्गीयम् । अपीति किम् । गर्गम्य आगतः गर्गरूप्यः । गर्गमयः । गोत्राछ् ॥ २०० ॥ अपत्यप्रत्ययान्ताद् गुर्बीपतपेिहितस्य प्रामितीयेऽजादी पेिपयभूते ॐग् भवति । फपिञ्जलादस्यापत्यं कपिम्जलादेिः । तस्यापत्यं गु “, “arra n tirrivi ta' r, ura;;. LSLLL LLLLLLLLSLLLLLLLL LLL S LLLLL LLLL L LC LCL LLL LLL LLL LLLLL S M ጳረc सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० ४ पैलादिभ्यो गोत्रप्रत्ययान्तेभ्यो गुर्वायते विहितस्यापत्यश्रत्ययस्थ लुगू भवतेि । 'साल्वापी(ली?ला)भ्यां वा' इति पीलाशब्दति अण् । तदन्ताद् ‘द्यचेोऽणः' इति फिञ् । तस्य लुक् । पैलः पिता । पैलः पुत्रः । शलङ्कोरपत्यं पैत्रादि (श ? शा)लङ्किः । यञिञ्भ्याम् इति फ्कू । तस्य लुकू । सत्यकस्यापत्यं सात्यकिः । तस्यापत्यमपि सत्यकिं: I फको लुक् । तथा सात्यङ्कामिः पिता । सात्यङ्कामिः पुत्रः ! तथौदमु” (ञ्चि ? जि)ः । औदमञ्जिः । औदमेधिः । औदशुद्विः । दैवस्थानिः ! पैङ्गलादायनिः ।। राणिः । राहक्षतिः । भौलिङ्घ्रिः । औद्गाहमानः । औौ ज्जिहानिः । पिता पुत्रश्चेति सर्वत्र सम्वन्धः । झेहञन्तानामश्राच्यार्थः । प्राच्याद्वक्ष्यमाणेन सिद्धः ॥ जनपदनाम्नः क्षत्रिवेयादिणः ॥ २०४ ॥ जनपदनामधेयात् क्षत्रियवचनात् येऽसावणं विहितस्तदन्ता(द) पत्ये गुर्वायत्ते विहितस्य ग्रत्ययस्य लुग् भवति । अङ्गः पिता पुत्रश्च । तथा बाङ्क्षः । जैह्मः । 'द्वद्यञ्-मगधकलिद्भश्रमसभ्योऽण्' इत्यण् । ततो ‘द्ववचोऽणः' इति फिर् ! तस्य लुक् { जनपदनामः क्षत्रियादिति किम् । साल्पः पिता साल्पायनिः पुत्रः । यद्यपि साल्पशब्दो जनपदसमानक्षश्चियवचनस्तयापि यस्मात् साल्पशब्दादण् नासौं क्षश्चियवचन इति लुई न भवति । मगधकलिङ्गशूरमसकुरुवृेoयन्धकेभ्यश्च ॥ २०५ ॥ फक्फिञरिति निवृत्तम् । मगधादिभ्यः परो योऽण्। तदन्ताद पत्यै गुर्वायत्ते पिहितस्य प्रत्ययस्य लुग् भवति । मागधः पिता मागधंः पुनः ।। क्ालिङ्गः पिता कालेङ्गः पुत्रः । तथा शेरमसः पिता पुत्रश्च । एभ्य 'द्वयञ्गगवे'त्यादिना अण् । तदन्तादिञो लुक् । नाकुलः पिता पुनश्च । एवं रन्ध्रकः । श्वफल्कः । कुरुद्वृष्ण्यन्धकेभ्यश्च इत्यण् । त इमे लुक् । एभ्य इति किम् ! राधविः पिता राघविः पुत्रः ॥ प्राच्यादिङ्ञ्ः ॥ २०६ ॥ प्राच्यगेत्रदिन्तादपत्ये गुर्यायते वेहितस्य प्रत्ययस्य लुगू भवति । 민io : हृदयहारियाख्यया वृत्या समेतम् । 8& पानागरिपत्यं पात्रागारि: पिता पुत्रश्ध । माठीपणे: पेता पुत्रश्या ! फकी लुक् । प्राच्य[६तं किंम् । दाक्षेः पिता दक्षयणः पुत्रः 'II न तौल्वालिधारणिवारणिरावार्णिदैलीपिर्दैधतिदैवमति वैवयशिप्रादोहनिचाफरदक्यासुरिपौष्करसद्यानुराहतिभ्यः ॥ { ૨૦૭ (ા तैरवलादिभ्य इञन्तेभ्यः ग्राच्यगोत्रेभ्यः परर्थापत्यश्रत्ययस्य पूर्वैसूत्रेण प्रासो लुङ्न भवति• ! तैल्पलिः पेता तैल्वलायनः पुत्रः ! धारणिः पिता । धारणायनःपुत्रः:} घारर्ष्णिः पिता चारणायाः पुत्रः ! रावणेः DD DDDDB BDDS t gDg BD ggDDDL DD S BDBDg पिता दैवतायनः पुत्रः । दैवमतिः पिता ६यमतायनः पुत्रः ! दैवयज्ञैः पिता दैवयज्ञायनः पुत्रः । प्रादोहनः पिता प्रादोहनायनः पुत्रः । चाफग्दाकैिः पिता चाफग्दकायनेः पुत्रः । ननु चफग्दकशब्दः कुर्वीदिषु पठ्यते । ततश्चास्माँJयप्रत्ययेन भक्तिव्यम् ! नै3म् ! क्षत्यिवचनस्य तञ्च ग्रहणात् । ब्राह्मणवचनादुदङ्कादिदर्शनादेशेनेव भवति । असुरिः पिता असुरायणः पुत्रः । पैष्क९७ादिः पिता पंप्करसादायिनः पुत्रः } अानुराहतिः पिता अनुराहतायनः पुत्रः ॥ - 'r' =. § A. ܕà आनुतिनैमिश्यासिन्धकिचैङ्गिपैटधाहिंसिपाकिपैसीतिवैहतिवैकर्णैिकाकैरिकरेणुपालिभ्यः ॥ २०८ ॥ अानुल्यादिभ्य इञन्तेभ्यः प्राच्यगोत्रैभ्यः परयापृत्यप्रत्ययस्य लुङ् न भवति । अत्रापि पूर्वेण प्राप्ते प्रतिपेधः । अनुतिः पिता आनुतायनः पुत्रः । नैमिशेः पिता नैमिशायनः पुंश्रः ! असिवन्घकेः पिता । असिबन्धकायनः पुत्रः । चैङ्गैः पिता चैङ्कार्थनः पुत्रः । पैष्टिः पितां पैण्टायनः पुत्रः । अर्हिसिः पिता आहिंसायनः पुत्रः । पैंरकैिः पिता । पैरेकायणः पुत्रः । पैंसीतिः पिता पैसीतायनः पुत्रः । वैद्दतिः पिता वैद्दतायनः पुत्रः । वैकर्णेिः पिता चैकर्णायनः पुत्रः ॥ (कं ? क)कैरेिः पिता (क?क)कैरायणः पुत्रः । करेणुपालिः पिता करेणुपालायनः पुत्रः ।। भरतगोत्राच ॥२०॥९॥ १८२ सरस्वतकण्ठाभरणं [अध्या० ४. भरतगोत्राच प्राच्याद्य इ(न्?ट्र) विहितस्तदन्तादपत्ये गुर्वीयते विहितस्य प्रत्ययस्य लुङ् न भवति। भरतानामपि (वाfआ)च्यत्वात् 'प्राच्यादिज्ञ' इत्यनेन प्राप्तस्य प्रतिषेधः । यौधिष्ठिरिः पिता यौधिष्ठिरायणः पुत्रः । अार्जुनिः पिता अार्जुनायनः पुत्रः 'अब्राह्मणादि’त्यनेनापि लुङ्न भवति l ञिदार्षण्येभ्योऽणिञोः ॥ २१० ॥ ञिदादयो गोघ्रप्रत्ययाः । ञिदन्तादार्पात् ण्यन्ताच्च परयोरणिञोरपत्ये विहितयोर्ले(ड्न ? ग्) भवति । ञितस्तावत्-*विदोर्व’ इत्यादिनाञम् । तस्माद् गुर्वायत्ते इञम् । तस्य लुक् ! बैदः पिता चैदः पुत्रः । आर्षः ऋप्यण् । तस्माद् गुर्वायत्ते इञम् । तस्य लुक् । वासिष्ठः पिता वासिष्ठः (पुत्रः ) ण्यः, ‘कुरुशकन्धु' इत्यादिना ण्यः l तस्माद् गुर्वीयक्ते इञम् । तस्य लुक् । कौरव्यः (पिता । कौरव्यः) पुत्रः । (अ ? न)नु च कौरव्यशब्दः तिकादिषु पठ्यते । ततः फिञा भवितव्यं कौरव्यायणिरिति । क्षत्त्रियगोत्रस्य तत्र तिकादौ ग्रहणं ‘कुरुनादिभ्यो ण्यः' इत्यनेन विहितस्य ! (च ? इ)दन्तु घ्राह्मणगोत्रं ‘कुर्वदिभ्यो ण्य' इति । अणः खल्वपि -तिकादिभ्यः फिञ् । ततो गुर्वायत्ते ग्राग्जितीयोऽण् । तस्य लुक् । तैकायनिः पिता तैकायनिः पुत्रः । एभ्य इति किम् । शिवादिभ्योऽणु ॥ ततो गुर्वायत्ते इङ् । तस्य छङ् न भवति । कैौह(लिः ? ल:) पिता कोहलिः पुत्र. । अपत्ये गुर्वायते इत्येव । वामर(थ ?थ्य)स्य छात्राः वामरथाः।। ‘कुर्वदिभ्यो ण्यः' । तस्मात् ‘कण्वादिभ्यो गोत्र' इति शैपिकोऽण् । तस्य लु(ग् ? लुङ् न) भवति । अणि झेरिति किम् । दाक्षेरपत्यं दाक्षाय(णि ? णः) ॥ इत्येकयेर्वहुपुलेपिनो वहुषु लुके लुक् ॥ २११ ॥ घहुषु लो(प ? योऽ)स्यास्तीति बहुपुलोपी अंञादिः । तस्य द्वयेकयोरुत्पन्नस्यं तदन्ताद् गुर्वायत्तेषु घहुप्वपत्येषु विहितस्य लुकेि लुग् मवति ! विदस्यापत्यं वैदः। वैदस्य वैदयेवी अपत्यनि गुवीयतानि। तस्मादत इञ्। तस्य *ञिदार्पण्येभ्योऽणिञोः' इति लुक् । तस्मिन् सति अनेनाञो लुक् । पिदाः । पश्चाल• । न ह्यश्च॥ञम् बहुपूत्पन्न इति *यञञोः' इत्यादिना न प्राप्नेोतीति लुग् विधीयते । एपमङ्गस्यापल्यगू अाङ्ग ! तस्य तयोर्वा *く9 सरस्यतीकण्ठभरणं [अध्या ० .४ लक्षारोचनाशब्दाभ्यां रागवचनाभ्यां तृतीयासमर्याभ्यां रक्ी’ भित्येतस्मिन्नर्थे ठकुप्रत्ययो भवति । अणोऽपवादः! लक्षया रक्तं लाक्षिकम्! रौचनिकम्। शकलकर्दमाभ्यां वा ॥ ३॥ शकलकर्दमशब्दाभ्र्या रागवन्नाभ्यां तृतीयासमर्थभ्यां रक्तमित्रेतस्मिन्नर्थ या ठकूप्रत्ययो भवति । शाकालेर्क शाकलम्। कार्दमिर्क कार्दमम्।ll नीलपीताभ्यामन्कनौ॥ ४ ॥ नीलपतिशब्दाभ्यां तृतीय समधभ्यांरतमित्येतास्मत्रयें यथासहयम् अन्कनित्येतै प्रत्ययो भवतः नीलेन् रक्त नीलम्। पीतेन रक्त पीत(क)प्। प्रतिपंदिकग्रहणे लेङ्गविशिष्ट्रग्रहणमिति नील्यापेिं रकं नीलम् ॥ पातकाल्लुरु ॥५॥ हरिद्रामहारांजनाभ्यामझु ॥ ६ ॥ हरिद्रीमहाराष्जनशब्दाभ्यां रागवचनाभ्यांनृतीयसमर्याभ्यां! रतमित्यस्मिन्नर्थे अञ्प्रत्ययो भवति । हाद्रिया रक्त हारिद्रन् । माहाराजनम् ॥ चन्द्रवृत्तेर्नक्षत्राद् युक्तः कालः ॥ ७ ॥ तृतीया समर्थविमरिनुवर्तते। तेनेति तृतीयासमथीक्षक्षत्रविशेषवाचेिनः शब्दात् समीपस्थे चन्द्रमस्युपधारेण वर्तमानाद् युत इत्येतस्मिचर्य यथाविहितं प्रत्ययो भवति ! योऽसे युक्तः, कालश्चेत् स भवति । पुष्येण युक्तः कालः । पुष्यसमीपस्थेन चन्द्रमसा युक्त इत्यर्थः । पौपमहः । पाँधी रात्रैिः । माघमहः । माधी रात्रिः । नक्षत्रादिति किम् । चन्द्रम(स ? सा) यु(त ? क्का) रात्रिः ! काल इति किम् । पुष्येण युक्तश्चन्द्रमाः ॥ लुप् तदविशेपे ॥ ८ ॥ नक्षत्रेण युक्तः काल इति वर्तते । पूर्वेण विद्दितस्य प्रत्ययस्य लु(कू१यू) भवति । तस्य नक्षत्रयुक्तस्य कालस्य राञ्ज्यादिविशेषो न १. 'र' स. पाठ . نظ પાઈ ર.] ददयहारियाल्थयां यूक्या समेतम । - १८५ चे(दिति ? दमि)धीयते । यावान काली नक्षत्रेण युज्यते अहोरान, तस्य ! स्या)विशेपे छुन् भवति । अद्य पुष्य । अद्य कृत्तिका । तदक्षेिप इति २ किम्। पीपी रात्रि । पैीपमहः । संज्ञायां श्रवणाश्वत्थाभ्याम् ॥ ९ ॥ अविश्(प पे) छुव्विाहेत पूर्वण । विशेपायोंऽयमारम्भ । श्रवण शब्दादश्वत्यशब्दाञ्चोत्पन्नस्य प्रत्ययस्य लुप् भवति सज्ञाया पिये | अश्व-६० णा रापि । अश्वत्थो मुहूर्त ! लु५ युक्तपद्मावो न भवति । निंपातनातू 'विभापा फाल्गुनीश्रवणाकातिर्फीचैमीभ्य' इति। सज्ञायार्मितिफिम्। आप्रणी - रात्रि । आश्वत्थी रात्रि । अ{चिनी १ वल्य)शब्दनाधिनेनिक्षतमुच्यते ॥ इन्टच्छः ।। १८ ।। नक्षाद्वन्द्रातूनृतीयासमर्थांद्युते काले छप्रत्ययो भक्त त्रिंशेप्रे चाविशेषे च । राधानुराधीया रात्रिं । तिष्यपुनर्पसवीयमहं । अविशेपे अद्य ° राधानुराधीय । अद्य तिष्यपुनर्वसवीयम् । लप प्रत्याद् वांधते । दृष्ट समं डिद्वा ॥ ११ ॥ तेनेति तृतीयासमर्थीद् दृष्टमित्येतस्मिन्नर्थ यथाविहित प्रत्ययो द्विद्वां भवति, यद् दृष्टं साम चत् तद् भवन् ि! यासिष्ठेन दृष्ट साम् चामिष्टम् । ” वैश्वामित्रम् ।। क्रौञ्चम् । एवमक्षेिना द्दष्टं साम श्राक्षेयम् । उशनसा दृष्टमौशमसस्) डिखेन हलन्तानोमव विशेप । वामदेवाडू ड्यड्रड्र्यो ॥ १२॥ वामदेवशव्दात् तृतीयासमर्यादू दृष्ट सामेयेतस्मिन्वयें ड्यातू ड्ी इत्येतौ प्रत्यपैी भक्त । अणेोऽपवार्दी । वामदेवेने दृष्ट्र साम वामदेव्यम् । डिस्करण किए। 'वयतीचतिदर्थ' इति गत्र उत्तरस्यान्तोदात्तत्वे विषयमाने अनयोर्ग्रहण मा भूत् । निरनुबन्धकग्रहृगपरिभाषया चानयोर्निधृतिः कियa 1 अवामदेव्यम्II गोत्रादङ्कवत् ॥ १३ ॥ *く8 | । सरस्वतौकण्ठाभरणं [লখযোe g, M अपत्यविहितः प्रत्ययो गोत्रम्। यथा तस्याङ्ग इल्यर्थे विवक्षिते गोग्रात् प्रत्ययो भवति, तथैव तेन दृष्टं सामेत्यत्रार्थेऽपि भवति । औपगवेन दृप्रै साम औपगवकम् गार्गकम्। कापटवकस्। गोनचरणादुम भवति ॥ परिवृती रथ. ॥ १४ ॥ तेनेति तृतीयासमर्थान् परिवृत इत्येतस्मिन्नाथें यथाविहितं प्रत्ययो भवति, योऽर्मौ परिवृतः रथश्चेत् स भवति । वखेण परिवृतो रथः वास्रः । काम्बलः । चार्मणः । रथ इति किम् । वस्रेण परिवृतः कायः । समन्ता द्वस्त्रादिभिर्वेष्टतः परिवृत इत्युच्यते । तेनेह न भवति । छत्रैः परिवृतो रथ इति ॥ पाण्डुकम्बलादिनिः ॥ १५ ॥ पाण्डुकम्पलशब्दातू तृतीयासमर्थात् परिवृती रथ इत्येतस्मिन्नाथें इनिप्रत्ययो भवति । अणोSपवादः । पाण्डुकम्बली रयः । पाण्डुकम्बल शब्दी *गजास्तरणस्य वर्णकम्बलस्य वाचकः । मत्वर्थीयेनैव सिद्धे पुनवैचनमणे निवृत्त्यर्यम् । हैपवैयाघ्राभ्यां चर्मभ्यामञ् ॥ १६ ॥ द्वपिव्याघ्रयार्विकारभूते चर्मण द्वैपवैयाघ्रशब्दौ। ताभ्यां चर्मविशे पणाभ्यां तृतीयासमर्थीभ्यां परिवृतो रथ इत्येतस्मिन्नर्थे अञ्प्रत्ययो भवति । अणोऽपवादः । स्वरे विशपः । द्वैपेन चर्मणा परिवृतो रथः द्वैपः । वैयाघ्रः ॥ कुमारात प्राथम्ये ॥ १७ ॥ परिवृत इत्पनृवर्तते । परिवर्णस्य पाणिग्रहणात्य प्राथम्ये गम्यमाने फुमारशव्दादुपितेरणांत्ययो भवति । उभयत. स्त्रिया एव पाणिग्रहण• प्रायम्यविशेषणम् । सा प्रथमपाणिग्र(हणात्) कुमारं पतिमुपपन्ना कौमारी भायी । 'प्रातिपादकग्रहणे लिङ्गविशिष्टग्रहणमिति कुमारीशब्दादापे । श्रयमपाणिग्रहणां कुमारीमुपपन्नः पतिः कौमारः पतिः ॥

• राशास्तरणाये'ति शिव । पी० १.j हृदयहाण्यािख्यया यूत्त्या सँमतप्। وبر

तत्रोद्धृतं पात्रेभ्यः ॥ १८ ॥ तत्रेति सप्तम्यर्थेभ्यः पात्रवाचिम्यः उद्धृतं भुक्तोच्छिष्टमित्येतस्मि नर्थे यथाविहितं प्रत्ययो भवति । शरावे उद्धृत ओदनः शारावः । माल्लः । कार्परः । पात्रेभ्य इति किम् । पाणावुद्धृत ओदनः । सप्तमीसमर्यविमात्तिः 'क्षीराड्ढ़जि"ति यावदनुवर्तते । स्थण्डिलाच्छेते व्रती ॥ १९ ॥ स्र्याण्डलशब्दात् सप्तमीसमर्थात् शेत इत्येतस्मिन्नधैं यथाविहितै प्रत्ययो भवति, यः शेते स व्रत, चेद् गम्यते । स्थण्डिले शेने स्थाोिडली भिक्षुः । व्रतीति किम् । स्थण्डिले शेते शूद्रः ॥ संस्कृतं भक्ष्यम् ॥ २० ॥ तत्रेति सप्तमीसमर्थात् संस्कृतमित्येतस्मिन्नर्थ यथाविहिने प्रत्ययो। भवति । यत् तत् संस्कृतं भक्ष्यं चेत् तद् भुवति । खराविशदमभ्यवहार्यं भक्ष्यंम् । सत उत्क्रुर्बोधनं संस्कारः । भ्राष्ट्रे संस्कृता लाजाः म्राटूः । कालशाः । भक्ष्यमिति किम् । पुष्प*पदे संस्कृती मालागुणः । श्लोखाभ्यां यत् ॥ २१ ॥ शुलशब्ददुखाशब्दाचा समीसमर्यातू संस्कृतं भक्ष्यमित्येतस्मित्रर्षे यत्प्रत्ययो भवति । अणोऽपवादः । शूले संस्कृतं मांसं शूल्यम् । उख्यम् ॥ दभ्रष्ठकू ॥ २२ ॥ दधिशब्दात्ससमसमर्यंतूसंस्कृतं भक्ष्यमित्येतस्मिन्नर्थे ठक्प्रत्ययो भवति । दधि संस्कृतं दाधिकम् । ननु संस्कृनार्थे प्राग्वद्दतेष्ठकं वक्ष्यति । तेनैव सिद्धम् । नैवम् । दभ्रा(एँ ? हि) तत् संस्कृतं, यस्य दविकृतमेवोकपिधानम् । इह तु दधि केवलमाधारभूतं, द्रव्यान्तरेण लवणादि I संस्कारः क्रियते । उदश्वितो वा ।। २३ ॥ lih অনুমিল্লাদ सप्तमीस्तमधीत् संस्कृत भक्ष्यभित्येतस्मिन्नर्थे る将・ 二 r, ────────ས་པ་ལས་། ས──────ས་མ─────་མ་ཚོ་ཁག་──མ་ཞང་མཆ───ང་མཁས་ *$टे' इति क.  ; 窓くく । सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० ४. प्रत्ययेो भवति वा । औदश्चित्कः । 'इसुसुक्तान्तात्कः' ] पक्षे ओदश्चितः |ll क्षीराड्रञ् ॥ २४ ॥ । क्षीरशब्दात् सप्तमीसमर्थात् संस्कृतं भक्ष्यमित्येतस्मिन्नर्थे ढञ* प्रत्ययो भवति। अणोSपवादः। क्षी(र १रे) संस्कृता क्षेरेयी यवागू: ॥ सास्मिन् पैौर्णमासी संज्ञायाम् ॥ २५ ॥ सेति प्रयमासमर्थात् अस्मिन्नेिति सप्तम्यर्थे यथाविहिर्त प्रत्ययो भवति यत्तत् प्रथमासमर्थं पौर्णमासी चेत् सा भवति । संज्ञायामिति समुदायोपाधेः । प्रत्ययान्तेन चेत् संज्ञा गम्यत इति ! मासार्धमाससंवत्सराणां सैपा संज्ञा । पैौपी पौर्णमासी अस्मिन् मासे पीपी मासः । पौपोऽर्धमासः । पैौपः संवत्सरः । इह न भवति - पौषी पौर्णमासी अस्मिन् दशरात्र इति । (ए ?भृत)के मासे च न भवति ॥ अश्वत्थाग्रहायणीभ्यां ठकू ॥ २६ ॥ सास्मिन् पौर्णमासी(ति) सर्वमनुवर्तते । अश्वत्याग्रहायणीशब्दाभ्याँ प्रथमासमथी यां पौर्णमास्युपाधिकाभ्यामस्मािन्नेति सप्तम्यर्थे ठक्प्रत्ययो भवति । अणोऽपवादः । अश्व(त्थः ? त्थयुक्ता) पौर्णमासी अस्मिन् अाश्च थकः । एवमग्रहायणिको मासः अधैमासः संवत्सरो वा ॥ s | फाल्गुनीश्रवणाकर्तिकीचैत्रीभ्यो वा ॥ २७ ॥- फाल्गुन्यादयः पौर्णमासीशब्दातेभ्यो वा ठक्क्षत्ययो भवति । ‘सास्मिन् पौर्णमासी संज्ञायामि'त्येतस्मिन् विपयेऽणि प्राप्ते पक्षे ठक् विधयते । फाल्गुनो मासः । फाल्गुनिकृो मासः । श्रावणेो मासः । श्रावणिकं मासः । कार्त्तिकः कार्त्तिकिकः । चैत्रः चैत्रेकः । - सास्य देवता ॥ २८ ॥ सेति प्रथमासमर्थौदस्येति पछययें यथाविहित प्रत्ययो भवति, यतत् प्रथमासमर्थ देवता चेत्। सा भवति । यागसम्प्रदानं देवता देयस्य पुरोछाशादे स्वामिनीं । अस्मिन्नभिधेये प्रत्ययः । इन्द्रो देवता अस्य ऐन्द्रं 一、司、一 ԿIo Հ.] हृदयहारिण्याख्यया वृक्ष्या समेतम् । Rく& हविः । अदित्यम् ! बार्हस्पत्यम् । देवतेतेि किम् ! कन्या देवतास्य । कथमैन्द्रो मन्त्रः । मन्त्रस्तुत्यमपि देवतेत्युपचरन्ति । कथमाग्नेयो वै ब्राह्मणः । उपमानाद् भविष्याते ! 'महाराजप्रेोष्ट्रपदाभ्यामि'तेि यावतू सास्य देवतेत्यधिकारः । सेति प्रकृते पुनस्समर्थविभक्तिनिर्देशः संज्ञानेवृत्पथैः । कस्येच्च ॥ २९ ॥ यः कशब्दो देवृतूायाः प्रजापतेर्बुचिकः । ततः पूर्वेणैव सु प्रुत्ययः सिद्धः । इकरादेशीर्थ घचनम्। कस्येकारादेशो भवनेि प्रत्ययसनियोगेन । कायं हविः ।। *कायमेकादशकपालं निवैपेत्’ { शुक्राद् घन् ॥ २० ॥ शुक्रशब्दात् सारय देषतेत्यस्मिन् विपये घन्प्रत्ययो भवति । श्रृणोऽपवादः ! शुद्द्वियं हविः ! शुक्रियोऽध्थायः ॥ पैङ्गाक्षीपुत्रादिभ्यश्छः ॥ ३१ ॥ पैङ्गाक्षीपुत्रप्रभृतिश्'पः शब्देभ्यः सारय देवतेत्यस्मिन्नर्थे (ए ?छ)- प्रत्ययो भवति । पैङ्गाक्षीपुत्रीयम् । पैङ्गाक्षीपुत्रादयः प्रयोगानुसारेण द्र 5: ll शतरुद्राद् घश्च ॥ ३२ ॥ शतरुद्रशब्दातू सांस्य देवतेलेयेतस्मिन्नाथें घप्रत्ययो भवति ! चक• रात् छश्च । शतरुद्रियम् । शतरुद्रयम् ॥ अपोनपादपान्नपातोस्र्तुं चातः ॥ ३३ ॥ अपोनपाच्छब्द्दान्नपाच्छ्दाच सांस्य देते.येतस्मिन्वयें घठ्ठमल्ययौ भवतः ।। तत्सश्चियोगादनयोरातस्तृ इत्ययमादेशी मवृति ! (अपेोनेत्रियम् ) अपोनप्त्रयं हविः । अषान्नत्रियम् ! अपाश्चपचीयम् ॥ महेन्द्राट्टा ॥ ३४ ॥ ...^ महेन्द्रशुञ्झुत् सास्य, देवतेत्येतस्मिन्नर्थे घच्छश्रत्ययौ वां भवतः । मैदेन्द्रिययू। महेन्द्रीयग्नु । महेन्द्रम !! TLL TLL - - 'eਜ , ਠ. F سات H. १९० सरस्वर्तीकण्ठाभरणं o. सोमाद् ट्यण् ॥ ३५ ॥ सोमशब्दात् सास्य देवतेत्यस्मिन्विपये ट्यण्प्रत्ययो भवति । अणेोऽपवादः । णकारो वृद्ध्यर्थः ।। टकारो ङीवथैः । सोमो देवतास्य सौम्यं हविः । सैौम्यं सूक्तम् । सैम्यी ऋक् ॥ वाय्वृतुपित्रुषसो यत् ॥ ३६ ॥ वाय्वादिभ्यः शब्देभ्यो यत्प्रत्ययो भवति सास्य देवतेत्यस्मिन्विपये । अणोऽपवादः । वायुर्देवतास्य वायव्यं हविः । ऋतव्यम् । पित्र्यम्! उपास्यम् । द्यावापृथिवीशुनासीरमरुत्वद्ष्मीपोमवास्तोष्पातिगृह मेघाच्छश्च ॥ ३७ ॥ द्यावापृथिव्यादिभ्यः शब्देभ्यः छप्रत्ययो भवति । चकारात् यच्च सास्य देवतेत्यस्मिन् विषये । अणेो ण्यस्य चापवादः । द्यैौश्च पृथिवी च द्यावापृथिव्यौ । ते देवते अस्य, द्यावाgथिवीयसू । घावापृथिव्यम् | शुनश्च सरिश्च शुनासरी । तैी देवते अस्य शुनासीरीयम् । शुनासीर्यम् । शुनो वायुः । सीर आदित्यः । मरुत्वान् देवता अस्य मरुत्वतीयम् ! मरुस्वत्यम्। अझीपोमीयम्। अमीपेोम्यम्। वास्तोष्पतीयम् । वास्तोप्पलम् । गृहमेधीयम् । गृहमेध्यम्l कालेभ्यो भववत् ॥ ३८ ॥ कालविशेपवाचिभ्यः शब्देभ्यो भववत् प्रत्ययी भवति सात्य देवतेत्यस्मिन्विपये । 'कालेभ्यो ढनि'नेि प्रकरणेन भवेऽयें ये प्रत्ययास्ते सास्य देवतेत्यस्मिन्नर्थेऽपि तथैव भवन्ति । वद्ग्रहणं सर्वसादृश्यपरिग्रहार्थन्। यथा मासे भर्व मासिकस् आर्धमासिर्क सांवत्सरिको वासन्तं प्रावृपेण्ये, तथा भासो देवता अस्य मासेिफभित्यादि । महाराजप्रोष्ठपदाभ्यां ठङ्न ॥ ३९ ॥ महाराजशब्दात् प्रोgपदशब्दाय ठभूप्रत्ययो भवति सास्य देवतै पस्मिन् विपये । महाराजी देवता अस्य माहाराजिकः । औgपदिकः । अादेश्छन्दसः प्रगाथे ॥ ४० ॥ प० २.} हृदयहारियास्पया धृत्या समतम् । १९११ छन्दोविशेषवाचिभ्यः प्रत्ययार्थविशेपण्षगाथस्यादिभूतेभ्यः प्रगाथेऽर्थे ययाविहितं प्रत्ययो भवति । पङ्क्रािदिरर्य प्रगाथस्य पाङ्कः प्रगाथः । अनुष्टुभः । जगतः । श्वदेरिति किम् ! अनुष्टुर् मध्यमस्य प्रगाथस्य । छन्दस इति किम् । *इदित्यशब्द आदिस्य प्रगाथस्य । प्रगाथ इति किम् । पह्निरादिरस्यानुवाकरय ! प्रग(थशब्दः क्रियानिर्मित्तकः कश्चिदेव मन्त्रविशेषे वर्तते । यत्र द्वे ऋचैौ प्रगायनेन प्रगानेन वा तिस्रः क्रियनेत स प्रगथनातू प्रकर्षगायनाद्वा प्रगाथ इत्युच्यते ॥ योद्धृप्रयोजनेभ्यः सञ्छ्रामे {।। ४१ ॥ योद्धृवाचिभ्यः प्रयोजनवचि३पश्च शब्देभ्यः प्रथमासमर्थेभ्यः सङ्गमेऽभिधेये ययविहितं प्रत्ययो भवति । अहिमालं योद्धारोऽस्य सङ्गामस्य अहिमालः ! दैवासुर. । मारत सङ्घाम ! प्रयोजनवाचिभ्यः - सुमद्रा प्रयोजनमस्य सैौभद्रः सङ्ग्रामः । गौरिमित्रः । योद्धृश्रयोजनेभ्य इति किम् । सुभद्रा प्रेक्षिका अत्य सङ्ग्रामस्य । स झुग्राम इति किम् । सुभद्रा प्रयोजनमरय दानस्य ll प्रहरणादस्यां क्रीडायां एः ॥ ४२ । प्राद्दरणवाचिनः शब्दातू प्रयमासमर्थात अत्यां क्रीडायामित्यथें णप्रत्ययो भवति | दण्र्ड प्रहरणमस्यां फ्रीडायां दाण्डा क्रीडा । यौgा कीडा । प्रहरणादिति किम्। माला भूषणमस्या डायाभू1 क्रीडायामिति किम् ! खङ्गः प्रह्वरणमस्यां सेनायाम् ॥ भावघञो ञः ॥ ४३ ॥ अस्यामिति वर्तते । भावार्थविहितघनन्तात् प्रथम समयदरयामिित सप्तम्ययं स्त्रीलिई अग्रत्ययो भुवति । पञ्च इति कृद्ग्रहणम् । तत्र गतिकारकपूर्वमपि गृहाते ! शेयेनषातोऽस्यां वर्तने श्यैनपता । तैलंगा भूमि मीडा या । भूव इति किए। प्राकारोऽस्यां वर्तते। घन इनेि किए। श्येनपतनमस्यां वर्तते ॥ तद्धते तद्देद ॥ ४४ ॥

---

* *স্বত্বস্তুত।” ফুৰি ক্ষয়িষ্কা। H १९२ ' सरस्वतौकण्ठाभरर्ण {ললাe g, तदित द्वितीयासमर्थांदधीते येद इत्येतयेोरर्थयोर्ययाविहितं प्रत्ययो भवति । छन्दोऽधीते वेद वा छान्दसः । वैयाकरणः । नैरुक्तः ! नि* मित्तने वेद नैमित्तिकः । द्विस्तद्ग्रहणमधीयानविदुपोः पृथग्विधानि[* र्थम् । अध्ययनसाहचर्याद्वेदनम में ग्रन्यवेपयं प्रतिपत्तव्यय । तेन यो(गः ?गं) वेदेत्यादी न भ१ते ॥

क्रतुभ्यgकू || ४५ } क्रतुविशेषवाचिभ्यः शव्देभ्यष्ठक्र्त्यये भवति तदधीते तद्वेदेलेa७१नयें । अणोऽपवादः। (अमेटोममधीते ६द वा अचिटेमिक वाजपेधेकः) ॥ नोक्थान्यसान्नं(') ॥ ४६ ॥ उक्थलेकायतन्यायन्यासपुनरुक्तयज्ञचर्चाक्रमेतरल क्षणसंहॆतसङ्घटं पदक्रमेभ्यः ॥ ४७ ॥ उक्थशब्दः केषुचित् सामसु रूढः । यज्ञायज्ञीयात् परेण यानि।' गीयन्ते, नच तान्यधीयाने प्रत्यय इप्यते । किन्तर्हि, सामलक्षणे औकेथक्ये वर्तमान उक्थशब्दः प्रत्ययमुत्पादयति । उक्थमधीते औक्थिक' । शैक्थिक्यमधीत इत्यर्थ । लैकायतिक । नैयायिकः । नैयासिक ।' पौनरुक्तिकः । याज्ञिकः । चर्चिक । क्रामेतरिकः । श्लाक्ष्णिक' । सां- । हितिकः । (साड्घाटिकः) । पादक्रमिकः ॥ . वृत्तिसद्धहायुर्वेदगुणगणानुपदद्विपदज्योतिष्पगणितानुसूर्लक्ष्यलक्षणेभ्यः ॥ ४८ ॥ वृत्त्यादिभ्यः शब्देभ्यष्ठक्भ्रत्ययो भवतिं तदर्धते तद्वेदेत्येतस्मिन् विपये । घृतिमधीते वेद वा वार्तिकः । साङ्ग्रहिकः । आयुर्वेदिकः ।" गौणिकः । गणिकः । अानुपदेकः । द्वैपदिकः । ज्यौतिषिकः । गाणितिकः ! अनुसूर्नाम ग्रन्यः । तमधीते । आनुसु (त ? कः) । पूर्ववादिकस्य कः । `के समानस्ये'ति ह्रस्वः । लक्षकः । लाक्षणेिकः | ــــــــ वसन्तवर्षीशरडेमन्तशिशिरप्रथमचरमानुगुणकल्पाथर्वणेतिहासपुराणेभ्यः ॥ ४९ ॥ १९४ सरस्वतीकण्ठमरण [अध्या० ४ • शतषष्टश्यादेः पथः ष्ठन् ॥ ५४ ॥ शतशब्दपूर्वीत् पाष्टिशब्दपूर्वाच्च पथिन्शब्दात् तदधीते तद्वंदत्यंतास्मन् अर्थ छन्प्रत्ययो भवति । शतपथिकः । शतपयिकी । पष्टिपर्थिक " "- पथिकी । अणपीति केचित् । शातपथः ॥ अनुब्राह्मणादिनिः ॥ ५५ ॥ अनुघ्राह्मणशब्दादिनिप्रत्ययो भवति तदधीते तद्वेदेत्येतस्मिन् विपये 1 अणपवादः। ब्राह्मणसदृशो মৃত্যু अनुब्राह्मणः । तदधीते अनुब्राह्मणी अनुग्राह्मणिनी। 'अत इनिठनौ' इत्यनेनैव सिद्ध अणी निवृत्यर्थ वचनम्। क्रमपदशिक्षामीमांसासामभ्यो वुन् ॥ ५६ ॥ . . . . क्रमादिभ्यः शव्देभ्यो वुन्प्रत्ययो भवति तदधीते तद्वदत्यतास्मिन् विपये । क्रमकः । पदकः { शिक्षकः । मीमांसकः । सामकः | सर्वसादेलेंकू ॥ ५७ ॥ सर्वश्च सश्च सर्वसौ । तावादी यस्य तस्मात् सर्वसादेः शब्दात् तदधीते तद्वेदेत्येतस्मिन् अर्थे विहितस्य प्रत्ययस्य लुग् भवति । सर्वादेः सर्वतन्त्रमधीते सर्वतन्त्रः । सर्वैवेदः । सवार्त्तिकः । ससङ्ग्रहः । कथं द्वी वेदावधीते द्विवेदः । पृश्वव्याकरण: इत्यादिपु 'द्विगोरनपत्ये' इतेि लुकू सिद्ध एव ॥ प्रोक्तात् ॥ *५८ ॥ प्रोक्तसहचरितः प्रत्ययः प्रोक्तः । प्रेोक्तग्रत्ययान्ताद् अध्येतृवेदित्रोरुन्नस्य त्र्रत्ययस्य लुग् भवति । पूाणिनिना प्रेोक्तं पाणिनीयम् । तदधीते वेति वा पाणिनीयः । आपिशलिना प्रोक्तम् । 'इअश्व' इत्यण्। आपिशलम् । तदधीते वेत्ति वा अपिश(ला ? लात्) पुनरष्णू । तस्य लुक्। अापिशलः । नेयां स्वरे च पिशेपः पाणिनीया ब्राह्मणीति । लुक्यणन्तत्वेऽप्युपसर्जनत्वातू ख्रियां ठीय् न मयति ॥ सङ्ख्याकनः सूत्रवचनात् ॥ ५९ ॥ qfo R. हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम्। -8ዒዔ सङ्क्षयायाः कन् सङ्ख्याकन् तस्मादित्ययमर्थः ।। सूत्रवाचिनः स° सूचशब्द क(२)प्रत्ययान्तात् तदधीते तद्वेदेत्येतस्मिअर्थ सयुत्पन्नस्य प्रत्ययस्य लुग् भवतेि ! अप्रेोक्तार्थे आरम्भः l अष्टावध्यायाः परिमाणमस्य अष्टकं पाणिनीयम् । तदधी(य)ते अष्टकाः पाणिनीयाः । दशका वैयाधिपदीयाः । त्रि(का ) काशकृत्स्नाः । र्सस्येति किम् । (क?का)लापकमधते कालापकः । कन इति किम् । चतुष्टयमधीते, चातुष्टयः 11 तस्य समूहः ॥ ६० ॥ तस्येति पठीसमर्थात् समूह इत्येतस्मिन विपये यथाविहित प्रत्ययी भवति । केोऽस्य विपयः चित्तघदाद्युदात्तमगोत्रं यस्य च नान्यत् प्रतिपदविधानमस्ति, सोऽस्य विषयः । काकानां समूह: काकम्। शैक बार्क वा। 'ग्रामजनमन्धुसहयेभ्यस्तलेि'ति यावत समूहधिकारः । भिक्षाक्षेत्रकरीपगर्भिणीदक्षिणाङ्गारसहस्राथबैञ्चर्मन्युवतिपदातिपद्धतिभ्योऽणू ॥ ६१ ॥ भिक्षादिभ्यः शव्देभ्योऽण्प्रत्ययो भवति तस्य समूह इत्येतस्मिन् विषये । अण्ग्रहणं घाधकवाधनाधैम् ! भिक्षाणां समूहो भैक्षम् ।। क्षैत्रम् DDSS DDDS DDDDD SS DYDSYDD S DDDD S चार्मणग्र। युवतिशब्दस्य पाठसामथ्र्थात् पुंवद्भायो न भवति। यौवतम् । पादतिम् । पाद्धतम् । खण्डिकाहन्हलवन्धयुगवस्त्रबडवाभिक्षुकशुकोलूकश्वानुदात्तादेरज्ञ् ॥ ६२ ॥ खण्टुिकादिभ्यः शुद्देश्योर्ुनुदात्तादिभ्यश्चाङ्ग्रत्ययो भवति । रसण्डिकदिवचनमाद्युदातार्थमषितार्थ च । पण्डिकानां समूहः खण्डिकम् । BD D DDBLSS DD DDDD Du0 u0uLDYJYS वास्त्रम । यौगवखम्। याडवम्। मैक्षुकम् । शैकम् अनुदातादिभ्यः-कपोतम्। मायूरन् । तैतिरम्। १९६ सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या8 9’ क्षुद्रकमालवात् सेनायाम् ॥ ६३ ॥ क्षुद्रकमालवशब्दात् सेनायामब्अत्ययो भवति तस्य समूह इत्येतस्मिन् विषये ।। क्षुद्रकाणामपत्यानि इति क्षुद्रकशब्दात् ‘तुल्यनामभ्यः क्षत्रियजनपदेभ्यो (का १रा) जनि चे'त्यञ्म् । मालवानामपत्यानीति माल' वात् 'वृद्धेत्कोसला(न्ता ? जा)दाञ्जयङ् इति व्यङ्। तयोः 'अञ्मादीनामस्रियां बहुषु' इति लुक् ॥ क्षुद्रकाश्ध मालवाश्च क्षुद्रकमालवाः । तेषां समूह इति क्षैद्रकमालवी सेना । 'गोत्रोक्षीयू -' इत्यादिना बुज प्रासे वचनम् । सेनायामिति किम्। क्षीद्रकमालव(क)म् ॥ गोत्रीक्षेट्टोरधराजराजन्यराजपुत्रवत्समनुष्यार्जवृडेभ्यो इचुञ्जम् ॥ ६४ { गोत्रादिभ्यो वुञ्प्रत्ययो भवति तस्य समूह इत्येतस्मिन्विपये । गोत्रादिभ्योऽपत्यमात्रविहितप्रत्ययान्तं गृह्यते । औपगवानां समूहः औपगवकम् । गगयणकम् । औक्षकम् । औपूकम् । औरभकम् । राजकन्। राजन्यकम् राजपुत्रकम् । वात्सकम्। मानुष्यकम्। आजकम्। वार्धकम्। राजन्यमनुप्यशव्दयोः 'प्रकृत्याके राजन्यमनुष्ययुवान' इति प्रकृतिभावाद् 'अप्पल्यस्य च तद्धितेऽन्नाती'ति यलोपो न भवति । केदाराद्यञ्च ॥ ६५ ॥ केद्वारशुब्दाद्यश्रत्ययो भवति । चकाराद् बुझ् तस्य समूह इत्येतस्मिन् विषये । अचित्तलक्षणस्य ठकोऽपवादः । केदाराणां समूहः कैदार्य कैदारकम् ॥ कवचिनश्च ठञ् ॥ ६६ ॥ कवचिनशब्दात् ठञ्चप्रत्ययो भवति तस्य समूह इत्येतस्मिन् विपये। कवचिन्तारं समूहः कावञ्चिकम् । चकारः केदारादित्यस्यानुकर्षणार्थः । कै हस्त्यचितेभ्यटकू ॥ ६७ ॥ • “লাস্তু।” স্ক, শুল্প, না: ;. qe R.) हृदयहारिण्याख्ययामृत्या समेतम् 8ዒu5 द्दस्तिशव्दादचित्तार्यवाचिभ्यश् ठक्प्रत्ययो भघति तस्य समूह् इत्येतस्मिन् विषये ! हस्तिनां समूहः इास्तिकम् ! अचित्तार्थेभ्यः -- अपूकिन् । शाप्कुलेकन् । गौदकिफगू । धेनोरनञः ॥ ६८ ।। नब्वर्जिताद् धेनुशब्दान् ठकप्रत्ययो मपति तस्य समूह इत्येतस्मिन् पिये । धेनुकए । इसुसुक्तान्तात् को वक्ष्यते । अनन्न इति फिन्। आधनवम्। अनन इति शापयति सामूहिकेषु तदन्तविधिरस्तांति ! गाँधेनुकश् । वानहस्तिकन्। 'उत्सोदपान -' इत्यादिनानि प्रासे यचनम्। गणिकावाह्मणमाणववाडवेभ्यो यङ् ॥ ६९ ॥ गणिकादिभ्यः शब्देभ्यः समूहे यशप्रत्ययो भवनि । गणिकानां समूहो गाणिक्यम् । ब्राह्मण्यम् ! माणव्यम् ! याडव्यम् ! अण् प्राप्तः । केशाइा । ७० । केशशब्दात् यञ्प्रत्ययो वा भवति तस्य सपूह इत्येतस्मिन् विपये । केशानां समूहः कैश्यम् । कैशिकम् ॥ अश्धाच्छ: || ७१ || वेल्यनुवर्तते । अश्वशब्दात् समूहे छप्रत्ययो वा भवति । अश्रीयम् । आश्वम् t पशुपुरुषाभ्यां णढञौ ।। ७२ ॥ पशुपुरुपाभ्या থ্যাৱলী प्रत्यर्यो यथास्यं भवतः ! पशवम् । पौस अहः रख: क्रती । 53 II खुप्रत्यये! भवनेि तस्य समूह इत्येतास्मम् ឱ្យ i ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ अहोनः ' कitविति किय । आहं?हम्)। **< सरस्वतीकण्ठामरणं [अध्या० ४. पृष्ठशब्दाद् यप्रत्ययो भवति समूहे क्रतुविशेष । पृष्ठानां समूह: पृष्ठयः ! पडहः फ्रतुः ॥ पाशतृणधूमाड्रारगलवातपिटकपिटाकशकटहलनृडवनेभ्यश्च ॥ ७५ ॥ মায়াইম্বর शब्देभ्यो यप्रत्ययो भवति तस्य समूह इत्येतस्मिन् विपये । पाशानां समूह पाया। तृण्या । धूम्या । अङ्गार्या । गल्या । DDS S DD S DDD S DDDDD 0DDD SDDD S DD वाताढूलर्श्व ॥ ७६ ॥ वातशब्दादूलप्रत्ययो भवति। चकाराद्यध। वातानां समूही वातूलः। चात्य II ileja Il so li गोशव्दात् समूहे त्रप्रत्ययो भवति। चकाराद्यम । गवां समूहो गो2ा व्या l रथात्, कडयच्च ॥ ७८ ॥ रथशब्दात् तस्य समूह इत्येतस्मिन्नर्थ कब्यचूझत्ययो भवति । चारदृश् । रथकक्ष्य । रथयI ll खलादिनिशश्च ॥ ७९ ॥ खलशब्दात् समूह इनप्रत्ययो भवति । चकाराघश्च । खलिनी खैरयI ll ग्रामादिभ्यस्तत्प्रत्ययो भवति तस्य समूह इत्येतस्मिन् विषये । ग्रामाणां समूही ग्रामता । जनता । अन्धुता । सहायता । समूहाधिकारे पाशादिविहितप्रत्यपान्तानां स्रुघ्नीत्वं, पृष्ठयोऽहीन इति पुंस्त्वम्, अन्येषां i. Y, o s. v. Ta:. ""--— --q o R.) हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम । ፻ዒዲ पितृमातृभ्यां भ्रातरेि व्यडुलची ॥ ८२ ॥ समूह इति निवृत्तगू । तस्येति पग्रीसमर्घमायुंमेवानुवर्तते। पैतृमातृशब्दाभ्यां भ्रातर्यभिधेये व्य हुलच इत्यर्ती प्रत्ययी यथासदस्यं भवन । पितुर्भ्राता पितृव्यः । मातुः भ्राता मातुलः ॥ पितरि डामहच् ॥ ८३ ॥ पितृमातृशब्दाभ्यां डामद्दच्प्रत्ययो भवति पितर्याभिधेये । पितुः पिता पितामहः ।। (मातुः पिता मातामहः !) मातरि पिच ॥ ८४ । पितृमातृभ्यां मातयैभिधेयायां डामहच्प्रत्ययो भवति ! स च पिद् मवति । (पितुर्माता) पितामही । मातुर्मीता मातामही । पित्त्वात् डीप्। अवेर्दुग्धे सोढदूसमरीसचः ॥ ८५ ॥ अविशब्दादू दुग्वेऽथें सोढ दूस मरीसयू इत्येते प्रत्यया भवन्ति । अवेर्दग्धम् अविसोढम् । अविद्सम । अविमरीसम् । तिलान्निष्फलात् पिञ्जपेजौ ॥ ८६ ॥ तिलशब्दानिष्फलत्वोपाधिकेऽथें वर्तमानातू पिक्ष पेज इत्येर्ती प्रल्ययौ भवतः । निप्फलस्तिलः तिलपिञ्जः । तिलपेजः ॥ विषयो देशः ॥ ८७ ॥ तस्येति पठीसमर्थविभक्रियुवर्तते । पाठीसमर्याद्विपय इत्येतस्मिन्नर्थ यथाविहितं प्रल्ययो भवति । योऽस्मै विषयः स देशश्चेद् भवति । शिवीनां विपयः शैचे देशः। देश इति किम् । देवदत्तस्य विपयोऽनुवाकः। स्व भ्यस्त इत्यर्थः ॥ न बहुवचनविपयात ॥ ८८ !! राजन्यशैलूपदेवयार्तंवसातिवैतिलवसनोदुम्बराम्वरीपपुत्रवैकर्णार्जु न्धरायणशालङ्कायनेभ्यो खु३ l८९| R o o सरस्वतीकण्ठामरणी [अध्या० • तकः । वासातकः । वै(त ? ति)लकः । वासनकः । औदुम्वरकः । आम्वरीपपुत्रकः । वैकर्णेकः । अर्जुनायनकः | जालन्धरायणकः । शालङ्कायनकः॥ R A वैल्ववनयाभ्रव्यानृतात्मकामेयसांप्रयदाक्ष्यूर्णनाभमालवत्रैगर्त्तवैराटिभ्यश्च ॥ ९० ॥ वैल्वदनादिभ्यः शन्देभ्यो बुझूल्ययो भवति विपयो देश इखेत स्मिन्नर्धे चेल्ववनानां विषयो देशः मैल्पघनकः । माभ्रव्यकः आनृतकः । अात्मकाभेयकः । सां(प्र? प्री)यकः । दा(क्षिणि ! क्ष)कः ।) और्णनाभकः । माठपकः । त्रैगर्त्तकः । वैराटकः । अदिग्रहणाद् ययादशैनमन्येऽपि । भौरिकिभौलिकेिचौपयत चैटयतसैकयतकाणेय वाणिजकेभ्यो विधलु ॥ ९१ ॥ भौरिक्यादिभ्यः शब्देभ्यो विधालूप्रत्ययो भवति विषयी देश इसेतस्मिन्नर्मे ♛ अणोऽपवादः । भौरिकीणां विपयी देशः भैरि(fके)विधः । भैौलिकेविधः । चैषयतविधः। चैटयतविधः । (सैकयतविधः ।) कर्णेयविधः । चण्जविधं । ऐपुकरिसीवरशयाधशयाण्डशयण्डशौण्डतुण्ड देवदासमित्रेभ्यो भक्तछ् ॥ ९२ ।। ऐपुकारिप्रभूनेिभ्यः शन्देभ्यो भूक्तस्यङ्ग्यो भयति पियो देश इत्यमिन् पिये । ऐषुकारियां विपयी देश: ऐषुकारिगकः। सैवीरमत्तः। OODDS S DBBBDDDDSSDBBBDDDS gDDDD0 E DDBS * : 1 मिमेिय भt: t! ܕ ܬ ܬ ग्राक्षत्र्याक्षसारस्यदासमित्रचान्द्रशद्रोरॅरावेपिन 1 ५३ ॥ पe 3]-, हृदयहारिण्याख्यया पुन्य संग्रेतस् । १०! सारस्यायनभक्तः। (दासामित्रायणभक्तः) । चान्द्रायणभक्तः । (शीद्रायणभक्तः । उस्रायणुमक्तः )खाडायनभक्तः । आादिग्रहणादन्येऽपि आयनान्ता यथाप्रयोगमवगन्तव्यः | वैश्चादिभ्यो देवधेनव्रमानवेभ्यः ॥ ९४ ॥ २ ॥ " " वैश्वपूर्वकेभ्यो देववेनचमानवशब्देभ्यो विषये देश इत्येतस्मिन्नयं भक्तल्प्रत्ययो भवति । वैश्वदेवानां विपय देशः वैश्धदेवमक्तः । वैश्वधेनवभक्तः । वैश्वमानवभक्तः ! • निवासे तन्नाग्निं ॥ ९५ ।। - तस्येति पछीसमर्थनिवास इत्येतस्मिन्नयें ययाविहित प्रत्ययो भवति ” देशनामधेये गम्यमाने । निवसन्त्यस्मिान्निति नैवासः । ऋजु-. नावां निवासो देश अर्जुनावः । शैवः । अदूरभवे ॥९६ || पष्ठीसमर्थविभक्तिरसुवर्तते । तस्येति पठीसमर्याददूरभव इत्येतस्मिअर्थ तन्नान यथाविहित प्रलयो भवति । विदिशाया अदूरभवं नग१ वैदिशम् ! हैमवतम् ॥ तेन निर्वृत्त ॥ ९७ ॥ तेनेति तृतीयासमर्थाक्षेिद्वैत इत्येतस्मिन्नाथें ययाविहितं प्रत्ययी भवति देशनामधेये गम्यमाने । सहक्षेण नियुँता साहस्त्री परिखा । $3rम्बेन निद्वैता नगरी कौशाम्वी । हेती करेि च यथायोगें तृती सार्थचित्तेः । तदिहास्ति च ॥ ९८॥ तदिति भयमासमर्याद्देिहेति सुप्तम्यर्थे यथाविहितं प्रयो श्वति! यत्तत् ग्रयमासमयैमस्ति चेत् तद्भवति । यत्तर्हि नििर्दष्टं द्देशाश्वेत् तद्न्तनामा भवतेि 1 उदुम्वरौ स्मिन् देशे " BBDBiD BS DDDDSS S DBBDD DDDYYSSS .. चकार्ः पूर्वेषां त्रयाणामुर्यानामिह सन्निधानार्थः । तेनोतोरेषु योगे(पु)

• 'पाईव'इनेि कोशिका। २०२ ! सरोवर्तकण्ठाभरणं শিল্যাণ ৪,

ओोरञ्ज ॥ ९९ ॥ चत्वारोऽर्था अनुवर्तन्ते । उवर्णान्तात् प्रातिपदिकात् यथायथं सम* थैविभक्तियुक्तादञ्प्रत्ययो भवति निवासादिषु चतुष्किर्वर्येपु । अणे वादः । अ(न? र)डु, अा(न? र)डवः । कक्षतु, काक्षतवः । कर्कटेळु कर्कटेलवः । अञधिकारः प्राक् सुवास्त्वादिभ्यः । मतो बहुवच्प्रकृते: ॥ १०० ॥ बह्वच् प्रकृतिर्यस्यासौ बह्वच्प्रकृतिः ॥ घह्वच्प्रकृतेः मतुबन्तात् प्रातिपदिकात् अञ्प्रल्ययो भवति चातुरर्थिकः । अणोऽपवादः । यथासम्भवमर्थः सम्बध्यते । ऐकटावतम् । सन्दुकावतम् । वारणावतम् । चहच्प्रकृतेरिति किम् । अहिमतम् । यावमतम् । प्रकृतिग्रहणं किम् ! बह्वजिति तद्विशेघणं यथा विज्ञायेत, मत्वन्तविशेषणं मा विज्ञायीति । मालावतां निवासी मालावंती ॥ बह्वचः कूपेषु ॥ १०१ ॥ बह्वचः प्रातिपदिकादञ्प्रत्ययो भवति चातुरर्थिकः कूपेष्वाभिधेयेषु । अणोऽपवादः । यथासम्भवमर्थाः सम्बध्यन्ते । दीर्घवरण निर्वृत्तः दैधैवरत्रः कूपः । कापिलवरत्रः ॥ उदकू च विपाशः ॥ १०२ ॥ विपाशो नद्या उत्तेरे कूल ये कूपास्तेष्वाभिधेयेपु अञ्प्रत्ययो भवति चातुरर्थिकः । अयह्वजर्ये अारम्भः । दत्तेन निर्वृत्तः दात्तः कूपः । गौप्तः । उदगति केम् ' दक्षिणते वयः कूपेष्वणेव भवति । दत्तः गौतः । स्वरे विशेपः । महती सूक्ष्मेक्षिका वर्तते (सूत्रकारस्य ) ।। सङ्कलपुष्कलतृलासमूलासपलाशभल्लपालकपालबहुलेभ्यः ॥ १०३ ॥ कूपेष्विति निवृत्तम् । सङ्कलादिभ्यः शब्देभ्योऽञ्प्रत्ययो भवति चातुरर्थिकः l अणोऽपवादः । यथासम्भवमर्थसम्घन्धः । सङ्गतः कलः' Go R. इदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । २०३ सङ्कलः । तन्निर्वृत्तः साङ्कलः । पौष्कलः । तैलासः । मौलासः । पालाशः । भालपाठः । कापाल । घाहुल, ॥ उद्यातोडुपेोत्पिपेोत्पुंटोत्पलपूलाससिकतापूतकेभ्यः ॥ [। १०४ ॥ उद्यातादिभ्यः शब्देभ्योऽञ्प्रत्ययो भवति चातुरर्थिकः । अणोऽप वादः । औद्यातः । औडुपः । औीत्पिपः । औत्पुटः । औत्पलः । पलासः । सैकतः । पौतिकः ॥l क्लोनिधानसुदत्तसुदक्षसुनेत्रसुभूमसुश्वतराजश्वतगो .. गभीरादिभ्योऽञ्प्रत्ययो भवति चातुरर्थिकः । अणोऽपवादः । 'गभीरः । गाम्भीरः । ऐतरः । अाभिपित्तः ! (श्या ? शा)तः । अहतः । नैयतः R; 1 शरीरसद्योजवरुणकाखणहेमन्वेमन्लोमन्सुमङ्गले ཅོ་ཤམི་ & 0\9 शरीरादिभ्यश्चातुरर्थिकोऽञ्प्रत्ययो भवति । शारीरः । साद्यजः । মাষা: ধৱull; । हैमः । वैमः । लैौमः सौमङ्गलः सौवीरसाल्वप्राक्षु 8 o62 देशे तन्नासीत्यस्य विशेपणं सौवीरादयः स्नीत्वं च । ड्रयाप्प्रातेिपदिकादन्त्र्रत्ययो भुवृतेि चातुरर्थिकः सौवीरे स्त्रीलि(हो?हे) देशे वाच्ये सुवे प्राचे च । सैरे तावतू-दतमित्रेण निद्वैता नग्री दत्तमि ቑ፡ ና፲፰•• Ro 9 सरस्वतीकण्ठाभरणं 阿飒o姆· (त्रिः१ घी) । साल्वे - विधुमानिना निवृत्ता वैधुमानी । प्राचि - कक्नेदन निवृत्ता काकन्दी नगरी । l र्पूरिभ्योऽण् ॥ १०९ ॥ - सुवास्त्वादिभ्यश्चातुरर्थिकोऽण्प्रत्ययो भवति । ययासम्भवमर्थस `म्बन्ध. । उवर्णान्तलक्षणस्य कूपलक्षणम्य चाञोऽपवादः । सुवास्तीरदूरभव सौवास्तवम् । वार्णवम् । ताण्डवम् । भाण्डवम् ! खाण्डवम् ! शैखण्डम् । शैवलम् । शैफालम्। कापूरम् । अण्ग्रहण नघा मतुपो वाष नार्थम्। गर्तेगाहभिसक्थदक्षविष्कर्णकृष्णकर्णशशकर्णकर्कशे कर्कन्धुमतीभ्यः ॥ ११० ॥ गर्त्तदिभ्यश्चातुरर्थिकोऽण्प्रत्ययो भवति । गार्त्तम् गाहम् । अाभेि सक्थम्। दाक्षम् । वैकर्णम् । काप्र्णकर्णम् । शाशकर्णम् । कार्कशम् । कर्कन्धुमतम् ॥ रोण्याः सपूर्वायाश्च ।। १११ ॥ रोणीशब्दातू सपूर्वपदाचंकारात् केवलाच चातुरर्थिकोऽणूप्रत्ययो भवति । यथासम्भवमर्थसम्बन्धः । कूपलक्षणस्याञोऽपवादः । अाजकरोणू, सैहिकरोण:, रौणू, कूप, । कोपधाच्च ॥ ११२ ॥ (ककारोपधाच) प्रतिपादिकादण्प्रत्ययो भवति चातुरथिंकः । यथासम्भवमर्थसम्बन्ध' ] फ्रुपलक्षणस्योघर्णलक्षणस्य चाओऽपवाद ! कर्णच्छि(द्रे?द्रके)ण निद्वैत' कार्णच्छि(द्र ?द्रक') । कर्णवेय्कः कूः ॥ अरिहणदृष्हणकिरणसाम्परायणौट्रायणभास्रायणमैत्रायणद्वैगर्सायनवैमतायनैगौमतायनसौमतायनखाडायन' शाण्डिल्यायनोद्दण्डखण्डवीरणेोदञ्चनेभ्यो वुञ् ॥ ११३ ॥ 'नसैी' क ख पाठ äito R.) हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम्। ۹ام अरिहणादिभ्यो वुन्प्रत्ययो भवति चातुरर्थिकः । अणोऽपवादः । यथासम्भवमर्थसम्यन्धः । आरिहणकम् । द्रौहणकम् । (कैरणकम् । साम्परायणकम्।।)औष्ट्रीयणकुम् । भास्रायणकन् । मैनायणकम्। त्रैगत्तयनकन्। वैमतायनकम् । गौमतायनकम् । सौमतायनकन्। खाडायनकन् । शाण्डित्यायनकम्। औद्दण्ड(न?)कम्। खाण्डवरणकम्। औदवनक५॥ खदिरबधिरभगलोलन्दविपथरैवतविपाशकाशकृत्स्न ईिशपाशिरीषविल्वजम्बूजाम्बवत्सुयज्ञसुशर्मन्रायस्पोपेभ्यश्च 888 खदिरादिभ्यो वुञ्प्रत्ययो भवति चातुरर्थिक l अणोऽपवादः । {ययासम्मवमर्थसम्बन्धः। खदिरा सन्त्यस्मािक्षति खादिरकए । पाधिरकार । मागलकर । औलन्द(ल१)कए। वैपथकए । रैवतकम् । वैपाशकन् । -काशकृत्स्नकप् । शैशपकय । शैरीपकम् । बैल्वकम् । (औदुम्बर्क ? जाम्यवकय्)। जाम्बवतकार । सौयज्ञकम्। सौशर्मकम् । रायस्पोपकम् । कृशाश्वारिष्टारिश्मविशालरोमशरोमकसुवचैलशबलसूक्रप्रतरपुरटसुदृशेभ्यश्छणू በ & &°ጳ !! कृशाश्चादिभ्यः छण्प्रत्ययो भवति चातुरर्थिकः । अणोऽपवादः । यथासम्भवमर्थसम्बन्धुः । काशश्चीय: tअरिष्टीयः l अरि्मीयः । वैशालीयः। रौमशीयम् । (रौमकीयम्) सीवचैलीय५ । शामलीयम् । -सीकरीयम् प्राप्तरीयम् । पौरटीयम् । सौदशीयम, ॥ सुखधूमाजिनाभिजनविनतावनतविकुङयासकुटमौदगल्यायोरुःपाराशरेभ्यश्च ॥ ११६ ॥ ' ' सुखादिभ्यः छण्प्रत्ययो भवति, प्रॊतुरार्थक । श्रृणोऽपवादः । यथासम्भवमर्थसम्बन्धः । सौखीय. । धीमीयः । आजिनीय: आर्मिज नीया । वैनतीयम्। आवनतीयग्र । वैकुङयासीयग्र । कौटीयम् । मौद्री* यम् । आयसीयम् । आरुर्षीयं । पाराशरीयम् ॥ . Koé सरस्वतीकण्ठभरणं [সলাe. ऋश्यन्यग्रोधशरनिलीननिधाननिवन्धकर्दमपरिगूढोपगूढाश्मोत्तराशमाशिनिभ्यः कः ॥ ११७ ॥ ऋश्यादिभ्यः कप्रत्ययो भवति चातुरर्थिकः ! अणेऽपवादः } यथासम्भवमर्थसम्भन्ध । झश्यकम् 1न्यप्रोधकम्। शरनेिलीनकन् । निधानकम् । निवन्धकम्। कर्दमकए । पगूिढकन्। उपगूढकन् । आश्मकस्। उत्तराश्मकम्। अशनिकम् । खण्डद्वण्डस्थूलबाहुवेणुवीरणखदिरपरिवृत्तपरिवंशवे इमांशुशर्करारड्भ्यश्च || ११८ ॥ । खण्डादिभ्यः कप्रत्ययो भवति चातुरर्थिकः । श्रणेोऽपवादः खण्डकम् । दण्डकन् । स्थूलमाहुकमा वेणुकम्५ । वीरणकम । खदिरकश्। परिवृत्तकम् । परिक्शकप्। वेदमकम् । अशुकम् । शर्करकस्। अरटुकम् । कुमुदवीजबल्बजशिरीषाधत्थन्यग्रोधयवासविकङ्कतेत्कटशकष्टकडूटदशग्रामगर्तिशर्करापरिवापकूपेग्यछच॥११९॥ कुमुदादिग्यष्ठऋत्ययो भवति चातुरर्थिकः । अणोऽपवादः । BDDDDDDD DDDDD DDD S DDDDDDSS S कम् । अश्वयिकय । न्यप्रोधिकम्। यवासिकन् । विकङ्घर्तिकम् । इत्कटेिकः । (शकटिकः । क्इठेिकः )दशम्रमिकए । गर्तिकस्। शर्करकम् । परिवापिकन् । कूपिकम्। काशपाशपलाशाश्वत्थपीयूषवासविसतृणवननडकर्द मकर्पूरवर्धरबन्धूलकण्टकगहाभ्य इलः ॥ १२० ॥ काशादिभ्य इलग्रत्ययो मवति चातुरर्थिकः । अणोऽपवादः । यथासम्मवमथैसम्घन्धिः । काशिलः । पाशिलः । (पलाशेिल:) । अश्चत्त्यिलः ! ' पीयूपिलः । वासिलः । विसिलः । तूणिलः । वनिलः । नडिलः | कर्द मिलः | कर्पूरलः ! (पर्वरिलः । बन्धूलिलः )कण्टफेिलः । गुहलः । तृणनडजनपर्णवर्णणैवरणघलघुसेभ्यः सः ॥ १२१ ॥ तृणादिभ्यः सप्रस्पयो भपति चातुरर्थिकः । तृणसः । नडसः । जन्धः । पणैः । पर्णैसः चणैः । चरणसः । भलसः (न्धुे यु)सः । qoʻR.] हृदयहारिण्याख्यया पृत्त्या समेतम् । 3ኻoዪb ` ' प्रेक्षाफलकाबन्धुक्राधुवर्काधुवकायुवकक्षिपकाकूपक डुकबुकेत्कटकङ्कटशङ्कटमहन्यग्रोधेभ्य इनिः ॥ १२२ ॥ ' प्रेक्षादिभ्य इनिप्रत्ययश्यातुरार्थिको भवति । प्रेक्षी । फठकी । घ(न्ध १ न्धु)की । ध्रुवकी । धुवकी । (युवकी) । क्षिपकी । कूपकी ] डुकी। सुको। इस्कटी । कईटी । शङ्कटी । मही । न्यग्रोधी ।

• अश्मन्नूपयूषमीननदगर्भगहगुडनगखण्डशिखाकोटपंामेन्द्युन्दकन्दभ्यो T: &RR

अश्मादिभ्यो रप्रत्ययो भवति चातुरर्थिकः । अश्मर. ! ऊषरः । यूषरः । मीनरम् । नदरम् ! गभैरम् । गह्वरम् । गुडरम् । नगरम् । रवण्डरम्। शिखरम् । कोटरम्। पामरम् । वृन्दरम् । कन्दरम् । सख्याझेिदर्तदत्तवायुदत्तगोभिलभछभट्टपालरोहतमाल कद्रकरवीराशोकेभ्यो ढकृ ॥ १२४ ॥ सस्यायश्चातुरर्थिको ढक्प्रत्ययो भवति । अणोऽपवादः । साखेयम्। आमेिदत्तेयग्र । दानेयम्। वायुदतेयम्। गौभिलेयमू। माल्लेयय् ! भाछपाठेयमरीहेयम् । तामलेयम् (कादरेयम्। करवीरेयर आयोकेयम्॥ -} DDDDmLDDLDDDDDS लच्छगलेभ्यश्र ॥ १२५ ॥ T चक्रादिभ्यश्चातुरर्थिको ढक्प्रत्ययो भवति । अणोऽपवादः । चाकेयम् । चाफवाकेयम् । कौशीरकेयम् । सारकयम्। सौरसेयम्। सारसेयम् ! सारनेयम् । सामंलयमू } साप्तलेयम् ! छागठेययू !) सङ्काशकश्मीरकम्पिलश्रसेनयूपकुम्भ(सी ? सू)रसरकसम(ला ? लां)ससनासाश्मरोमालोमभ्यो ण्यः ॥ १२६ ।। सङ्गाशादिभ्यो ण्यप्रत्ययो भपति चातुरर्थिकः । साङ्काश्यप् । काश्मीर्यम्। कापिल्यग् । शौरसेन्यपू। यौव्यग् । कौम्यम् । सैर्यर । सारक्यम्। सामथ्र्यम्। आँस्यप् । सैन्यए। साइम्यम्। रौम्यए। लैम्या 'काक्षि', R *त्तवा', R. 'a', •गT. पृष्ठ:, سمي Refe सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० १० शिनलनासिकाहुसकर्णकेभ्यश्च ॥ १२७॥- - - } • कुटादिभ्यश्चातुरार्थको प्रयप्रत्ययो भवति । कौXडय?ट्यम्)। तैथ्र्यस्! पौलिन्यम्। मालिन्यम्। आगस्त्यम् । वैरल्यम्। वैकर्यम् । सौपथ्यम् ! (सौंपन्थ्यम्।।) दाशिनल्यम्। नासेिक्यम् । आङ्गच्यंग्र ! साकर्णक्यम्। - - बलबुलमूलोल(स्कू?कु)लोरलसुललुकुलवनेभ्यो यः [॥ १२८ ॥ घलादिभ्यश्चातुर्रार्थको यप्रत्ययो भवात । वल्यम् । बुल्यम् । मूल्यम् ! उल्पम् l कुल्यम् ! उरल्यम् ! सुत्यम् । छकुल्यम् ] वन्यम् ॥ पक्षतुपचित्रकुण्डाण्डकम्बलिकřशुककुम्भसरिकसरकसरससमलेभ्यः प्फकू ॥ १२९॥ पक्षादिभ्यश्चातुरर्ष्टिकुः प्फक्ऱृत्ययो भवति, । अणोऽपवादः । पाक्षायणः । पाक्षायणी । तौपायणः । चैत्रायणः । कोण्डायनः । अण्डायनः । काम्यछिकायनः । अशुिकायनः । कौम्भायनः । (सौ ?सै)रकायणः । सारायणः । सरसायनः । सामयिनः । यमलविलहस्तहस्तिन्सिङ्घकसकर्णकरोमलोमातिधभ्यः ॥ १३० ॥ यमलादिभ्यधातुरर्थिकः प्फक्प्रत्ययो भवति । गोऽपवादः । यामयनः पैलूयनः । हास्तुयन । इास्तुिनायनः । सैक्कायनः । साफर्णकायनः ।। रौमायणः । लैीमायनः । अातश्चायनः । पथः पन्थ च ॥ १३१ ॥ पपेिन्शव्दाद्यातुर्रार्थकः प्फाप्रत्ययो भपति । तत्सन्नियोगेन चास न्63ः । न्यग्नः ! कर्णवसिष्टार्कार्कस्ट्रपानडुह्यजित्वजीवन्तकुलेशकुम्भ्याण्डीवतौनकरिफकूपञ्चजनेभ्यः फिञ् ॥ १३२ ॥ ' - Hi r Hill Thrylliurlik o “ervir FE, ·可●°J दियहारिधयाग्य या पृत्य। गर्मतम् । ته وه कर्णादिभ्यः फिञ्प्रत्ययो भापतिं प्रातुरर्थिकः । अणोऽपपादः । SDDDDDDDDSS DDS DDSS DuuS SS श्रुर्क्ळुिपायणिः । आनडु(इा ?)यनिः । जैत्यायनिः । जैनिन्तायनिः । “कौलिशायिनिः । कम्भायनिः । अण्ड़ीपतापानि } अनिकायनिः । स्फैगा यनिः ! पाञ्चजन्यायनिः । सुतङ्गममुनिचित्तविप्रचित्तमहाचित्तमहापुत्रश्वेतगडिकजीवाजिरार्जुनबीजवापिशुचिशुक्रविग्रेभ्य इञ् ॥१३३॥ सुतङ्गमादिभ्यश्चातुर्रार्थक इश्प्रत्ययो भापति सौनङ्गमि । मौनि चित्तिः । , वृंप्रचित्तिः । माद्दचिात्तः । महुपुञि । ধন্যুঞ্জন্ধি: { जैविः । अ|ाञ्जिरेिः [ आर्जुनिः । धैजवापिः । शचिः । शैोनिः । वैम्रिः । प्रगदिमगदिकलिवखडिवगडिवचूडारमार्जारकोविदारेभ्यो ञ्यः ॥ १३४ ॥ प्रगयादिम्यधातुरार्थको ब्यअत्ययो भूपनि ! आगयग् । गागयन् । कालिव्यम् । खाडिव्यम् । गाडिय्यम् । चेीडार्यम् ! मार्जार्यम् । कैश्चि दार्यम् । वराहपलाशशिरीषनिवद्धपिनद्धस्थूलखादिरशर्करावा է = हुविदग्धविभद्मनिमग्रेभ्यः ककू ॥ १३५ ॥ चराहादिभ्यश्चातुरर्थिक: काप्रत्यये भपति । वाराहकन् । पालाशकी। शैरीपकम् । नैयुदर्कण् ! पैनद्धकम । स्यौलकप्। रादिरकप् । शार्करकम् । याहुकस् । वैदग्धकार । वैभमकय । नैमाक्रम् । कुमुदकुमुटकुण्डलमुनिस्थलाश्धत्थशाल्मलिंद्रशग्रामगोमठरथकारशर्करामधुकर्णशिरीपेक्ष्वट्कू ॥ १३६॥ फुमुदादिग्यश्चातुर्रार्थकष्ठक्प्रत्ययो भाति । कैमुर्दकन् । कौमु टिकर कैण्डलिकम् । मौनिस्यालेकम । आश्वथिकम् । शाठमलिकम् । दशप्राभिकम । गोमटिकम् । रायकरिकम्। शार्करिकम् । मधुक गेिंकन् । शिरीषशब्दोऽरीहणादिषु घराह्मदेपु कुमुदादिषु च पृष्ठ्यते । औ 2ጇû ማ†o ጻ.] हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । ス क्रौञ्चाया हूस्वश्च ॥१४१ ॥ कौञ्चाशब्दाचातुरर्थिकश्छप्रत्ययो भवति तत्सन्नियोगेन चास्य कुगागमो ह्रस्वश्च । कुश्चकीयम् ॥ तक्ष्णो नलोपश्च ॥ १४२ ॥ तक्षन्शब्दाञ्चातुरर्थिकश्छप्रत्ययो भवति तत्सक्षियोगादस्य कुगागमो नलोपश्च । तक्षकीयम् ॥ ' ं कुमुदनडमहिपवेतसेभ्यो ड्मतुप् | १४३ ॥ कुमुदादिभ्यः शब्देभ्यश्चातुर्रार्थको ड्मतुष्प्रत्ययो भवति । कुमु नडशाडाभ्यां इवलच ॥ १४४ ॥ नडशाडाभ्यां ड्वलच्प्रत्ययो भवति चातुरर्थिकः । यथासम्भवमर्थसम्बन्धः । नङ्क्ळम् ॥ शाड्वलम् । शिखाया वलच् ॥१४५॥ (शिखाशब्दात् वलच्प्रत्ययो मवति चातुरार्थकः । यथासम्भवमर्थसम्बन्धः । शिखावलं नाम नगरम् ) जनपदे लुबविदिशादिम्यः ॥ १४६ ॥ देशे तन्नाम्नि चातुरर्थिकश्छप्रत्ययस्तस्य देशविशेषे जन्पदेऽभिधेये लुब् भवति नतु विदिशादिभ्यः I ग्रामसमुदायो जनपदः । पञ्चालाननेवासो जनपदः पञ्चालाः । कुरवः । मत्स्याः ! अङ्गाः । चङ्गाः । कलिङ्गः । मगधाः । अविदिशादिभ्य इति किम् । वैदिशी जनपदः । औदुम्बरो जनपदः ॥ वरणशिरीपशाल्मालेकटुकबदरीगोदपुष्करजालपदाताम्रपणींतक्षशिलाशुण्डीशयाण्डीश्टङ्गिभ्यः ॥ १४७ ॥ अजनपदार्ये आरम्भः । वरणादिभ्य उत्पन्नस्य चातुरर्थिकस्य प्रत्ययस्य लुञ्च् मवति l वरणूानामदूरभवं नगरं वरणा (:) । शिरीषाणामद्रभवो ग्रामः शिरीपाः । औत्सर्गिकस्याणो लुप् । विशेषप्रत्ययास्तु बुनायै ጻ8¥ । · सरस्वतीकण्ठाभरणं , . [अध्या? • भवन्ति । एवं शैरीपर्क शिरीपकम्। शाल्मलीनामदूरभवं नगरं शाल्मलयः । कटुकबदर्या अदूरभवः कटुकबदरी । गोदा नाम, ह्रस्व .......•· दौ तयोरदूरभवो ग्रायी गोदौ। पुष्करम्। जालंपदा तवपूर्णी (तक्षशिला । थण्डी। $]ቒITUéÍ [ ጓgጵI ll . . . . . वल्वलभीमधुराचम्पापम्पोज्जयिनीगयोरसाकावीस्कङ्गुग्गोमतीजम्बूभ्यः ॥'१४८' । वल्गूक्षुश्रुतम्य उत्पुत्रस्य चातुरर्थिकप्रत्ययस्य लुबू भवति । वल्वास्त्वदूरभवो देशः वल्गु। वलभी। मधुरा । चम्पा। पम्पा । उज्जयिनी। गया। उरस। कावी । स्कृद्धः। गोमती। जस्वः ॥ शर्करायां वा, ॥१६९॥. . । शर्कराशब्दादुत्पन्नस्य 'चातुरार्थकप्रत्ययत्य वा लुबू भवति । वाग्रहणं किमर्थम् । यावता शर्कराशब्द: कुमुदादिपु वराहादिपु च पठयते । तत्र पाठसामथ्र्यात् पक्षे श्रवर्ण भविष्यति"। ऐवं तहैिं एतज्ज्ञापयति -- शर्कराशब्दार्दीत्सर्गेिकोऽपि भवतीति । तस्यार्यः विकल्पितो लुबू भवतिः। शर्करा अस्यस्मिन् देशे शर्करा । शार्करसू। ऋश्यूदौ-शर्करा?रक५! कुयू दादी शर्करिकम्। द्वितीयकुमुदादी ए-शार्करिकम्। उदम्वरांदी -शर्करीयग्र । तेन पडू रूपाणि भवति ॥ नद्यां मर्तुंबसुवास्त्वादिभीमरथभगीरथेभ्यः ॥ १५० ॥ नद्यामभिधेयायां मतुप्प्रत्ययो भवति चातुरथैिकः । तन्नाम्नो देशस्य विशेपणं नदी ।'उदुग्वारा अस्यां नद्यां सन्ति उदुम्व्ररावती । मंशिकावेती ! धोरणावती । पुष्करावती । इक्षुर्मती । 'असुवास्वादिभीमरथेभंगीरथेभ्य ति किम्। सीवास्तवी’। पार्णवी । भैमरथी । भागीरथीं ॥ * : मधुकर्कन्धूविसरथाणुवेण्विक्षुशमीकरीराकेशरंशियर्णहिमरोमभ्यः ॥ १५१ ॥ .. it - मृध्वाद्देिभ्यो गतुष्प्रर्ब्रूयो भवेति श्र्चर्तुरार्थकथनंद्यर्थोऽयमारम्मः । मधुमान् । कर्कन्धोंमान् । मिसवान् । स्थाणुमान् । वेणुमान् ! इंक्षुमान् ! शमीवान्। करीरवान्। किशरावान् । शर्याणवान् । हिमवान्। रोमवान्tl 's' 卒。 . н . पी० ३.j हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या सोमतन्। a & ऋश्यरिटेिशरमरुत्तक्षशिलाखडावटाचार्दालीष्टकासुतिशक्तिशलाकासन्दीभ्यश्च ॥ १५२ ॥ ऋश्यादिभ्यश्चातुरर्थिको मतुप्प्रत्ययो भवति । ऋश्यवान्। शिष्टतान्। शरयान् । (मरुत्वान्।) तक्षशिलावान् । खडावान् । वटावान् । वार्दालीमान् । इष्टकावान् । आसुतिमान् ! शक्तिमान् । शलाकावान् । आसन्दीमान् ॥ इति श्रीदग्डनाथनारायणभट्टसमुद्धातायां रारस्वतीपटाभरणस्य व्याकरणस्य लघुवृत्ती दृदयहारिण्यां चतुर्थेस्याध्यायस्य द्विर्तयः पादः ॥ ' अथ तृतीयः पादः । शेषे ॥ १ ॥ अपत्यादिभ्यश्चतुरर्थपर्यन्तेभ्यो योऽन्योऽर्थः स शेपः । तस्मिन् यथाविहिता अणादयः प्रत्यया भूवन्ति । चक्षुषा ग्रुद्यते चाक्षुपं रूपम् । श्रावणः शब्दः । रासने रसः । स्पार्शनः स्पर्शः । अर्श्वेरुद्यते अ|ाश्चो रथः । चतुर्भिरुंद्यते चूातुरं शुकटम् । चतुर्दश्य्ां दृश्यते चातुर्दङ्गं रक्षः । इयदि (खू ? पि)ग्रु दार्षदाः संक्तवः । जृळुखळे क्षुण्णः औलूखलॊ याव(त?क) इति । अधिकार्यम् । इत ऊर्ध्वं घादीन् प्रत्ययाननुकमप्यामः। (कै). शेपे जातादावथें वेदितव्याः ॥ శా - ~ राष्टूद् घः ॥ २ ॥ ** بی राष्ट्रशब्दाचेपेऽथें घप्रत्ययो वुति राष्ट्रे ’ जातः- मञ्चः it; ধ্রুয়ন্তী वा राष्ट्रिय: घृत विशेपोपादानमात्रेण ឱហ្ន៎ तेषां तु जातादयोऽर्थोः समर्थेविभक्तयश्च परस्नाद्वक्ष्यन्ते ॥ परावरातरः l 3" | पारावारशब्दातू खप्रत्ययो भवति शेषेऽर्थे ।। णवा॥ व्यस्तविपर्यस्ताश्च ॥ ४ ॥ RRg सरखतीकण्ठाभरणं । [अध्या० * पारावारशव्दाद्यस्तद्विपर्यस्ताच खप्रत्ययो भवति ! फारण: (अवारीणः ।) अवारपारीणः ॥ ग्रामाद्यखऔ। ५ । ग्रामशब्दाच्छेपेऽयें यखनी प्रत्ययो भवतः । ग्राम्यः । ग्रामीण: { ञकारः स्वरार्थः, पुंवद्भावप्रतिपेधार्थश्च । ग्रामीणा मार्या ,अस्य ग्रामीणा* भार्येः ॥ , ነ , ;” · कन्युम्भिकुम्भिकुण्डिनपुष्करपुष्कलमोदनमाहिष्मतीवमतन्निगरेभ्येो ढकञ् ॥ ६ ॥ कत्त्र्यादिभ्यो ग्रामाश्च शेषेऽर्थे ढकञ्प्रत्ययो भवति । कात्न्येयकः । औम्मेयक' । केौम्मेयकः । कौण्डिनेयकः । पौष्करेयकः । पौष्कलेयकः । मौदनेयकः । माहिष्मतेयकः । वार्मतेयकः । नागरेयकः । ग्रामेयकः ॥ कुड्याया यलोपश्च ॥ ७ ॥ , , , , कुड्याशब्दाच्छेपेऽथें ढकलूप्रत्ययो भवति तत्सत्रियोगेन चास्य यलोपेो भवति । कैौडेयकः ॥ " झू कुलकुक्षिग्रीवाभ्यः श्वास्यलङ्कारेषु ॥ ८ ॥ , ; कुल क्लक्षि ग्रीवा इलेतेभ्यो यथासंख्र्य श्वा असि अलङ्कार इत्येतेष्वर्थेषु ढकञ्प्रत्ययो भवति । कौलेयकः श्धा । कौक्षेयकोऽसिः । ग्रैवेयको Sন্তমন্ত্রাং: حجم ! नदीमहीसे(त १ति)कीश्रावस्तांवाराणसीकौशाम्बीनवकौशाम्बीकाशफरीखॉंदिरीपाठामायासाल्वादावांपूर्वनगरीपू. र्वनगरेम्यो ढकू ॥ ९ ॥ - से नद्यादिभ्यः शेपेऽयें ढक्षत्ययो भूवति । नादेयः। मूहेयः । सै, तिकेयः । श्रावस्तेयः । वाराणसेयः । कौशाम्बेयः । (नावेकौशाम्बेयः' j काशफरेयः ! (खादिरेयः ) पठेयः । मायेयः · ! साल्वेयः । । दर्वेयः । पौर्वनगरेयः གི(ཅེ་ ?र्वे)यः । नागरेयः ॥ १. 'के' क. पाठt. 'ர் पाs *३.] हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । `ኛ8ዒ बडवाया वृपे ॥ १० ॥ घडवाशब्दातू वृपेऽथें शैपिकी ढक्प्रत्ययो भवति । घडवाया वृपः धाडवेयः । दक्षिणापश्चात्पुरसस्त्यकू ॥ ११ ॥ (दक्षिणा पश्चात् पुरस इत्येतेभ्यस्यकु)प्रत्ययो भवति । दाक्षिणाल्यः । पाश्धात्यः । पैौरस्त्यः ॥ बह्ल्युर्दैपर्दिकपिशीभ्यः प्फकू॥ १२ ॥ धहल्यादिग्यः शेषेऽर्थे प्फक्प्रत्ययो भवति । बाह्वायनः । औदयनः । पादयनः । कापिशायनंी द्राक्षा ॥ रङ्काः प्राणिनि वा ॥ १३ ॥ रङ्कुशब्दात् प्राणिन्यभिधेये शैपिकः ध्फक्प्रत्ययो (व) भवति । राङ्कवायणो गौः । पक्षे प्राग्जतीयोऽण् ! राङ्कवः । प्राणिनीति किम् । राङ्कवः कम्बलः । मनुष्ये तु कच्छादिपाठात् बुनेव भवति । राङ्कवको मनुष्यः । =ت चुप्रागपौगुदद्व्क्रप्रतीची यांत ॥ १४ ॥ द्युप्रभृतिभ्यः शेपेऽर्थे यत्र्प्रत्ययो भवति । दिव्थः । प्राच्यः । अपाच्यः । उर्दीच्यः । प्रतीच्यः । कालवाचिनोऽव्ययातू परत्वात् टयुर्भ वति । प्राक्तनम् ॥ कन्थायाष्ट्रकू ॥ १५ ॥ । कन्था ग्रामविशेपः । ततः शेषेऽर्थे ठक्प्रत्ययो भवति । अणेोऽपवादः । (दु?) कान्धिकः । वर्णी बुकू ॥ १६ ॥ वर्गुर्नाम नदस्तस्याद्रभवो जनपदोऽपि वर्गुः । ‘सुवास्त्वादिम्योऽणू 'त्स्य जनपदे छए! तत्र या कन्या ततः शेषेऽथें बुक्ष्यय भवति । ठकोऽपवादः । कन्यकः । नळु च वर्णोरणः प्रतिपदविधान १. 'वा' ख. ग. पाद: Filir. २१६ सरस्वतींकण्ठभरण [अध्या० 9. लालुपा न भवितव्यम् । नैप दोषः । सुवास्त्वादिपाठो हि जनपदादन्यार्रमन् प्रत्ययायें कृतार्थ इति जनपदे लुन् भवति ॥ कामेहत्रतसिभ्यस्त्यपू ॥ १७ ॥ क, अमा, इह इत्येतेभ्यस्त्रतसिलूप्रत्ययान्तेम्य, प्रातिपदिकेभ्यश्व शेपे त्यप्झत्यये भवति । कय. ! अमात्यः । इहत्यः ] तत्रत्य. । यतस्रयः । ततस्त्यः । पकारः स्वरार्थः ॥ । नेर्भुवे ॥ १८ ॥ निशब्दाद् धुवार्थे त्यएप्रल्ययो भवति । नित्य धुवम्र l] निसो गते ॥ १९ ॥ निसूशब्दाद् गतेऽर्थ त्यएनत्ययो भवति । निर्गतो वर्णाश्रमेभ्यः नॄिष्टयः चण्डालादि । ऐषमेोह्यःश्वसो वा ॥ २० । । ऐषम प्रभृतिभ्य शेपेऽर्थे ल्यप्प्रत्ययो भवति वा 1 ऐषमस्त्यम् । ऐपमस्तनम् । ह्यास्त्यम् । ह्यस्तनम्। श्वस्त्यम्। श्वस्तनम्। शैवस्तिकम् । दूरादेत्यः ॥ २१ ॥ दूरशब्दाच्छेपेऽर्थे एत्यप्रत्ययो भवति ! दूरेत्यः ॥ उत्तरादाहञ् ॥ २२ ॥ उत्तरशब्दाच्छेपेऽथें आहश्प्रत्ययो भवति औतरीह. ॥ अरण्याण्णाः ॥ २३ ॥ अरण्यशब्दाच्छेपेऽर्थे णप्रत्ययो भवति । आरण्ग्रा. सुम(न)सः ॥ तीरान्तादञ् ॥ २४ ॥ اد तीरशब्दा(न्ता)च्छेपेऽर्थे अब्अत्ययो मवति । काखतीरयू। पाल्वलkiri, ti रूप्यान्ताद् ञः ॥ २५ ॥ रूप्यशब्दान्ताच्छेपेऽर्थे अप्रत्ययो भवति । वाग्रूप्यम् । (शेपेरूप्यम्?) । शैपरूप्यम् ॥ -०५] ' इदपहारिण्याक्ष्यमा पृश्या समेतर् । .. २१७ ' ' ' दिक्पूर्वपदादसंज्ञायाम् ॥ २६ ॥ நா" दिक्पूर्वपदात् प्रातिपादिकादसंज्ञाविषयाच्छेपेऽथें अप्रत्ययो भवतेि अणोऽपवादः । पौर्वशाठः । आपरशाठः । श्रुसञ्जायामिति किम् । पूर्वेपुकामशमी नाम ग्रामः । तस्यां भवः पू (वं ? वै)पुकामशमः । ‘प्राचां ग्रामाणा' इत्युत्तरपदवृद्वैिः ॥ मद्रेभ्योऽछ् ॥ २७ ॥ मद्रशब्द जनपद्वचनी घहुवचनविषयः । तदन्ताद दिक्पूर्वीपदात् प्रातिपदिकाच्छेपेऽर्थे अञ्प्रत्ययो भवति । पूखेमद्रेषु मञ्चः पौर्वमद्रः । पौर्वमट्री ॥ उदीच्यग्रामाइहुचोऽन्तोदात्तात ॥ २८ ॥ उदीच्यग्रामवाचिनो घहृचः प्रतिपादिकातू वनोदानन्छेपेत्रं अझप्रत्ययो भवति । शैवपुरम् । माधनगए। उदीयम्रामादित किय् । माधुरः । पद्दश्च ईोत किम् । ध्वजी नामोदीच्यग्रामों धान्तोऽन्तोद्स्तस्याँ भव, ध्वाज । अगेम भवति । अन्तोदातादिति किस् । शार्करीधर्नः । शार्करीधानशब्दे (धानशब्दो?)छेित्स्वरेण घा उदात्तः ॥l || वाहीकरोमकपष्टचरगोमतीगोठ,नैकतीभ्योऽण् ॥ २९ ॥ वाहकादिभ्यः शेपेऽयें अशप्रत्ययो भवति । वाहोकेषु भवो R वाहीकः । रोमक: ! वृद्धलक्षगस्य एछाद्यजूलक्षणस्य च छस्यापवादः । पाटचरः । गौमत । रोपघलक्षणस्य (चुश्?खुओऽपवादः) । गैष्ठः (वे १ नै)कतः । वाहकग्रामाविमी । आम्या ठब्रजिठयोरपवादः । प्रस्थोत्तरपदकोपधेभ्यश्च ॥ ३० ॥ प्रस्योत्तरपदेभ्यः कोपवेम्यश्व श्रातिपदिकेभ्यः शेपेऽर्ये अएप्रत्ययो भवति , उदीन्पग्रामलक्षणस्याञोऽपवादः । माधीप्रस्थः । तैलीनकः । वैयातकः' ॥ A wA षत्पांरंखोदपानशूरसेनसकृछोमभ्यः ॥ ३१ ॥ * 2D a i , is R6 सरस्वतीकण्ठाभरणं [श्ध्यe ४. पलद्यादेिभ्यः शेपेऽर्ये अणूप्रत्ययो भवति । बहुज्ज्ञक्षणस्याओऽपवादः । पालदी । पारिषदः । पारिखः । औदपानः । शैौरसेनः । सभेमः । विपतनाङ्गटोपः ॥ कमलाद् भिदाकीकराभ्याम् ॥ ३२ ॥ " ' कमठशब्दात् परी यौ मिदाकीकरशन्दी तदन्तात् प्रातिपदिकात् शेषेऽर्थे अण्प्रत्ययो भवति । उदीच्यग्रामलक्षणस्याञोऽपवादः । कमठमिदायां भावः कमलभिदः । कमठकीकरः । बहुजालकलेभ्यश्च कीटात् ॥ ३३ ॥ बहुजाठकलेभ्यः कमलाश्च परो यः कीटशब्दः तदन्तात् प्राति नैतेभ्यः शेषेऽर्थेऽण्प्रत्युर्यो बवति | छस्यपादः । शाकल्यस्य छात्राः शा कंलाः । काण्वाः ! गौकक्ष्याः ! गोत्रादिति किम् । कण्वादागतः काण्वः तस्य छात्राः काण्दीयाः । इञ्मश्ध ॥ ३५ ॥ th गोत्रे य इञ्, तदन्ताच्छेपेऽर्थे अण्प्रत्ययो मवति । छस्यापवादः । द्दाक्षेश्मात्राः दाक्षाः शाक्षाः । गोन्नादिति किम् । सुतङ्गमेन निर्दृक्ता नगरी सौतङ्गमी । तस्यां मदः सौतङ्गमीयः ॥ न चः प्रभ्य ॥ ३६ ।। प्राच्यगोत्रवाचिनो याचः प्रतिपदिकदिअन्ताचेझारेऽर्षे क्षणप्रत्ययेी न भवति चङ्गोपाः । पौष्कीपाः । द्वपञ्च इति किम् । पान्नागारेः छात्राः पाद्वापतुः ।। (म ? मा)त्यरेषणः । प्राच्याद्वैिति[क्रम् । शुक्षाः St: कर्य काशे’ छात्राः काशीया इति, श्रणि प्रतिषिदे ठप्रनिटी भवतः । 'ओ- देशाद्' इत्वते देशमद्दणानुवृत्तेर्जनपदवाचिनस्तत्र ग्रहणम् । गोत्रप्रत्ययान्तात् 'वृद्धाच्छ' एव भवति ! प० १ हृदयहारिण्यारुपया वृत्त्वा समेतस् । २१९ दृच्छः ।। ३७ ॥ 'वृद्धिस्याचामादिस्तदू वृद्धम्। ततः प्रतिदिकाञ्छेपेऽथें छप्रत्येो मवति । गार्गीपः। शाछीप । ऐतिकायनीयः । श्रीभगवीयः । वृद्धादितेि किम् । सभासन्नपने भवः साभासन्नधनः । ऋणपवादोऽयम् १ तीरोत्तपूदोदीच्यग्रामकोपर्धाविर्षांस्तु परत्वादु पाधते । वन छत्यावकाशः शालीयः । तीरान्ताञोऽवकाशः कारवर्तीरम् । वायसतीरादुभयं प्राप्नोति ! छेो भवति ।I वायसतीरीपः । उदीच्यग्रामलक्षणस्याञोऽवकाशः । शैवपुरम् । छस्य स एका ! घाडगावकर्पदुभारं प्राोतेि ! परत्वाच्छेो भवतेि ! घाढवकिपींयः कोपधलधणस्याणोऽवकाशः तैलीनकः । छस्य स एव । औलूकादुभयं प्रामोति । पररवाच्छी भवति । औलूकीयः । वाद्दीकात् प्रतिपदविहितोऽणेव भवति । रूप्यान्तलक्षणमप्यत्रं परत्वाच्छेी भाघते 1 केिन्तु अयमपि परत्वात् योपलक्षणेन वुञा वाघ्यते । माणरूप्यकः ॥ एङाद्यच्चु प्राग्देशात् ॥ ३८ ॥ एङदियंपामचां ते यस्य ततः प्राग्देशवाचनः प्रातिपदिकाच्छेपेऽर्थे छप्रत्ययो भवति । अणेऽपवादः । एणीपचनीयः । एङ्गहणं किम् । अहिच्छत्रः । प्रागिति किम् । देवदत्तो नाम चाहीकग्रामस्तत्र भवो दैवदूपित किया गया हय | रोमास व हिो भवति । नृनान्तो वा ॥ ६९ ॥ मनुष्यनाम्नः प्रातिपदेिकदेङाद्यचः चेपेऽर्ये छप्रत्ययो वा भवति । देवदत्तस्य देवदत्तीयः दैवदत्तः । गोकर्णयाः गौकर्णाः ॥ गोत्रान्तात तइदजिईवाकात्यहारतकात्यात ! ४० ] पोत्रप्रत्ययोऽन्तो यस्य तदन्तात् अातिपदिकात् जिह्वाकत्यहरितका(य१त्य)वर्जितान्छेयेऽर्थ गोत्रमत्ययान्वदिव छप्रत्ययो भवति । पारायणीयाः। पाणिनीयाः । जैमिनीयाः। रौदीयाः । तया कम्यलपारायणीया, कडारजैमेिनीया, धृतरौदीयाः इति तदन्तादपि भवति । यया चेह न भवति शाकलाः काण्वाः दाक्षाः पान्नागाराः, तया भैहिशकछः पैठ ኛቅgo सरस्वंतीकण्ठभरणं [अध्यां० - ४० काण्वाः कापिलदक्षाः . पान्नागारा इति तदन्तादपि न भवति । अजिहाकात्यहाँरतकात्यादिति किम्। यथह भवति कात्यस्य छात्राः कातीयाः, तद्वदिह न भवति जैह्वाकाता हरितकाताः ॥

• यदादिभ्यः ॥ ४१ ॥

` त्यदादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः शेषेऽर्थे छप्रत्ययो भवति । त्यद्दीयः । तदीयः ।।'एतद्दीयः । इदमीयः । अदसीयः । एकय. । द्वीयः केमीयः । #वद्युप्मदस्मदां विशेषं वक्ष्यति ॥ ‘ भवतो दश्च ॥ ४२ ॥ भवच्छब्दात् त्यादादिपठिताच्छप्रत्ययो दकारश्धान्तादेशेो भवति । भवदीयः ! शत्रन्तस्य तु भवत इदं भावतस् ॥ ठश्च ॥ ३ ॥ भवच्छब्दा(त १त् त्य)दादिपठितात् ठव्प्रत्ययो भवति शैषिकः । भपत इर्द मावत्कम् । ' ओोर्देशात् ॥ ४४ ॥ उवर्णान्ताद् देशवाचिन. प्रातिपदिकात् शेपेऽर्थे ठञ्भत्ययो भयति । शाघरजम्मुकः । नैपा(ह? द)कर्पुक । देशादिति किम्। पटोः ४. ६टक् । प्राच्याच्छे ॥ ४५ ॥ | • उपर्णान्तातू प्राच्यदेशवाचिनः प्रातिपादका(च्छेपे? च्छविषय)एव ठयूप्रत्ययो भवति । शाकज उक । नापितवास्तुक' । पूर्वेण सिद्ध नियमार्ये घच्पनम् । तेन छविपयादन्यस्मादुयन्तात् प्राच्यादश्म् मयति । भोपाप्त ll ' काशिचेदिसांयातिभाराङ्गदासग्राममौधावतानमोदनमोदमानगोवासनदेवदत्ताञ्ञिठश्च ॥ ४६ ॥ कार्यादिम्य प्राग्देशपाश्चिभ्पः शेपेऽयं पेिषपे निष्ठषफारातू JDOLK Dl S DLL DD S DDLL DDDDD DS զio Հ.} हृदयहारेिण्याल्वया पृत्या समेतन् । ጳቒ { देशोऽनुबन्धः । भीप्रत्यये विशेष । काशिका काशिकी । (चेदिका) चैदिकी । आभ्यां जनपदलक्षणे दुनि प्रासे । सांयाति का सांयातिकी । भाराङ्गेका भारङ्गिकी । आम्याए 'इनश्च' इत्याण प्रासे, दासग्रामिका दासग्रामिकी । सौघावतानिका सौधावतानिकी । श्राम्यां वृद्धलक्षणे छे प्रासे । मौदनिका मैौदनिकी । मौदमानिका मौदमानिकी । गौवासनिका गाँवासनेिकी । देवदत्तका दैवदत्तिकी । एभ्य एडादि(स्वा)च्छ; (आd?) प्राच्यादित्येव । देवदत्तो नाम वाहीकेपु ग्रामस्तन भवा दैवदती । देशादित्येवकांशेश्छात्राः काशीया देवदत्तो नाम कश्चित् तस्य छात्रा देवद* तीया, दैवदत्ता, । 'नृनाम्नो वा' इति छ । छ इत्युत्तरार्यमनुवर्तमानमपि ಫ್ಲಿ! काश्यदिपु प्रतिपदाव्यभिचारादकिावरकरमिति न प्रत्युदा संवाहाच्युतशकुलादारिन्दमकरणकुनामन्हिरण्यारि त्रहस्तकर्पूभ्यश्च ॥ ४७ ॥ 1':' सवाहादिप्ये देशवाचिम्पः शेषेऽथें ठष्ट्रनिठी प्रत्ययौ भवतः । सांवाहिका सांवाहिकी 1 आच्युतिका आच्युतिकी । शाकुलादिका शाकुलदिकी । आरिन्दमिका श्रारिन्दमिकी । कारणिका कारणिकी । कौनामिका कीनामिकी । हैरण्यिका हैरण्यिकी । आरिविका आरित्रिकी । हास्तिकर्युका हास्तिकर्पुकी । हस्तिकर्युशन्दाद् 'ओर्देशात् इति ठानेि, अन्येभ्यस्त्वाणि प्रासे पचनम् ॥ छ इत्युत्तरार्यमनुवर्तमानमप्यसम्मन्धादिह न सम्बध्यते । सुधासिन्धुदासेभ्यो मित्रात् ॥ ४८ ॥ । सुधादिभ्यः परो यों मित्रशब्दस्तदन्तात् प्राग्देशवाचिनः शेपेऽर्ये छुर्नूिलै श्रुत्ययौ भवतः । सौधामेित्रिका सौधामित्रिकी । ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ l। अस्माद् रोपधलक्षण युनि प्राप्त । छ इत्पनुवर्तमानमपि * l असम्भवादव्यभिचाराञ्च ' युवोपदेश' वे)भ्यो राजातू ॥ ४९ ॥ उध्वादिभ्यः कालात् ॥ ५७ ॥ ਦੀ । ਚਿ , ዊgሞ .ቑ.} हृदवहारिण्यास्पया इत्या समेतमू! R R A L EgggDS YDBLY D DBBBBDDDD YYS न्दपुरक। वाहकप्रामेम्योऽपि ठनिठी परत्वादनेन चाचेते 1 पातालservit t vièvrar: | frisrv i (ri)inservi: ti ईद्रोपधेभ्वः प्राचाम् ॥ ५ ॥ कारान्तेभ्यो रेक्षम्य व प्राचांदेशवादिभ्यश्छविषये शेवेऽमें युद्ध DD DDD SDLBBtBYS DBDS SS DD SS DD म् ि। दत्तयः) { जनपदेभ्यस्तदवधिभ्यश्च ॥ ५५ ॥ औपुष्क • श्यामायनक । क्षेगेव सिरे शबकापनार्थवचन। खाभेिसारगर्तक । गरीन्तठक्षर्ण छे थाधिला ज्वनपदाक्षेईभेष भवति । कृडेम्योऽपि बहुवचनविषयेभ्यः ॥ ५६ ॥ जनपदेम्यो जनपदावधिभ्यश्ध घहुवचनविपयेभ्यो वृद्धेभ्योऽवृद्धेभ्यश्च वुन्प्रत्ययो भवति । छाणोरपवादः । ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ (अवृद्धाज्जनपदात् तावत्--षाङ्गकः वाङ्गकः ॥pथवृद्धाञ्जनपदावधेः--- अजमीढकः अञ्जकन्दुकः । इहापि तदवधिमहृणं धाघकघाधनार्षमनुवतैते । तेन बैगर्तकः। भर्तीच्छी न भवति। विपयग्रहणमनन्यन (घाधना ! भावा)र्थन्। जनफ्रैकरेशबहुले मा सूत् । वर्तनीषु भयः वार्तन । अत्र देशभेदविपक्षानिनग्धने बहुस्वसनियतमित्यणेव भवति । 'सुसर्वाधीदिभ्यो जदपरस्व' इतेि तद्दन्तविधिना सुपाश्चालकः । सर्वपाञ्चालः । (अर्धपाञ्चालकः । पूईंपाबालक; )अपरपाञ्चालकः । 'सुसर्वर्धम्यो जनपद्स्याम, द्राणां दिशा' ल्युत्तरपदः ॥ कच्छाभिवक्त्रवतन्तेभ्यः ॥ ५७ ॥ रू-अवन्तेभ्यो देसुवत्रिभ्रो वृद्धेभ्यःआवृद्ध्यश्व शेपेयें चुन्यात्से भवतेि ! अणोरपवादः । भास्कच्छकः । पैप्पलीकच्छकः । ་་་་་་་་་་་་ qr J हृदयहाण्यािल्यया वृत्मा समेतम् । 3ኛካጳ स्वलकः । माषस्थलकः । घोपस्थलकः । राजस्यलकः । चाट्टस्थलकः । मानस्थलक: ! दाण्डायनस्थलक: 1l कूलात् सौवीरेषु ॥ ६२ ॥ ! यः कूलशब्दाद् देशवाचिनः सैौवीरेषु शेपेऽर्थे युञ्प्रत्ययो भवति । कैलको भवति सौवीरवेत्। सौवीरेष्विति किम्। कौल: ॥ समुद्रान्नैौमनुप्ययोः ॥ ६३॥ समुद्राद् देशवाचिनो नावि मनुष्ये च विपये शेपेऽयं चुन्प्रत्ययो भवति । सामुद्रिका नौ । सामुद्रको मनुष्यकः । नौमनुष्ययोरिति किम्र। सामुट्टै लक्षणम् । सामुद्र वसु f। नगरात कुत्सॉप्रावीण्ययोः ॥ ६४ ॥ नगरशब्दातू शेपेऽथें कुत्सायां प्रावीण्ये च गम्यमाने चुन्प्रत्ययो भक्त। चौरा (हीना ? हि) नागरका भवन्ति । प्रवीणा हि नागरका भवन्ति । कुत्साप्रावीण्ययोरिति किम् । नागराः ब्राह्मणाः । कत्त्र्यादिषु तु संज्ञाशब्देन साहचर्यात् संज्ञानगर पटयोत । तस्मिन्नागरेयर्क प्रत्युदाहार्यम् । अरण्यात् पथिन्यायाध्यायहस्तिनरविहारेषु ॥ अरण्यशब्दात् पथ्यादिप्वाभिधेयेषु शेपेऽर्थे युञ्प्रत्ययो भवति । अारण्यकः पन्थाः न्यायः अध्यायः ह(न्ति ? स्ती) नरो विद्दारो वा ! पथ्यादिष्विति किम् । अारण्याः पशवः । अारण्यः सुमनसः । ता वा गोमये ॥ ६६ ॥ अरण्याद् गोमयेऽभिधेये शेपेऽर्थे वुञ्प्रत्ययो वा भवति । (अारण्यः) आरण्यको गोमयः । आरण्यकानि गोमयानि ॥ कुरुयुगन्धराभ्याम् ॥ ६७ ll - अाभ्यां शेषेऽर्थे वुञ्प्रत्ययो वा भवति ! कुरुपु भवः कैरवकः कौरवः । यौगन्धरकः यौगन्धर(क)ि: । जनपदशब्दावेतौ । ताम्यान् '(अ) वृद्धेम्योऽपि' इति नित्ये जुन्(त्या? त्यये प्रा)से विकल्पार्व वचनम् । ーーーーーー→ १- 'स्सनप्रा' क. Fटि:- 2E २२६ सरस्वतीकण्ठभरणं [अध्या०.४. कुरुशब्दस्य कच्छादिषु पाठादणा बाधो मा भूदिति । मनुष्यतत्स्थयोंस्तु परत्वान्नित्ये चुञ्ज्ञं भवति ॥ वृजिमद्राभ्यां कन् ॥ ६८ ॥ 1 अभ्यां शेषेऽर्थे क(न्)प्रत्ययो भवति । जनपदवुञोऽपवादः । वृजिषु भव, वृजिक' । मद्रकः ॥ कोपधादणू ॥ ६९ ॥ ककारोपधाद् देशवाचिन शपेऽर्थ अण्प्रत्ययो भवतेि । जनपदबुजेsपवादः । नषिकेषु भव आर्पिकः । माहिपकः । इक्ष्वाकुप्पु भव ऐक्ष्वाकव । त्रिशङ्कपु भवखैशङ्कवः । 'ओर्देशात् इति ठान्ने प्राजितीयाणपवादे जनपदवहुत्वलक्षणेन बुमा बाधिते पुनरणग्रहणा(द ? दु)वर्णादि कोपधादणेव भवति ॥ कच्छकुरुसिन्धुसिन्ध्वन्तगन्धारिकुलू(हैं? क)क- म्बोजकश्मीरमधुमइणुरङ्कुहीपानूपानुषण्डबिजावकाजवाहसाल्वेभ्यश्च ॥ ७० ॥ कच्छादिभ्यो देशवाचिभ्यः शेपेऽर्थ अण्प्रत्ययो भवति। बुन्मादेरपवादः । कच्छे भवः काच्छः_! कुरुषु भवः कौरवः ! सैन्धवः । साक्तुसैन्धवः । ‘हृद्भगसिन्धोः पूर्वपदस्य च' इत्युभयपदवृद्धिः । गान्धारः । कौलूक्ताः ॥ काम्बोजः ॥ काश्मीरः । माधुमतः । वार्णवः । राङ्कवः । द्वैपः । आनूप । आनुपण्डः। पैजावक । आजवाहः। साल्वः । कच्छशब्दस्याघहुत्वविपयत्वात विजावकशब्दस्य कोपघत्वान् आणि सिद्धे मनुष्यतत्स्ययोखुञथैमुत्तराथैश्च पाठः ॥ मनुष्यतत्स्थयोर्बु ॥ ७१ ॥ कच्छादियो देशवाचियो मनुष्ये मनुष्यखे चापेपे शेरेऽपें झुझयूयो भवति । कान्छको मसुप्यः 1कच्छकम(नुप्यसहि?स्य हस्)ितम् । कौरवको मनुष्यः । कौरवफमस्य हासितम्। एवं सैन्धवकः राङ्कयक इतेि । بی RT2; fir૦ ૨ हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । 9ܪܪ मनुष्यतत्स्थयेरिति किम् कच्छी गैः राङ्कवायणे गेी: | 《I密可; कम्बलः ।। *रङ्कोः प्राणिनि वा' इति विकल्पः ॥ साल्वाद् गोयवाग्नोश्च ॥ ७२ ॥ साल्वशब्दाद् गोयवाग्वेोश्चार्थयोः शेपेऽर्थे वुञ्प्रत्ययो भवति । साल्वको गौः । साल्विका यवागू: } साल्वको मनुष्यः । साल्वकमस्य हसितमिति पूर्वेण (न?) भवति ॥ न पदातौ ॥ ७३ ॥ साल्वशब्दात् पदातावाभेधेये 'मनुष्यतत्स्थयोः' इति प्रासो बुन्न भवति । साल्वः पदातिर्व्रजति l गत्तन्ताच्छः ॥ ७४ ॥ गर्तशब्दान्ताद् देशवाधिन: शेपेऽर्थ छप्रत्ययो भवति । Sवादः । घृकगर्त्तयः । सृगालगर्त्तयः । पाटलागर्त्तयः । वाहीकग्रामलक्षणी ठम्ञिठौं परत्वाद् आधते । देशाधेकाराद् बहुपूर्वीन्न भवति । बाहु गर्त्तः कैंटादेः प्राच्व्यादयः ॥ ७५ ॥ with a कष्टदे: प्रा(च्याद्? च्य)देशवाचिन: S४ छप्रल्ययो भवति अणोऽपवादः कटनगरीयः कटघेोपीय: कटवर्त्तकीयः प्राच्यादिति किसू १ काटनगर: tl कखेोपधकन्थापलदनगरग्रामहूदान्ताच्छे ॥ ७६ ॥ ककारखकारोपधात् कन्याद्यन्ताय देशवाचिनः श्रातिपदिकात् क्षेपे. में छे विपये छ एव प्रत्ययो भवति । चाधकबाधनार्थ आरम्भः । के. धेयोऽणं प्राप्ते आरीद्दणर्क्यः आश्वत्यकीयः l शाल्मलिकीयः ।। ऐलुतः। यः । “सौसुकीयः । (सो ? खेो)पधाद् वाहीकग्रामलश्चणयोग्रुञ्ञिः फैश (शिकि१)खीयः । कुन्धान्तात तयेरेव दक्षिकन्यीयः। लदान ------r ー

• " 3. * Rく सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्याe ४. तयोरेव दाक्षिपलदीयः । माहाकेपलदीयः । नगरान्ताद् रोपधलक्षणे बुन्नि दााक्षनगरीयः । माहकेनगरीयः । ग्रामान्तात् ठशूमिठयोरेव दाग्रिा' मीयः । माइकिग्रामीय, । हृदान्तात्तयोरेव दाक्षिहूदीयः । छ इति किए ! अर्पिकः । माढनगरः |

पर्वतात् ॥ ७७ ॥ पवैताच्छेपेऽर्थ छप्रत्ययो भवत्यणोऽपवादः । पर्वतीयो रीजे पर्वतीयः पुमान् ॥ f क्षनरे वा ॥ ७८ ॥ (अ)मनुष्येऽभिधेये पर्वताच्छेपेऽथें छप्रत्ययो या भवति । पार्वतीयानि फलानि पार्वतानि । अनर इति किय । पावैती मनुष्य, ॥ कृकणपणदू भारद्वाजातु ॥ ७९ ॥ कृकणपणीभ्यां भारद्वाजदेशवाचिभ्यां शेपेऽर्थ छप्रत्ययो भवत्यणो ་་་་་་་་་་་་་་་ । कृकर्णायम् । पणीयम् । भारद्वाजादिति किम् । कार्कणम् । a गौहीन्तस्थसमविपमोत्तमोत्तरान्तरानन्तरान्याङ्गवङ्गमगधेभ्यः ॥ ८० ॥ गहादिभ्यो यथासम्भवं देशवाचिभ्यः शेपेsथे। छप्रत्ययो भवति । गईयः । अन्तस्य. ।। समयः । विषमयः || उत्तमयः । उत्तरीयः । अन्तरीपः 1 अनन्तरीयः । (अन्यदीय ) ।। *ठकारयेरन्यस्य (?) दुग्' ६तेि दुप् । अद्वीपः । चम: } मधीप' ' काममस्थदन्तामावरपन्दना*निशर्मिदैवशर्मिर्वाराटकिञ्चाल्मीक्याध्यग्धिशैशिर्यसुर्यानृशंस्यार्हिसिभ्यः ॥ ८१ ॥ tS SDBBDDuS S S SES SDS rl BuHHBS S DtL BLDBDBrrgOL BBDu Dg DGu utg हृदयहारेिण्याख्यया पृत्या समेतम्। && • कामप्रस्थादिभ्यः शेपेऽर्थे छप्रत्ययो भवति । कामप्रस्यात् प्रस्थान्तलक्षणस्य वुञः, शेपेभ्यस्त्वणोऽपपादः ! कामप्रस्यीयः । दन्ताग्रीयः । अश्वस्पन्दनीयः । आवश्यन्दनीयः । आशिर्मीयः । दैचशर्मीयः। वाराष्टकयः 1 वाल्मीकीयः । अध्यश्वीयः । शैश्शेरीयः ! अासुरीयः । अट्टशंसयः । भार्हि सीयः । भैमवृलिखौडायनिकादेणिलाठेरणिर्मेौजवैजिव्याडिशाडिशैौङ्गैिसैौत्रिसौमित्र्यामिन्त्रेिभ्यः ॥ ८२ ॥ क्षैमवृत्त्यादिम्यः शेपेऽर्थे छप्रत्ययो भवति । अणोऽपवादः । क्षैम घृत्तीयः । खाडायनीयः । काठेरणीयः । लाठेरणीयः । भौजीयः । वैsia: व्यडिीयः । शाडय: । शौङ्गीय: -सैौत्रयः सौमित्रीयः अमित्रयः । इपोरग्रानीकाभ्याम् ॥ ८३ ॥ इपेोः परीं यावयानीकशब्द तदन्तातू प्रतिपादिकातू शेपेऽर्ये छप्रत्ययो भवति । अणोऽपवादः । इष्वग्रीयम् इष्वनीकीयम् । एकाद् वृक्षपलाशिकाभ्याम् ॥ ८४ ॥ एकशब्दात् परी यौ वृक्षपलाशिकाशब्द तदन्तात् प्रतिपदिकातू शेपेऽर्थे छप्रत्ययो भवति ! अणोऽपवादः । एकवृक्षीयः । एकपलाशिकीयः । समानाः ग्रमितं { ८५ ।। समानशब्ददेकशब्दाचें पूसे ऐो ग्रामशब्दस्तदन्तात् प्रातिपदिकःच्छेपेऽर्थे छप्रत्ययो ॰भवति । समानग्रामीयः । एक्ंग्रामयः । अधमोत्तर्मोभ्यां च शाखातं ॥ ८६ ॥

• , *soter. Trst R. “Eterf’’’-ig. T. Yta:. . “ifft S. 13. v. “IT T. TT3. ". "î” T. yra:. t. "fao F., c , રા” રt, t. વts,

३३& सरखतीकण्ठाभरणं अध्यॉ० *

अधमोत्तमशब्दाभ्यां समानैकशब्दाभ्यां च पसे यः कृतोपसर्जनहूस्वत्वः शाखाशब्दस्तदन्तात् प्रातिपदिकात् शेपेऽर्थे छप्रत्ययो भवति ! अधमशाखीयः । उत्तमशाखीयः । समानशास्त्रयः । एकशाखयः ॥ पूर्वपराभ्यां पक्षात् ॥ ८७ ॥ पूर्वपराभ्यां परो यः पक्षशब्दस्तदन्तात् प्रातिपदिकात् शेपेऽर्थे छप्रत्ययो भवति । पूर्वपक्षीयः । परपक्षयः ! एकमुखपार्श्वेश्यस्तसः ॥ ८८ ॥ "

• एकादिभ्यः परो यस्त(दन्तसः ? स्) तदन्तात् प्रातिपदिकात् शेषेऽयें छप्रत्ययो भवति । एकतीयः । मुसतीयः । पार्श्वतीयः । 'भव्ययस्य नाराच्छश्चतोसि' इंति टिलोपः ॥

स्वपरजनदेवराज्ञां र्हुक् च ॥ ८९ ॥ " स्वादिभ्यः शेपे5र्थे छप्रत्ययः फु(ञ१क़्) चागमो भवति । स्वकीयः परकीयः । जनकीयः । देवकीयः ! राजकीयः ॥ पृथिवीमध्यस्य मध्यमश्च ॥ ९० ॥ पृथिवीमध्यशब्दाच्छेपेऽर्थ छश्रत्ययः मध्यम इति धास्यदेशी भयति । पृधिवीमध्ये भी मध्यमीयः ॥ R निवासस्य चरणेऽण् च ॥ ९१ ॥ निवासशब्दात् ध्रुमप्पशूव्दाचरणेऽधेिये शैपिफोऽग्रभुत्पः पेिर्पोमध्यस्य च मध्युगादेद्यो भपति । पृथिवीमध्यो निवास एपा घरगान मध्पमः । नेिवासस्पेतेि फेिमू । पृथिवीमध्यादागतो मध्यभीयः फठः । चरण इति किम् । पृधिपमध्यं नियासोऽस्य मध्यमयः ইয়ং: { पेणुकवेत्रकप्रस्थकमध्यमकोत्तरपदकादेिभ्यश्छण्। ስ ኣኛ \\ .. “' er st. A. * vor. Soz, प1० १० हृदयहारिण्याख्यया मृत्त्या समेतम् । २३१ वेणुकादिभ्यः शेपेऽर्थ छणप्रत्ययो भवति। वैणुकीयः 1 वैग्रकीयः । प्रास्यकीयः । माध्यमकीयः । औत्तरपदकीयः । अदिग्रहणाद् ययादर्शनमन्येऽपि भवन्ति । युष्मदस्मदोर्वा खञ् युष्माकास्माकौ ॥ ९३ ॥ युष्मदस्मद्भयां शेपेऽर्थे खञ्प्रत्ययो भवति । युष्माकास्मार्कौ च यथासइख्यमदेशै भवतः युमाकमर्य युवयोपी यौप्माकीणः । अस्माकमाक्योर्क अस्माकीनः પક્ષે स्यादादित्वाच्छः युष्मदीयः अस्मदीयः अण् च ॥ ९४ ॥ युष्मदस्मद्भयां शेपेऽर्थे अणू च प्रत्ययो भवति । युष्माकास्माकीं चादेशैौ । यौष्माकः ! अस्माकः ॥ तवकममकावेर्कत्वे ॥ ९५ ॥ युष्मदस्मदौरेकप्पे खझ्यणि च परतस्तवकममकावदेशी भवतः । तावकीनः मामकीनः । तावकः मामकः ! छे तु त्वदीयः मदीयः ! 'प्रत्ययेोत्तरपदयोध' इत्येकत्वे सुमदास्त्वदादेशो भवति । अस्मदस्तुमदादेशः ॥ हरीपादनुसमुद्र sथ: ॥ ९६ ॥ • समुद्रसमीपे ये द्वीपस्ततः शेपेऽर्थे व्यप्रत्ययो भवति ! द्वैप्यः । अनुसमुद्रमिति किन् । द्वैपः । कच्छादिपाठादण्। नृतत्स्यपोईन् । अर्धाद् यत् ॥ ९७ । अर्धशब्दाच्छेपेऽर्थे यत्प्रत्ययो भवति । अध्र्यम् ! पराष्पग्धमोत्तमादेश्ध ॥ ९८ ॥ पराधादेरर्थशब्दाच्छेपेsथें यत्प्रत्ययो भवति । पराध्र्यम् । अपराध्यैम् । अधमाध्र्यम् । उक्तमाघ्र्यम् ॥ पराध्यर । अपरा दिग्गादेष्ठञ् च ॥ ९९ ॥ दिक्छन्दादेरर्धात् शॆषेऽर्थे ठन्प्रत्ययो मवति । चकाराद् यच्च । पौर्वोर्षिकं पूर्वीर्व्यग् ! दक्षिणार्षिकं दक्षिणार्घ्यम् । परापरादेस्तु पूर्वे भवति u २३२’ ! ! सरस्वतीकण्ठमरण {अध्का• •

; ; ग्रामजनर्पर्ढेकदेशादङ् च ॥ १०० ॥ " ' प्रमैकदेशचाचिनो जनपदैकदेशवाचिनश्वार्धीद् दिक्ष्ब्दादेःशेपे

ऽर्थेऽञ्छृमत्ययो भुवति । (खूर्यं ?ठ्छ्) च । ग्रामस्य जनपदस्य चू'परात् पूर्वार्धे भवाः पर्वर्धिकाः पौर्वाधः । (दक्षिणार्धकः) दाक्षिणार्धाः ॥ ጎ सपूर्वांत ॥ १०१ ॥ विद्यमानपूर्वीदर्धशब्दाच्छेपेऽर्थ ठब्अत्ययो भवति। वालेयार्थिकः । गौतमार्धिकः ॥ कालेभ्यः ॥ १०२ ॥ कालविशेपवाचिभ्यः'शेपेsर्थ ठयूप्रत्ययो भवति । अणोऽपवादः । मासिकन् । सांवत्सरिकम् । आह्निकम् । दैवसिकम् । कदम्बपुष्पादिभ्यश्च तद्वृत्तिभ्यः ॥ १०३ ॥ कदम्बपुष्पादिभ्यः साहचर्यात् कालादिना कालवृत्तेभ्यः शेपेऽर्थे ठश्झत्ययो भवति । कादम्यपुष्पिकम्। (त्री ? त्रै)हिपलाशिकस्। शश्वतोsणू च ॥ शरदः श्राद्धे ॥ १०४ ॥ शरच्छब्दात् कालवाचिनः श्राद्ध एवाभिधेये शेपेऽथें ठयूप्रत्ययो भवति । शारदिक श्राद्धम्। श्राद्ध इति किम्। शारदं सस्यम् । श्राद्धशब्देन रूढेः पितृकार्येमेवोच्यते नतु श्रद्धावान् ॥ रोगातपयोर्वा ॥ १०५ ॥ रोगे चातप चाभिधये शरच्छब्दाच्छेपेऽर्थ वा ठलूप्रत्ययो भवति । शारदिको रोगः शारदः । शारदिकः अातपः शारदः । रोगातपयेरिति किम् ॥ शारदं दधि ॥ निशाप्रदीपाभ्याम् ॥ १०६ ॥ * अाभ्यां शेषेऽर्थे ठन्प्रत्ययो (वा) भवति ।नैशिकम् । नैशम् । प्रादोपिकम् । प्रादोपम् ॥ বিদ্যাবলে’ হব, দ, ধাত্ত

• Կio Հ.j हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । ኛ ፳ 3

श्वसस्तुट् च ॥ १०७ ॥ धसूशब्दाच्छेपेऽर्थ ठयूमत्ययो (वा) भवति। तुडागमश्चास्य मवति। शैवस्तिकम् । 'ऐयमोद्याश्वस' इति त्यए । श्वस्त्यम्। तत्रापि वाग्रहणात् पक्षे 'सार्यचिरम् इत्यादिना ट्युः । श्वस्तनम् । सायंचिरंप्राहेप्रगेव्ययेभ्यटयुः ॥ १०८ ॥ सायंप्रभृतिभ्यः कालवाचिभ्यः शेपेऽर्थे ट्युप्रत्ययस्तुडागमश्चास्य भवति ! सायन्तनमू । चिरन्तनन्। नेिपातना(ट ?न्म)कारः । प्राहेतनम् । प्रगेतनम् । निपातनादेकारः । अव्ययेभ्यः -- दिवातनम् । दोपातनम् ! कालेभ्य इति किम् । स्वर्मर्व सौव(र)म् ॥ पूर्वाहापराहास्यां वा ॥ १०९ | अाभ्यां शेपेऽर्थे टघुप्रत्ययस्तुट् च वा भवति । पौर्वाह्निकं पूर्वाङ्केतनम् । आपराहिकम् । अपरालेतनम् । पूर्वीलतनम् । 'घकालतनेयु कालनाम्नो वा' इति सप्तम्या अलुविकल्पः । पुरो नः ॥ ११० ॥ पुरा इत्येतस्मिातू कालवाचिनोऽव्ययाच्छेपेऽथें नष्प्रत्ययो (वाy भवति । पुराभर्व पुराणमू । पुरातनमू I। , परुत्परारिाचरेभ्य(स्स्नः ? स्त्नः) ॥ १११ ॥ परुत्प्रभृतिभ्यः शेषेऽर्थे (न ? त्नं)प्रत्ययो (वा) भवति । परुत्नः परुतनः । परारित्नः परातिनः । चिरत्नः चिरन्तनः । ऋतुनक्षत्रेभ्योऽणु ॥ ११२ ॥ ऋतुवाचिभ्यो नक्षत्रवाचिभ्यम शेपेsर्ष अण्यत्ययो भवति । काला(द *त् ठ)ञोऽपवादः । ऋतुभ्यः-- ग्रैष्मं शैशिरं शारद वा --ARA གནང་བ་ལྟར་ ༡ सन्तस् श्ठतोर्दृद्धिमद्विघाविवयवेभ्यः' इति तदन्तविधि पूर्वग्रैष्मः । अपरशैशिरम् । y इति 'अवयवाव्र्तोः' इत्युत्तरपदवृद्धिः । नक्षत्रेभ्यः -- आाश्वेनं रौद्दिपं -- 2F RR g ' सरस्वतकण्ठभरर्ण {अध्या० 9. सन्ध्यासन्धिवेलात्रयोदशीचतुर्दशीपञ्चदशीपौर्णिमा स्यमावास्याप्रतिपद्भ्यश्च ॥ ११३ । । सन्ध्यादिभ्यः कालवाचिभ्यः शेपेऽर्थेऽण्प्रत्ययो भवति । ठञोऽपवादः । सान्ध्र्य ! सान्धिवेलः । त्रयोदशः । चातुर्दशः । पाञ्चदशश् ! पौर्णमासम् । अामावास्यम् । प्रातिपदम् ॥ संवत्सरात् फलपर्वणोः ॥ ११४ ॥ संवत्सरशब्दात् कालवाचिनः फले पर्वणि चाभिधेये शेपेऽर्यsणप्रत्ययो भवति। सांवत्सरं फलम्। (सांवत्सरं पर्व 1) फलपर्वणेरिति किम्। सांवत्सरिकं श्रद्धम् ॥ हेमन्ताद् वा तलोपश्च ॥ ११५ ॥ हेमन्तशब्दाद्ऋतुविशषवचिनःशेपेऽर्थ पूर्वेण प्राप्तोऽणुविभाष्यते । तलोपश्चास्य वा भवति । हैमनं हैमन्त हैमन्तिकम्। 'ऋतोद्वेद्धिमद्विधाववयवेभ्य' इति तदन्तविधिना पूर्वैहैमनम् ।। *अवयवादृतेोः' इत्युत्तरपदवृद्धिः ॥ वर्षाप्रावृइभ्यां ठगेण्यौ ॥ ११६ ॥ आम्यामृतुविशेपवाचिम्यांशेषेऽथें यथासक्र्यं ठगेण्यैौ प्रत्ययौ भवतः । अणोऽपवादः 1 वार्पिकम् । पूर्ववत् तदन्तविधिर्वृद्धिश्च । पूर्ववार्षिकम् । अपरवार्पिकम् । प्रावृषेण्यम् ॥ मध्यार्द: साम्प्रतिके ॥ ११७ ॥ मध्यंशब्दातू सम्प्रतिके जाता(ताव?द्य)र्थ अ:प्रत्ययो भवतेि { साम्प्रतिकं न्याय्यम् । युक्तमिति यावत् । नातिदीर्घो नातिहूस्वो मध्यः कायः । मध्यं काष्ठम् । अदेश्च मः ॥ ११८ ॥ अदिशव्दान्मध्यशब्दाच्च शेपेऽर्थे मप्रत्ययो भवति । अदिमः । मध्यम: 4 s' R* पी० ३] इदयहारिण्याख्यया पृत्या समेतम् । ❖ ፳ኳ अधोवसोलॉपश्च । ११९ ॥ अधस्(अवस्) इत्येताभ्यां शेपेऽर्थे मश्रित्ययो मयत्यन्तलोपश्च ! अंधः । ॐमः | अग्रान्तपश्चाद्भ्य इमचू ॥ १२० ॥ अग्रादिभ्यः शेपेऽर्थे इमञ्चूप्रत्ययो भवति ! अग्रिमः । अन्तिमः ! if तत्र जातैः ॥ १२१ ॥ तत्र इति सप्तमीसमर्थाज्जात इत्येतस्मिन्नर्थे यथाविहितमणादयश्च प्रत्यया भवन्ति । स्रुघ्रे जातः स्रेोघ्रः । माधुरः । औत्सः । औदपानः । घाह्यः । घाहीकः । अग्र्यः । कालेयः । श्रैणः । पलिः । राष्ट्रियः । अवारपारीणः । ग्राम्यः । ग्रामीणः । कात्त्रेयकः । औम्भेयकः । शाकलिकः । मा........ दिक इति ॥ मादृषष्ठप्॥ १२२ ॥ - प्रावृद्धच्छन्दात् तत्र जात इलेतस्मिन्नयें ठप्रत्ययो भवति । एण्यस्यापवादः । प्रावृष्पिकः । पकारः स्वरार्थः ॥ संज्ञायां शरदो वुञ्जम् ॥ १२३ ॥ शरच्छन्दात् तव जात इलेतस्मिझयें (आ १संज्ञा)यां बुन्प्रत्ययी भवति । ऋत्वणोऽपवादः । शारदका मुद्भाः । शारदका दर्भः । मुद्भ• विशेपस्य दभेविशेपस्य चेय संज्ञा । पूर्वह्णापराह्णाद्भीमूलप्रदोषावस्करेभ्यः कन् ॥ १२४ ।। पूर्वाहादिभ्यस्तनजात इत्यैतस्मिन्नयें संज्ञायाँ कन्ग्रत्ययो भवति । ठञादीनामपवादः ! पूर्वाह्णकः । अपराह्णकः ! आर्द्रकः । मूलकः । प्रदोपकः । अवस्करक: 1 सेज्ञायामिति किम्। पौर्वाहिक पूर्वाहेतनग्न । आफ्राहिकम् । अपराल्लेतनम ! आर्द्धम ! मौलन् । प्रादोपिकम् । आवस्करमिति ठञादय एव भवन्ति l पथः पन्थ च ।। १२५ ।। ffàs; স্না’ হয়। ቐን ና፮፥ :. ==بی حتیجتح RR सरस्वतंकण्ठाभरणं [अध्यe ४ पथिन्शब्दात् तत्र जात इत्येतस्मिन्नर्थे संज्ञायां गम्यमानायां कन्त्ययः पथश्च पन्थादेशो भवति । पथेि जातः पन्थकः ॥ सिन्ध्ववकरास्यां वा ॥ १२६ ॥ सिन्धु अवकर इलेताभ्यां तत्र जात इत्येतस्मिन्नयें संज्ञायां विपये कन्प्रत्ययो वा भवति । सिन्धुकः सैन्धवः । पक्ष कच्छादिपाठादण् । अवकरकः । अावकरः । पक्षे औत्सर्गिकोऽण् । संज्ञायामिति किम् ! सैन्धवको मनुष्यः ॥ अमावास्यार्थीदश्ध ॥ १२७ ॥ अमावास्यार्थवाचिनस्तत्र जात इत्येतस्मिन्नर्थे संज्ञायामःप्रत्ययः कन् च वा भवति । सन्ध्याद्यणोऽपवादः ! अमावास्यायां जातः अमावास्यकः ॥ अमावास्यः । अामावास्यः । संज्ञायामिति किम् ! अमावास्यः* ॥ स्थानान्तगोशालखरशालाब्लुक्॥१२८॥ स्थानान्तेभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः गोशाला खरशाला इत्येताभ्यां च तत्र जात इत्येतस्मिन्नर्थे संज्ञायां समुत्पन्नस्य प्रत्ययस्य लुग् भवति । गो• स्थाने जातः गोस्यानः । गोशाले जातः गोशालः । लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणात् गोशालायां जातः गोशालः । एवं खरशालः । ‘लुक् तद्धितलुक्यगोणीसूच्योः' इति श्चीप्रत्ययस्यापि लुग् भवति ॥ अनुराधारवातितेिप्यपुनर्वसुहस्तविशाखाबहुलाभ्यः 8R, अनुराधादिभ्यस्तत्र जात इत्येतस्मिन्नर्थे संज्ञायामुत्पन्नस्य नक्षत्राणो छ् भवति । अनुराधः । स्वातिः । तिप्यः । पुष्यः । पुनर्वसुः । हस्तः । विशाखः । घहुलः । पूर्ववत् स्रीप्रत्ययस्यापि निवृत्तिः ॥ वत्सशालाभिजिदश्वयुङमृगशिरश्चित्रोरेवतीरोहिणीम्यो <T l Río l वत्सशूलादिभ्यस्तत्र जात इत्येतस्मिन्नर्ये संज्ञायामुत्पन्नस्याण्प्रत्ययस्य ठग्र्या भवति । वत्सशालः । वात्सशालः. अभिजित् । अभिजितः ।

• अर्थभइणस्य प्रयी-ननक्थन छ: स्यात् १ १० ३. -। ।

નિઃ , હિન; 1 ઈનિઃ ॥ नित्यं प्रियां श्ाियिः ।। १५१ ।। qgrirsiasi : 1 1i si tri D DDD DKBDu uu ggttt DDD utD रेवती ! ऐहिधी । शतभिपजोंऽणू च शिंद्रा ॥ १३२ ॥ DDDBDB D DD D DDllDDD tmlu DD D D D DuDDBS tDD श्रgि|पादाम्यों छए च ॥ १३३ ॥ भ्रोिापाष्ट्राम्यां तप जान इरेमियागें गंगां नभ्रपाणी दुरु SDDB D DDDD DD DDL gLSS LS S श्ापः । अभाः । भाग्यः ' भुः । ጝ65!*“II፪ ግ ! { ነህ !! ንኻ ረ सरस्वतीकण्ठभरणं [अध्या● ४. घुघ्ने कृतो लव्धो वा क्रीतो वा कुशले वा प्रायभवो वा सम्भूतो वा रुघ्नोघ्नः ।। राष्ट्रियः ॥ कालात् साधुपुष्प्यत्पच्यमानेषु ॥ १३७ ॥ तत्रेति सप्तमीसमर्थेभ्य. कालविशेपवाचिभ्यः साधु पुष्प्यत् पच्य मानमित्येतेष्वर्येषु यथाविहितं प्रत्यया भवन्ति । हेमन्ते साधु हैमनमनुलेपन हैमन्त हैमन्तिकम्। वसन्ते पुष्प्यन्ति वासन्ताः कुन्दलताः । ग्रैष्म्यः पा टलाः । शरदि पच्यन्ते शारदाः 1 शालयः शैशिरा मुद्भाः ॥ उसे च॥ १३८ ॥ तत्रेति सप्तमीसमर्थात् कालविशेपवाचिन उप्तमित्यतस्मिन्नर्थे ययाविहितं प्रत्ययो भवति । हेमन्ते उप्यन्ते हैमना यवाः । ग्रैष्माः ३यः । अाश्वयुज्या बुङ् ।। १३९ ॥ आश्वयुजीशब्दादुसर्मित्येतास्मन्नर्थ बुझप्रत्ययो भवति । आधयुज्यामुसा आश्वयुजका मापाः !! ग्रीष्मवसन्ताभ्यां वा ॥ १४० ॥ श्रीष्मवसन्तशब्दाभ्यां तत्रोप्तमित्येतस्मिन्नर्थ बुझ्प्रत्ययो वा भ वति ! ग्रैष्मकं सस्यं ग्रैष्मम् । वासन्तकं वासन्तम् ॥ देयमृणम् ॥ १४१ ॥ तवेति सप्तमीसमर्थात् कालवाचिनी देयमित्येतस्मिन्नर्थ ययाविहित प्रत्ययो भवति । मासे देयमृर्ण मासिकम्। आधैमासिकम । सावत्सरिकम् । ग्रैष्मम् । वार्पिकम् । ऋणमिति किम्। मासे देया भिक्षा । कलाप्यश्वत्थयवबुसेभ्यो बुन् ॥ १४२ ।। कलाप्यादिभ्यः कालवाचिम्य सप्तमीसमर्येभ्यो देयमृणमित्येतमिन्नर्थे युन्प्रत्ययो भवति । यस्मिन् काले मयूराः कलापिनो भवन्ति स तत्सlद्दचर्यात् कालः कलापी । तास्मिन् देयमृणं कलापकम्। यस्मिन् कालेsघत्यफलानि सोऽश्वत्यः । तस्मिन् देयमृणम् अश्चत्थकम् । यस्मिन् काले पयसुसानि मवन्ति (तद्) यवबुसम् । तस्मिन् देयमृणं यवबुसकम् ॥ पा० ३.] हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । २३९ ग्रीष्मावरसमाभ्यां बुञ्ज्ञ ॥ १४३ ॥ ग्रीप्मावरसमाशब्दाभ्यां तत्र देयमृणमित्येतस्मिन्नर्थे वुन्प्रत्ययो भवति । अ(ण ? ण्ठ)ञोरपवादः । ग्रैष्मकम् । अवरसमकम् ॥ संवत्सराग्रहायणीभ्यां ठञ्च ॥ १४४ ।। संवत्सराग्रहायणीशब्दाभ्या तत्र देयमृणमित्येतस्मिन्नर्थे ठञ्प्रत्ययअधकाराद् बुझ्न् च भवति । सांघत्सरिकम् । सावत्सरकम् । आग्रहायाणकम्। आग्रहायणकम् । अथवेत्येव सिद्धे ठञ्ग्रहण किमर्थम् । यदा सवत्सरे देयमृणं फल भवति तदा *सवत्सरात् फलपर्वणो..' इत्यनेनाए मा সুধিনি ৷ व्याहरति मृगाः ॥ १४५ ॥ तंत्रति वर्तते कालादिति च । सप्तमीसमर्यात् कालवाचिनो ध्याहरतीत्येतस्मिन्नर्थे यथाविहित प्रत्ययो भवति । यो व्याहरति मृगश्वेत् स भवति । निशायां व्याहरति नैशिक’ सगाल नैशः । प्रादीपिकः । प्रादीपः । मृग इति किम् । वसन्ते व्याहरति कोकिलः । तदस्य सढिम् ॥ १४६ ॥ तदिति प्रथमासमर्थातू कालवाचिनोऽस्येतेि पट्ट्यथें ययाविहित प्रत्ययो भवति । यत् तत् प्रथमासमर्थं सोढ चेत् तद् भवति । सोढ जितमभ्यस्तमित्यर्थः । निशासहचरितमध्ययन निशा सोढा अस्य छात्रस्य नैशः नैशिकः । प्रादीपिकः प्रादीप । F : i R8 Vo कालादिति निवृतम् । तनेति सप्तमीसमर्थीत् भव इत्येतस्मिन्नये। यथाविहितमणादयो घादयश्च भवन्ति l सत्ता मवत्यर्यो गृह्यते न जन्म । ‘तत्र जात' इत्यनेन गतत्वात् l खुझे भवः क्षैौघ्नः । माधुरः । औत्सः । औदपानः ।। राष्ट्रियः । अवारपारीणः । ग्राम्य । ग्रामीणः ॥ ጻ8 c सरस्वतीकण्ठभरणं [अध्या० ४. दिग्वर्गपूगगणोखामुखजघनवंशानुवंशदेर्शकालाकाशपक्षसाक्षिभ्यो यत् ।। १४८ ॥ दिगादिग्यस्तत्र भव इत्येतास्मिन्नर्ये यत्प्रत्ययो भवति । दिक्षु भवो दिग्यः । वाग्र्यः । पूयः । गण्यः । उख्यः । मुख्यः । जघन्यः ! वंश्यः । अनुवंश्यः । मुखजघनवंशानामदेहार्थः पाठः । देश्यः । काल्यः ! अाकाश्यः ! पक्ष्यः । साक्ष्यः । अाद्यन्तान्तररहःपथ्यलीकयूथन्यायमित्रमेघमेधाधाय्यद्भयश्च ॥ १४९ ॥ * अद्यादिभ्यश्च तत्र भव इत्येतस्मिन्नर्थे यत्प्रत्ययो भवति । अाद्यः अन्त्यः । अन्तर्यः । रह्मः । पथ्यः । अलीकयः । यूथ्य' न्याय्यः ! मित्र्यः । मेध्यः । मेध्यः । धार्येः । अप्सव्यः । 'अपो योनियन्मतुपु' इते सप्तम्या अलुक् । उदकात् संज्ञायाम् ॥ १५१० ॥ उदकशब्दात् संज्ञायां तत्र भव इत्येतस्मिन्नर्थे यत्प्रत्ययो भवति । उदक्या रजखला स्त्री । संज्ञायामिति किए । औदको मत्स्यः ।। । देर्हेशात् ॥ १५१ ॥ शरीरावयववाचिनस्तत्र भव इत्येतस्मिन्नर्थे यत्प्रत्ययो भवति । दन्त्यम् । कण्ठयम् । ओष्ठयम । तालव्यस् ! मुख्यम् । मूर्धन्यम् इति । 'अभावकर्मणोरनो य' इति नलेपाभावः ॥ दृतिकुक्षिकलशिवस्त्यस्त्यहिभ्यो ढञ् ॥ १५२ ॥ इत्यादिभ्यस्तत्र भव इत्येतस्मिन्नर्ये ढञ्प्रत्ययो भवति ! दार्त्तयः । कक्षेयः । कालशेयम् । वास्तेयम् । अास्तेयम् । श्राहेयम् ॥ ग्रीवातोऽणु च ॥ १५३ ॥ ग्रीवाशब्दात् तन्न भव इत्यर्थेऽण्प्रत्ययश्चकारात् ढञ्ज्ञ च भवति । ग्रीवासु भवं ग्रैव ग्रैवेयम् । ग्रीवाशब्दो धमनीवचनस्तासां घहुत्वात् बहुवचनान्तो भवति । SS S BBBDS gS gSSSSS SSSSDD S DDS S पा० ३१] हृदयहारिण्याल्यया वृत्त्या समेतम् । 又曾征 गस्भीरपञ्चजनाभ्यां अञ्यः ।। १५४ ॥ गम्भीर पञ्चजन इत्येताभ्यां तत्र भव इत्यर्थे ञ्यप्रत्ययो भवति ! गाम्भीर्यः । पाश्चजन्यः ॥ चतुर्मसाद् यज्ञे ॥ १५५ ॥ चतुर्मासशब्दाद् यज्ञेऽभिधेये तत्र भव इत्यर्थे ज्न्यश्रत्ययो भवति f चतुर्षु मासेषु भवश्चातुर्मास्यो यज्ञः । यज्ञ इति किम् । चतुर्षु मासेपु भवश्चतुर्मासः । ‘द्विगोरनपत्ये’ इति ढञो लुग् भवति । संज्ञायामणू लुकू च ॥ १५६ ॥ चतुर्मासशब्दात् संज्ञायां तत्र भव इत्यर्थे अण्प्रत्ययो लुक् चास्य भवति । चतुर्ष मासेषु भवति चातुर्मीसी । अाप्राढी ! कार्तिकी ! फाल्गुर्नी वा पॅर्णिमास्युच्यते । परेखैखौटहन्लूखलेभ्योऽव्ययीभावे ॥ १५७ ॥ परेः परे ये भुखाद्यस्तेभ्योऽव्ययीभावसमामे वर्तमानेभ्यः प्रातिपादकेभ्यस्तत्र भव इत्यर्थे -यश्रत्ययो भवति । परिमुखे गवं पारिमुख्यम् । पार्योष्ठयम् । पारिहनव्यग्र । पार्युलूखल्याय । अव्ययीभाव इति केिमू । परिगर्त मुर्ख परिपुरसम ! तत्र भवः पारिमुखः } उपात स्थूलाकलापभ्याम् ॥ १५८ ॥ उपातू परीं येी स्थूलाकलापशब्द ताभ्यामव्ययीभावसमासवृतिभ्यां तत्र भव इत्यर्थ व्यभत्ययो भवति। उपस्थूले भवमीपस्थूल्यप। स्थूलाशब्देन हविरुच्यते । औपकलाप्यः । अनोः पाथेपदयूपवंशसीतातिलयवभङ्गमापेभ्यः ॥ · · अनेोः परे ये पथ्यादयस्तेभ्योऽव्ययीभाववृतिभ्यस्तत्र मव इत्यर्थे भ्यप्रत्ययो भवति l अळुपथे भवमानुपथ्यम् । चानुपद्यम् । आनुपूयकः। ... 's' it, viz., *ســـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ بے حساب--ع 2G ፯ዩ 3 सरस्वतीकण्ठभरणं [अध्या० ४ आनुवैश्यम् । आनुसीलयम्। आनुतिल्यम्। आनुयव्यम् । आनुभङ्ग्यम् । अनुमाष्यम् ॥ पर्युपार्जुभ्यः सीरात् ॥ १६० ॥ पर्यादिभ्यः परो यः सीरशब्दस्तदन्तादव्ययीभाववृत्तैस्तत्र भव इत्यर्थ व्यप्रत्ययो भवति । पारिसीर्यन् । औपर्सार्यम्। आनुसीर्यप् । अन्तःपूर्वपदाङ् ॥ १६१ ॥ अन्तःपूर्वपदं यत् प्रतिपदिकमव्ययीभाववृतेि ततस्तत्र भव इत्यथें ठञ्प्रत्ययो भवति । अन्तर्गहे भवमान्तर्गेहिकम् । आन्तरगारिकम् । आन्तवैश्मिकम् । अव्ययीभावादिति किम् । अन्तःकरणे भव अन्तःकरणः । पर्यनुभ्यां ग्रामात ॥ १६२ ॥ परिपूर्वीदनुपूर्वाच ग्रामशब्दात् तत्र भव इत्यस्मिन्नर्थ ठञ्प्रत्ययो भवति। पारिग्रामिकः । आनुग्रामेिकः । अव्ययीभाव इत्येव । परिगती ग्रामः परिग्रामः तत्र भवः परिग्रामः ॥ समानात ॥ १६३ ॥ समानशन्दात् तत्र भय इत्येतास्मिन्नर्थे ठन्प्रत्ययो भवति । समानेपु भवः सामानिकः ॥ तदादेः ॥ १६४ ॥ समानशव्दादेस्तत्र भव इत्यस्मिन्नर्थे ठञ्प्रत्ययो भवति । सामानग्रामेिकः । सामानदेशकः ॥ लोकान्तात ॥ १६५ ॥ लोकान्तान् प्रातिपदिकात् तत्र मय इत्यर्थे ठअप्रत्ययो भयतेि । ऐद्दलैौकिकम् । पारलौफ्रिकम् । 'इहाराग्यां लोफस्य' इत्युत्तरपदवृद्धिः ॥

• • ኖffኟ: • 町o莒J हृत्यहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । २४३

अध्यात्माधिदवाधिभूतेहैलोकपरलोकोध्र्वदेहोध्र्वन्दमादिभ्यश्च || १६६ ॥ अध्यात्मादिभ्यस्तत्र भव इत्यर्थे ठञ्प्रत्ययो भवति । अध्यात्मे भव माध्यमिकम् । आधिदैविकसू । अधिर्मतिकन् । ऐहलौकिकन् । पार लौकिकम्। औध्र्वदेहिकम् । और्ध्वन्दमिकम् । 'अवैर्देवभूतये: 'इद् पराभ्यां लोकस्य' इत्युभयपदवृद्धिः । आदिग्रहणादोंध्र्वभौहूर्तिकाद्यो भवन्ति । ‘ऊध्वैमुहूर्त्तस्य’ इत्युभयपदवृद्धिः ॥ जिह्वामूलाङ्गुलेश्छः ॥ १६७ ॥ जिहवामूलादहुलेश्व छप्रल्ययो भवति तत्र भव इत्यर्थे । जिहवामूले भवः जिह्वामूलीयः । अङ्कलीय' ॥ वर्गान्तात् ॥ १६८ ।। वर्गशब्द्रा (न्ता)त् प्रातिपदिकात् तत्र भव इत्यर्थे छअत्ययो भवति । कन्नः ! प्रवग्यः }} अशब्दे यत्खौ च ॥ १६९॥ शब्दादन्यत्र भवेऽर्थे वगेशब्दान्तात् छप्रत्ययो यत्सौ च प्रत्यया भवन्ति । अर्जुनवगयः । अर्जुनवग्र्यः । अर्जुनवगणः । अशब्द इति किम् । -कचगयः । मध्यान्मण्मयौ च ॥ १७० ॥ मध्यशब्दात् तत्र भव इत्यर्थे मण्मीयो छ(व्य) प्रत्यया भवन्ति । मध्यमयः । मध्यमः । मध्यीयः ) द्विनणमध्यं न्चस्य ] १७१ ।। मध्पशब्दातू तत्र भव इत्पर्धे दिनण्ग्रत्ययो मध्यशब्दस्य च मध्यमित्यादशे भवति । माध्यन्दिना उद्गायन्ति ।

• इहलोक्परलोकशब्दयोर्केकान्तस्वादेव ठनि सिद्धे इइ 7:fire *9? सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्य० ४.

ललाटाद् भूपणे कन् ॥ १७२ ॥ ललाटशब्दाद् भूपणेऽभिधेये तत्रभवेऽर्धे कन्प्रत्ययो भवति । ललाटिका । भूपण इति किम् । ललाटे भर्व ललाट्यम् [| कणात् ॥ १७३ ॥ कर्णाद् भूपणेऽभिधेये तत्रभवेऽर्थे कन्प्रत्ययो भवति । कर्णिका ॥ प्रायेणोपादेछकू ॥ १७४ ॥ उपपूर्वात् कर्णशब्दात् प्रायभवेऽर्थे ठक्प्रत्ययो भवति । प्रायेणो' पकणें भवति औपकर्णिकम् ॥ जानुनीविभ्यां च ॥ १७५ ॥ जामुनीविग्यां चेपपूर्वीभ्यां प्रायेण तवभपे(त्य )िऽर्थ ठकप्रत्ययी भवति । प्रायेणीपजानु भवति औपजानुकम् । औपमविकम् ॥ स्थामाजिनान्तेभ्यो लुक् ॥ १७६ ॥ स्यामशब्दान्तेभ्योsजिनश्शब्दान्तेभ्यश्च तत्रभसेऽर्धे समुत्पन्नस्य प्रत्य• यस्याणादेर्लुगु भवति । अश्वत्धाम्नि भवः अश्वत्थामा l ‘कपित्पाश्धत्य इत्यादिना सम्य तकारः । पृष्णाजेने भर्य gन्णाजिनम् । मन्त्रेऽग्निष्टोमादिभ्यः ॥ १७७ ॥ अप्टेिम इत्येपमादिभ्यस्ना भाप ट्रत्यर्थ मन्येऽभिधेये 'यनेम्य' DDDD Du D DD gD DD DDBD DDD SS DBS R; तस्य व्याग्न्यान इति कल्पे || १७८ ] भ्रमिष्र्टमादिभ्पग्प्त* श्याम्'यान इत्युत्पन्नस्य प्रल्पप्प फन्पेऽभि ELD DD gg S LmmD DBDBS S BBBBS DDS DDD भवव्याग्व्यानयोठयन्येयनाम्न: tl १७५ ॥ LD DtD DDD SH LDDlDS llGlDS lS LEK DLDLSSSDDDDS D BDDS G rDD L te 3, हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतन् 3 8ኳ सुप्सु भर्व सौपम् । तैडम् । कार्तय । प्रातिपदिकीयम् । सुपiव्याख्यानो ग्रन्थः सौपः । तैडः । कार्तः । प्रातिपदिकीयः । व्याख्येयनाम्न इतेि किम् । पाटलिपुत्रस्य व्याख्यानी सुकोसला । पाटालपुत्रम् (एवं) सन्नेिवेशमिति सुकोसलया प्रतिच्छन्दभूतया व्याख्यायते, न तु पाटलिपुत्रशब्दो व्याख्यातव्यनाम भवति । अथ भवव्याख्यानयोर्युगपदधकारः किमर्थए। निर्दिष्टार्थैी हि तौ । तत्र भवस्तस्येदमिति अपवादविधानार्थ । व६थति - ‘बह्वचेोऽन्तोदात्ताट्टच्' इति । तत्राणादयो मा भूखान्नेति ॥ बह्वचोऽन्तोदात्ताट्टज्ञ् ॥ १८० ॥ घहचेो व्याख्यातव्यनाम्नोऽन्तेोदाताद् भवव्याख्यानयोरर्ययोष्ठश् प्रत्ययो भवति । पात्वणाविकम् । नातानतिक्रम ] 'समासस्य' इत्यन्ताः दात्तत्वम् । यहृच इति किम् । सौपम् । तॆडम् । द्व्यचष्ठकं वक्ष्यतंीत्यकाच्, प्रत्युदादियते । अन्तोदातादिति किम्। संहितायां भवं तस्य व्याख्यानें सांहितय् । गतिस्वरेणायुदात्तम् । यज्ञेभ्यः ॥ १८१ ॥ll यज्ञवाचिम्यी भवन्याख्यानयोटझग्रत्ययो भवति । अमिध्येमे भवमग्निष्टोमस्य व्याख्यानं वा कल्पादून्यत् आमिप्टेमेिकम्ल । वाजपेथिकम् । पाञ्चौदानेकश् । अनन्तोदात्तार्थ आरम्भः । पहुवचनं सर्वयज्ञ* परिग्रहार्थम् ॥ अध्यायेष्वेवर्षेः ॥ १८२ ॥ ऋषिशब्दा वसिष्ट्रादयः । ते यदा साहूचुर्यादिना ग्रन्थे (वर्त)न्ते तदा तेभ्यो व्याख्येयनामभ्यो भवव्याख्यानयेोरर्थयोरध्यायेप्पेव प्रत्ययार्थविशेषेणपु ठञ्प्रत्ययो भवति । वसिष्ग्रन्ये भवस्तस्य व्याख्यानः अध्यायी कि। वैभामित्रिकः। अभ्यायेष्विति किए। बासिछे ग्रन्ये भवा ऋक् वासिष्ठी । वैश्वामित्री ॥ YŞ YA पौरोडाशपुरोडाईंशात छन् |l Rくき || १. 'शाद्वन् क पाठ१० *२४६ सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० “ भवति । पुरोडाशाः पिष्टपिण्डाः तेपां संस्कारको मन्त्रः पौरोडाशस्तत्र भव्रस्तस्य व्याख्यानो वा पैरोडाशिकः । अतो डी(ए? प्र) । पैौरोडाशिकी पुरोडाशसहचरितो (मन्त्रः ? ग्रन्थः)पुरोडाशस्तत्र भवस्तस्य व्याख्यानी वा पुरोडाशिकः । पुरोडाशिकी ॥ छन्दसी यदणी । १८४ ॥ छन्दश्शब्दाद् भवव्याख्यानयोरर्थयोर्यदण्प्रत्ययो भवतः । 'हृद्यच' इति ठकि प्रासे वचनम्। छन्दसि भवश्छन्दसो व्याख्यानो वा छन्दस्यः । छन्दसः । ह्यजूदृगवाह्मणप्रथमाध्वरपुरश्वरणनामाख्यातना माख्यातेभ्यष्ठकू ॥ १८५ ॥ यद्यचः ऋकारान्तेभ्यः ऋगादिभ्यश्च व्याख्यातव्यनामभ्यो भवव्याख्यानयोरर्थयोष्ठकप्रत्ययो भवति । ब्राचः- इष्टी भवम् इष्टव्यौख्यार्ने वा ऐटिकम् । चतुषु होतृपु भवश्रतुण होतृणां व्याख्यान या चातुहांतृकम् । ऋगादिभ्यः-अ|ार्चिकम् ! माह्मणिकम् । प्रायमिकम्। आाध्वरिकम् । पैारश्वरणिकम्। नामाख्यातिकमू । नार्मिकम् । आख्यातिकमू । ऋगायनपदव्याख्यानोत्पातोत्पादपुनरुक्तनिम्नाक्तन्यायनिगमव्याकरणशिक्षेोपनिषदृष्पिभ्योऽण् ॥ १८६ ॥ ऋगयनादम्यो व्याख्या(ताख्य? तत्र्य)नामधेयेभ्यो भवव्याख्यानयोरर्थयोरणप्रत्ययो मवति । ठनष्ठकश्छस्य चापवादः । आर्गयणः। पादव्याख्यानः ! औत्पातः ! औत्पादः । पौनरुक्तः । नैरुक्तः । नैयायः ? नैगमः । वैयाकरणः । शैक्षः । औपनिपदः । अर्पः । यज्ञचचौक्रमेतरश्लक्ष्णनिभिक्तमुहूर्तसंवत्सरेभ्यःश्ः [॥ १८७ ll यश्चादिभ्यश्च भयघ्यारयानयोरण्प्रत्ययो भवति । ठक्ठञोरपवादः । याशः । चार्यैः ! मामेतरः ।। ६ाक्ष्याः । नैमित्तः । मौहूर्त्तः । सांपत्गरः |ll पI० ३०] हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतप्। ३४४ क्षत्राङ्गत्रिवास्तुभ्यश्च विद्यायः ॥ १८८ ॥ क्षत्रादिभ्यः परो यो विद्याशब्दस्तदन्ताद्विद्यायाश्य व्यख्यातव्यनाम्ने भवव्याख्यानयोरर्थयोरण्प्रत्ययो भवति । क्षाम्रावेद्यः । आङ्गविद्यः । त्रैविद्यः । वास्तुविद्यः । वैद्यः । ठञ्प्र्ठको(र)पवादः ॥ छन्दसो मानभापाविचितिविजितिभ्यः ॥ १८९ ॥ छन्दसः परे ये मानादयस्तदन्तेभ्यो व्याख्येयनामभ्यो भवव्याख्यानयोरण्प्रत्ययेो भवति । बह्वचोऽन्तोदात्तलक्षणस्य ठञोऽपवादः । छान्दो Ti rives मानः । छान्दोभापः । छान्दोवेपतिः। छान्दोविजितिः | तत आगतः ॥ १९० ॥ तत इति पञ्चमीसमर्थीत् आगत इत्यस्मिन्नर्थ यथाविहितमणादयों घाद्यश्च भवन्ति । सुप्तादागत स्रैः । माधुरः । औत्सः । गव्यः ! রূপমূল্যঃ (?)। আয়ু: সান্টম্বর कालेयः।श्रैणः । पौंस्रः । राष्ट्रियः ! ग्रामीण इति | अथ ख्रिशादागच्छन वृक्षमूलादात इति वृक्षमूलात् कस्मान्न प्रत्ययो भवति । मुख्यमेवापादान गृह्यते, न नान्तरीयकम्। यदाह- 'गौणमुल्ययोर्मुख्ये कार्यसम्प्रत्यय’ इति ॥ आयस्थानेभ्यटकू ॥ १९१ ll आय इति स्वामग्राह्मो भाग उच्यते । स यस्मिन्नुत्पते तदग्यूজানলু। আযহালনাযিল হাইফলনেত্র आगत इत्यास्मिन्नर्थे ठक्प्रत्ययो भवत्यणोऽपवादः । छं तु परत्वाद् बाधते । शुल्कशालाया(मा?आ)गर्ते शोत्कशालिकम् । आकारकम् । आपणिक्यू! शुण्डिकाकृकणस्थप्डिलोदपानोलपतीर्थभूमितृण पणेंभ्योऽणू ॥ १९२ ॥ ঘূৱিষ্কাইন্যানন সামান इत्यर्थेऽण्प्रत्ययो भवति । अायस्यान হনীsঘনাদ । হ্যাত্ত্বিকােলা সুন? খ্ৰীত্তিক: । कार्कणः । स्याण्डिलः । औदपा(द?न); । औलपः तैर्धेः । भीमः । तार्णः । पार्णः । ኝ9ረ सरस्वतीकण्ठाभरणं |ՀյtaIo 3, विद्यायोनिसम्बन्धेभ्यो वुञ् ।। १९३ ॥ विद्याकृती योनिष्कृतश्या सम्यन्धी येषां तद्वचिभ्यस्तत आगत इत्यस्मिन्नर्थे वुञ्प्रत्ययो भवति । अणोऽपवादः । छं तु परत्वाद् बाधते l विद्यासम्बन्धेभ्य - उपाध्यायादागतमौपाध्यायकम् । शैष्यकन्। आन्तेवासकम्। योनिसम्बन्धेभ्यः-पैतामहकम् । मातामहकम् । पैतृव्यकन् ! मातुलकम ! ऋतष्ठञ् ॥ १९.४ ॥ ऋकारान्तेभ्यो विद्यायोनिसम्घान्धवाचिभ्यस्तत अ|ागत इत्येतस्मिन्नर्थे ठञ्प्रत्ययो भवत्यणोऽपवादः । विद्यासम्बन्धिभ्यः - होतुरागतं हौतृकम् । पौतृकम् । येोनिसम्बन्धेभ्यः - मातृकम् । भातृकम् ॥ पित्र्यं वा ॥ १९५ ॥ पितृशब्दात् तत अगित इत्यस्मिन्नर्थे चाण्प्रत्ययः । ऋकारस्य च रेफादेशी नित्यते । पितुरागत पित्रयं पैतृकम् । नृहेतुभ्यो रूप्यः ॥ १९६ ॥ मनुष्यवृाचिभ्यो हेतुवाचिभ्यूश्व तृत आगत इत्येतस्मिन्नाथें रूप्यप्रत्ययो वा भवति । मृग्रहणमहेस्वर्थम् । हेतुः कारणम् । मनुष्यवाचिभ्यस्तावत्-देवदत्तरूप्यं दैवदत्तम् [ हेतुभ्य•-समादागतं स(म)रूप्यम् । विपमरूप्यम् । सर्मायम् ! गहींदित्वाच्छ: l] मयट् च ॥ ११७ ॥ नृहेतुभ्यस्तत आगत इत्यर्थे मयट्प्रत्ययो भवति । देवदत्तमयम् । यज्ञदत्तमयम् । सममयम् । वेिपममयम् ।। टकारो डीवथैः || सममयी । योगविभागो यथासंख्यनिरासार्थः । गोत्रादङ्कवत् ॥ १९८ ॥ गोत्रंशब्देनापत्यप्रत्ययान्तमुच्यते । तस्मातू तंत भागत इत्येतस्मिन्नर्थे अझ इव प्रत्ययविविर्भवति । औपगवानामयमझः औपगवक । ΨΤο 3. हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतग् । 象g乌 कापटवकः । औपगवेभ्य अगतमोपगवकं । विदानामयमङ्कः वैदः । विदेभ्य आगतं वैदम् । एवं गार्गः गुर्गम् । दाक्षीणामङ्कः दाक्षः । दाक्षिभ्य अागतं दाक्षम् ! शाकल्येन प्रोक्तमधीयते शाकलाः । तेपामङ्ग: शाकलः। शाकलेभ्य आगर्त शाकलं शाकलकम् । अङ्कग्रहणेन तस्येमित्यर्यसामान्यं लक्ष्यते, न वुञाप्यतिदिश्यते । अन्यथा 'सङ्घाङ्कघोपलक्षणेप्वध्यञिञः' इति अण एवातिदेशः स्यात् ॥ प्रभवति ॥ १९.९ ॥ तत इत्येव । तत इतेि पश्वमीसमर्थातू प्रुभवर्तीत्यस्मिन्नर्थे यथाविहित• मणादयो घादयश्च भान्ति। हिमवतः प्रभवतेि हैमवती गङ्गा। (शा?दा)रदी सिन्धुः ॥ वालवायाद् व्यो विदूरं चास्य ॥ २०० ॥ वालवायशब्दात् ततः प्रभवतीत्यस्मिन्नर्थे ञ्यप्रत्ययः विद्रादेशी वालवायस्य च भवति । वालवायात् प्रभवति वैडूर्येः मणिः । स हि वालवायाद पर्वतात् प्रभवति । विडूराख्याते ग्रामे संस्क्रियते । केचेितु सामीप्यातू विद्रशब्दं वालवाय उपचर्यास्मादेव व्यप्रत्ययमुत्पादयन्ति । तद्भच्छाति पथिदूतयोः ॥ २०१ ॥ तद् इति द्वितीयान्ताद् गच्छतीत्यस्मिन्नर्थे यथाविहितं प्रत्ययो भ• वति । योऽसॆ गच्छति पन्थाश्चेत् स भवति दूतो वा । स्रुघ्रं गच्छति स्रेौघ्नः ः । लैझेो दूतः । माधुरः । राष्ट्र्यिः । तत्स्थेषु गच्छत्सु पून्या अपि छतीत्युच्यते । स्रुघ्नादिप्राप्तिर्वा पयो गमनम् । पथिदूतयेोरिति किम् । स्रुर्ध्न गच्छति देवदत्तः |lt अभिनिष्क्रामति द्वारम् ॥ २०२ । নটুনি द्वितीयसूर्यादभिनिष्क्र्मतीत्येतस्मित्रयें ययाविहितं - । युतदमिनिष्कामति द्वरं चेत्। तद् भवति । आमुख्येन !झुममिनिकामति कान्यकुब्जद्वारं झैंझस् माधुरम् । राष्ट्रियम् । द्वारममिनिष्क्रमणक्रियायाँ करणत्वेन प्रसिद्धम् । 2G ર૦ 'सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० ४. 'तस्योपचारणेह स्वातन्त्र्यविवक्षा भवति । द्वारमिति किम् । खुझमभिनिष्क्रl मति पुरुषः ॥ अधिकृत्य कृते ग्रन्थे ॥ २०३ ॥ तदित्येव । अधिकृत्येति तदपेक्षा द्वितीया । तदिति द्वितीयासमर्थां६ अधिकृत्य कृत इत्यस्मिन्नर्थे यथाविहितं प्रत्ययो भवति । यत् तत् कृतॆ ग्रन्थश्चेत् स भवति । सुभद्रामाधिकृत्य कृतो ग्रन्थस्सौभद्रः ॥ गौरीमित्रः । यायातः । ग्रन्थ इति किम् । सुभद्रामधिकृत्य कृत प्रासादः ॥ शिशुक्रन्दयमसभेन्द्रजननप्रयुम्नागमनर्सातान्वे पणादिभ्यशछः ॥ २०४ ॥

• शिशुकन्दादिभ्यो द्वितीयान्तेभ्येऽधिकृत्य कृते ग्रन्थ इल्यस्मिक्षयें * छश्रत्ययो भवति । शिशुक्रन्दमाधिकृत्य कृतो ग्रन्थः शिशुक्रन्दीयः । यम* सभीयः । इन्द्रजननीयः । प्रद्युम्नागमनीयः । सीतान्वेषणीयः । अादिग्रहणाद् यथादर्शनमन्येभ्योऽपि ॥

इन्द्वाददेवासुररक्षेोसुरगोणमुख्यादेः ॥ २०५ ॥ न भवति । लुबाख्यायिकासु वहुलम् ॥ २०६ ॥ तदितेि द्वितीयाममथीदाधकृत्य कृती ग्रन्थ इत्येतस्मिक्षथें आख्या'पिकास्वभिधयासुत्पन्नस्य प्रत्ययस्य घहुलं छ्य् भवति । वासवदत्तामधिकृत्य •. گی۔ कृताख्यायेिक वासवदत्ता । सुमनेोत्तरा । उर्वशी । न च भवति । भेम’ रथी । घहुलवचनादनाख्यायिकायामपि लुब्रे भवति । जानकीहरणम् । कुमारसम्भवं काव्यमिति । सोऽस्य निवासः ॥ २०७ ॥ स इतेि प्रथूमृासमर्थीद्स्येतेि पठधर्थ यथाविहित प्रत्यया भूवन्ति । यत् तत् प्रथमासमर्थं निवासश्चेत् तद् भयति । निपसन्त्यस्मिन्नेिति निवासीं देश उच्यते ! सुो निवासोऽस्य नीताः । माधुरः । राष्ट्रियः ॥ ቑ፲o ቘ.} दियाvियार यया श्रृंक्या शमैनम् । 3ሤ ፻ अभिजनः || २०८ ॥ स इति प्रभग्राममर्थीद्स्येनि पायर्थ याििह प्रत्यो मुनि । DS DDD DDDDDlDDDDD D DDu DBmmL uuDD ❖ኣ T सॊमः । गाधुरः } राष्ट्रियः । क पुनर्ङ्गिासाञ्जनयोffङ्ग्रे, पश्य पूर्ड्DD tmmDDS SS DDL DDDDD DDDS DDtBL LDS

गिरेिभ्यः शस्जीविपु 2: ।। १०१ || स इतेि प्रथमाममीँन्यी गेिरिपार्षिभ्योऽस्थेति यः पर्षे आयु{• aulD DDDD DD S DD DDD DDDDgDS C DDS DDD DDD DD BDu DBDDmDDmlSS guS DDL DS gg i uS DDBDDSS BBDt DDDuuDSDD SS ggDD DDuuD D DB KS क्षदाः । सलातुराच्छण् ॥ २१० ॥ सठातुरात् सोऽस्याभिजन इत्यर्ष छशप्रयपी मानेि 1 सत्रानुए: भजिनोऽस्य सालातुरीय. पार्ष्णिभिः ॥ शण्डिकशझैसटशकसर्वकेशसर्वसेनर्रहयोधकुँचवरेभ्यो ञ्यः || २११ ॥ शैडिकादिभ्यः मोऽस्पार्भजन इत्पभिनमें म्यप्रत्ययी भाति 1 शाण्ड्रिपुः । शाङ्गुः || साष्टाः ! शत्रयः ! सार्ङ्गकेश्यः । मार्दमेन्यः । राह्मः । धौंध्यः ! किश्चमधैः ॥ सिन्युगान्धारिकदमीरमधुमकिकिन्योरंसास्ववर्णैर्गोव्दिकदात्किम्बोंज्ञेभ्योऽप्य् ॥ २१२ ।। ,8 सरस्वतीकण्ठामरणं [সম্পাe ” ܪܳܟ݂ܙܪ सिन्ध्वादिभ्यः सोऽस्याभिजन इत्यर्थेऽण्प्रत्ययो भवति ! सैन्धवः ॥ गान्धारः । काश्मीरः । माधुमतः । कैष्किन्धः ! औरसः । साल्वः । वार्णवः । गाब्दिकः । दारितः । काम्ञ्चोजः ! येऽत्र कच्छादिषु पठ्यन्ते तेषां तत एवाणि सिद्धे मनुष्यलक्षणस्यान्येषां जनपदलक्षणस्य बुनो बाधनार्थ वचनम् ॥ तक्षशिलाछगलग्रामणीवत्सोद्धरणकाण्डधारकैमेंदुर किन्नरबर्बरावसानकंससङ्कुचितेभ्योऽञ् ॥ २१३ ॥ तक्षाशेलादिभ्यः सोऽस्याभिजन इत्यस्मिन्नर्थेऽञ्प्रत्ययो भवति । ताक्षशिलः॥ छगलः 1ग्रा(मिम)णः । (वात्सोद्धरणः)काण्डधारः । कैर्मेदुरः । कै(न्द ? न्न')रः ! बार्घरः । अवसानः ! कसः ! साङ्कुचितः । अवृद्धेभ्यः शेषेऽणि, वाहीकग्रामेभ्यस्तु ठञ्ञिठयोः प्राप्तयोर्वचनम् ॥ सिंहक्रोष्टुंभ्यां कणैकात् ॥ २१४ ॥ सिंह क्रोष्टु इत्येताभ्यां परो युः कर्ण(क)शब्दस्तदन्तात् सोऽस्याभिजन इत्यस्मिन्नर्थे अञ्प्रत्ययो भवति । सैहकर्णकः ।। क्रैष्टुकर्णकः ॥ तूदीवर्मतीभ्यां ढञ् ॥ २१५ ॥ तूदीवर्मतीभ्यां सोऽस्याभिजन इत्यस्मिन्नर्थे ढञ्प्रत्ययो भवति ! तौदेयः । वार्मितेयः ॥ ቕቭእE: በ ፂ፻ጻ በ सोऽस्येति वर्तते इति प्रथमासमर्थदस्येति पट्टुयर्थ यथाविहितें प्रत्ययो भवति । यत् तत् प्रथमासमर्थं भक्तिश्चेत् स भवति । भज्यते सेव्यते इति मत्तिः । स्रुघ्नो भक्तिरस्य स्नौघ्नः । माधुरः । राष्ट्रियः । ग्रामीणः ॥ महाराजाट्टकू ॥ २१७ ॥ महाराजशब्दात् सोऽस्य भक्तिरित्यर्थे ठक्प्रत्ययो भवति ! मद्दाराजो भक्तिरस्य माहाराजिकः । अचिन्ताद्देशकालात ॥ २१८ ॥ १. *क्षागुल ' ३. *टुकाभ्य' ऋ. पाः. पं० ३d हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । 8ሣነቑ t अदेशकालाद देशकालवर्जितादचेतनातू सोऽस्य भक्तिरित्यस्मिन्नर्थे ठकप्रत्ययो भवति | अणोऽपवादः । वृद्धाच्छं परवाद् घाधते । अपूप। भ" क्तिरस्य अपूपिकः । शाष्कुलिकः । अचित्तादिति किम् । दैवदत्तः । अतः दशकालादिति किम् । ह्रीघ्रः ! हैमनः ॥ll वासुदेवार्जुनाभ्यां वुन् ॥ २१९ अभ्यां सोऽस्य भक्तिरित्यास्मन्नर्थ बुन्प्रत्ययो भवति । वासुदेवकः ! अर्जुनकः ॥l गोत्राद् बहुलं खुज्ञ् ॥ २२० || गोत्रे यो विहितस्तदन्तात् सोऽस्य भक्तिरित्यर्थे बहुलं युञ्प्रत्ययो भवति । अणोऽपवादः । वृद्धाच्छ परत्याद् बाधते । औपगवकः । कापट वकः । दाक्षक* l घहुलमिति किन् । ঘাটিার্নাগ্ৰা: ll क्षत्रियात् ॥ 22* चिनः सोऽस्य भतिरेिल्यर्थ घहुर्ल बुन्प्रत्ययो भवति । क्षधियघा नाकुलकः ! साहदेवकः । बहुलमिति किम् । पौरवीयः !! मैं तत्सरूपाद् बहुत्वे ॥९२२ ॥ जनपदवत रे बहुवे जनपदसमानरूपक्षत्रियवाचिनः सोऽस्य भक्तिरित्यमिन्नर्थे जनपदवत् सर्व भवति । अङ्गा जनपदो भक्तिरस्य आङ्गकः । वाङ्गकः । तद्वदझाः क्षत्रिया भकिय आङ्गकः। वाङ्गकः । सर्वमिित किग्र ! प्रकृतित् ि। माद्द्रो वा अन्यो वा भक्रिस्य मद्रकः । TH द:. पैरवी राजा, सं भाकेि হান। সার্মািন্ধ ग्राह्मणा भक्किरस्य पाञ्चालः । तेन प्रोक्तम् ॥l २२३ ll व्याख्यातमव्यापितं वा प्रोत नतु कृतमेव ! 'कृते ग्रन्थ इति गतत्वातु ! तेनेति तृतीयासमर्थातू प्रोक्रमित्येतस्मिन्नर्ये यथाविहित भवन्ति । उशन प्रोक्तमौशनसम् । यार्हस्पतमू । पाणिनीयम्। Itati་འr་ यते । चेदे तूत्तरसंक्षेणाप्येतृवेदित्रोरेव ቕ'ኳ8 सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० ४. छाण्णिथित्सु (?) शैौनकादिभ्यः ॥ २२४ ॥ मधुरादिभ्योऽण् ॥ २२५ ॥ प्राघकल्पात्तेभ्यः ॥ २२६ ॥ वेदं वेत्यधीते ॥ २२७ ॥ तेन प्रोक्तमिति वर्तते । तृतीयासमर्थात् श्रोत्तः वेदं वेत्यधीते इत्येतयेार्यथाविहितमणादयो भवन्ति । पिप्पलादेन प्रोत वेद विदन्त्यधीयते ே *్ళ A. il . वा पेप्पलादः । मदः । मेत्रायणादयः । पारायणीयाः । वेदमिति किम् ! पिप्पलादेन प्रेोक्त श्लोक विदन्त्यधीयते वेति वाक्यमव भवति । तिक्तिरिवरतन्तुरवण्डकोरवाच्छणू || २२८ ॥ तित्तिरिप्रभृतिभ्यस्तेन प्रोक्त वेदं विदन्त्यधीयते इत्येतयोरथैश्योश्छण्प्रत्ययो भवति ! तित्तिरिणा प्रेोक्तं वेद विदन्त्यधीयते वा तैत्तिरीयाः । वारतन्तवीयाः । खाण्डिकीयाः ! औखीयाः । वेदमित्येव । तित्तिरिणा प्रोक्तं श्लोकं विदन्त्पधीयते वैति वाफ्यमेव !! काश्यपकौशिकाभ्यामृपिभ्र्यी कल्पं च णिनिः ॥ २२९ ॥ तेन प्रोत वेर्द कल्पं वा विदन्त्यधीयते इत्यर्थयोर्णिनिप्रत्ययी भवति। काश्यपेन प्रेौती कल्पमधीयते कोश्यपिनः । कौशिकिनः । ऋषिभ्यमिति किम् । इदानीन्तनेन गोत्रकाश्यपेन प्रोक्तः कल्पः काश्यपीयः । कल्पं चेति किम् । काश्यपीया पुराणसंहिता ॥ शौनकसाङ्गरवसापेयशाप्पेयवाजसनेयखाडायनकपायतलस्तम्भस्कन्धदेवदर्शरज्जुकण्ठकठशठेभ्यः ॥ २३० ॥ शौनकादिभ्यस्तेन प्रोत वेर्द विदन्त्यधीयते इत्यर्थयोर्णिनिप्रत्ययों भवति । शैीनाकिनः । साङ्गरविणः । सापेयिनः । शाप्पेयिनः । वाजसनेयिनः । खाडायनिनः । एतेभ्यश्छे प्राप्ते । काषायिणः । तालिनः । स्ताम्भिनः । स्कान्धिनः । दैवदर्शिनः ।। राज्ञ्जुकण्ठनः ! (काण्ठिनः ?) काठशाठिनः । एभ्योsणि प्राप्ते वचनम् ॥ १. 'भ्य तेन' क. पाठ पा० ३.] हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम्। રખબ हरिद्वैतुम्बुरूलपालम्बिपलिङ्गकमलश्यामायनचीभैताण्डयरुणिभ्यः ॥ २३१ ।। हरिदुप्रभृतिभ्यस्तेन श्रोत्तं वेदं विदन्त्यधीयत इत्यनयोरर्थयोर्णिनिप्रत्ययो भवति । छाणेोरपवादः । हारिद्रविणः । तम्पुरविणः । औल पिनः । अालम्घिनः । धालिङ्गिनः ! कामलिनः । शयामायनिनः । अर्चाभिनः । ताण्डिनः । अारु(ण्यानि ? णि)नः II कठचरकाल्लुक्ष् ॥२३२॥ कठ चरक इत्येताभ्यां तेन प्रोत वेद विदन्क्ष्यधीयत इत्यनयोरर्थयेरुत्पन्नस्य णिनेरणो वा लुग् भवति । कठेन प्रोक्तं वेदं विदन्त्यधीयते 리II : || 《石; II कलापिनोऽणू ॥ २३३ ॥ कलापिन्शब्दात् तेन प्रोक्तं वेदं विदन्त्यधीयत इत्यनयोरर्थयोरण्प्रत्ययो भवति । कलापिना प्रोक्त वेद वैिदन्त्र्यधीयते वृ क्लापाः । सामान्येनाणि मिद्धे पुनर्वचने 'पुर(णार्थ?ण) ब्राह्मणमि'त्यमेन णि. निर्मा भूदिति । मन्त्रान्राह्मणयोर्हि वेदं समामनन्ति ॥ छगलिने ढिनुकू ॥ २३४ ॥ छृङ्गालिन्शब्दात् तेन ओोक्तं घेदं विदन्ल्यधीयते इत्येतयोरर्थयोर्द्विमुक्पत्ययो भवति । छगलिना प्रोक्त वेदं विदन्त्यधीयते घा छागलेयेनः | R * F- x कमन्दकृशाश्वाभ्यां भिक्षुनटसूत्रमिनिः ॥ २३५ ॥ -N T - z rकर्मन्दं कृशुश्च इत्येताभ्यां तेन योक्तं भिक्षुएवं नुटसूत्र च विदन्त्यधीयते वा इत्यर्थयो(र्णि? रि)निप्रत्ययो भवति। कर्मन्देन प्रोत sig £ ምቍ As ar WA, सूत्रं विदन्त्यध्र्यृते वा कमान्दन, iभक्षवः ! कृशाश्विनो नटाः । वेदाध्ययनयी. प्रत्येक सम्बन्धप्रसिद्धेर्यथासइख्ये न 3Hadfäñ H पाराशर्यशिलालिभ्यः णिनिः ॥ २३६ || १ / 'हरणता' ख স্থলল” যা, R 'ቋ” R TA, IS R. ՀԿ8 सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० ४. पाराशर्ये शिलालि इत्येताभ्यां तेन प्रेोक्तं भिक्षुसूत्रं (नटसूत्रं च) विदन्त्यधीयते वेत्यनयेारर्थयोर्णिनिप्रत्ययो भवति । पाराशयेंण प्रोत भिक्षुसूत्रं विदन्त्यधीयते वा पाराशरिणो भिक्षवः । शिलालिना प्रोक्तं नटसूत्रं विदन्त्यधीयते वा शैलालिनो नटाः । पुराणर्षेर्ब्राह्मणम् ॥ २३७ ।। पुराण(र्षैि)वाचिनस्तेन प्रेोक्तं ब्राह्मणं वेत्यधीते वेल्येतयोरर्थयोर्णिनिप्रत्ययो भवति । शाव्यायनेन प्रेोत ब्राह्मर्ण विदन्त्यधीयते वा शा ठ्यायनिनः ! ऐतरेयिणः । भाल्लविनः ! पुराणग्रहणं किम् । याज्ञवल्क्येन ओक्तानि ब्राह्मणानि याज्ञवल्क्यानि । शकलादिपाठातू अणू ॥ कल्पे ॥ २३८ ॥ योगविभागाद् वेत्यधीते इति निवृत्तम् । तेन प्रेत्तमिति वर्तते । पुराणपिंवाचिभ्यस्तेन प्रोतमित्येतस्मिन्नर्थों कल्पेऽभिधेये णिनिप्रत्ययो भva ❖ድኳ S. A يط" بي वति । पिङ्गेन प्रोक्त, पेङ्गी कल्पः । आरुणपराजी । येऽपि पैङ्गेिर्ने कल्पं विदन्त्यधीयते वा तेऽपि पैङ्गिनः । अारुणपराजिनः । प्रेोक्ताल्लुगुक्त एव । पुरणपॅरिति केिमू । आश्मरथः कल्पः ॥ अथर्वणोऽण् वेदे ॥ २३९ || अथर्वणस्तेन प्रोक्तमित्येतस्मिन्नर्थे वेदेऽभिधेयेऽण्प्रत्ययो भवति । अथर्वणा प्रोक्तम् अायवैणो वेदः ॥ लुक् च वा ॥ २४० ॥ अथर्व(ण् १३)शब्दात् तेन प्रोक्तमित्यर्थे वेदेऽभिधेयेऽण्प्रत्ययस्य लुक् च वा भवति । अथर्वणा प्रोक्तो वेदः अथर्वा ! वाग्रहणमुत्तरार्थम् ॥ वसिष्ठादिभ्योऽनुवाकादिषु ।। २४१ ॥ वसिष्ठादिभ्यस्तेन प्रोक्तमित्यस्मिन्नर्थे अनुवाकादिप्वभिधेयेयूत्पन्न स्याणादेर्लेग् (वा) भवति । वसिष्ठेन प्रोक्तोऽनुवाकेोऽध्यायो वा वसिष्ठः वासिष्ठः । विश्चामित्रः वैश्चामित्रः ॥ पा० ३. हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतमू ! ՀԱՏ तेनैकदिकू ॥ ३४१ ॥ तेनेति सहार्थतृतीयान्तेन तुल्यदिगित्यस्मिन्नर्थे यथाविहितं श्रत्ययो • भवति । सूर्यगैकदिक सौरी घलाका सुदाप्ता तुल्यदिश सौदामनी विद्युत् । ईमघत्ता समानदिक् हैमवती गङ्गा चिक्ककुदं एकदिक् त्रैककुदी लङ्का ॥ तसिश्च ।। २४३ ।। तेनेति सहाथैतृतीयान्तेन तुल्यदिगित्यस्मिन्नर्थे तासेश्व प्रत्ययो भवते ! सुदामा तुल्यदिक् सुदामतः । हिमवतः । त्रिककुतः । मुखतः । पार्श्वतः ! पृष्ठतः । उरसो यश्च ॥ २४४ ॥ उरश्शब्दात् तेनैकदिगिलेताभिन्नर्थे यत्रप्रत्ययो मवति, चकारात् dासेश्ध । उरसा एकदिक उरस्य. उरस्तः । उपज्ञाते ॥ २४५ ॥ तेनेति तृतीयार्थ समर्थीदुपज्ञातेऽर्थ यथाविहितं यत्ययो भवति । विनोपदेशेन ज्ञातमुपज्ञातं, स्वयमभिसम्बुद्धमित्यर्थः । पार्ष्णिनिना उपज्ञातं DDDDDBD DBDDDDS S DBDDD iBODDD SS YS कृत्स्नम् । गुरुलाघवम् ! अशिश्छम् ! अवान्तःकरणम् ॥ कृते ग्रन्थे ॥ २४६ ॥ नेति तृतीयासमर्थात कृतमित्येतस्मिन्नाथें यथाविहितमणाद्य भवन्ति । शिवेन श्रोक्तो ग्रन्थः शैवः । इष्टकाभिः कृतः प्रासादः ऐष्टकः । (पासादः ?) नारदेन कृतं गीतं नारदीयम् । मनसा कृता मानसी । इतेि । तक्ष्णा कृतः प्रासाद इत्यादविनाभिधानक्षि भवति ॥ संज्ञायां मक्षिकासरघार्गमुत्पुत्तिकादिभ्यः ।। २४७ ॥ मक्षिकादिभ्यतेन कृतमिस्यर्थ संज्ञायां यथाविहित . Nkr - ' ʻgTgiʼ qñ. v3 'Ta5:, -r❖ሄጳረ सरस्वतीकण्ठाभरणं [সম্বাe g, क्षुद्राभ्रमरवटरपा(त्र? द)पादछ् ॥ २४८ ॥

• • • वातपयः (?) । पुरुषाड्रशू ॥ १४९ ॥ SM पुरुपशब्दात्तेन कृतमित्यर्थ ढअप्रत्ययो भवति । पुरुपेण कृत परुपयम् ॥

कुलालकुम्भकारकर्मारवरुडनिषादचण्डालश्वपाकानडुदुब्राह्मणपरिपदेवराजकुरुसेनासैरन्धीबन्धुभ्यो चुन् ॥ २५० ॥ कुलालादिभ्यस्तेन कृतमित्यस्मिन्नर्थे संज्ञायां वुञ्प्रत्ययो भवति ! कुलालेन कृर्त कौलालकन् । कौम्भकारकम् । कार्मारकम् । वारुडकम् ! नैयादकम् । चाण्डालकम्। शैपाककम्। आनडुहकम् । ब्राह्मणकम्। परेि• यदकन् । दैवराजकस्। कौरवकश् । सैन फ्रम् । सैरभ्रिकन् । वान्धक्कस्। संज्ञाग्रहणानुबृतेर्घटशराबोदञ्घनाद्येव । कौलालकं घटादि ! वारुडकं शूर्पदि । एवमन्यत्राप्यभिधेयनियमो भवति ॥ तस्येदम् ॥ २५१ ॥ तस्येति पष्ठीसमर्थादिदमित्येतस्मिन्नर्थे यथाविहितमणादयो घादयश्च भवति । उपगोरिदमौपगवम् । बार्हस्पत्यस्। प्राजापत्यम् । औत्सम् । औद(प? पा)नन्। दैवम् । गव्यम्। आग्नेयम् । कालेयम् । स्नेणम् । पौस्नम् । राष्ट्रियम् । ग्राम्यमिति । (प्रकृतिप्रत्ययार्थयोः) पठ्यर्थमात्रं तत्सं म्बन्धमात्रं च विवक्षितम्। यदन्यत् लिङ्गसझयाप्रत्यक्षपरोक्षादिकै तत् सर्व मविवक्षितम् देवदत्तस्यानन्तरमित्यादावनभिधानात् प्रत्ययो (न) भवतिl रथाद वोढरेि यत ॥ २५२ ॥ रथशब्दात् पष्ठयन्तात् तस्येदमित्यर्थे यस्प्रत्ययो भवति । यत् तदिदमा व्यपदेश्यं वोढा चेत् स भवति ! ’ रथस्य वोढा रथ्योऽश्वः |ll `h• . , पाठः पा० ३.] हृदयहारिण्याख्यया पृत्त्या समेतए । 3Vላዒ टूयी रायोवेंदिा द्विरध्यः । त्रिरथः । द्विगोरप्यनजादित्यान्न लुक । 'प्रातिपदिकेनेति तदन्तविधिप्रतिषेधात सपूर्वीन्न प्राप्नोतीति यचनम् ॥ रथशब्दात्पष्ट्रयन्तात् केवलत्सपूर्वीच तस्येदमित्यर्ये यत्प्रत्ययो भवति । रथस्येदं रथ्यं चक्रं युगम् ! परमरथ्यम् ॥ पत्रादेरञ् ॥ २५'{ ll पत्रपूर्वांदू रथशब्दात् तस्येदमित्यर्थेऽञ्प्रत्ययेो भूपति । पत्रं यानम् । पत्रवाचिनस्तस्यदमित्यर्थे पाद्मेऽभिधेयेऽन्प्रत्ययो भवति । अश्वा• नामयं वहनीयः अ|ाश्धो रथः । रासभः । वाद्म इति केिम् । अधानामिद श्रृङ्खलगाधे रासभमित्यणेव भवति ॥ अध्वर्युपरिपद्भ्यां च ॥ २५७ ॥ अम्प में तस्येदमित्यर्थेऽञ्प्रत्ययो भवति । अणोऽपवादः । अप्योरिदमाध्यर्यवम् । पारिपदम् । हलसीराठ्ठकू ॥ २५८ ॥ हलत्येदं हालिकम् । सैरिकम्॥ न्द्र(शब्दा१ संज्ञक)त् प्रतिपादका(देवापुरादिवृद्धृतपे:- मित्यर्थे वैरेऽभिधेये तुन्प्रत्ययो भवति । पाम्रवमालङ्कायनानामिदं वैरं घाम्रव सालझायनिका। काकेलिकम्पेर्द वर काकोठाके का । एपमहिनgठका श्वसृगालिका । स्वभावतः रुीलिङ्गाः । अगोऽयमपपादः 1 छं तु परत्वाद् "देवायुरादिभ्य इति केिन । देवामुर राशीपुरम् ॥ २६० सरस्वतीकण्ठाभरणं {अध्या० ४. विवाहे ॥ २६० ॥ द्वन्द्रसंज्ञकात् प्रातिपदिकात् तस्येदमित्यर्थे बु(श्? न्)प्रत्ययो भवति विवाहेऽभिधये । अश्विभरद्वाजानां विवाहः अत्रिभरद्वाजिका । वसिgकाश्यपिक । ध्रुवीरकि। वत्सकुशिक्कि। गर्गभर्गविका नटाञ्जयो नृत्ते ॥ १७६ ॥ नटशब्दाद् नृतेऽभिधेये व्यप्रत्ययो भवति । नटानां नृत्त नाव्यम् । नृत्तं इति केम् ! नटनमिदं गृहम् । छन्दोगौक्थिकयाक्षिकबहवृचेभ्यो धर्माम्नायसड्रेपु ॥ २६२ ॥ छन्दोगादिभ्यस्तस्येदमित्यर्थे धर्मदिप्वभिधेयपु व्यप्रत्ययो भवति । छन्दोगाना धर्म आम्नाय. सह्रो वा छान्दोग्यम् । औक्थिक्यम् । याशेिक्यम् । घाह्वृच्यम् ! धर्मदिष्विति किम् । छन्दोगानां गृहं छान्देगम् ll अथर्वेणिकादणकलोपश्ध ॥ २६३ ॥ आथर्वणकशब्दात् तस्येदमित्ययें धर्मादिष्वभिधेयेपु अणू इकलोप• श्वास्य (वा १) भवति । अथर्वणा प्रोफ्तो वेद आयबैणस्तमधीते वेद का आयर्वाणिकः । वसन्तदित्वातूठकू ! आत एव निपातनंदू गणपठसाम* ध्याद्वा प्रोक्ताल्लु (न) भवति। आयर्वपिकानां धर्म आम्नायस्सधी वा अथर्पणः । चरणाद् वुञि प्रासे घञ्चनम् ॥ चरणाद् इवुञ् ॥ २६४ ॥ च्छ्रणवाचिनस्तस्येदमित्यर्धे धर्मदिष्वमेधेयेषु वुञ्प्रत्यये भवति ! ग्लघुकायनरिदं ग्लैीचुकायन(क)। औपगवकम्। नाडायनकम 1 अणी ऽयमपवादः । छ तु परत्वाद् घाधते । कठानामयं धर्म आम्नायस्सो पं काठकः । कालापकः । पैप्पलादकः ! मोदकः ॥ गोत्राददण्डमाणवान्तेवासिपु ॥ २६५ ॥ SLgtDDDL ttSi DDDDD SCS LYS huru qto ß.] हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । १६१ गोत्रे यो विहितस्तदन्तातू तस्येदमित्यथें दण्डमाणवान्तेवासिवर्जेिते बुश्रृश्ल्ययो भवति । ग्लुचुकायोनरिर्द ग्लौचुकायन(क)म् । औपगवकम् । नाडायनकम् ! अणोऽयमपवादः । छं तु परत्वाद् चाधते । अदण्डमाण वान्तेवासिष्विति किम् । दाक्षः दण्डः माणवः अन्तेवासी वा इञो ••• लक्षणोऽणेव भवति ॥ R रैवर्तिकश्वापिसिक्षेमवृद्धिगौरग्रीव्यौदमेध्यौदवापिबै" जवापिभ्यश्छः ॥ २६६ ॥ रैवातिकादिभ्यस्तस्येदमित्यर्थे छप्रत्ययो भवति । गोत्रलक्षणस्य युञोऽपवादः । रैवातिकस्यायं रैवतिकीयः । श्चापिसंयः ।। क्षैमवृद्धीयः । गौर- ग्रीवीयः। औदमेधीयः । औदवापीयः । बैजवापीयः । कौपिञ्जलहास्तिपदाभ्यामण ॥ २६७ ॥ अाभ्यामणश्नत्ययो भवति । कुपिञ्जलस्यापत्यं कौपिञ्जलः । हस्ति पादस्यापत्यं हास्ति।(पा ? प)दः । ‘हस्तिनोऽपत्यानी’ति पादस्य पद्भावः । . आभ्यां शिवाद्यणन्ताम्यां गोत्रवाचिभ्यां तस्येदमेित्यर्थ अणुप्रत्ययो भवति । खुञोऽपवादः ! कैपिञ्जलः । हास्तिपदः ॥ सङ्घाङ्कंधोषलक्षणेष्वञ्यञिञः ॥ २६८ ॥ अञन्ताद् यञन्तादिञन्ताच्च प्रातिपदिकात् तस्येदमित्यर्थे सङ्घाङ्गघोपलक्षणेपु प्रत्ययार्थेपु अणूक्षत्ययो भवति । विदानामयं वैदस्स अङ्कः घोघः । बैदं लक्षणम् । गर्गाणामयं गार्गस्सङ्घः अङ्कः घोषः । गार्ग लक्षणम् ! दा(क्षि ? क्षी)णामयं दाक्षः सङ्घः अङ्कः घोषः । दक्षं लक्षणम् । सञ्चादिविति किम । दािना गृहम् । गोत्रादित्येव । वातीयः । अथाङ्कलक्षणयोः को विशेषः । लक्षणं लक्ष्यस्यैव चिह्नमूतं स्वं यथा वेद्य बेदानाम् । अङ्कस्तु स्वामिविशेषज्ञापकः स्वस्तिकादिर्गवादिस्थः न गवाीनां स्वं भवति । अणे णित्करणं ङीबर्थे पुंवद्भावप्रतिषेधार्यं च । वैदी विद्या अस्य बैदीविद्यः ॥ S SuDuDuS SS SDDDS uSBS GSS सरस्वतीकण्ठाभरणं {अध्या० ४. zzf;&TET | R&B, ) शकलशब्दात् तस्येदमित्यर्थे सह्वादिष्वभिधेयेष्वणूप्रत्ययो वा भवति । शाकलेन प्रोक्तं वदमधीयते विदन्ति (वा) शाकलाः ' तेषां सङ्घः शाकलः । शाकलकः. । एवमङ्क’ घोषः । शाकल लक्षण्म शाकल्कम l पक्षे चरणलक्षणो चुन्न भवति । वहेतुरिट् च ॥ २७० ॥ वद्देः परो यस्तृच तृन्वा तदन्तात् प्रातिपदिकात् तस्येदमित्यर्थे अणुप्रत्ययस्तस्य च वा इडागमो भवति । संक्ोढुरिदं सांवहित्रं स* वोढ्रम् । शरणेऽग्नीधो रञ् धश्च ॥ २७१ ॥ अमीध ऋत्विग्विशेपात् तस्येदमित्यथें शरणेऽभिधेये (अ? र)ञ् प्रत्ययो भवति धश्चान्तादेशः ! अमीध इदं शरणमाग्नीध्रम् । जश्त्वं मां मूदिति तस्यैव धकारः कियते ॥ समिध आघाने पेण्यणू ॥ २७९ ॥ समिच्छन्दात् तस्येदमित्यर्थे भ्राधानेऽभिधेये पेण्यण्प्रत्ययो भ यति । समिध आधीयन्ते अनेन सामिधेन्यो मन्त्रः । सामिधेनी ऋक् । पकारो स्त्रीपर्धः {। इति श्रीदद्वनाथनारायणभट्टाझुद्धृताया सरस्वतीकष्ठाभरगस्य व्याकरणस्य लघुकृतो हृदयहाशियां "ेतुर्पस्याभ्यग्र्यस्य तृतीय: पादः ॥ अथ चतुर्थः पादः । तस्य विकरः ॥ १ ॥ तम्येति पठीसमभद् विकार इत्येतिस्मिन्नर्ष ययापिहितमणादयो भवन्ति । प्रकृतेस्पम्यान्तर विकारः ! फेिमिहोदाहरणम् । अप्राण्पायुदtतमपृद्धं यस्य च गान्यत् प्रतिपदपिधानमस्नि । (अश्मनो विकारः भा* (मञ्जुटा)िदयो न भवन्ति !! ' अवयवश्च प्राण्योषधिवृक्षेभ्यः ॥ २ ॥ प्राण्यादिवात्रिम्यः प्रातिपदिकेभ्यस्तस्याप्यवगशब्दात् तस्य पिफार gf चैतयोरर्ययोर्यथाविहितमणादयो मन्ति । तत्र प्रागेभ्योऽन्नं य क्ष्यति । ओषधीभ्यः - मौर्वं काण्डं गंतापं मस्म । वृक्षेभ्यः-कारीरं काग्र्ट कारीरं भस्म । शैरीर्ष काण्इं शैरीर्ष भस्म । इत उत्तरे प्रत्ययाः प्राण्योषधि वृक्षेभ्यो पिकारावयवयोः, मन्येभ्यम्तु वेिकारमाग्रे मयन्नि II वित्वत्रीहिमुद्रमसूग्गेधूमेक्षुवेणुकार्पfपाटी 牙夺之【· रकर्कन्धूभ्योऽणम् ॥ ३ ll त्वादिभ्यः पष्यन्तेभ्यस्तस्य् विकारस्तस्यानिप इत्यर्पपोरगयत्ययो भवति । अनुदात्तठक्षणस्य पाना वृद्धलझुगस्प च मयटीपादः वः । वैणवः । कार्पासः पाटलः । कौरः । कर्कन्धः । पलाशखदिरविकङ्कर्ताशशपास्यन्दनकरीरययासपू. शशिरीपेभ्योऽञ्च ॥ll 8 ll पाशादिभ्यः पgपन्तेम्पो पिकागयपवार्ययोरश्प्रत्यपश्चकाराར་བ་གཞི། ། གང་ཡང་ विकारः अपयो या पाठाशः । गवादिरः । वै ১ । ময়ম: { হ্যাম্বিন; } ခွံ့ရိုး ॥ भञपोः स्वरे विशेषः । यावासः । (पा ? पी)लाशः । कोपधादणी ॥ ५ ॥ R सरस्वतीकण्ठभरण [अध्या० ४. ककारोपधात् तस्य विकारः अवयव इत्येतयोरर्थयोरण्प्रत्ययो भवति । अञोऽनन्तरस्यापवादः । माधूकः । तैत्तिडीकः । दार्दुरूकः । कार्कवम् । न्यङ्गु, नैयङ्कवम् ॥ उवर्णन्तानुदात्तादिप्राणिभ्योऽञ् ॥ ६ ॥ उवर्णान्तादनुदात्ताद. प्राणिवाचिनश्च पठयन्तात् तस्य विकारोऽवयव इत्यथैयोरञ्प्रत्यये भवति । दैवदारवं काण्डम् । दैवदारवं भस्म ! एव भाद्रदारवम् । आरटवम् । कपित्र्थ काण्डम् । कपित्र्थ भस्म । एवं दाधित्थम् । माहित्थम् । कापोतं मांसम् । कापोतं सक्थि ! एवं तैत्तिरम् । मायूरम् ॥ रजतसौसर्कसलोहोदुम्बरवीधदारुपीतदारुविभीतकरोहितकत्रिकण्टककण्टकारिभ्यश्ध ॥ ७ ॥ रजतादिभ्यश्च षष्ठ्यन्तेभ्यस्तस्य विकारोऽवयव इत्यथैर्योोरञ् प्रत्ययो भवति । रजतस्य विकारः अवयवो वा राजतः । सैसः । कंसः } लैौहः । औदुम्बरः । वैध्रदारवः । पैतदारवः । वैभीतकः ! रौहितकः । त्रैकण्टक । काण्टकार(क?) : । ननु च विभीतकलोहितकत्रेिकण्टकेश्यः कोपधत्वात्, सीसलोहाभ्यामाद्युदात्तत्वादाणे प्रासे अञ् विधीयताम् । रज तदिभ्यस्त्वनुदात्तादित्वात् उवर्णान्तत्वाच्च प्राप्त एव किमर्थं विधीयते । 'मयड वेतयेर्भपायामभक्षाच्छादनयोः' इति मयड्रविकल्प वक्ष्यतेि ! स एतेभ्यो मा भूदिति | तालादण् धनुषि ॥ ८ ॥ तालशब्दादू धनुष्यभिधेयेऽण्प्रत्ययो भवति । वृद्धलक्षणस्य म* यष्टोऽपवादः । तालस्य विकारस्ताल धनुः । धनुपीति किम् । तालमर्थं कण्डम् । इन्द्रादालसादिसायुधेभ्यः ॥ ९ ॥ १- 'टेि' ख ग पf5. पा० ४.] हदयहारिण्याख्यया वृत्त्या संमतम् । 3ጳየ4 इन्द्रशब्दात परे ये आलिसादिसायुधशब्दास्तेभ्यस्तस्य पिकारी’ ऽवयव इत्यर्थयोरशप्रत्ययो भवति . . . . . . बर्हिणचपचमरपीयुक्षागवेधुकाट्यामाकेभ्यः ॥१०॥ बर्हिणस्य विकारोऽवयवो पा नार्द्दिण• ! प्राणलक्षणेऽग्नि प्राप्से ! चपेो नाम वेशविशेपस्तस्य पिकार. चापः | अनुदात्तादित्यादश् ! चमरय विकारोऽक्यो वा चामरम् । प्राणिन्यादमेव पैयुक्षः । अनुदात्तादिदित्वादनेव । गवेधुका(श्यामाक)यो. कोपधत्वादाण सिद्वे पुनर्वचन मयदृविकल्पोमा भूदिति। गावेधुकश्वसर्भपति । श्यामाफशब्दान् वृद्वलक्षणी मयट् मा भूदिति । श्यामाकाना विकारः अवययो वा श्यामाफ इति । हेमार्थात् परिमाणे ॥ ११ ॥ हेमार्थयाचिनः प्रातिपादिकातू त्स्य विकार इत्यथें परिमाणेऽभिषेयेऽण्प्रत्ययो भवति । हेम्नो विकारः हैमनो निप्कः । हाटक जातरूपम्। का पीपण तापनीयय ! परिमाण इति किस् । हाटफमयी य.ि । त्रपुजतुनोः पुक् च ॥ १२ ॥ प्रपु जतु इत्येताभ्या तस्यू फ्रि इत्यथे अणूप्रत्यय: पुठ्ठ चा भवति । ओरञोऽपवाद ! त्रिपुणा विकारक्षापुपम् । जातुपस्। मयटवैतयोभौपायामभक्षाचछादनयोः ॥ १३ ॥ ቔዩ8 सरस्वतीकण्ठभरर्ण [अध्या० ४. ऽनुदात्तादित्वेनाञि गवेधुकाशव्दात् कोपधत्वेनाणि प्राप्तेऽपि पुनस्तयोविंधानात्। श्यामाकशब्दात् वृद्धात् पूर्वविप्रतिपेथेन । तदुत पुरस्तादतेभ्यो मयण्मा भूदिति ॥ निल्यमेकाचः ॥१४ ॥ एकाचः प्रातिपदिकात् यथासम्भवं विकारेऽवयवे चार्थे नित्यं मयदझत्ययो भवति । वाङ्मयम् ! त्वङ्मयम् ! सृङ्मयम् । मृन्मयम् ॥ गोः पुरीपे ॥ १५ ॥ मेोशब्दात् पुरीपेऽर्थे मयट्प्रत्ययो भवति । गोः पुरीषं गोमयम् ! पुंरीप इति किम् ! गव्यं पयः । गब्यं साक्थ । 'गोरपि यद्। इति यदेव भवति । ननु च विकारावयवाविह प्रकृती । पुरीपें गोर्न विकारो नावयवैः । एवमेतत् । किन्तु दोषधातुमलमूलं शरीरमिति विवक्षायां तात्स्थ्यात् तद्वदुपचार इति गोः पुरीप पृयश्च विकारो भवति !! छे ॥ १६ ॥ छावपये प्रातिपदिकात् विकारावयवयोर्नेिल्यं मयट्रप्रत्ययो भवति । सलमयम् । अम्रमयम्॥ शरदर्भतृणकुटीसेोमबल्बजेभ्यः ॥ १७ ॥ शरदर्भीदिभ्यो विकारेऽवयवे चार्थे नित्यं मयट्प्रत्ययो भवति । शरमयम् । दर्भमयम् ॥ तृणमयम् । कुटीमयम् । सोममयम् । घल्बजमयम् । न्रीहेः पुरोडाशे ॥ १८ ॥ त्रीहिशब्दात् पुरोडाशे विकोर निल्यं मयट्झत्ययो भवति । पिल्याद्यणोऽपवादः । प्रीहिमयः पुरोडाशः । पुरोडाश इति किम् । नैह् ओदनः मैही यवागू: {। तिलयवाभ्यामसंज्ञायाम्।। 1॥ १९ ॥ तिल यव इत्येताभ्यामसंज्ञायां विकारावयवयोर्निर्य भयप्रत्ययों भवति ! तिलमयम् । यवमयम् । असंज्ञायामिति किम् | तैलम् । यावकः ॥ qTo W.] हृदयहाारीण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । ኛጻx9 füይ፲፬ በ ኛ° ህ पिटशब्दात् (अ)सज्ञायां विकारे नित्य गयटप्रत्ययो भवति । अणी ऽपादः । पिष्टमयम् । संज्ञायां कन् ॥ २१ ॥ पिटशव्दात् सज्ञाया विकारे कम्प्रत्ययो भपति । पिष्टस्य सुपर्णादेर्चिकारः पिष्टृकः । ननु संज्ञाया कन्, वक्ष्यलेह्रूँ! नैतदस्ति । स झाल्पादैिवर्थपु। अय तु विकरे । ततश्व सैज्ञाया तैल यापकमित्यादिवदण् मा भूदिति पिष्टात् कन्विधानगर्थवद् भवति ॥ क्रीतवत् परिमाणात् ॥ २२ ॥ ो विकारेsर्थ प्रीत इव प्रत्ययविधिर्भवति । अणाझ' इत्यत अग्रम्य क्रीतार्थे R शांतिफः, तथा शत*य धिकार शल्य, शांतू’ द्वाभ्यां निष्काभ्यां कीत द्विनिष्क द्वेनि(१)किक इति 'द्विधियहवादेपोर्निष्कयोर्पिकारः द्विनिष्क र्निष्कपेिस्ताद् इति विकल्पो न लुकू , तथा द्वय (afa ?f፭å)Rቾች হুৱায়দাযি মননি ৷ शम्याष्ट्लञम् ॥ २2 l शर्माशब्दात् विकारावयवयो(थ्र्फ ?gल)झप्रत्ययो मुवति । शम्या विकार. अवयवो वा शामोली (शममीली?) ।। (प १ट)फारो डीबर्थः । उष्टूद् बुञ् ॥ २४ ॥ , ऽवयवो वा औष्ट्रकम् !! उमोर्णाभ्यां घां ॥ २५ u उष्मा ऊर्णा इत्येता विकारापयवयोर्तुश्प्रत्ययो धा भवति । औमकम् औमन् । और्णकार और्णय् ኝ8ሩ सरस्वतीकण्ठभरणं ,' ' [अध्या० ४ एणीकोशाडूञ् ॥ २६ ॥ 1 1 ।। एणकोशाभ्यां विकाराघयवयोर्दशप्रत्ययो भवति । ऐणेयं मांसम् । ऐणेयं सक्थि । पुंसस्तावत् प्राणिलक्षणोऽज्ञेव भवति । ऐणं मांसम् ऐणं सक्थि। कोशस्य विकारः कौशेय। वस्र सूवं वा । अनभिधानाद् भस्मादे r P TT + भवति । अप्राण्योपधिवृक्षत्वादवयवे न भवति ॥ पुरुष्पाद्वधे च ॥२७॥ पुरुपशब्दाद् विकारावयवयोर्वधे चार्थे ढज्ञप्रत्ययो मवति। पुरुपस्य विकारोऽवयवो वधो वा पौरुपेयः ॥ ह्योगोदोहात् खञ् हियङ्गुश्चास्य संज्ञायाम् ॥ २८ ॥ होगेोदोहशब्दातू विकारेऽभिधेये संज्ञायां खश्प्रत्ययो हियङ्गुश्चास्यादेशेो भवति । ह्योगोदोहस्य विकारो हैयङ्गुवं नवनीतं धृतं वा ! संज्ञायामिति । होगोदोहस्य विकार उदश्चित् होगोदीहमित्यणेव भवति ll अपेो यञ् वा }} २९ ॥ अएशब्दाद् विकारे यअग्रत्ययो वा भवति । एकाज्लक्षणस्यमयटोऽपवादः । अपरं विकारः अप्यम् अम्मयम् { पयसो यत् ॥ ३० ॥ पयसी विकरे यत्प्रत्ययो भवति । पयसः । द्रोश्च ॥ ३१ ॥ द्रुशब्दाद् विकारावयवयेयैरप्रत्ययो भवति । द्रव्यम् । माने वयः ।। ३२ ॥ ठुशब्दान्माने विकारे वयप्रत्ययो भवति । दुवयं मानम् । फले लुकू ॥ ३३ ॥ विकारावयवयोरुत्पन्नम्य प्रत्ययस्य फले तद्विशेपे विवक्षिते लुकू भवाले । अामलषयाः फलमामलकम् । वृद्धलक्षणस्य मयटो लुझ । to 8. हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । २६९ कुवल्याः फलं कुवलम् । चिदर्याः वदरम् । अनुदात्तादिलक्षणस्याओ लुकु । भलातक्याः मलातकम् । कोपधलक्षणस्याणी लुरु ॥ लक्षन्यग्रोधाश्वत्थेङ्गुदीवेणुवृहतीशिग्रुकर्कन्धुभ्योऽणु ॥ लक्षादिभ्यः फले विकारेऽवयवे वा अण्प्रत्ययो भवति ! अ(न्ति ? झ)- लुकोऽपवादः । लक्षस्य फलं लाक्षम् । नैययोधम्। आश्वत्थन् । ऐङ्गदम्। वैणवन्। वार्हतम् । शैग्रवम्। कार्कन्धवम् । जम्व्वा वा ॥ ३ ॥ जम्बूशव्दात् फले विकारेऽण्प्रत्ययो घा भवति । अ(न्त ब्लुको ऽपवादः । जम्ब्वोः फलं जाम्घवम्।। 1।। हरीतकीपथ्याम्लिकाचिवाद्राक्षामृडीकपिप्पली कणाकोशातकीश्धेतपाक्यादिभ्यः ॥ ३७ ॥ हरीतक्यादिभ्यः फले विकारे समुत्पन्नस्याञ्जादेलैए भवति । हरीतकी । पथ्या । अग्लिका । चिवा। द्रुक्षा। यूद्रक। पिप्पल। ähÜI कोशतकी । श्वेतपाकी । आदिग्रहणाझैतैलाकर्कारुकर्कटीप्रभृतयो भवति ॥ फलपाकशोपिभ्यश्च गोधूमादिभ्यः |ll ३८ ॥ फलपाकेन शुष्यन्ति ये गोधूमादयस्तेभ्यः फले विकरे चावयवे चोत्पन्नस्य प्रल्ययस्य लुपू भवति । गोधूमाः ! मसूराः | मुद्भाः । मापा' । यवाः । तिलाः । फुलुत्था इति ॥ पुष्पमूलेपु मालतीशेफालिकामल्लिकानवमालेकांशुमतीदृहतीविदारीहरिद्राभ्यः ॥ ३९ ॥ पूपेषु मूलेपु च विकारावयवेषु मालल्यादिभ्यो विहितस्य प्रत्ययस्य छुए भवति । मालया पुष्पं मालती । शेफाली । मल्लिका । अंशुमत्या H. H.H. lrı ırılır : नैं, 'तनुभयो।' ऋ पाठ २७० * सरस्वतीकण्ठाभरणं [अर्धया० ४. मूलर्मशुमती 1 बृहती । विदारी | हरिद्रा । आदिग्रहणान्माधवीमुस्तादयो भवन्तिं । फलितस्य पुष्पितस्य वा वृक्षादेः फलं पुप्पं वा विकारोऽवयवश्च भवति । पल्लवितस्येव पल्लवः, मूलं चारम्भकत्वादवयव एव भवति । न वरणपाटलैरण्डाल्वादिभ्यः ॥ ४० ॥ वरणादिभ्यः पुप्पमूलयोर्विकारयोरुत्पन्नस्य प्रत्ययस्य लुप् (वा ?)न विति । वरणस्य पुष्पाणि वारणानेि ! पाटलायू: पाटलानि । एरण्डस्य भूलानि ऐरण्डनि । अल्वाया मूलानि (आस्वानि !) आदिग्रहणाद् Iथादर्शनमन्येऽपि भवन्ति ॥ करवीराशोकचम्पककदम्बादिभ्यो लुफू ॥ ४१ ॥ करवीरादिभ्यः पुष्पे विकारेऽवयवे वा समुत्पन्नस्य प्रत्ययस्य लुग् ावति । करवीरस्य पुप्पं करवीरम् । अशोकन् । चम्पकमू } कदम्भम् । भादग्रहणात् कर्णिकारकोविदारार्दीनि भवन्ति । शिरीषह्नीवेरादिभ्यो वा ॥ ४२ ॥ शिरीपहाँघेरादिभ्यः पुष्पमूलयोर्विकारावयवयोरुत्पन्नस्य लुग्बा प्रवति । शिरीषस्य पुष्पाणि शिरीपाणि । शैरीपाणि । होवेरस्य मूलानि ईीधेराणि । हैमेराणि । आदिग्रहणाद् यथादर्शनमन्येऽपि भवति । sh న్నీ कंसीयपरशव्ययोर्यञञौ लुक् च ॥ ४३ ॥ र्कसाय इदं कंसीयम् । परशवे इदं परशव्यम् । ‘तदर्थं विकृतेः प्रकृतावि'ति कृतयोश्छयतोः कंसीयपरशव्यशब्दाभ्यां तस्य विकार इत्यDD uBDD DuDD DDD S DuDDD Y uDuuDuDDD Du S कंसीयस्य विकारः कांस्यम् । परशव्यस्यायसो विकारः पारशमः ॥ न हॆिरद्रुवयगोमयफलेभ्यः ॥ ४४ ) द्रुवयगोमयफलपर्जितेभ्यः प्रातिपदिकेभ्यो विकारावयवयोर्द्विः प्रत्ययो (न) भवति ! कपोतस्य विकारः अवयवो वा कापेतः | 'तस्य विकारः DDD SDDS mt DDDDDD D S D SDDS S S फावः । ऐणेयः । शामीलः । औीषूकः । कांस्यः । पारशव इति । भद्रु ধাe Tঃ- हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्यासमेतन् । २७०१ वयगोमयफलेभ्य इति किम् । द्रौवयं खण्डम् । गोमय भस्म । कापित्थो रस, । कथ कपोतस्य मांस कापोतर् । तस्य विष्कारः कांपेोतो रस ! DDuDDS D DD DDD DDDDS DDD D S विकारेऽपि प्रकृतिशब्दो वर्तते ! यथा मुद्रैः शालीन् भुझे ! मुद्भविकारैः शालिविकारानिति गम्यते । गोभिस्सन्नझैं वहति । गोविकारैश्चर्मभिरिति गम्यते । अवयवेऽप्यवयविशब्दो वर्तते । पूर्वे पश्यालाः । ग्रामो दग्धः पटी दग्ध इति । तत्र विकारवृते: प्रकृतिशब्दातू अवयवृत्तेरवयविशव्दाद्य प्रत्ययो भवतेि । विकारविकारोऽपि विकार एव । अवयवावयवोऽप्य वयव एवेति । प्राग्वहतेष्ट्रकू || ४५॥ 'तद्वहति युगप्रासङ्गाभ्यामि’ति वक्ष्यति । प्रागेतस्माद्वहतिसशब्दनाद् येऽर्थास्तेपु ठक्प्रत्ययो वेदितव्यः. ! अक्षेर्जतमाक्षिकम् । दध्ना संस्कृत दाधिकमित्यणादीना सप्तानामुत्सर्गाणा पूर्णो विधिः । तेन जितं करणातू ॥ ४६ ॥ तेनेति करणतृतीयान्तात् जितमित्येतस्मिन्नर्थे ठक्प्रत्ययो भवति । अक्षैर्जितमाक्षिकम् । शलाकाभिः शालाकिकम् । करणादिति किम् । देवदतेन जितम् । करणमेिह प्रसिद्ध यूह्यते । तेन सेनया जितमित्यादी प्रत्ययो न भवति । जयति दीव्यति खनति ॥ ४७ ॥ तेनेति करणनृत्यूसमर्थातू जयति दीव्यति खन्तीत्येतेष्वथें टक्प्रत्ययो भवति ! अक्षैर्जयति दीव्यति अक्षिकः । झालकेकः । त्रेण खनति खानिनक 1 कौदकिक । क्रियाप्रधानवेऽप्याख्यात तद्धित• स्वभावात् साधनप्रधान' । प्रसिद्वकरणग्रहणादङ्गुल्यादौ । भवति । संस्कृतम् ॥ ४८ ॥ तेनेति करणतृतीयासमर्थात् सस्कृतमित्येतस्मिन्नर्थे ठक्प्रत्ययो भवति । सत उत्कर्षाधान सृस्कारः । दध्ना is सस्कृत दाधिकय् । मारिच .9 सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्याँ० ܨܶܪ9ܪ कुळुत्थकेोपधादष्ण ॥ ४९ ॥ कुलुत्थात् ककारोपधेभ्यश्च करणतृतीयान्तेभ्यः संस्कृतमित्येतस्मिन्नर्थेऽण्प्रत्ययो भवति । ठकोऽपवादः । कौलत्थम् ! तैत्तिडीकम् ! दाछरुकसू {! तरति ॥ ५० ॥ करणतृतीयान्तात् तरतीत्यस्मिन्नर्थे ठक्प्रत्ययो भवति । उड्पेन \\शैडुपक• । काण्डgवेन काण्डप्लाविकः । गोपुच्छाठ्ठछ् ॥ ५१ ॥ गोपुच्छशब्दात् तरतीलेतस्मिन्नर्थे ठञ्प्रत्ययो भवति । गौपुच्छिकः । स्वरे विशेपः ॥ द्व्यञ्जनौभ्यां ठन् ॥ ५२ ॥ द्वयचः प्रतिपदिकान्नौशब्दाच तेन तरतीत्येतस्मिन्नर्थ ठन्प्रत्ययों भवति। घंटेन तरति घटिक । घहुकः । चाहुका । नाविकः नाविका ॥ चरति ॥ ५३ ॥ तेनेति तृतीयान्ताद्यरतीलेतस्मिन्नर्थे ठक्प्रत्ययो भवति । चरतिर्गतौं भक्षणे च वर्तते । औष्ट्रिकः ॥ शाकटिकः । (पू? पौ)टिकः । शार्ङ्गबेरिकः ॥ आकर्षात ठळु ॥५४॥ आकर्पशब्दात् तेन चरतीत्यर्थे gन्प्रत्ययो भवति । आकर्षण चरति आाकर्पकः । पकारो ङीषर्थः । अाकर्षिकी । लकारः स्वराथैः । अाकर्प इति हेमपरीक्षार्थ उपल उच्यते । पपश्चाश्वत्थरथजालव्यैश्ालव्यासपादेभ्यः ठन् ॥ [ዘ ዒ'ጳ በ पपीदिभ्यस्तेन चरतीलेतमिझर्थे छन्प्रत्ययो भवति । पकारो ङीषर्थः । पर्पिकः पर्पिकी । अभिकः अश्विकी । अश्वस्थिकः । रथिकः । LLLLLL LSLCLSSLLLL LCLLL LSLSLLLLCMMS LLLLL LLLL SLSLS mm- -i.

• ध्याणपुंबा' T. TT ዛfe 8.} छुदयहारिण्यास्यया वृत्त्या समेतम् । შv9ხ जालिकः । व्यालिकः । इयासिकः । पादकः । 'हिमहतष्पत्कापियु(१) पद्' इतेि पादस्य पद्धाव: ।

श्धगणाट्टक्षु च ॥ ५६ ॥ धगणशब्दात् तेन चरतीलेतस्मिन्नर्थे ठन्प्रल्ययो भवति । चकारात् धन् च । धगणेन चरति वागणिकः । श्वाभणिकी । 'वादरि(यू ? नेि)' इति द्वारादिकार्यप्रतिपेधात् आदिवृद्धिर्भवति। श्वगणिकः । श्वगणिकी । वेतनवाहार्धवाहपाद्प्रेपणसुखशाय्यारिफग्वेशशक्तिभ्यो जीवति ॥ ५७ ॥ वेतनादिभ्यः तेन जीवतीलेतस्मिन्नर्थे ठक्प्रत्ययो भवति । वेतनेन iS f& حي ஃ க र्जीवति वैतनिकः । वाहेिकः | अर्धवाहिकः । पादिकः ] प्रेपणिकः । सौखिकः । शाय्यिकः । स्फैजैकः । वैशिकः । शात्तिष्कः (I उपाद् देशवेशहस्तस्थानेभ्यः ॥ ५८ ॥ उप(पूर्वेभ्य ) देशादिभ्यः प्रातेषदैकेग्यस्तेन जीवर्तीत्यस्मित्रूथें ठकप्रत्ययो भवांते । उपदेशेन जीवति औपदेशिकः । औपवेशिकः । औपहस्तिकः । औपस्थानिकः । व्यस्ताच्च धनुर्द्धपण्डात् ॥ ५९ ॥ धनुर्दण्डशब्दातू व्यस्तातू समस्ताच तेन जीवतीयेतस्मिन्नपें ठफ्प्रत्ययो भवति । धनुषा जवित धानुष्कः । दाण्डिकः । धानुदीण्डकः । क्रयविक्रयाट्टन् l ६० ॥ क्रयविक्रयशब्दादू व्यस्तत् समस्ताच तेन जीवतीत्येतस्मिन्यें ठ(फ् ? न्)श्रत्ययो भवति l क्रयेण जीवति क्रयिकः । विक्रयिकः । क्रियविक्रमेिकः । वस्लप्तं ।। ६१ ॥ 21 ❖(9ዩ सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या०४' वस्नशब्दात्तेन जीवतीलेतस्मिन्नये ठन्प्रत्ययो भवति । वस्नेन जीवति चस्निकः । अायुधाच्छ च ॥ ६२ ॥ आयुधशव्दात् तेन जीवतीलेतस्मिन्नयें छप्रत्ययो भवति। चकाराइंश्च । अयुधेन जीवति अयुधीयः आयुधिक' ॥ व्रातात् खञ् ॥ ६३ ॥ ब्रातशब्दात् तेन जीवतीलेतस्मिन्नथे खञ्प्रत्ययो भवति । नानाजातीया अनियतवृत्तय उत्सेधजीविनः सद्वा ब्रातास्तत्साहचर्यातू तत्कर्मीपेि घ्रातं, तेन जीवति ब्रातीनः ।। ञकारः स्वराथैः वृद्धयर्थध । तेन(ती?) ब्रानीनाभा(र्या?र्य) इति 'तद्वितोऽज्वृद्धिहतुररक्तविकार' इति पुंवद्भावप्रतिषेधो भवति । उत्सङ्गोडुपोटुपोत्पुटपिटकपिटाकेभ्यो हरति । ६४ ॥ उत्सङ्गादिभ्यस्तेन हरतीत्यस्मिन्नर्थे ठक्प्रत्ययो भवति । उत्सङ्गेन हरति औत्सझिकः । औडुपिकः । औटुपिकः । औंत्पुटिकः । पैटाकेकः । पैटाकेिकः ॥ भस्त्राभरटभरणशीर्पभारांसभारेभ्यः ष्ठन् ॥ ६५ ॥ भस्रादिभ्यस्तेन हरतीत्यस्मिन्नर्थे छन्प्रत्ययो भवति । भख्नया हरति भखिकः । भरटिकः । भरणिकः । शीर्पभारिकः । अंसभास्कः । केचिच्छीपेंभारांसेभारेति पठन्ति । शीर्षभारिकः । 'सतम्या घहुलम्' इत्यलुक् । प्रकारो डीपर्थः । भस्त्रिकी भरटिकी। विवधवीवधादृराः ॥ ६६ ॥ विविध धीवध इत्येताभ्यां तेन हरतीत्येतस्मिन्नाथें छन्प्रत्ययो (वा) भवति । विवधिकः विधिकी । वैवधिकः वैवधिकी । ववधिकः भीवधिकी। वैवधिक: वैवधिकी । r- Lullulul, १. 'पोस्पु' क. पाठ:. पा० ४.j हृदयहारिण्याख्यथा वृत्त्या सगैतगू । ۹ اوت अणु कुटिलिकायाः ॥ ६७ ॥ फुटि(लि)काञ्शब्दात् तेन हरतीत्येतस्मिन्नर्थेऽण्प्रत्ययो भवति ! कुटेिलिकाशब्देन कुटिला गतिरग्रे वका च लोहादिमयी सन्दंशाख्या यष्टिरुच्यते । कुटिलिकया हरति कौटिलिकी धृगः। कुटिलिकया हरत्यङ्गारान ቑhጓ፱፻፡ ]! अक्षयूतगतानुगतगतागतयातोपया तपाद्स्वेदनकण्टकमर्दने यो निवृत्ते ॥ ६८ ॥ अक्षद्यूतादिभ्यस्तेन निर्वृत्तमित्येतस्मिन्नर्थे ठक्प्रत्ययो भवति ! अक्षयूतेन निर्चुत्तमाक्षयूतिकस्। एवंगातानुगृतिकए। गातागार्तकए । यातोपयातिकम् । पादस्वेदनिकम् । काण्टकमर्दनिकस्। जङ्घायाः प्रहृतप्रहाराभ्याम् ॥ ६९ ॥ जईाय: प्री यौ प्रहृतप्रहारशब्द तदन्ताभ्या प्रतिपदिकाम्य R निर्युत्तमिल्यस्मिन्नर्थे ठक्प्रत्ययो भवति । जङ्घाप्रह्नतेन निद्वैतं जाद्धाप्रहृतिकम् । जाईाप्रहारिकम् । भावादिमप् ॥ ७० ॥ भाववाचिनस्तेन निर्वृत्तमित्येतस्मिन्नर्थे इमाप्मल्ययो भवति । .px کا في ظ* पाकेन निधैर्त पाकमम } (भे ? से)किमम्। कुट्टमम् । राटेिममू । कत्रेः ॥ ७१ ॥ “ছিল্ক: বিন্দু! ইন্তুষ্ট, নহ’নান দীন নিষ্ঠুভাষিক্সষ্ট হ্যােয়ন্ত্রী भवति । करणेन निर्वृत्तं कृमिम् ! भृविमम् । पविश्रमम् । उपूत्रिमम् । , *ዃ पूर्वण सिद्धे पुनर्विधार्ने तस्य केवलस्य प्रयोगो मा भूदेति । अपमित्यात ककू ॥ ७२ ॥ अपत्येति स्युतान्तात् निर्वृत्तमेित्यस्मिन्नर्थे कळूत्ययो भवति । अपमित्य निर्वृत्तम् आप्प्रमित्यक्ताम् । अपमयेन नििर्वर्त्तितमित्यर्थः ॥ • “শিক্ষা” না, আৰ্হিঃ *==ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــعـ ع-- ---ع ديسمح-دمسك *R\s ზ. - सरम्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० ४. याचितात् कन् ॥ ७३ ॥ याचितशब्दात् तेन निवृत्तमिल्यस्मिन्नर्थ कन्प्रत्ययो भवति । याचितन निर्तृतं याचितकम् ॥ संसृष्टम् ॥ ७४ ॥ तेनेति तृतीयासमर्थात् संसृष्टमित्येतस्मिन्नर्थे ३कप्रल्ययो भवति । संसृष्टे संपृक्तं संभिन्नामित्यर्थः । दध्रा संसृष्टं दाधिकम् ॥ चूर्णादिनिः ॥ ७५ ॥ चूर्णशब्दात् तेन संसृष्टमित्येतस्मिन्नर्थे इनिप्रत्ययो भवति । चूर्णेन संसृष्टाः चूर्णिनः अपूपाः । चूर्णिन्येो धानाः ॥ लवणाल्लुकू ॥ ७६ ॥ लवणशब्दात् तेन संसृष्टमित्यर्थे ठको लुग् भवति । लवणेन संसृष्टः लवणाः सूपः । लवणा यवागूः ॥ मुद्रादणे ॥७७॥ मुद्भशब्दात् तेन संसृष्टमित्यर्थे अण्प्रत्ययो भवति । ठकोऽपवादः । मुद्रैः संसृष्टः मैौद्भः । मौद्गी यवागूः ॥ उपसिक्तं व्यञ्जनेभ्थः ॥ ७८ ॥ व्यक्षनवाचिभ्यस्तनोपसिक्तमिलेपतस्मिन्नर्थ ठकप्रत्ययो भवति । दक्षा उपसिक्त'ओदनः दाधिकः । सौपिकः । गौद्विकः । पायसिकः ॥ ओजस्सहोम्भसा वर्तते ॥ ७९ ॥ ओोज.प्रभृतिभ्यस्तृतीयान्तेभ्यो घतैत इत्येतस्मिन्नर्थे ठक्प्रत्ययो भवति । ओजसा घर्तते औजसिकः । सहसा साहसिकः । अम्भसा अाम्भसिकः ॥ तं प्रत्यनुभ्यामीपलोमकूलेभ्यः ॥ ८० ॥ प्रत्यनुम्यां परे ये ईपलेोमकूलशव्दास्तदन्तेम्यः प्रातिपादिकेभ्यस्त• मिति द्वितीयासमर्थेभ्यो वर्तत इत्यस्मिन्नर्थे ठक्प्रत्ययो भवति । प्रतीपं वर्तते प्रातीपिकः । अान्वीपिकः । (अ) प्रातिलोमिकः । अानुलोमिकः । प्राति. [[० ४.] हृदयहारिण्याख्यया मृत्यf समेतम् । RvbW9 फूलिकः आनुकूलिकः । नन्प्रुकर्मको घृतिः तत् कयमर्य कर्ममेघन्धः । क्रियाविशेपणमकर्मकाणां कर्म भापतेि! तमिति पुर्लिङ्गरससन्देहार्यः । सुवे(मि१) सझयालिङ्गकालl: स्वातन्येण भापति ।ll परेर्मुखपाश्र्वाभ्याम् ॥ ८१ ॥ परेः परौ यौ मुखपार्श्वशव्दौ तदन्तात् प्रातिपदिकृद् if(H- थात् वर्तत इत्येतस्मिन्यै ठक्प्रत्ययो भपति । पार्मुिर्ख ai qfigfri: 1 परिपार्ध वर्तते पारिपार्थिकः । さ55filくR l तमिति द्वितीयासमर्यात् उच्छतीत्येतस्मिन्नर्थे ठक्प्रत्पयो भापति ! घदराण्युव्छति घादरिकः । সুগ্ৰাম্যাধিক; ill रक्षति ॥ ८३ ll तमिति द्वितीयासगर्थाद् रक्षतत्येतन्न समाजं रक्षति सामाजिकः । सात्रिदेशिकः । शब्ददर्दुरं करोति ॥ ८४ ll शब्ददईरायां द्वितीयान्ताभ्यां करोनीत्येतस्मिन्नधैं टाप्रत्ययो भवतेि। शब्दं करोति शाब्दिकः। दादुरिकः । पक्षिमत्स्यैमृगाख्याद्वन्ति | °* पक्षिणी मत्स्या मृगl इति य आख्यायन्ते तद्वापेभ्य: शब्देभ्यो द्वि YSz iDDEE JDD YT S kkmOi સ્વાતિ , યા(ટ્રેલિયા)શ્રદ્દર્તિ पर्यायेभ्यो शेिपेग्यूम भानि1शाकुनिकः। মনিষ্ক: । হাক্ষৰিক । हारिणिकः । सौकरिकः । अधानेिद्मान् में ठकप्रत्ययो भवति । मायूरिकः । हन्ति अनिमिपान् तं इति करमान्न मपनि । नैनन्मत्स्येत्यस्य KS विशेषें। 可 વિવિ કવિ (g) साधारां fijtë यथा নিয়া તેના નિધિ વિા રે' ❖x5ሪ सरस्वतीकण्ठाभरणं [मध्या० ४. परिपन्थशब्दाद् द्वितीयान्तात् तिष्ठति हन्ति चेत्यनयोरर्थयोष्ठक्प्रत्ययो भवति। परिपन्थे तिष्ठति हन्ति वा पारिपन्थिकः । चैौरः । अस्मादेव निपातनात् परिपन्थिशब्दोऽव्ययीभावे तत्पुरुपे वा (सा १) पारंपन्थायें सधुः । माथान्तपदव्यनुपदाक्रन्दान् धावति ॥ ८७ ॥ माथान्तेभ्यः पदव्यादिभ्यश्च द्वितीयान्तेभ्यो धावतीत्येतस्मिन्नर्थे ठकप्रत्ययो भवति । दण्डमार्थ धावति दाण्डमाथिकः । शौल्कमाथेक: । माथशब्दः पथिपर्यायः। दण्ड इव माथो दण्डमाथः ऋजुमार्ग उच्यते । पदवीं धावति पादविकः । अनुपदमनुपदिकः । अक्रन्दमाक्रन्दकः । पदान्तप्रतिकण्ठार्थललामं गृह्णाति ॥ ८८ ॥ पदोत्तरपदात प्रतिकण्ठादिभ्यश्ध द्वितीयान्तभ्ये गृह्यातीत्यस्मिन्नाथें ठक्प्रत्ययो भवति । पूर्वपदं गृह्णाति पौर्वपादकः । औत्तरपदिकः । प्रातिकण्ठिकः । अथैिकः । लालभिकः । गर्हम् ॥ ८९ ॥ द्वितीयान्ताद् गृहातीर्यस्मिन्नर्थ ठक्प्रत्ययो भवति । यत् तत् शूह्वाति गर्द्द चेत् तद् भवति ! द्विगुणं गृह्णाति द्वैगुणिकः । त्रैगुणेकः ॥ वृद्देद्वैधुषु ॥ ९० ॥ वृद्धिशब्दाद द्वितीयान्ताद् गृहातीत्येतास्मन्नर्थे ठकप्रत्ययो भवति । घृद्धिशब्दस्य घृधुप् इत्यथमदिशो भवति । वृद्धिं गर्ह्य गृह्णाति वार्धुपिकः ॥ दशैकादशफुसीद्वाभ्यां छन् ॥ ९१ ॥ दर्शकादशशब्दात्। कुसीदास गएँ ग्रहानीलेतस्मिन्यें ठन्मत्ययो मयतेि । दयाभिरेकादश दर्शकादश तान् गृति दर्शकादशिकः ॥ दशैफादशिकी । पकारी दीपथैः । धर्माधर्मं चरति ॥ ९२ ॥ धर्मीधर्मशन्दाम्यां द्वितीयान्ताम्यां घरतीत्यगिक्षर्षे ठरुप्रत्ययो મવીરો ! ધાર્મિઃ । થપાર્મિઃ ॥ पा० ४.1 हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् । 3xê°ጳ प्रतिपथमेति ठंश्च ॥ °.३ ॥ प्रतेिथशब्दादू द्वितीयान्तात् एतीत्यर्थ ठन्प्रत्ययश्धकारातूठक च भवति। प्रतिपथमेति प्रतिपयिक । | समवार्यांना समवैति ॥ ९४ ॥ समवायार्थभ्यो द्वितीयान्तेभ्य- समपैतीत्यागिन्नथेँ ठकूम्रत्ययो भवति । समवायान् समवैति सामवायिकः । सामाजिक' ! सामूद्दिकः । समवैति तदवयवो भवतीत्यर्थः ॥ परिपदो पण्यः ॥ ९५ ॥ परिपच्छन्दाद् द्वितीयान्तात् समवैतीत्यर्थे ण्ययग्ययो भवनि । परिपदं समवैति पारिपद्यः ॥ सेनाया वा ॥ ९६ ॥ सेनाशब्दाद् द्वितीयान्तात् प्रमवैतत्ययें ण्यग्रन्चयो वा न्ड f सेनां समवैति सैन्यः । सैनिकः ! Rao सरस्वतीकण्ठभरण [अध्या० १. सुस्नातादिभ्यो द्वितीयान्तेभ्यः पृच्छतीत्येतास्मिन्नर्थे ठक्प्रत्ययो भवतॆि! सुस्नातं पृच्छति सैस्नातिकः । सौखरात्रिकः । सौखशायकः ॥ प्रभूतादीनाह ॥ १०० ॥ प्रभूतादिभ्यो द्वितीयान्तेभ्य आहेरयस्मिन्नर्थ ठकूल्ययो भवतेिं ॥ प्रभूतमाह प्राभूतिकः। पायतिकः। स्वागतिक । सौवस्तिक: सैौवीमतिकः॥ माशब्द इत्यादिभ्यः ॥ १०१ ॥ माशब्द(मि ?इ)ल्यादिभ्यो वाक्येभ्य आहेत्यस्मिन्नर्थे ठक्क्षययो भवति । माशब्द इत्याह माशब्दिकः। निय: शब्द इत्याह नैत्यशब्दिकः । कार्यशब्दक: ॥ तस्य धम्यैम् ॥ १०२ ॥ षष्ठ्यन्तस्य धर्म्यमित्यर्थे ठक्प्रत्ययो भवति । धर्मादनपेतं धर्म्यम् । शुत्कशालाया धम्र्य शैल्कशालिकम् । आकरेिकम्। आपाणेकम्। गौमिकम् ॥ ऋतेोऽञ् ॥ १०३ ॥ । ऋक्रूरान्तात् प्रातिपादिकात् तस्य धर्म्यमित्यस्मिन्नर्थे अश्प्रत्ययो भवति । ठकोऽपवादः । पेतुधैर्यं पौत्रम् । औद्गात्रम् । प्राशास्नम् । नारम् l ह(तृ ? तु)रणं (वि ?)वक्ष्यति ॥ विशसितृविभाजयित्रेरिण्णिलोपौ च ॥ १०४ ॥ विशुसितृ विभुजयितृ इत्येताभ्यां तस्यु धुर्म्यमित्यर्थेऽप्रत्ययस्तूसू त्रियोगेन विशसितुरिट्रो विभाजयितुर्णिचो लोपो भवति । विशसितुर्धर्म्यं वैशस्रम् । विभाजयितुर्वभाजित्रम् ॥ महिप्पीप्रजावतीयजमाननरानुचारकपुरोहितहोतृमणिपालीभ्योऽण् ॥ १०५ ॥ महिषीत्येवमादिभ्यस्तस्य धम्र्यमित्यर्थेऽण्प्रत्ययो भवति । ठकी” अपवाद । महिया धम्र्य माहिषम् । प्राजावतम् । याजमानस् । नारम् । आनुयारकम् । पौरोहितम्। हौत्रम्। माणिपाठम् । व्यञ्चुप्रेभ्यो लेपिफलयाः ॥ १०६ ॥ पां० ४.] हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतए। スとも वि अमु प्र इत्येतेभ्यः परो यो लेपिङ्गृह्यून्रुद्रुः तदन्तात् तस्य धर्म्यमित्यर्थेऽण्प्रत्ययो भवति । विलेपिकायां धम्र्य वैलेपिकए। आनुले पिकम् । प्रालेपिकम् ॥ अवक्रय: ॥ १०७ ll अवक्री(ये ?णी)तेऽनेनेति अपक्रयः क्लसपिण्डफ उच्यते । तन वाच्ये पgथन्ताट्ठकूप्रत्ययो भवति। शुल्कशालाया अवक्रयः शैल्कशालिक:ll शाष्कुलिकः । मौदकिकः । लवणाठ्ठ ॥ १०५ ॥ लवणशब्दात तद पण्यमित्यर्थे ठञ्प्रत्ययो भवति । लवणं पुण्यमस्य लाघणिकीं ! ठक्ठञोः स्वरे विशेपः |ll किसरतगरोशीरहरिद्रगुग्गुळुरथगलनलदर्पणेंभ्यः छन् ॥ ११° t किसरादिभ्यस्तदस्य पण्यमित्यर्थे छन्प्रत्ययो भयति । किम रिक । तगरिक । उशीरिकः। इरिट्रैिक ' पूष्ठ ! स्यगलिक: । नलदिकः। पर्णिकः। पकारो डीपर्थः । किसरिकी। तगरिकी । किसरादयो गन्धजतय: ll शलालुनो वा ॥ १११ ॥ शलाठशब्दात् तस्य पण्यमित्यर्थे छन्झत्ययो या भपति ! यला' लुकः । शलालुकी । शालालुक । शालालुकी । इयमपि गन्धजातिः । शिल्पमृदङ्गदिभ्यो वादनादिवृत्तिभ्यः ॥ ११२ ॥ •• मृदङ्गादिस्य उपृचाराद् वादनादिष्टृत्तिभ्यः प्रथमासमर्थेभ्योऽस्येति ঘgলখ ठक्प्रत्ययो भवतेि । ये ते प्रधमान्ताः शिल्प चैते मवन्ति । मृदझ

• SLuuuuLS SSDS DS DDD DDD SDDS SDuBuS 0STDuS u LLSS DDS

X *く。 | सरस्वतीकण्ठभरणं [अध्या० ४. वादनमुपचारान्सृदद्धः । स शिल्पमस्य मार्दन्तिकः । एवं पणववादनें शिल्पमस्य पाणविकः । मौरजिकः । वैणिकः ॥ मङ्डुकझईराभ्यामणू च ॥ ११३ ॥ आभ्यां तदस्य शिल्पभित्यर्थ अणप्रत्ययश्चकारात् ठकु च भवति । मड्डुकवादन शिल्पमस्य माड्डुकः माड्डुकिकः । झार्झरः झार्झरिकः ॥ प्रहरणम् ॥ ११४ ॥ प्रथमान्तादस्येति पठधर्थ ठकूप्रत्ययो। भवति । यत् तत् प्रथमासमर्थे प्रहरणं चेत् तद् भवति । असिः प्रहरणमस्य असिकः । प्रासिकः । ঘদিনুষ্ক । ঘাঘতািন্ধঃ ৷ परश्वधाट्ठञ् च ॥ ११५ ॥, , , परश्वधशब्दात् तदस्य प्रहरणमित्यर्थ ठश्प्रत्ययश्वकाराट्टक्र च भवर्तिं । परश्वधः प्रहरणमस्य पारश्चाधिकः । स्वरे विशेपः ॥ शक्तियष्टिभ्यां टीककू ॥ ११६ ॥ | आभ्यां तदस्य प्रहरणमित्यर्थ टीकक्प्रत्ययो भवति । शाक्तीकः । शाक्तीकी। याष्ट्रीक: या टीकी । टकारो डीयर्थः । अस्तिनास्तिदिष्टमिति मतिः ॥ ११७ ॥ अस्त्यादिभ्य इति मतिरस्येत्यस्मिन्नर्थे ठक्अत्ययो मवति । अस्तीति मतिरस्य अस्तिकः । नास्तीति मतिरस्य नास्तिकः ! दिष्टमितिं मतिः रस्य दैष्टिकः । अस्तिनास्तिशब्दौ तिङ्प्रतिरूर्पकौ निपातौ । वचनसामथ्यदख्यातदेव वा प्रत्यय: । नच मतिसत्तामान एव प्रत्यय. । केिन्तहिं । परलोकोऽस्तीति मतिर्यस्य स अस्तिकः । तद्विपरीतो नास्तिकः । दैवैकशरणो दैष्टिकः इति ॥ शीलमपूपादिभ्यो भक्षणादिवृत्तिभ्यः ॥ ११८ ॥ अपूषादिभ्य उपचारात् भक्षणादिवृत्तिभ्यः प्रथमान्तेभ्येऽस्येति पgश्यर्थ ठरूप्रत्ययो भवति । ये ते प्रथमासमर्थाः शीलं चेत् तद् भवति । अपूषभक्षणमुपचारेणापूपस्तच्छीलमस्यापूपिकः । शान्फुलिकः ॥ पा० ४.] हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम्। ースく。 छत्रसल्यानृतविशिखायी गुरूपसदनादिवृतिभ्यो CT: [॥ ११९ ॥ll 穹。 प्रथमान्तेभ्योऽस्येति पाठ्यर्थ णप्रत्ययी भय मेिव गुरो सुखहेतुत्यादुपासना छर्वे, तच्छीलमस्य छात्रः । सत्यमापण तच्छीलमस्य सात्यः । एवम"ि" घहुक्षमतया विशिखेव वैिशेिखा शीलमस्येति वैशिखः ॥ Ret सरस्वतीकण्ठभरणं [अध्या० ४. हितं भक्ष्यं तदस्मै ॥ १२४ ॥ तदिति प्रयमान्तादस्मै इति चतुर्थ्यर्थे ठक्प्रत्ययो भवति ! यतत् प्रथमान्तं हितं भक्ष्यं चेत् तद् भवति । अपूपं हित भक्ष्यमस्य अपूपिकः I शाप्कुलिकः । मैौदकिकः । गैौडधानिकः । तदित्यनुवर्तमाने पुनस्तद्ग्रहणं पूर्वयोगयोर्वेिशिष्टात् प्रथमान्तादपपाठ एव प्रत्ययोत्पत्तिरित ज्ञापयति । तेन दुःखमध्ययने वृत्तमस्य पराजयोऽध्ययने वृतमस्येत्यार्दी न भवतेि !! दीयते नियुक्तम् ॥ १२५ ।। तदिति प्रथमान्ताद् दीयत इत्यर्थे ठक्प्रत्ययो भवति ! यत्तत् प्रथ • मासमर्थ तवेनियागतो दातव्यं भवति। अग्रभेजने नियोगती दीयते अस्मै अग्रभोजनिकः । अापूपिकः । शाष्कुलिकः । मौदकिकः ॥ श्राणामांसमांसौदनौदनेभ्यटिकन् ॥ १२६ ॥ श्राणादिभ्यस्तस्मै नियुक्त दीयते इत्यर्थ टिकन्प्रत्ययो भवति । श्राणा नियोगती दयतेऽस्मै श्राणिकः पथ्याशी । मांस नियुक्तमेभ्यो दीयते श्रादे मांसिकाः पितरः । मांसौदनोऽस्मै नियुक्तो दीयते मांसौदनिको मल्लः । ओदनोऽस्मै नियुक्तेो दीयते ओदनिकोऽतिथिः ।। टकारो डीबर्थः । श्राणिकी । मांसिकी । मांसौदनिकी । औदनिकी। श्राणादिभ्यष्ठकैव सिद्धे टिकन्करणं स्वरार्थम् ॥ भक्तादणुश् च ॥ १२७ ॥ भक्तात् तदस्मै नियुक्तं दीयते इत्यर्थेऽण्प्रत्ययश्चकारात् ठक् च भवति । भाक्तः । माक्तिकः ॥ तत्र नियुक्तः ॥ १२८ ॥ तत्रेति ससम्यन्तान्नियुक्त इत्यर्थे ठक्रप्रत्ययो भवति । शुल्कशालायां नियुक्तः शैल्कशालिक । आकारक । आपणिकः । दौवारिक: । अगारान्ताट्ठन् ।। १२९ ।। तत्र नियुक्त इत्ययें ठ(कन)प्रत्ययो भवति । (दै? दे)वागारिकः । भण्डागारिकः । अदेशकालादधीते ॥ १३० ॥ '&nारान्तादू' कि पाठ । gle, 양. हृदयहारिण्याख्यया वृत्त्या समेतम् | *く" प्रतिपिद्धदेशकालवाचिनः सप्तम्यान्त अधीते इत्ययें ठक् प्रत्ययो भवति । श्मशाने अधीते शमाशानिकैः । चातुष्पथिकः । चतुर्दश्यामधीते चातुर्दशिकः । अमावास्यिकः । अदेशकालादिति किम् । छुझे अधीते । पूर्वीहे अधीते ॥ कठिनान्तप्रस्तारर्सस्थानेभ्यो व्यवहराते ॥ १३१ ॥ कठिनान्तेभ्यः মনোৱেস্থানান্য নি স্নায়ক্রতিনিক: | प्रास्तारिकः । ययो भवति । वैशकठिने व्यवह सांस्थानिक: ll निकटश्मशानवृक्षमूलेषु वसति ॥ १३२ ॥ निकटादिभ्यस्तत्र वसतीत्यर्थे ठक्क्षत्ययो भवति। निकटे वसति नैकाटेकः । श्माशानिकः । वाक्षेमूलेक: ll आवसथात छलु ॥ १३३ ॥ थावसथात तन वसतीत्यर्थ मृत्यूप्रत्ययो भवति आवसथिकः आवसथिकी । पकारो ङीपथैः । लकारः स्वरार्थः ॥ समानतीर्थाद् यः ॥ १२° " सतीत्यर्थे यप्रत्ययो मवर्ति ! समानतीर्थ ማsfa )ሉሩi፡ t 'ቭሻ ግ' ኛfa °Tሞ ̊ सभावः । ठकः पूर्णेऽवधिः |l! प्राग्घिताद् यत् ॥ १2*" तस्मै हितमिति वक्ष्यति ! प्रागेतस्मा यत्प्रत्ययोऽधिकृतो वेदितव्यः ॥ तद्दहति युगप्रासङ्गाभ्याम् ॥ १३६ t तदित द्वितीयासमर्थाश्र्या युगप्रासद्धशब्दाभ्यां घद्दतीत्यर्ये यत्प्रं त्ययो भवति । युगं वहति युग्यः । प्रासङ्गघः घुरो ढकू च ॥ १३७ ॥ धूशब्दातू तद्वहतीत्यर्धे ढक्प्रत्ययो भवति । चकारादू यच । धुरं દિતિ વિ går lt द्धितसेशव्दनातू येऽर्यास्तेपु R2S सरस्वतीकण्ठभरण [अध्या० ४. सर्वोत्तरदक्षिणादेः खः ॥ १३८ ॥ सर्वादिपूर्वात् तद्वहतीत्यर्थ खप्रत्ययो भवति । सवैधुरीणः । उत’ रधुरीणः । दक्षिणधुरीणः ॥ एकादेर्लकू च ॥ १३९ ॥ एकशब्दादेः धुरस्तद्वहतीत्यस्मिन्नर्थे यतो लुक् खश्च प्रत्ययो भवति | एकधुरं वहति एकधुरः एकधुरीणः । शकटादणू ॥ १४० ॥ शकटशब्दाद् द्वितीयान्ताद् वहतीत्यस्मिन्नर्थsएप्रत्ययो भवति । शकटं वहति शाकट गौः । हलसीराठ्ठकू ॥ १४१ ॥ इलसीराभ्यां तद्वहतीत्यर्थ ठक्प्रत्ययो भवति । हर्ल वहति हालिकः। सैरिकः ॥ संज्ञयां जन्यः ॥ १४२ ॥ जनीशब्दाद् द्वितीयान्ताद् वहतीत्यस्मिश्नर्थ संज्ञायां यत्प्रत्ययों भवति । जर्नीं वहति जन्या जामातुवैयस्या । जनीशब्देन वधूरुच्यते ॥ विध्यत्यकरणेन ॥ १४३ ॥ द्वितीयान्ताद् विध्यतीत्यथें यत्प्रत्ययो भवति न चेतू करणेन व्य(या?धा) भवति । पदौ विध्यान्ति पद्याः शर्कराः । उरस्याः कण्टकाः । अकरणेनेति किम् । चोरान् विध्यति धनुषा । रिपून् विध्यति शक्त्या ॥ धनगणं लब्धा ॥ १४४ ।। धनगणशब्दाभ्यां द्वितीयान्ताभ्यां लब्धा इत्यस्मिन्नर्थ यत्प्रत्ययो भवति ! धनं लब्ध धन्यः । गण्यः | अन्नाण्णः ।। १४५ ॥ अज्ञादु द्वितीयान्तालन्धर णप्रत्ययो भवति । अन्त्र ठsधा आनः ॥ वशं गतः ॥ १४६ ॥ ال حمض मूलमस्यादृढम्यू ॥ १8८ ll र्थे यत्प्रत्ययो भवति यत् तत् मूलशब्दात् प्रयमान्तादयेत्यस्मिन्न प्रथमान्तमदृढ चित त६ भवति । मूलमेपामदृढं मूल्या मुद्भा: 1 मूल्य मापाः । श्लक्ष्णमूला, न सुष्ठं ** इत्यथैः ॥ संज्ञायां धनुष्या ॥ १४९ t धेनुशब्दात संज्ञायां विपये यत्प्रत्यय पुगागमोऽन्तोदात्तता च निपाल्यते। धेनुष्यास्ते ददामि । आ ऋणदानाद् दोहार्थ या प्रदीयते सा धनुर्धनुष्येति भवति ॥ गृहपतिना संयुक्ते ञ्यः ॥ १५° " गृहपतिशब्दात् तृतीयान्तातू संयुक्त इत्यर्थ संज्ञायां जयप्रत्ययो भ मूलेनानाम्ये ॥ १५ ॥ तादानाम्यमेिल्यर्थ संज्ञायां यत्ययो भवति । मूलशब्दात तृतीया' मूलेनानमनीय मूल्यम् । पटादेरादानकारण हिरण्यादि । कर्थ सूनेस्तन्मू ইদানিনা আনন্দনী । যুদ্ধাৱা" गृह्यते तत् तेनानमितं भवति । वयसा च तुल्ये ll १'* ॥ वयशब्दान्मूलशब्दाच तृतीयान्तातू तुल्येऽर्थे यत्प्रत्ययो भवति । घयसा तुल्यो वयस्यः मूलेन तुल्यो मूल्यः पटः l संज्ञायामित्येव । वयस तुल्यो रिपु*l R तुलाबिपैस्तार्यसम्मितवध्येषु በ &ዒጻ በ ঘনত্বের্ণীকদমোসগোঁ [अध्य० ४. दिभ्यस्तृत ययासङ्घथं तार्यदिष्वर्थेषु यत्प्रत्ययो মোঃ । तुलया सम्मित तुल्यं भाण्डम्। विपेण মুম্বনি TE", 1币áff吓 तुत्यो हस्ती । तुल्यवत् तुल्यः । दृष्टेिቅዂecrሩ 俞f如召吓可 इत्यर्थः । संज्ञायामित्यधिकारात् तुल्य३iव्द3 rãissa Haifā सीतया समिते ॥ १५४ ॥ सीताशब्दात् तृतीयान्तात् सभितमित्यस्मिन्नर्थे यत्प्रत्ययो भवति । «. U

• くの

सपूर्वीयाश्ध ॥ १५५ ॥ ..... द्विसत्यम् । परमसीत्यम्। ‘न प्रातिपदिकेने'ति तदन्तविधिप्रतिपेधाद् वचनम् ॥ धमेण प्राप्यम् ॥ १५६ ॥ धर्मशब्दात् तृतीयान्तात् प्राप्यमिलेतस्मिन्नर्थे यत्प्रत्ययो भवति । धर्मेण प्राप्यं धर्म्यम् ॥ पथ्यर्थन्यायाच्चानपेते ॥ १५७ ॥ पथ्यादिभ्यो धमीच्च पञ्चम्यन्तादनपेतमित्यस्मिन्नर्थे यत्प्रत्ययो भवति । पथोऽनपेतं पथ्यम् । एवमर्थ्यम् । न्याय्यम् । धर्म्यम् । संज्ञायामित्यधिकारात् क्रियापथादनपेतं भेषजादिकमपि पथ्यं भवति । छन्दसा निर्मिते ॥ १५८ ।। छन्दशब्दात् तृतीयान्ताब्रििर्मितमित्यर्थे यअययो भवति । छन्दसा निर्मिर्त छन्दस्यम् । छन्दश्शव्द इच्छापयीयो गृह्यते, न वेदगायच्या वचनः । संज्ञाधिकारात् ॥ उरसोऽण् च ॥ १५९ ॥ उरदशब्दात् तृतीयान्तान्निर्मितमित्यर्थे अण्प्रत्ययश्वकारात् यच l उरसा निर्मित औरसः पुधः उरस्यः । संज्ञाधिकारादमिधेय पा० ४] इदयहाण्यािख्यया वृत्या समेत スく°, हृदयस्य प्रियः ॥ १६° ॥ इत्येतस्मिन्नर्थे यत्प्रययो हृदयशव्दनिर्देशादेव पथरत সিন্ম wN भवति हृदयस्य प्रियः हृद्यः l संज्ञापकं देशादिरिहोच्यते ॥ बन्धने त्वपै ॥ १६१ ll घध्यतेऽनेनेति मन्धनः । ऋपिर्मन्त्रः । हृदयशब्दात् पछ्यन्तात् हृदयस्य बन्धनः I: 1 पन्धने ऋपावभिधेये यत्प्रत्ययो भवति । हृदर्य घध्यते वशीक्रियते येन मन्त्रेण स उच्यतॆ ll मतात करणे ॥ १६ ॥ মনান ঘgঘনাদ পত্নীগণ यत्प्रत्ययो भवति । मतस्य 东吓 मल्यम्ll जनाऽजल्पे ॥ १६३ ll यत्प्रत्ययो भवति । जनस्य जल्पः तत्र साधुः ॥ १६६ ll तत्रेति सप्तम्यन्तात् साधुरित्येतस्मिन्नर्थे यत्प्रत्ययो भवति । कर्मणि साधुः कर्मण्यः । शरण्यः । प्रवीणो योग्यो वा साधुरुच्यते ॥

सभाया यः ॥ १६७ ॥ll 2N. *ዒo सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० ४. सभाशब्दात् तत्र साधुरित्यर्थे यः प्रत्ययो भवति । सभायां साधुः सभ्यः ॥ स्खरे विशेषः । प्रतिपञ्चमहाजनाथॆश्वेभ्यो’ जनात् खैञम् ॥ १६८ ॥ प्रत्यादिभ्यः परो यो जनशब्दस्तदन्तात् प्रातिपदिकात् तत्र साधुरित्यर्थे खञ्प्रत्ययो भवति । प्रतिजने साधुः प्रातिजनीनः । पाञ्चजननः । 'महाजनीनः । सार्वजनीनः । वैश्चजनीनः }} समिदंसमपरेभ्यो युगात् ॥ १६९ ॥ समादिभ्यः परो यो युगशब्दस्तदन्तात् (प्रातिपदिकात्) तत्र साधुरित्यर्थे खञ्प्रत्ययो भवति । संयुगे साधुः सांयुगीनः । ऐदंयुगीनः । सा(धु?मयुगीनः । पारयुगीनः । परस्यामुप्यपरेभ्यः कूलात् -१७० ॥ परस्यप्रभृतिभ्यः परो यः कूलशब्दस्तदन्तात् प्रातिपदिकात् तत्र साधुरित्यर्थे खञ्श्रत्यये भवति । पारस्यकुलीनः ! अमुप्यकुलीनः । अस्मादेव निपातात पठया अलुक् । पारकुलीनः ॥ भर्त्तयणः ॥ १७ १ ॥ भक्तशब्दात् तत्र साधुरित्यर्थे णप्रत्ययो भवति ! भक्ते साधुर्भातः शालिः । भक्तास्तण्डुलः । पर्षदो ण्यश्च ॥ १७२ ॥ पर्पच्छब्दात् तत्र साधुरित्यर्थे ण्यप्रत्ययः चकाराण्णश्च ~भवति । पर्पदि साधुः (पार्षेद्यः) । पार्षदः ॥ कथायाष्ठकू ॥ १७३ ॥ कथाशब्दात् तत्र साधुरित्यर्थे ठफञ्प्रत्ययो भवति ! कथयां साधुः घककः । १. *पञ्चवैि' वै पाठः. २. ‘र:' ख' ग. पाॐ. ૦િ છે.] हृदयहाार्रपयाख्यया वृत्त्या समेतम् | २९१ विविश्धपूर्वायाश्च ॥ १७४ ॥ पूिर्वीया विधिपूर्वीयास्तत्र साधुरित्यर्थ ठ+प्रत्ययो भवति । विकेथयाँ साधु वैकधिक । वैधकयेक । जनेजनाभ्यां वादात् ॥ १७५ ॥ 택 जने जन इत्येताभ्या परो यो वादशब्दस्तदन्तात्प्रातिपदेकातू क्षेत्र साधुरस्यर्थ उकप्रत्ययो भवति । जानेयादिक । जानधादिक । वृत्तिसङ्ग्रह(ग)णगुणायुर्वेदवितण्डाभ्यश्च ॥ १७६ ॥ वृत्त्यादिभ्यश्व तन साधुरित्यर्थे ठक्प्रत्ययो भवति । वार्तिकः । साङ्गहिकः । गाणिक' । गोणिक । आयुर्वेदिक । वैतण्डिक ]] गुडापूपसक्तुमांसौदनकुल्मापवेणुभ्यछञ् ॥ १७७ ॥ गुडादिभ्यस्तन साधुरित्यर्थ ठ(क् ?उ}श्रत्ययों भवति । गौडिका इक्षव । अापूपिका गोधूमाः ! साक्तुका यवाः ! मामौदनिकास्स्वेदयः(?) कौस्मापका कलायाः । वैणुका गिरय । समो वाहघातकग्रामेभ्यः || १७८ ॥ सम परे ये पाहादय, तदन्तात्तय साधुर्रत्यर्थे ठा(क?श्)- प्रत्ययो भवति । सावाहेिक । साङ्घातिक । साङ्गार्मिक' । अन्युपेभ्यो वासात् ॥ १७९ ॥ प्रादिस्य परो यो वासशब्दस्तदन्तात्तय साधुरेत्यर्थे ठाक्ष ?छ) प्रत्ययो भवति । प्रावासेक । नैवासेक । औपबासिकः । पथ्यातिथिवसतिस्वपतिभ्यो ढञ् ॥ १८० ॥ पथ्यादिभ्यस्तन साधुरियर्थ ढन्अत्ययो भवति (पधि साधु पाथेयम्। भांतिथेयम् ! वासतेयम् । खापतेयम् | समानोदरे शयितो' यत् ॥ १८१ ॥ १ 'क्' क, पाठ २ 'तरि' ख, ग, पाठ , R&R सरस्वतीकण्ठभरणं [अध्या० ४• समानोदरशब्दात् सप्तम्यन्तात् शयित इत्यर्थे यस्प्रत्ययो भवति ! समाप्नोदरे शयितः सोदर्यः । 'उदरे वा' इति समानशब्दस्य विभापर्या संभवः । प्राकू क्रीताच्छः ॥ १८२ } तेन क्रीते तुल्यादिति वक्ष्यति । प्रागेतस्मात् क्रीतसंशब्दनात् येsर्थस्तेपु छप्रत्ययोऽधिकृतो वेदितव्यः । वक्ष्यति- तस्मै हितम् । चत्सेम्यो हितः वत्सीयो गोधुकू । (शब्दे ?वत्स)भ्यो न हितः अवत्सीयः । एर्व करभीयो देशः। अकरभीयः । उगोहविर्वहिरष्टकामेधासुँग्युगस्खदाक्षरासुरखरदैरविषाध्वकूपेभ्यो यत् ॥ १८३ ॥ उवर्णन्तेभ्यो गवादिभ्यश्च प्रातिपदिकेभ्यः प्राक् क्रीतीयेष्वर्येपु यत्प्रत्ययो भवति । छस्यापवादः । उवर्णान्तात् तावत्---शङ्कवे इदं शङ्कव्यं दारु । पिचव्यः कार्षसः । कमण्डलव्या मृत्तिका । पूर्वविप्रतिषेधाच्च कर्मण्य(ज्ञ् ? ञ) छविकल्पं च बाधते ! सनङ्गव्यं चर्म । चरव्यास्तण्डुलाः । सक्तव्या धानाः ॥ चरुर्हविः । सक्तुरन्नविकार इति (शीं ? छे) घा प्राप्नोति । गवादिभ्यः -- गवे हितं गव्यम् । 'गोराश्च यद्' इति सिद्धे पुनर्चनं तदन्तविधिज्ञापनार्येम् । सुगव्यम् । अतिगव्यम् । हविषे इदं हविष्यम् । भहिँध्यम् । अष्टक्यम् । मेध्यम् । (श्रु ?रु)ग्यम् । युग्यम् । स्खद्यम् । अक्षयैम् l असुर्यम् ! खर्यम् ! दयैम् । विप्यम् ] अध्वन्यम् । कूप्यम् ॥ नाभेर्नभश्चादेहांशात् ॥ १८४ ॥ नाभिशव्दादशरीरावयववाचिनः प्राक्क्रीतीयेष्वर्थेषु यत्प्रत्ययो नभादेशवास्य भवति । (न १ना)भये इदं नभ्यं काठम् । नभ्यमयः । Gने ना)भये हितं नभ्यमञ्जनम् । नभ्योऽक्षः । (अदेहांशादिति किम् ।) नाभये हितं (न ना)भ्यं तैलम् ।] ऊधसो नश्च ॥ १८५ ॥ TSSST LLL LM SM M M LCLL LLLLLLLLSMTLTTLSSSSAA S TAAS SS , R 邓。 H हृदयहारिण्याख्यया कृत्या समेतम् । २९३ q o R.) त्ययो भवति। नकारश्वान्ता ভূত্বতন্তু प्राक्क्रीतीयेष्वर्थपु-यत्प्र देशो भवति । ऊधसे हितमूधन्यमl शुनः सम्प्रसारणं दीर्घश्च वा ॥ १८६ ॥ श्धन्शब्दात् प्राक्कीतीयेप्तर्थेषु यत्प्रत्ययः सम्प्रसारणं दीर्घश्चास्य वा भवति । शुने हितं शूल्यं शुन्यम् t कम्बलात्, संज्ञायाम् । .१८७ ॥ येष्वर्थपु संज्ञायां यस्प्रत्ययो भचति ! कम्बलश६॥ प्रकक्रीतो छस्यापवादः । कम्बल्यमूर्णापलशतम् । संज्ञायामिति किम् । कम्बलीया ऊर्णः |ll हविभ्यों वा ॥l-१८८ ॥ हविर्विशेषवाचिभ्यः प्राक्क्रांतीयेश्वर्येयु -यत्प्रत्ययो वा भवति । अामिक्षायै इदम् अ|ामिक्ष्यम् । आगिक्षीयम । पुरोडाशय इमें पुरोडाश्यास्तण्डुलः । पुरोडाशीयाः * हधि२शव्दI गवादिपाठानित्यंमेय यत्नू भवति l द्वीपाश्वपत्रस्थूणालामुसलूक्द्कर्ण पेौद দাবাদীঘনত্ত্বন্তষ্কিন্দ্ৰাহ্মবিস্কািফজুল በበ & ረ% በ तीयेष्पर्थेषु यत्प्रत्ययो वा भवति। यूपाय इदं यूयं यूपादिभ्यश्व प्राक्-ld काष्ठ यूपीयर्भ । दीपाय हिर्तदीप्ये वेश्म दीपीयम् । अवाय' हितमश्व्यम् fीयम् । स्थूणायेदं स्थूण्र्य दारु स्थूणीयम् । अर्गल्यम् अश्वीयम। पत्र में पने अर्गलीयम् । मुसल्य मुसलीयम् । कटकायेद कठकयं कटकीयम् । `कर्णवेष्टक्यं -कर्णवेष्टकीयम् । अपूपेभ्य इदमपूप्यमन्नम् अपूपम् । सूप्यं ভাষায় । শ্ৰীহস্যন্ম জীবণুলিলন্ত । पृथुकेभ्य .इमे पृथुक्य-व्रीहयः पृथुकीयाः ॥ अभ्युष्याः अभ्युर्पय: । अपष्याः कलापः अपोपीयाः तण्डुल्याः शालयः तण्डुलीयाः । किण्व्यास्तण्डुलाः किण्वीयाः । अन्नत्तण्डुलाः श्रपीयाः । पिष्टयाः पिष्टीयाः । तदन्तविधिना = ኛ፯ዪ सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्य!० • • प्रदीप्यं प्रदीपयेम् ! यवापूप्यं यवापूपीयम् । व्रीहितण्डुल्यं व्रीद्दितण्डुलयम् । तण्डुलकिण्व्यें तण्डुलकिण्वीयम् । अक्षावकारेभ्यस्तदर्यपरवश भवति यवसुरीयं पिgसुरयिम् । अत एवापूपाद्यभावकाराणां पृथग्ग्रहणमर्थवद् भवति । तस्मै हितम् ॥ १९० ॥ चतुर्थ्यन्ताद्धितामेत्यर्थे यथाविद्दितं प्रत्ययो भवति । वत्सेभ्यो हितः य रसंीयः ! अपत्सीयः । फरमंीयः ! अकरभीयः ! पटव्यम् । मृद्व्यम् । गव्यम् ॥ हविष्यम् ॥ न राजाच्चार्यवृपन्ब्राह्मणेभ्यः ॥ १९.१ ।। DBDBDMMuBDu DDD DD 0 DB uTDDu SYYS यय हितम् । वृष्णे द्दितम् । ब्राह्मणाय हितम् ॥ शरीरावयवाद् यत् ॥ १९.२ ॥ शरीरावयववाचिनस्तस्मै हितमिल्यर्थे यत्प्रत्ययो भवति । दन्तेभ्यो • हितं दन्स्यम् । कर्ण्यम् ! कण्ठ्यम् l ओष्ठयम् । तदन्तविधिना राज दन्त्यम् । नाभये हितं नाभ्याम् l शङ्खेनाभ्यम् ! देहांशत्वान्नभादेशो न भवति !i खलयवमाषतिलवृषव्रह्मरथेभ्यः ।। १९३ ॥ खलादिभ्यस्तसै। हितमित्यर्थ यत्प्रत्ययो भवति । छस्यापवादः । खलाय हितं खल्यम् l यव्यम् । माप्यम् ! तिल्यम् । वृष्यम् । ब्रह्मण्यम् । रयाय द्दिता रथ्याः । तदन्तविधिना कृष्णतिल्यम् । राजमाप्यम् ॥ ' अजाविभ्यां. थ्यन् ॥ १९४ ॥ TT आभ्यां तस्मै हितमित्यर्थ थ्यन्प्रत्ययो भवति । अजाभ्यो हिता अजथ्या यूतिः । अविथ्या । भोगान्तात्मनः खः ॥ १९५ ॥ भोगशब्दान्तेभ्य अात्मनश्च तस्मै हितामित्यर्थे खश्प्रत्ययो भवति’ ! छस्यापवादः l मातृभोगीणः । पितृभोगीणः । राजभोगीणः । अचार्यभोगीणः । अस्मिननः । अनात्मननः । पं० ४ ) हृदयहाण्यािख्यया वृत्त्या समेतम् । R& पञ्चविश्वाभ्यां जनात् कर्मधारये ॥ १९६ ॥ प्रय विश्व इत्येताभ्यां परी यी जनशब्दस्नदन्तात् कर्मधारये समासे सति तस्मै हितमित्यर्थे खञ्प्रत्ययो भवति । पञ्चजनेभ्यो हेितः पश्चजनीनः । विधजनीनः । कर्मधारय इति किम् ! विधो जनोऽस्य विश्वजनः विश्वेपां फे जनः, तस्मै हितः विश्वजनीयः | सर्वात् ॥ १५७ ॥ सर्वशब्दात् परो यो जनशब्दस्तदन्तात् तस्मै हितमित्यर्थे खञ्प्रत्ययो भषति । सर्वजनेभ्यो हितस्सर्वजनीनः ॥ महतश्च ठञ् ॥ १९८ ॥ मद्दतः सर्वश्च परो यो जनशब्दस्तदन्तात् तस्मै हितमित्यर्थे ठञ्प्रत्ययो भवति ! महाजनाय हितो माहाजनिकः ! सार्वजनिकः ! कर्मधारय इत्येव । महाजनीयः । सर्वाण्णे वा ॥ १५९ ॥ सर्वशब्दात् तस्मै हितमेित्यास्मिन्नर्थे णप्रत्ययो वा भवति । सार्वः । स(र्वै वयः ) पुनः सर्वग्रहणाज्जनादिति निवृत्तम् ॥ पुरुषाङ्त्रू ! २०० ॥ पुरुषशब्दात तस्मै हितमित्ययें दन्प्रत्ययो भवति। पुरुषाय दिर्त पौरुँपयम् । माणवचरकाभ्यां खञ् ॥ २०१ । आभ्यां तस्मै हितमेियथें खञ्क्षत्ययो मवात ( माणवीं(ण:१): परकीणः ॥ (“I:?შ): | तदर्थं विकृतेः प्रकृतौ ।। १०२ ॥ प्रकृतेरुपादानकारणं तस्यैवोत्तरमवस्यान्तरं विक्रीतिः चनश्चतुष्यैन्तात् तदर्थैमित्यर्ये ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ भुवāि । तदित्यनेन विकृतिः परामृश्यते । तेन ফ্রিান্ত ঘাঁৰা মৃত্যু ' ' ' , , सरस्वतीकण्ठाभरणं [अध्या० ४ इत्युत भवति। विकृत्यर्थ तद(र्थ१र्थम्।) तादर्थ्य चतुर्थीति सामथ्यात चतुर्थी सम(स्त ?थै)विभक्तिः । यद्वा तस्मै हितमित्यतश्चतुर्य्येव वर्तते । सहायीविपरिणामात् उपपदविभक्तित्वं विहाय सम्बन्ध इति विमक्तिभेवति । अङ्घरेभ्य इमानि अङ्गारीयाणि काष्ठानेि । प्राकारीया इष्टकाः । शङ्कव्यं दारु । पिचव्यः कार्पासः । तदर्थमिति किम् । मूत्राय कल्पत यवागूः । पादरोगाय नङ्खलोदकमिति योग्यतामान्ने मा भूत् । विकृतरिति किम् । उदकाय कूपः । प्रकृतिमात्रग्रहणे कारणमाश्वग्रहणादिहापि स्यातू | विकृतिग्रहणे तु विकृतिमात्रसाहचर्यात् तदुपादानकारणस्यैव ग्रहणं भवति । प्रकृतावितेि किम् । असये कोर्शी । प्रकृतिग्रहणाभावे तदन्यविकृतेरपि तदथैमने स्यात् ! चतुर्थ्यनुवृत्तिः किम् । सक्तूनां धानाः ! धानानां यवाः ! अत्र सत्यपि तादर्थ्य सम्यन्धमात्रविवक्षयां पूछी । यथा गुरोरिदं गुर्वथैमिति ! भवति च ततोऽप्यविवक्षायाम् । यथा अनुदरा कन्या । अरोमिका एडकेति ॥ ऋषभोपानद्भ्यां ञ्यः ॥ २०३ ॥ ऋपभशब्दादुपानहश्व विकृतिवाचिनश्चतुथ्र्यन्तात् तदर्थमित्यस्मि न्नर्थे प्रकृतावभिधेयाया व्यप्रत्ययो भवति । ऋषभाय अयमार्षेभ्यो वत्सः । औपानहो मुञ्जः । चर्मण्यपि प्रकृतित्वेन विवक्षिते पूर्वविप्रतिपेधेनायमेव भवति । औपानह्य चर्म । कथं पुनः वत्सर्पभयोः प्रकृतिविकारभावः । गुणान्तरयेागात्। यथा गुणान्तरयुक्तास्तण्डुला भालेयास्तथा गुणान्तरयुक्तको घल्स आपेभ्यो भवति tl चर्मण्यञ् ॥ २०४ ।। `चर्मणि प्रकृतावभिधेयायां तद्विकृतिवाचिनश्चतुर्थ्यन्तात् तदर्थमिल्यस्मिन्नर्येऽञनत्ययो भवति । वास्रं चर्म । वार्ध र्म ॥ छदिबैलिभ्यां ढन् ॥ २०५ ॥ आभ्यां तदर्य विकृते: प्रकृतावित्यथें ढन्ग्रत्ययो भवति । छादिपेणि तृणानि ! पॄष्ठेयस्तण्डुल- !! उपधेः स्वार्थे ॥' २•६ ॥ ზlo g.j ६दयहारेिण्याख्यया पृक्या समेतग। ቅዳgx5 उपधिः रयाङ्गम् । ततः स्यार्थे दम्प्रत्ययो भो ! उाभिरंभ औ पाधेयगू । तदस्यात्र स्यादिति ll २०७ ll तदिति प्रथमान्तादम्येनेि पgगर्भ अप्रेमेिं साम्य च गगापिहिने प्रत्ययो भवति । यत्तत् प्रभमान्तं स्याभेत् तद्भाति । प्राक्ार अँामाष्ट काना स्यान् प्राकारीया इष्टाः । प्रामार्दार्य दारु । प्राफार्राउगिन् म्यान् प्राकारीयो देशः। प्रासादीया भूमि: 1 म्यादिति गम्भा ने (न?) ठेि दू! इष्टफानां पहुवेन राम्गान्यते एल - प्राकार आगाi *पादेिfी । देशाम्य गुणेन सम्भान्यते एतत् -- प्राकागेऽस्मिन् स्यादिfी । एवं कपिं दाम् । परशपीयमय: (१) । प्रकृतिपिकाप्रभापम्नादम्य चेह न fी पभिनम । किन्तर्हि योग्यतामात्रम् । तेन पूर्पस्यायमी. । म्यादेि किंम् । प्रामादBDDL tDDD LDS DDDD DDDD uuDG DLSSS (यादी न भवति । सूत्रानुक्रमणी । सूत्रम् gg अ स्थाम्न (4-1-6} 140 अकमेरुकाले {8-1-298} 9 अकर्मकाच C8-1-91) 15 अकर्मकात (3 1-70) 1. (8 l81) 13 अकर्मकाद्वा {3-1-186) 2. अके भविष्यति (8 1-301) 49 अक्षद्यूतगता (4-4 68) 275 अगस्तय (4 1-190) 176 अगारान्तात् (4-4-129) 284 eraraqetsa (4-3-120) 235 अङ स्थ. (4-4-120) 283 আমাকু নিকুনার 08-4-286) 42 eti ki (4-3-254) 259 अचिताददेश (1-8 218) 252 ওrমাত্ৰবনম (3 8 69) 99 estfaat ({ = 4 19 ) 20. ਢਕ (8-1) 13 अम्रु (4-1-165) 17 প্রসাদী (4-1-1769) 173 अन्नादीनां (4-1 180) अञ्जुत्सोदपान (4-1-8) O अर्जने द्दीन् (3 4-116} 134 116 {آ1 - 4-3) eta अपौ चित्तवत (3 1-18?} 24 अणू कुटिलिकाया (4 4 b) 25 अणूच (4 3-94) 23 अति आत इत.C3-1-2) শুন হলু (4-1-25) 43 अतष्टाप (3-4-2) 113 अतिशयातिक्रमणयोश्च (3 2* 151y 78 अते भिस ऐस(3 1-160) 3) अतोऽम् (3-1-182) 3. अतो य इयू (3 J 35) 5 अत्यन्तसयोगे (3-2-39) 5S (21 - 4 -3) d۰ siiتہe statara (31-4) 2 सूत्रम 명 अल्यादयः कान्ता (8-2 1**) SR () अत्रिभृगु (4-1-189) 6 थथर्वणोऽण् (4-8 28°) 26 O6 आदूरभवे (4-2-96} 2O1 भदुराधिकासन्ना {3-3 2) 8. अदेशकालात (4-4 1800 28 अधमेत्तिमाभ्यां (4 * 86) 229 अधातोरुग्गेित (3-4 16) 15 अधिकरणे सप्तमी ($1 259) ** अधिक रणेतावत्वे (3-3 28) O धधिकान्ता सद्दश्या (8 2 104) 70 अधिकृत्य कृते (4-3-208) 250 अधे प्रसहने {3 1-79) 2 अधोविसी (4-8-11) 2d 91 (33 33) Hfig.gifa کareaHara अध्यात्माधि (4 8-100) 2ዴ8 अभ्यायेष्वेव (1-8 l82) 25 अध्वनः प्रयमा (B l 255) 43 अध्वर्युपरिषद्भ्या (4-8-४o?) 25' अन (3 4 21) 16 अननोई (3 1-108) 8 अनपुसकानि {१ 3-32) 91 अनरे चा (4 3 8) 228 अनाच्छादन (3 4 84) 30 अनेियतपुस्का (4-1-120) I 6 ፥ अनु सामीप्यायामयो { •2-21) 64 अनुपरrभ्य कृ-न (3-1-130) 28 अनुपलब्ध्यादिभ्य (3-'-231) 42 अनुपसग्गाँजा {3-1-125} 22 अनुपसगौट्टा (3 1 89) अनुपसनैनाद् G8 1 30) 8 (3 l-l98) 36 अनुत्राह्मणाद् (4-2 55) 19. सूत्रH. अनुराधास्वाति (4-3-129) अनुवादे चरणी' (3-3-3) अनुसम्भ्यामक्र्मकाद, (8-1-9*) si; Raisi (33-18) elih: qf (4-3- 159) अनो नलोपष्टा (3-8-123) अन्तःपूर्व (4-3-161) still: (4.4-l45} strigitsir troid (ó-l-166) अन्वादयः ५8 2-168) अपाम६यात कक (4 4-2) अपवदः (3-t*12é' (1-214 -ئ) R}atية qaii sīki: (3-1-5) अपदेव (3-1-0) अगादाने (3-1-24) শুনিবাৰীত্ব (8-- --68) প্রীষ্টি দিন লাগিলা (3-2-109) अपोनपाद् (4-2-8 } अपेो यन् (4-4-20) अप्रतियन्धोगाइ (8•1-84) अप्रत्यादिषु {&•1-22) ‰i፵ff°ifች (8-3-ö4) &ল্লাল্লাল ( {-11-202} भभञ्जनat {4-3-20>} effafr yr afiq ( 1-3-2002) अभ्या? इन (१-१-8) हैम या ५.५ {8-1-39')) its r art, (3-169) भभा 'याध. (4-3•13?? पृष्ठम, 9. 15 85 24 Oth 2 2 286 95 84 57 29 8. 275 2. 40 9 4 43 62 S9 26S 3 92 19 251 ፱ቆ () ) 8ዷ 있 सूत्रंH• 286 | अरज्ज्वादे (3-4-15) । अरण्यपेण (4-3-23) अरण्यात् पथि (4-3-56) अक्दुग्ध {4-2-8) sisqi f3 2-164) अय्यर्य (3-2-9) अव्ययम् {3-3-5) अव्ययीभाव: {8*8-8) अव्ययीभावो (3-3*118) अशन्दे यत (4-3-69) ১াৱান্তা (3+3+120} ४tशिष्ट्रम्यवहारे (8-1-322) अदमन्युयू , 1-2-12*) मराद्यः (3.4-11) e१भरप। प्रहा (1-3 3t) tar: y’at (4-1) srkrቸiዳwጓ { } • 1* ፲) (***4-3\ : סtיזאזא 28 SC) Hኽ8 पक्षम. अश्वाश्मदाङ्ग (4-1-60) अभिन्यादिभ्य: (4-8-135) अष्टाभ्य औशू (8-1-1?8} असमृद्ध्यर्था (8-2-11) असूर्यपश्या (3-2-130) મતિરોરાયઃ (8-3-T) अस्तिनास्ति {4-4-11} अस्त्रीविपयाद् (8-4-106) अस्मदौ द्वयेाश्च {8-1-15#) अस्मद्युत्तम: (8- -49) अहशो बनो (3-4-18) अहोऽसुदिन (8-3-185) 砷喀:亨: asi (4-8-73) अकषत् (4-4-54) eাকায়ার্ন (8-2 114) आस्यांनाट्यायेिä** 《42 आर्डीयदयाँ (8-2-172) आडो ज्योति (3-1 86) eTrgs ボ: (3-1-52) er z** (8-1-ሽ8) (3-4-122) atiscutپt आचीवचेचा (3-2-12}} आत औी णल: {8-1-18) आत्मनेपदानि (3-1-42) आत्मनपदेपु {8-1*5) आदिरवसानेन (8-9-22] आदेश्च म: (4-3-118) आदेश्छन्दसः (4 2 +{'} आदान्तान्तर (4-3 149? ছমাহাৰ (4 1-2-3) elgiëßïñ: (4-1-208} erg effՃ: Հր (3 1-175) শুনাম ফুল ; (3-1-105) ggሢ | ፵ጓዒ 15 it e円灭(3-1-190) 33 | आमेत (8-1-21) gg| आयस्यानेभ्यः (-3191 ) 58 | sাস্ত্ৰকৰুয়বস্তাক্ষয়ী (3-1-271) 75 260 l 9 23. 90 S.O 2 31 sigqー3千 (1-4 (63) आर्यक्षत्रियाभ्याँ 18-4*?' आवसयातू 4-4-183) getifiñq git: (3~l-i S) अशिथि नाथः (8-1-6l) अशिषि नाथः (8-1-28*?) भा३िाष्ययुष्य ( ጸ-1-80ሻ) आश्वयुज्या (4-8-189) आद्दर चेलवान (3-2-118) eftirfax (3-3 100) হুম, (8-1-10) इनधि (4-8-85) হঠীsল (8-1-88) इडादीनामैप (8-1-28) इतरेतरा (3-1• {8} इतोऽनिश्ञ* (4-1-10#} इती मनुष्य {3• -08) इतेी लीप: (3-1-27} यभतलक्षणात् {१-1-22*) 器 3 = س - } l( इमावागृचो (3-8-81) इन्द्रवरुन्म {3-4-8 ) इन्द्रामदेवेभ्य: {4-1*58} इन्द्रादाक्रिट {4-4-9) इन्याधमष्र्य (* 1-803) इयुयस्थानिभ्यां (3-1-198' इयेन विभक्त्यटोप (3-- t;) হুঙ্খীয়ানীক মাস। (1-8 83) इहद्वितीयेह (3-3 118) ইষ্টীমঘময়” (4 3 94) 33 | ईश्वरार्पोदरा (3-3-12?) 1ा । ईपद् गुगेन (3-2-181) - 29 لم تتبع تتم 1) • उक्धलोकायत (4-2-4?) उगीहविर्येहि (4-4-188) उञ्छति (4-4-82) उत्करदाफर (4-3-137) उत्तरपदतिशय (3-3-h?) उतरपदाद(4-8-21) उत्तरपदार्थ (8 8-30) उत्तरादाह (4-3-22) उत्पातेन ज्ञाध्यमाने {3-1-37) sagវិ (4-4+64) उदकात्र्सज्ञायाम (4-3-15 )) उदकूच वि पाश (4-2-102) उदgादिभ्यश्ध (4-1-2 } उदञ्चः संज्ञायाम्(4-1-34) उदश्चरः सकर्मकात् (3-1-101) उदधिती वा (4 2-23) उदस्थानादू {4-1-18) उदीच्यप्रामातू {4 3-28) उदुम्बरः कृमि {3-2-68} उदुस्वरलि (Ꮞ--1- 27Ꮾ) उद्देश्नूर्वेचद्यायां (3 -65) उरदरोदसज (3•2-115} उद्यातोडुगे (s. 2-104) उदिभ्य तप (8-1-74) उन्मृजावमृजने (१-2-117) स्पकलमक { 4 1-192) उपशाखाते {{-3-24) उपज्ञोप कम (8-3-136) उपध. स्वार्धे (4-4-206) SqaqqafÈT (3-2-160) उपपराभ्याम (3-1-S5) उमन्नमुं (3-3 8} उ५मानादेश्व (3-4-100) माननि सामान्य (3-2-81) 항gF. उपमेयानि व्याघ्र (3-2-89) उपसर्गीदजा (3-1-112) उपसर्गदस्यत्यू(3-1-72) उपसर्जनं पूर्व (3 3-58) उपस्चित्ततं (4-4-78) उपात् {3-1-135) उपात् स्थूला (4-8-153) उद्देवपूजा (3-1-60) 42 || उद्देश {4-4-58) 2.4 | उपाद् यमः (8 1-104} 910 | ठसे च (4-8-188) 192 292 2 20 97 26 95 26 90४ | उभयपदार्य (8-3-62) 144 | उभयहेती (8 1-2:5) 烈45 उमोर्णाभ्यां (44-25) 16 उरसोऽण च t}-4-189م( 187 | उरसी यन्ध (4-8-244) 141 || उवर्णान्तानुदात्त (4-4 6) 21 | उष्ट्रद् बुञ् (4 4-24) 65 | उष्णिहो वा (3 4-18) 1፳፰ कककुन्दुमाभ्यां (4-3-80) 10 | छत्रुत: (3-4- I I0) 1 | क्रधसो नश्व (3-4-23) 203 (1-4-185) ऊरेरुपमान (8-4 -114) १ 1 | ऊध्वर्गदिभ्यः (4-8-60) 17; । ऋगयनपद (4-3-186) 257 | ऋचि पादः (3-4-14) 106 | ऋणमधमोत्तमाभ्याम (3-2-62} 298 ऋ६णे पश्चिमी {3 1-228) g1 ! भ्रातभाग (4-1 42) 4 | ऋतgब् (4-8-194} 84 | धातुनक्षत्रेभ्य: (4-3-112} 139 ; श्ऋते द्वितीया (3-1-249) 69 1 ক্ষয়ৰীমন্স (4 4-1048) 6S 18 11 9. 276 24 941 273 7 238 96 267 288 25? 264 26 15 98 133 292 34 222 246 15 63 42 1蛙6 28 23ö 28 () क्रनो कीप (3-4-15) क्रुश्यन्यप्रेय (4-2-11) ऋषिकुरु (4-1 96) एकै नर्विशस्यादैभि (6 2 43) एकद्रुयी. (4-1 182) (151- 3-1) +& 3چھ एकमुख (4-8-88) ġsustatati (3-3-18°) एकादलैं (4-4’169) एकाद् वृक्ष (4-* 84) ggrgot (4-3-38) (20 4 س4)retRچf एनपा (3-1-206) অনুহখিনি, G8 4-76) ঘলান (8 4 64) ggreratront (3-2-108) ঘঘমীহয়ঃ (4–5 20) gar (4292) ओजस्सहो (4-4 ?9) (99 4-2) ittsت ओणाद (3 4 79) (t4اه فهٔ 4) چاپی (49 - امام) readl sqrty (i - 3 76) sess (4-370) graaaa (4-3) कटाच्छयाँ (3 4 68) 至エ※・エ (4 3 75) (232 4.3)tآGE )131 4 4) tTraجsgi 109 agat (3 4-1S) 29 モエf沢 (4-3-39) 。2" 44(cm| ر21 कम्बोजमुरी (4-1-177) 268 sarsça** (* 2-10) 3s | રાવોત્તરો; (4 4 4) 127 | firqqfa (41-1{(2 125 | aag (4-2-13? 71 | Rિટિર (8-2-74) (ف:17-3-4)ofia || 216 200 | =äሓቕቫ {ቖ 2-141) (44 3-1) risdicaraه | 27G 202 (3-1-215) 27 ན༈ ༣་གེ་ (3 244) 220 1 is i dîm (3 1294) 270 | चकर्मप्रवचन (****? 227 | arriġ EżikaliT (3 ? 13) 276 star-41 (82) 있33 क्तृस्थामूतै {ቖ 83) 126 | कर्मकर्तरि च (6 1 490 )209 1 3( g; कर्मणि द्वितीया&؟ 255 कर्मधारये (ā-3-5?) 285 tissata (4-3-285) 3 3-102 104 ! ...ہ:بوسہ بیج कतरक्तमी 2 器 ।। ৰাষ্ট্ৰলম্বন্ধান্য (3-1-207) कते = (3-1-180) 33 कमध्ययने (4-4- 22) 214 कलापिनोऽ{4 3-233) 200 232 24 97 160 25 15 59 13. 135 218 2.93 篮7$ 270 6 208 66 24士 ፳8 4. 59 生7 86 ) 3 3. 9. 255 39 283 255 १िम, कलात्य भू'प (4-8-113) क्लैरे (1-3-288) " **զInfi { է-1-114 } कप'चनश्व {4-2-0;(}) कविमति (4-1-1 5) (15) फराकृत्म्न (4-1-191) यस्येश्य ( 4-3-2{)); ক্ষাক্ষশাস্ত্য। (8-2-5) काकदन (8-4 63) काण्डादक्षेत्रे (3-4-41) कामप्रस्थ (4-8-81) कारवः (8-8-3) काल: (3-2-88} कालाः परिमाणिना (8 9-12ा) স্বাস্তাব ঘাস্ত্ৰ (4-3-187) কালানবিধি (3-1-258) कलाईवभ्या (3•1-213) ***զ. (4-3-1Ս2) कालेम्यो भववत् (4-9-88) काशपारा (4-2-12 ) काशार्श्वय (4-2 138) कशि्चेदि (4-3-46) काश्यपकौशिकाभ्यां (4-8-229) %T፱፻፵ሽት (8-2 8) केि क्षेपे (8-2.100) কুম্ভক্ষুন্টুম্ভহ্ম (3-2-10}} ঈক্রবারিানি (8-1-30) किसरतगरों (4 4-I1(}) कु: पापेषदर्धयो. (3-2-1-48) কুম্পসল্লখন (xt-1-69) ऊष्ट्तीर्ष (4 9-12?) কুমাযা (4 3-7) FfFTIR (3-2-83) 3 के जवामन (3 8-89) पूछम. 237 26 62 G 6 150 l 8) 52 25 20 22S 93 58 Sይ88 ar. { ॐमारः (*-2-96) ! Cf 4-2-17) शुमारादनूढ़ायाँ (:-4-88) मुदकुमुट {4-2-186) कुमुदनद्ध (t-2 14:3) कुमुदमीज (4-४ 119) कुम्भनिधान (!-8 10b) पुरुनादिभ्यो (4-1-174} युरुयुगन्धराभ्याम (4-3-07} ধ্রুয়ািহয়াৰ নায় {{-1*1, 44) ধ্ৰুংস্তষ্কাধী ( I di-8) कुलटाया या (4-1*116) कुलासयान (8 k-180) कुलाइढकम् ({•1-180) पुलालकुम्भकार (4-3-250) कुलुष्यकोपभाद् (4 4-49) | कुदाम्बविप्र (4-1-106) | कुमुभ्यां (1-1-85) | कूलात सँधैरयु {4-8-62) | कूर्माश्यादयक्ष (3 4 6:0) कृकणपणदू(4-3-19) कृमिः प्रतियान (8-1-282) इतलब्ध (4-8 130) 密öT要可《3-298) श्ते अन्ध (4-3-246) कृ;&पस्या (B-2-93) कृलेयपु कर्तरि (3-1-803) कृष्यैरधिकार्थे (3-2 45) कृष्स्वेोधप्रयोगे (3-1-293 कृद्योगा {3-2 188) कुँशा धारेिष्ट 4-2-115} कृष्णरंगाभ्या (4 1=' कुप्त्यर्थकर्तरि (3-1-236) FUK (4-2-65) FIFFIFFF (3-4-43) पृप्रम f 8. 19 209 1. 20 209 225 1G 21፤4 162 137 16. 258 272 145 3.25 126 228 45 237 70 있57 69 5 60 47 205 154 43 196 20 सूत्रम्, iT&T (4-2-70) कोपभाय (4-2-112) कोपधादण (4-1-5) कोपधादण (t-8-69) कीडिन्यस्य (4-1-188) धपम्जल (4-8-5) বীৰহুয়ারি (3-4-86) separata (3-1-260) kontakrifixià (34-91) चकान्तै वा (3-१-98) फेन नम्G8-29?) Traldurn (3-2-63) ria: (4-4-7) ઘોડક્ષિત (8- -51) sagt (1-3 45) झमपद (4-8-69) afaaE Hrat(4-4-60) ক্লিয়ানশাহী : (3-1-266) fsqi&sa: (3-1-265) कियाब्यातिहरे (3 146) કરોડનુવરિવ્યાં (ઈને 56) of G3 - ł-l (. 1-95) is via (1-1-18) (!!! 2-1-!) ata15 €tedی ቌ፻፭étኮ$ (3-4-131) sq ( - 8 - 11( ) 5 - 1 - ن) آfatti frfassAft (33) Rafgris: (4 3-17) stars ( 3-lSS) સુત્રાત્ર સૌ - 1 12' ) stark ( !-3-39) (4-2-24) عام 197 20263 22G 7. (3 19 43 13) 103 . सूत्र{, 2. क्षुद्रफमालवात. (* 2-63) क्षुदञ्जन्तव* (8-8• ቆቖ) argiri (4-8-248) gift (4-3-89) གྱི་ qqa۹g (!-1-1:31) .2-37) खण्डेदण्ठस्थल (42-118) (نڈ2۰0-4) asI&fچif )1 4-2-11) xerf3Rچif caseifag (3 3۰150) sqqqTq (4-4~l93) સ્વામિય (4-2-79) (!2۔2۔3) بچچdچہ खसूर्वीचेष्ट (3-2 8) হুমারি লম্বাবধ৭ী (3-2-12) বাদামীঘৰা )1ا ۔ 1۔J8( गाङ्गसI (4-1-15 8) पादिभ्यो या (8 8-9*) হাফিাচ্চাঙ্গাশ্লাগা (1-2-69) 事t忒本【器 (3 - 7) sia (3 1-2 πάτα ζ4 4 89) 'व' भगवदिक (8-8-*S) fifera: tira ( 1-3-209) s" ( -i-liff) Tさ不rm (3 2・136) गुो चा (3-1*:9) l 0) SG 2 ES 3. सूत्रमू पृष्ठम, ! सूत्रम पृष्ठम गृधवञ्च्यो (3 1 11ff') 20 ; इयावूट (43 102) } o9 *յf2fe (1-1 13o) 16:) ! चक्रचक्रनाक (4 2 12:5) 20 गृहपतिना (4-4 1p0) 287 | चटकादैरक (4 1 116) 1{6ዓ मेहगाछौ (8 2 67} 64 | चतुभ यता (3 2 47) GO गेहमेहिप्पण्डाश्री (3 2-71) 6o | चतुर्थ सम्प्रदाने (3 } 284) 42 गो पुरीपे (4 4 1०) 266 | चतुमसाथी (4 8 19*) 24. गात्रादइवत् (4 8 108) 948 || चतुष्पादी गर्भिण्या (3 2 91) ($9 गोश्रादङ्कवत् {4 2 1B) 185 ; चतुष्पाद्भ्या (4 1 184) 65 বাঙ্গাৱৰ্যন্ত্ৰ (4 * 267) 260 | चंद्रभाग (3 4 ?')) 12 गेोत्राद् बहुल ( 4 8 220) 258 | च द्रवृत्ते (4 2?) 8. गोत्रान्तातु (4 3 40) 219 | नरणाद् वुश्रु {4 १ 264) 260 गात्रालंठक (4-1 800) 1?8 | चरतेि {4 4 63) 272 गाम्रोक्षे श्रेो (4 2 64) 196 { चर्मण्यन् फलकम्:! 2nt) 2) fo गोधाया दूक (1 1-119) 168 1 ፳?‛ o | ज पदाम्न (} 1 -204) SO (ماية إمز } قfé Y छं `ि{3 1 16' ) $1 ! घ‘एद६ {{•} -48) ३६ इ६t') {} 1-10") p ةta لمه (اسمه ج 4 ) فيتا Հց: ՀՀ { } 1-185) 81 1 जनपद ६ (1 2 1 4{ } 11 -ه सूत्रम, जनाज्जल्पे f 4- ! -168) जनेजनाभ्या (t 4- 15} जम्वा या (4 4-8) जयति दीव्यति (4- 1-*?) नदशासः शिः (B -17) जरा: शी (3-1-1[ió} जहि कर्मणा (8-2-119) সাম্ৰাতত্ত্বাবু (1-1, -1; } S) जातातू पुंसि (4-1-{}°) (101۔ 3-{:) tifa Eis grtقي जतिजरिया (;}-2-१ ! ” जाती यातू{{-1-1t}* जात्याख्यायां {}; } 152) जानपदाद{8* - 1) जानुनीविभ्यां (1-*1') অনানুবিনকু (:3-29-th") (30-) : پی آن જ્ઞાન્નિટિવર્ષિ (3-1-2s6) (فا 1- ن - !3f:م जीवन्तपर्वत (-1-82 કોડવિટ્રર્યદય (3-1-282) শুযায়াল মানুষ্ঠা (3-ä-°ና {) (ٹڈ8-3.1)ted GL ëåր (5-1-87) isra (3-l (ث12:2۔ ا۔ al: t3 (1 - 1 - 3} tegیچ (4 1-1- لأat fتيجة sag {{-3 - 1 (3.1-1 SG) डा تهt ( :3 ! S( हnलेt२s | t-1-126) g3. सूत्रम्{। 980 | णिञर्धे च (3-1-1**? 291 || ort i dtí (3-l-li l') 2;g | तं प्रत्यनुभ्यां -4-8.() 9 ! ! तक्षशिलाच्6गल (-3-3) : | त६गो नलोपभ (!-9-1 ፤ኃ) | 1 | নির সামান (፤-ኃ-190) (33:- لا- ؤ:) :a&&q | 1 ) 108 } Öሿ (:}-2-(ነ ፤ ) is at art (3.3.6) 1 (, ! ! तत्र जारी. ( 1-8-1። ፤ )

િ) ! તન્ન નિવુ૧f' (-i-12s) 1। 1 ! तन्न भय ti-3-1 if)

४8 } aत्र सg ( 4 -- GG) t; aii1 (i- 8) ང་ ། ; | a། (3-2-13) ht | तदधीते (1-3- }} 8 तदन्ता {{-}-]0') .r: ' તરી ਸੋ ( 0) 1; i तदस्य प2*{{}* 1. 10*) {3-19:۔ 4) irrk) ہواہ ! 5 tt | तदस्य ( ... -20) (!! 3-1:۔!) :چ 1013 ॐ i तदिहाति च (t--9b) : { तद् गन्छने। (4-ኋ-S0፤ ) 1 | rfェリでエ* «::-2-7ն) 1 | तद्वदृति ( . .l.) 1 20 - 3-1) ht?}};چs || a sea sisi (4-3-98) tu -- ) 11 ? ' त्त्रधर्म्मग्t('8-1-25) 1 5 ኒ 1 € ( f‹ች ( {-፤-፤50) 驱g叹。 27 22

7

}

ጇ8 ፤ } ;{ 1 “ኣሽ hy Po 9 2S TH. तस्य धम्यै (4 4-102) नस्य विकार (4-4-1) तस्य व्याख्याने (4-3-1?8) तस्य समूहः (*4-2-60) तस्यापत्यP G4 1-22) तस्येदं (4-3-261) तस्थैश् (8-1-30) तादश्यें (8 1-238) तादथेर्ने प्रकृ-या {8-2-49) तालादणू(4-4-8) तिक्कितव (4-1-155) तिक्कितवेब्ज (4-1-196) तित्तिीरवरतन्तु (4-8-228) तिलथवाभ्या (4-4-19} तिलान्निष्फलात्(4-2•86) तेिछद्गुवद्दद्गु (3-2-22) तिध्यपुनर्वस्वो (3-1-168) तीरान्तादन्(4-8-24) तीधै घोप (4-8-69) तुमधीच भाव ५3-1-239) 28 तेनैकादिकू (4-3-242) 263 तेषा मिथो (8-8-115) 2-4 तेषामद्वन्द्ध (3-3-ll4) 195 142 258 -42 264 69 7 25. 26S 199 5. 29) तैतिलजाजल ५4-1-15?) { त्यदादेभ्यः (4-8 4.l) | त्यदादिभ्यो वा (4-1-161) সgসন্ত্রনা: (4-4-1/2) श्वेिश्यास्त्रिविणें {4•1-9ä | निष्ठबनुछुपु (4-1-10) ॥ त्रेश्च {3-4-7} त्रेस्त्रयश्च (8-1-196) | যাৰ: Հ (3-1-15) दक्षिणापश्चात् (4-3-11) | दगुकोसल (4-1-159) दण्ड़न्हस्तन्(*4-1-f'b दधिसमैधूनि (3-8-20) दध्नष्टक् (4 2 22) ४1; } दल्भकुलट (4-1-52) 224 42 तुमुनेोऽप्रयुज्यमानस्य (3-1-240} 44 तुल्यनामभ्य (4-1-1?0) तुल्यपैिरतुले (8-1-805) नृदवर्मतीभ्या (-3•2} 5) तृष्णनडुजन {{-8-181) तृतीया तस्कृतन {}-2-40) तथा दीने (3-2 163) तृतीथाल्पीयस (3-1-४?5) तृतीयासप्तभ्योः (8-1-200) বৃনযুত্থানান 3. i-69) तुना जेतुं (4., 6) तेन नि ते ५ 4-2 0 ) सेन श्री अतः (4-3-2523) તેન गगे t: 1-2% 4) * v* {InTて、4-2-1) 12 82 44ه 36 दशैकादश (4-4-91) दाणश्ध सा (3-1-108) दूम्नः सरयादेः (8-4-24) दिकूपूर्वेपदादू(4-3-26) दिङ्गसंख्ये (8-2-18) दिगादेप्रज्ञ (4-3-89) दिग्वर्ग पूग (1-3-148) दिइनामानि ('-3-15) दित्यादित्यादैश्य {4-1-2) दिनमध्यं (4-8-]]) दिधस्तदर्थेस्य (8-1-250) 32 दीयते नियुक्त (4-4-125) 2 33 43 斑然沿 दुर्नन्दाकृच्छू {3-2-149) दुष्कुलाद् (4-1• 132) द्देश्य. {{-••2}) दुरान्तकार्थ (:4-1•:5? २ फार्धेभ्यः |{3•l-85*} 257 105 104 69 220 10 265 15 40 14 36 215 10 15. 89) S. 149 28 117 Sl G 3.31 240 86 1 39 33 46 23. 216 13 ፵ቁ सून्{Hs दृतेिकुक्षि (4 3 1a 2) दृष्ट साम (4 2 11) देयमृण 4 8 1419 दॆवाद् यम् (4 1-1o ) astrict (43 151) दैवयज्ञिशौचि (3 4 186) दटनानrनन्’ (8 4 07} द्यावाधिवी ({ 2 8f) युद्भ्यो लुटि (} 1 142) युप्रागपागुदक (4 l4) यूते च (; 1 289) ä (3 4 39) ক্লিানেৰ শ্ৰী (4 1) ষ্টিনী অনুবুৰীয় (8 126) 伝farra (3 213) ट्रतीया त्रितातीत (? ' 34) द्रेि-वऽथादिभिः (3 O4) 信am(31229) 该T araß (ኝ l 296) द्विपादभ्या वा 3 l 41) ক্লাবাসন্ধাৱয় (4-k T? ক্লাবাম্বৱনধৰ (4 396) ट्रैपवैयाघ्राभ्याँ (1 2 10) 20 S5 23S म्य़ाहाव {4 १ d0) 14 240 138 23 ዓ ዓ व्यय्नैभ्या (4 4 52) झत्रूभगध। (4 173) grad (4 2-98) व्रैकयै (4 1 2112 भ्रनगण (4 4 144) 日一可g奇(4164) g'që (4 4 92) धमार्थकामार्थ (8 3 ? 1? धर्मण प्राप्य (4 4 a6) qI守千石和 (34 58) धुरे ढक (4 4 137) धूमपण्ड (4 8 58) ध्वाङक्षकाक ($ 2 b3) न कमप्रवचनीया { } 2 159) a 5で (34102) नक्षत्र च (8 1 2T} নবাবধােনার 3 - 104) liffer (3 l 47) न गा पधनादिभ्यो (4 1 1ᏭᏐ) न ज्वरेिम-त प्या (* 1 28**) नद्धयरबक (4 l T 1) नङ्क्ष (l 2 140) नडशाड *या (+ 2 1** ? न तीत्वलि (4 4 207) नदादशनगरIfor {* * 8o) नदाभि समाद्दारे (3 2 31) नदीमद्दी {4 3-}) मर्तु{4 2 lo 0 T 211 सूभ पृष्ठम् R g 13 )97 4 3( d fé )4-4 41( ?0 | नारीकादरीटة नाः श्र्च (-4 8 50) ४I8 | निकन्दमशान (4 4 J82} 235 न धातू..(8 1 129) *:; | निल्य कडिा (१ 9 146) q न नरनारायणादिषु (8 8 ?9) 100 { नेल्या चहुत्ये (8 3 182) 108 न द्वन्न् (8 1 248) 43 | नित्य शेपे (8 3 90) न निर्धारण (3 139) ?? || नित्य सझाया (3 4 22) t न पदन्तौ {4 3 78) ४2 ! नित्य ख्रिया (4 8 181) 23 न पापडु (8 $ 80) 01 || fra fa’at (3 1-94) 36 न पादाय (8 1 140) 25 | नित्यमर्थेन (3 2 5]) नgसक (3 3 110) 1{}} | नेिम्प्यमृद्धशर्थ {3 I ४0I) 2 नपुसकात् {3 i 1?6) 38 | निल्यमेकFच (4 # {} नपुंसके (8 3 186} 108 | नित्यवैरr {8 8 36) 92 न पुप्यपुनर्वैस्वIादिषु {3 3 82, 1{n1 || निपुणेन (8 1 264) s न प्राप्तापन्न (3 5 1 }{}} 10) || fন৭িলাল (8 1261) में बहुवचन (4 3 88) }gg} | 'ग्रादय (8 2 1.»7} 80) नम स्वस्तिं (3 1 224} 13 ! निवासस्4 (4 8 91) 230 न अन्वर्थ (8 2 80) 68 || निवासे ({ 2 95) 20II ને સુલે (3 3 147) 111 | fनाtप्रद पाभ्याम (£ 8 k06) 233 न र ना (! 4-11}}} -94 ! निम्नमुप {3 ] 7ty) 12 में लि शून्यू ('3 4 32} 11४ | निसो गत [4 8 19y 2. b it is 3 297) 18 | न(ल१tत (4 2 1) S. में चरणपाल (4 1 40) 2 0 || -"ठतू 3 4 ?2) 12 न विकास ५१ 1 ')}} ५ ' नुक ची तविती (8 4 14) 21 न दादाय (3 : 10 99 si g ( i o) S न-व या ({ { t ( ) in' i { नरो 'B 4 l-2}} 1ձլ» 可ぶ Hィai { 41 0) 1०? | नृनाम्ना वा {! 3 $1) 219 न भ्रद्धांत 13"देिपु ( } } (}) 10) ; હેતુમો (ા 3 }૧6) न य'भू { } i 230 12 । नेदमदस (d 1-101) 可赛预型(鹭星卫母》 1፤ ኣ 1 Sraሆ(፭x-ጓ (ጌ } '}{ ) () न स्ष न ग्राया ५ ; '; t;.) ** { नेध्रa ( ! } t8) Fiat 3 } }? । नेविन { } } {{*} `ከ ̈üዊ Sና (3 l 1{,%) 3. (?) ( ) નોબેર્નમય (1 1 181) 2.2 | भभियप्राप्ी ( } 1 {{ }} न'tयय'भ प १ ( 3 1 i h ) *{{ | লাতুল স্য। (8 3 7 }) O) Eጽi፡፵፭ሻ ( 3 3 16 1} 81 | ། ཐུཙ༈ ( i t-13) सूतम्. पाराबारातू (4 3 3) पाराशर्यशिललिभ्या ( 4-3-236) पारमध्येऽग्रेऽन्त (8 2-29) पशितृण (4 2-5) [पटकपटिाक (4 1 85) पितरिडामहरू (4-9-88) पितरिशर (3 2 72) fपतृमातृभ्या {4-9 82) ट्रिमानाद (4-1-126) Բց*gf: (3 3-111) पिश्य वा (4 3 195) पिप्पलहरी'तक (१ 4 g0) पद्मत् (4-4 20) पीत काञ्छक (4 2 5) संनम्न {3 4 80) पुच्छाद (d-! 98) पुत्रान्ताद्वा {4-1-164) पुनर्भाग्न (4 1-39) पुमान् प्रिया (१ }-108} पुराणपें (1-3-237) पुरुTद्ध (4-8-249) १६६ {4 4 200) पुरुपाTां च \3 3-11) पु९याद् यथे {{- { 2 } षु {3 4 ।।४) if a - 3 110 1 मूड़ेगु (4 4 "19) प्रश्नायार्य (:; ॥ ५४) ጝኻቑ3 (ን ፥ ኣ1 ነ মুহ বনু” (' : {1} qira (* 2 77 irriga (; , it Irrest ( 87) भत र३५ t? t 110) 1-1 *s f܀؟*ܪ؟ पृष्ठम. 23 255 56 98 50 19) 6ኝ 199 } {Sö O. 2.8 12. ኗ26?‛ 8 . ፤ 28 13 6 O 3.5G 258 O 8Ꮣ*Ᏹ {} 3 እጇ{6፥} ES t () ¶ነፉ सूत्रम्, e पुराधरोत्तर (3 2 122) 2 पृपहाना {8 ! ;) 13 पूर्वोद्वापराद्दण (4 8 124) 235 कश्यपराहणाभ्यां (4 3 109) 288 টুম্বই নানাশস্বানু (8 1, 25) 虫岔 पृथिवीमध्यस्य' (4 } 90) 23. पृथिव्या म. (4-1 () 40 पृष्ठांद्य (4 2 74) 9. पैन क्षी (4 2 31) 189 पैलशालाझे (! l2O3) 79 गेटयुवति (3 2 88) 69 पैग्ग्रादे. (4 1 139) 1.65 पैनांदेरख्रिया (4-1 24) 3 तिदच्छ(१)वद् (3 3-106) 10 વીરકારી (; ; 183 245 प्रकृतिप्राय (3 1-26) 4. मगादेमगदि ( { 2 134) 209 प्रतिना मात्रार्थे (8 9-1) प्रतिनिधिमातदानयी (१-1 211). 39 प्रतिपञ्चमहाजन ({ 4-68) 290 प्रतिपय मेति (4 4 93) 29 प्रतिपदविधाना (; 2-1-0) ፲? riosta 73 1.17: s) 33 भन्युपभ्यो (4-4 1; g) 3) श्भवति { | 3 I0g) 2.) ግዛIIIኛስጓ.. ( ፪ 4 100) S() भश्यन्यथ (; 1918) ਕਐ ( ; 89) ян“чrячіч г.3 |-2 भ'ोताग्मुकाम्याम (.*l • G} प्रस्थक्हपुरान्न ( । 53) भरधrतrद ( ! '; 0. भदtप (4 4-11 {} म८'दस्षां (; ४-५) ጓ፣“ታኑሻo፡ (,8 }-ባ?) s ።ኛቫሟ ♥ {ን ! ! !8 ) ट्रम. ཕེ་ཊ་་ (t-9-90) ঘীসাপ (A-1. } artir (4.1.76 भुं पञ्चनां {8-1-19) TT: ( . -17 মৎক্ষণােবল (!--{ }g) সমি ( {-8 91;} भक्ष्याश्यान (१.2- 1; भरतकुरु (4-1-0) *h’ar* 1.1.2Ո9) (-1-Gs) મત્રનેt ( 1.3.1.9) भम्या’ यानयोः (1-3-170) εται είία (4.4-65) (110) its fift: 3.2.10, ১লাস দীন (3 4.70) म'ापना य (4-५-4.;) rrif: ( 1 -70) भ'मैं या { 1 - 1-४t), *ጽቖ ጻt (.ነ-፤ -,;{j0) Гнет 3 х 11 :-(; 1; fir - 1 ष्टम्. ।। सूत्रम् . 200|भातृपुनौ (8-8-112) 150}*Հ ցS Վ / t-1-113) l54 j मगधकलिङ्ग (4-1-205} 3|FSSR (4. ! 113) 8:09}मन्ड्रक (4-1-101) .8 4! म:ि {8 2-90) 2.521 মালায় {{-4-169) 6) મો (4.8.100) 1 40!मन्ययभिम्रण {8-9-148) S. | ཆབ་བfག་ཡི་ (3-3-5) l5४ ; म स्यमनुष्य {3• !-56} 8:g(! मदेभ्यो ( 4-8 2) : 11 मधुर्यन्'t( {-2-151) ४r1'मधुरादिभ्योऽण ( -3.285) 11,6, ՀԿlai: {-1.54) 70|मयाद (4-8-117) 126 ; मध्यान्मए (4-8-170) 1፪} ] [ “ናቸ: { 8 {.8ኛ ) :74 , 83ոa"hi {4-1.4* } i2. Rattist. ( -S 19ttit (4.). GC 1 ቖ | “ናi (r q {8 1.%g) 1!$}म*āरण्' : {8 1.t५)

• ,4} i Irre-çr Ft r. t 1 r g v

0. f S. 있8있 SS 202 8 Slf SS ❖õቆ 33 SS 1 S 8ጀ{8 SS O ti. get t?' মানুহৰ (4 1 97) 158 । यस्कलभ्य (* ಟ್ವಿಟ್ಟು मातुलोपाध्यायाभ्यों {8 4 85) 12 ボエ (418" 26S मायान्त पद (4 4 8?? ১১ । লন্ডম কেৰ শাৰদ 3 1268) मानुष्याश्ध {4 1 9.) 8 ચાલિતાત વન (4 4 3) )6 2 ཨrཤརྣ་ཆ་ ༦ 268 ( لمدة 4. لم ) 84ة جH माशब्द इत्यादिम्य (* ' 101) 280 याज्याप्रवग्यॉलखल *** (). यामुदायनेि (4 li 14 मासर्तुनक्षत्राणि (5 * 8) माहकमद्रक {4 ॐ 61) 199 1 1 3)tent3'qrtجf リぶー අණූ® 30* (ao l 14G} यजेर्निल्म, {* * 28) તત્તવવો ( 8 18?? ( 3 181) 18) 186 | राजद"तलित (3, 3 o9) 153 राचन्यशैलg (4 2 89) | || ۹ || (1123) 631xaT百ar可 33 134) 44 | राष्ट्राद * (4 3 2) ૬. \ જ્ઞાથના (8 1. 283) g ৪ । ছাত্মা ৱা-স (4325) 29 ། ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ (4 li l3to 129 | रेवद्रोहिणाभ्या (8 4 6) lab 26 6. 90 166 J. علم تھ14 9 22. 29 23i 34 137 2.} ኌ 12. S) 5. 27 2. 26生 1.J8 208 2. ፬)? 19) 16 OS 213 26 16. l23 • सूत्रम. रैवतकश्चापिसि { 4-8-266} रोगातपयव (1-3-106) रोग्रः सापूर्वीय: (4-2-111) लक्षणकल्प {4-2-51) लक्षणुश्यमयोः (k-1-10) लक्षणेनाभिप्रती (3-2-2)) १लध्वक्षरे (3-3.? ललाटाद भूषणे 4-3-172) लवणदृश्रु (4-4-10:)) i लवणास्लु (4-4-?6) लस्तितस्झि {3-1-1' लाक्षारोचनाम्यां (4-8-2) दलालटेिक { 4-4-9?} लिडो यासुट् (8-1-20) लिट इरेन् (3-1-8} लय पूजाभिभवयों (3-1 118) क् च च ५4-3-240) छकू तद्वित (3-3-144) ३४-यंभूव: (d-1-39) छ्क त्रिंया (4-1-11) छट: प्रथमयोः (3-1-16} ‘लेटे च कुषः ( 8-1-144) छपि प्रकृति (3-3-146) छुप्च (4-4-86) लुप.तदविशेपे (4-2-8) लुबाख्यायेि कासु (4-8-206) लचलयमान (3-2-28) लोकान्तात् {4-3-165) लोट एरुः (3-1-1?) लभेम्नोऽपस्र्येषु (4-1-b) लेोहितशृंगाशित ( -4f} लोहितादिभ्य: {3-4-35) 'त्यञ्ठोपे कर्माधिकरणयो.8-1-246) 48 पंतश्च् (4• ! •58} ዓd"።TUፍኛ (ã-4-128) ब्रtप्तशालाभिजित् (4 B.180) 261

232

193 54 100 24. 281 2ሽ 6 29 있 2 256 पृप्रम् | सूत्रम्, यमादीनां टॉप (8-1-24) धयसा च {4- 4-152) यस्यचरमे (3-4-}?) धरणशिरीप (4-8-117) घराहपलाश (4-2-136) वर्गन्तात् ( 4-3-168) वर्णानां च (8 3-87) वणे वर्णन (:3-2-05) | घर्षौ बुकु (4 8-16) | वर्षीप्रावृइभ्यां 4-3 116) · | पर्युकोपरि (4-1-l86) 188 वल्गूवलभी (4-2-148) न मतः |{4-4-146) बसन्तप्रोष्मादिषु (3-3-88} वसन्तवर्ष (4-2-4!}) 'वसिछादिभ्यो 4-3-24) 可卤式(4·4-61) 110| वहस्तुरिटू (4-3-270) 62 3. 26 269 184 250 55 24.2 4 140 148 9 50 16 वाकिनगरेधक {4-1-168) & rdqiq. (3-4) वा गोमये (4-3-66) f वाजादसमासे {4-1-58) | वातादूलश्ध (4-2-?6) वान्ताद्रम्यां (4-1-148) वंबिन्त: (3-8-122} घा भ्रष्टकपिछलाभ्यां (4-1-197) वामदेवाद् (4-2-12} चामरथ (4-1-168} 'वाय्वृत्तपत्रुषसी (4-2-36) | वर्थ च (8-3•4) ' , | वालवायाद् प्रयो (4-8-200)- ' वा लिप्साय १3-1•69} r T (3-3-45) , वां संज्ञायr t3-4-78) चामुदेवानाभ्यां (4-8-219) 236 धाही कभामेभ्य: {4-8-5 l? 2. t 28 2. 209 23 101 9 25 234 1 ሺ 5 212 286 0. 92 256 273 262 170 25 225 149 198 168 06 178 185 168 19) ཐང་ཀ་གང་833 -249 1. 94 37 23 2383 عی۔ सूक्षम, शपः शपथे {3-1-62) श'भारद्वज (--I-66) शब्दद्दर्दुरं (4+4-84) दाच्दान्तरगतै (8 1-126) शम्याट्लन् {4-4-28) રારો.sરોધો (!-8-2? 1 ) शरदः श्राद्धे (4-8-10 4) शरदर्भतृण (4*4-17) शरद्वन्छुनक (4-181) इारीर सद्योज्ञ (4 2 107) शरीरावयवात् (1-4 192) शर्कराया वा {4-2-14)) शलङ्ककोष्ट्रवोः (4-1-78) शलालुनो (4-4-111) शसो नः |{3-1-186) शाकपर्थिव {8-2 103) शाक्लाद् वा (4-3-269) शार्षिीर्लभ्य (4-1=100} शिक्षाभिक्षा (4-4 121) शिवाय वलच्{4-2-14.5} शिविकपेिभ्या (5-4-120) fñtöiq (4-4- 2) शिरोलोमभ्या (4-1-88} fr、索哈>牙:(4-4-112) शिवप्रोछ {4-1-84) शिशु कन्दयों (4 3 20 }} शीडो रत् ($-l 6) शीर्षीय मायातू (!-1-188} शीलमपूपादेिभ्य. {{ 4-118} शंfी वा (ā--11) शुक्राद् घन् (4 2 30) इक: कृष्णेन (3 3 33) इच्छगल {4 1 99y ঘুষ্টিভঙ্কা (-4-3-192) शुन सम्प्रसारणी ( 4-!-l86) ধ্রুপদিষ্ট {{-1 105; पृष्ठम, } सूझम. ! | शुधाभ्रदश्र (4-1-146) 16 153|| श्रदःच्वामहरपूर (1-4-10) 114 2 || शूर्पाच्च नायात् (4 1-150) 168 22 शलेखाभ्यां यत् (4 2 21) 187 267 | शॆषमुभयोः (8 8-48) 95 262 | शयन परस्मैपदानि (8-1-115) 36 282 | Siኛ (4-8-l ) 213 0; । शेषे प्रथमः (8•1-50) 27 15õ | እrdi ማ§mሸ፲፭፡ (8-8-1) 83 208! शेोणचण्डाराळ (3-4-14) 27 294 शोभिहिताहाँ (8-2-129) 212 शैण्डधूर्तकितव (32.57) 154 | शैनिकसाङ्गरव (4 3-980) 254 281 ।। 3मक्षुः केशाद् (8-8 66; 98 g.4 | 3पावात (4-1-149) 68 0 | श्येतैनहरित (3 4 50) 22 262। श्रद्ध मेधया (8-3 24) S9 159 { श्रविप्रपाटाभ्याँ (4-8 188) 237 288 || श्रणामास {4-4-186) 284 211 | भुवsनाडप्रते:{3-1-109) 8 1g6 | श्रेण्येकपूरा (3-2-102) O 27路 (36 س4 =4) اسة اa Toiة أ 0 1 五45} 熔可苓9可{4-1 09》 16 281 | श्वशुरस्योदन्त (3 4-113) 34 155, স্বস্থাল (4 -1-129) 164 550) { *धस्तुट्च (4-8-107) 233 2| षड्भ्यश्चोपका (4-1-196) 蓝78 11 | પછી (8-2-182) 75 982 पष्ट्री चान्दरे (3-1-269} 44ه ५9| qध्रौं देपे (3-1-280) 44ه 1go । पछी हेतो प्रयोगे (8-1-282) 49 8g || षष्ठ्यतसर्थे (ā 1-256) . 159 | षछ्या क्न्थेशीनरेपु (3-8 125) 105 ४g| पैितीं छ{{3 4 62} 22 5g:8 | प्णः संस्थाया {3 1-179) 33 dৱহাৰ (8-1-22!} 3. सूत्रम • पृछम से ' 망 सद्धाय (3 4-96) 180 | તુવૃશ્વિ (4 છે 253) 259 सज्ञाया (3 2 61) 68 { તપૂર્વતિ (4 ? 101) 232 सु३५ ऋन् (l 21) 26 qqiባTኝ°ባ (4-4 155) 288 02 )94 સ્વાતનો (8 કે ب (142-44) هي : सार्या धनुष्या (4 * 1*? ggt ! તની વા (ઇ- 있74) 4生 सइायी मक्षिक {4 3-247 25 و સ્વાતનો પૂર્વ 8 કે છે) 84 सज्ञायां शरदी (* * 12 ) 2გ5 \ qazil fზ* ვ 2 p6) 62 ssrat wraw (4 2 2 1g5 | सप्तम्याधि*' (3 1208) 39 सज्ञायामण (+ 3-1a6) 241 । सभाया (4 167) 28 J सप्रतिभ्यो (8 1-92) ૧૬ | તન મૂરીિ (8 ??? सवत्सराम्र (4 $ 1**) 989 । सम ६ )3 1 11:39 ر सवत्सरातू.4-3 4) 234 । सम्म પ્રતિજ્ઞાથt (8 99) 16 सवाद्दाच्युत (** 47) 221 || হামালিকা (ጓ 1 208) 38 ag亚(4-4-74) 276 તુવવત્રવિધ્ય { 64) 0. gera (4 448) 971 | समवायान, (44 94) 9 सस्कृत भक्ष्यम् (* 220) 18ሽ તુવવિવાદ્રિયો (31-219) 4 1 તલવારન (4 2 */ 207 | समस्तृत (3 102 f gaufasA 3 + 32 tr་འདི།ཤི་ན། ( 盘3岑) 285 જ્ઞાતિ (3-2 65) 6生 समानाच (4 3 83 229 242 )163 43( समान | 902 (103 2 4) چچ सट्टाश (4 2 125? 207 garañካቲ‹ማ (° -147) 26 ersws (4 3 268) , તનસુરા (3-4 49 તરાવાદન; (4 4 °? 194 natat (4 + 1819 291 सङ्ख्याक्ष (ॐ 2 *52 {{ | aાઇ છે ? 148) 12 राइझ्यानाम (3 *:"? ། ཅ་མའི་ 6) 29 () (3 ' ། འདིའི་ eta 4 3 2202 (2 آ ཙུ་ཞུ་གཞཐའཡི་2. ვ0) მნ · statis ( ' ' ດ8 સારવા વૈિરિવાર છે 330) 90 triچ at )3 3 29( 90 হনুভূকমী 83 (فهٔ فهٔ ) به समीरणाग"यादित्यु (* 3. 74) () ) エ(34117 1路4 gagat (3 l) arsrus (3-4 8) ། མ་ཀུན་ 3, 10) 8. તફાવત (4 1-5” 1፲ኝ मुद्राऔं (4 : 63 223 8 ) 7། ག་ང་གི། ། 1 of( (1106 3) ہی )1? 1 3( गम्युच्छ 234 )113 ( ) تا آcate તrદત, (8 છે 99) 59 समो चाहि (4 4 17*) 29 सम्प्रत्य {3 2 28) 56 सूत्रम, राम्योधने प (;}•1-29) सम्भप्राजिन (; {-f;} सम्भूयोम्भों (1*1-) भांज: { 1 -1-1813) राणिमेकदार्थ: (;.:;.!();} सर्पिर्मधु। (3-4-6$) रार्षचमी (:3-8- 1) सर्वतः (:3-! •* !) सर्वनाम (8-8-81) «ՀՀita: (3-1-161) पर्यथा (8-2-18) सबैसादेछैक्: {{-9-67) सर्वग्गी वा ५{•t-100) सर्वोद{1-4-197) पर्वाभिपयुभयेम्पः (8-1-203) संवैफजरत (3-3-6) सवैस्रयदादीनि (8-8-118) सर्वोत्तर {{-4-138) मृल’तुरच्छग •:3-:10} सवाभ्यां वामी (8-1-29) सह तृतीयाया (8-3-1?) सहनश् (3-4-108) सहार्ययोगे (3-1-223) सIधुना च (3-1-203) सार्यचिरं {4-3-108} सायंडूिमध्प्राद्द (8-2-123; साल्वाद्गो (4-8-2) স্বালম্বিয়ং - - 7. सास्मिन् पौर्णमासी (-4-2-25) सास्यदेवता (-2-28) सिंहकछुभ्यां (4-8-314) सिंहव्याघ्र (3-2-30) tसेच (3 1-38} सिन्धुगान्धारि (4-8-212) सेन्ध्ववकराभ्या {-4-8-136) तयी समेिते (-4-15 1) . l (58 ፳፩>፧ 31 G 2895 38 ( SSG t गीदारममें १ग (:3-1 - 1} सुग्रदु:रादिभ्यो गा (8-1-४l8) मृ'भूमार्जिन (4-:-116) g*Ifā?irwლH t:3.22-48) যুবুনী: |-1-2}A} गुiइमgनैि {4•2-135) ፵፫ሽሚጻፈ ( }- l•:}1) grisù" ( -3-8) (11) SS gir (3-2-1) ፣gቫ፳ቖኾኗ(ጋ8- ፤ ፀ5 ) मुपास्तुयर्व ( 1-3-109) युवनिर्दैरपरायति (8-2-5:5) নালাইন (4-4-9{9} सूयनावक्षेपण (*-1-78) सूतस्य युक्त्यां {3-4-13 1) सूर्या देवतायl (3•4-83) गृभः श्रद्धा (8-1-100) रोनाáानि (8-3-4:2) ձՀrza"Ե1* ( 4-1-154} 87 ; पेनाया घा !4-4-06) 182 | सेनामुराशाला (3-3-130) 233 ! सोऽस्य निवास: {-4-8-20') 3 3 . ፰3 i सेहिँइ (3-1-18) सोमाट्यणू (t-8-35) स लोपोऽनन्त्यल्प (8-1-85) स्तम्बाप्रार्शशपा ( k-1-7-4) स्सेदन्ट्रि ६-3-3,4, स्तोकाल्पकृच्छु (3-1-252) त्रियाम (3-4-1) | fՇզ: Փ* (4-1-178) ' ख्रिया छकू (4-1-59) स्त्री पुंदच (3-3-10?) स्रोपुसाम्य (4-1-19) स्रोबहुयु फ्कु €4-1-?0) स्लीयूम्यां (8-1-192) g th () 29 13 13 150 O 143 丑52 35 सूश्रम स्रोtघु सौर्वार (4 2 08) स्थ प्रतिज्ञानिर्णय (* 1 3) स्थण्डिलच्छेत (4 2 19) स्थामाजिना (4 $ 1) स्नात्वाकाल क 5 2 120) 77) स्मत्यर्थदेयशा (* ! 281 स्मृदृशिभ्या (é LI ST OF SA N SKRIT PUBLIC A TI 0 N S FOR SAL. E. भकिम iari (Stut) by H. H. Svetl I Bhaktima ဂျီးနု် WGA Mlahärån. ғч: Syanandurapuraүarnana Ravyn) by H H Svit, Pಖ್ಖ Mahārān, with the commentary Sundarf of RaJarän Výarmin Kol Tampurän Triwandrum Sanskrit Series. Y bv Dev, a with No 1-ềēH Daiva (Vyakaraụ ) by ara of KrisqallaŠukamuni Purus kārt o (out of stock). No 2-अभिनयकौस्तुभमाळु!-दक्षिणूामूर्त्तिस्तर्चौौ Bābhi rayakßíastubhamela and Daksina a by Krşņalilaśuk'amun murtlista Ya PW (out qf stock).

Nalabhyudaya (Kavya) by No. 3-tergitality: Bâra (second edition).

-feragâzıda Sıvalilarnaya (Kâvya) by No. 4 NTInkata DIksta (ott of stock). No 5-व्यक्तिविवेकः Yಖ್ಖಟ್ಲಿ (Alaňkāra) by Mahima-Bhitta with 顎 (out of stock No 6-sizer. Durghatayrtt (Vyakarana) by Strayadeva (out of είο εέ) No 7-FIEEEThlfJær Brahmatattvaprakasika (Vedanta) by Sadäšivendrasara Svat (out of stock).

• No. 8-sarrgolargitar Pradyumnabhyudarya

(Nataka) by Rav 1. Varma Bhupa IRS A.8, P. 2 1. 2 O O 4 O 2 2 2 !ه O (οιεί αν δασέ), 1 0 0 No 9-fè Sgqamf:ht Wirupaksapancasika (Vedant) by Virapaksanatha with the commentary of Widyacakra vartin (out of stock). No 10-Atascia Matangalila Gಟ್ಗ by Nilakantha (out of stock) No lil-əqdiffergi. Tapatislam yarana, (Natala) by Kulnšekhnra Varma with the commentary of Švarāma (out of stock) No 12-qrt5r Paramarthasara (Vedanta) by Aduses with the commentary of Raghvānanda (out of stock). No. 13-IFTETTIGH Subhadradhananjaya (Näiaka) by Kulašekhar Varma vuth the commentary of Šuvarāma (out of stock). No 4-ffàETR: Nitisara (Nit) by Kāmandaka, with the commentary of Sankararya (out of stock). No 15-SERST Swapnavasavadatta (Nataka) by Bhasa (second edition). No 16-afèTITrầrrrErzgurt Pratynayagandha rayana (Nățakh) by Bhāsa (out of stock), No, i7-qRCT5 Pancaratra (Națaka) b Bhāsa (ouf of oci No 18-trauf Narayaniya (Stut) by Narayan Bhatta Yath the commentary of Desanagalavarya (second edition). No 19-H533: Manameyodaya (Mfmāmsa) by Nārāyaņa Bhata and Nārāyaņi Paduta (out of stock). No 20-feater Avimaraka (Nataka) by Bhasa (out of stock) No 21-TITTírat Balacaruta (Nățaka) by Bhāsa (out ef stock) O O 2 No No No No No No No No No No 芷5。 S. 22-मध्यमव्यायोग-दूतवाक्य दूतघटोत्कच-कर्णभारो 23 grŵrfêr Madhyama wyayoga-Dru tai - vakya-Dutaghatotkaca Karna bhara and Urubhanga (Nãițiaka) by Bhais (out of stock) 1 8 0 tërq: Namartharnavasan - ksepa (Koša) by Kešavas vām (Part I, 1st and 2nd Kaidas (out of stock). I 12 0 24—ຽTraffiRUTg Janakiparamaya (KAYya) by Cakr. Rav1 (out of stock) 1 0 0 25-काणादसिद्धान्तचन्द्रिका Kanadasiddhanta camdruka (Nyāya) by Gangădharm star (out of stek) 0 12 0 26-3fòrhTSH, Abhisekanataka b O 2 () 7 Bhash (out of stock Kumarasambhava (Kåvya) by Kāļudāsa Yıth the tro commentarles, Prkasuka of Arungarnithn and Wivarua of Narayana Pandita (Part I, ist and 2nd Sargas) (ouf of stock) 1 12 0 28-ềRGIrrattarCrằarri Vaikhanasadharmapra sna (Dharmasūtra) by Wıkhanas (out of stock) 0 8 0 29-FurtreftifastIT. Nanartharnavasam ksepa (koša) by Kešavasvimin (Part II, 3rd (aိ) (otet of stock). 2 4 0 30-cargfeat Yastuvidya (Silpa) (out of stock) 0 12 O 31-tarîdîqsör Namartharnayasam 32 kpa Kośa) by Keśavas vaimum (Part III, 4th, 5th and 6th kāņdas) 1 0 0 Kumarasambhawa (Kāvya) by Raidaisa with the two coiament. arles, PrakäÉlkä of Arunagurinatha and of Nārāyaņa Paņdta (Part II, 3rd, 4th ¥ 5th Sargas) {9೭೩ opo 8 fic t), 8 O No. 33-trTrek: Yararucasamgraha (Vyākarana) with the commentary Dīpaprabhā of Nārāyaņa TէՏք Afs (ond of stock). 0 8 No. 34-irfruit: Manidarpana (Nyaya), by Rājacũdāmanimakhin, No. 35-3Hfàrr: Manisara (Nyāya) by 畿 naithf. No. 36-rr: Kumarasambhava (Kāvy) by Kalidiisa with the two comments aries, Prakāsika of Arunagirinatha and Vivarana of Narayana Pandita (Part III, 6th, 7th and 8th Sargas). No. 87-8ћатичндsaucastaka (Smrti) by Wararuci with commentary. No. 38-TTrafờETH. Namalinganusasama (Rosa) by Amarasimha with the commentary Tikāsarvasva of Wandyaghațilya Sarvãnanda (Part I, 1st Kāņa). No. 89-Sirri G da Carudatta (Nataka) by Bhasa (out of stock). 3 2 4 8 O 4. O O O O 12 O No. 40-TTg.TH. Alankarasutra by Rājãunaka. Ruy vaka with the Alaňkārasarvosva of Mankhtika and its commentary by Samudrabandha (second edition). No. 4l- Adhyatmapatala (We - danta) by Apastamba with Vivarana ofŠrī Safikara-Bhagavat-Pada (out of stock). No. 42-aft-Hirtlant Pratimanataka by Bhasa (out of stock). No. 43-ròkitsaret Frar Namallinganusasana (Kosa) by Amarasimha with the two commentaries, Amarakośodghatana of KŞIrasvāmin mnd Tīkās,aryasya , of Vandyaghatīya Savānanda (Part II, 2nd Kanda, 1-6 vargas), No. 44-TETIT*Tantrasuddha" by Bhațțăraka O 2 4 8 8 O O O O Wedottama (out f είσελ). O 4 No 45-5138qorg Prapanbahrdaya O D No 46--RfTATTGà Paribhasavarttı (Wya karana) by N Tlakanța Dkşta 0 8 0 No 47-fèREFTRITISH Siddhantasiddhanjana (Vedānta) by Krimanand Sarnsvati (Part I) 1 12 0 No 48-सिद्धान्तासेद्धाञ्जनमू Do Oo (Part II). ? 0 0 No 49-vìTf3Fr Goladipika $:? by armeswara 0 4 ) No 50-stagear Rasarnavasudhakara Almřkår 11ց:"l Blյնiլ)&lt (Alahkär) by Sign Bhopala 3 0 0 No 51-FrèFratr Namalinganusiasana (Kosa) by Amarasimha with the two commentaries, Amarakošodghatana of Ia8Iraswinun and TIkaisary Inswa of Vandyaghiațīya Sarvinnndri (Part III, 2nd Isand, 7 10 virgas) 2 0 0 No 52-rèF5FTET Namalıngantusasana (kaoša) by Axmarn symbyr, with the covxar mentary Tikâsturvansvar of Vandya ghiratçıya Sarvânınından (Part W, 3rd Käņa) 8 0 No ɔ3-Tagfarfar Sabdanırmaya (Vediantay by Prakåśấtmayatındra 0 12 0 No 54-TrafFfRFfrifèrera Sphotasiddhi nyaya icara (Vyäkriņa) 0 4 0 No 55-refT3E3ETri Mattavilasaprahasana (Nataka) by Mahendrawikrama virtman (out of stock). 0 8 0 No G-HERTSFSvartrefą Manusyalayaca ndruka (Šılpa) (out of sfoci), 0 8 0 No 57-of-TafTTI Raghuvriracarita No 58-Rarifrast Siddhantasiddhanjana (Vedants) by İspşpâtınd'ı Sarısvati (Part III). 2 0 R A8. No. 59-rinitira Nagananda (Nataka) by Haradeva with the commentary Wimaráint of Sivarama (out of stock). 3 4 0 No. 60- : Laghtustuti by Langhubhațțâraka Fith the commentary of fŘághavfinanda. 0 8 0 No. 61-fraidfis Tsing Siddhantasiddhanjana (Wedânta) by Krşņânanda Sarasvati (Part IV). 1 4 0 No. 62-TrầHaTTiTTtg: Saryamatasangraha. (out of stock). 0 8 0 No. 68–कितूबाजूंपू Kiratarjuniya (İKävyi) by Bhairavi with the commentary Ša bdërthadipikn of Citrabhänu (1, 2 nnd 3 Sargas). 2 8 0 No. 64-àERTÈRIT: Meghasandesa by Kâlidāsa with the commentary Pradipa of Daksinayartaristha, 0 12 0 No. 65-HRHēr Mayamata (Šilpa) by Maya muni (duff stock). 3 4 0 No. 66-HBFt Maharthamanjari (Darśana) with the commentary Parimala of Măheśvaränanda. ? 4 0 No. 67-STIFT: , Tantrasamuccaya (Tantra) by Nārāyana, with the ဗူးဗွ;üy Wımarśinī difŠaňkara (Part 1-6 Patalas) (out of stock). 3 4 No. 68-Tattaprakasa (Āgama) by Šrī Bhojadeva with the commentary Tātparyadīpikā of Śrī Kumāra 1 12 O No. 69-ईशानशिवगुरुदेवपद्धतिः Isanasiyaguru dewapaddhati(Tantra)by fśầnaśivagurudevamiśra Part I, Sâmānya {ူနီရို) 1 8 0 No. 70-yardassists: Aryamanjusrimula kalpa (Part I). 8 0 RS AS No. al-TTTest Tantrasamuccaya(Tantra) by Nariyana with the commentary Wımaršunt of Šaňkara(Part III, 7-ĩ2 Pațalăs) (ou of stock) 3 8 0 No 3-IrêagãIrã Isanasiyagura deYapadidhatı (Tantra) by lišānaśvaguruderımıśrn (’art II Msantrompāda), 4 0 0 No 78-tostraffir Israrapratipatti prakasa (Wedatuta) by Młndustridang STSWER 4 ) No 74-4 (Tigristgfa Yajnavalkyasrurti with the commentary Bálakridå of Yávarapacitya (Part I-Acarn and Wyayahir Adhyáyās) 3 4 No 75-foqr:Fra Silparatna (Štipa) by Šrf p kumar (Part I) 2 13 0. No. 76-3rtisfact Aryananjusrimula kalpa (Part II) 3 0 0 No 77-atriargaaraf Isanasyaguru de vapaiddhati (Tantrin) byliśānaśYa gurudevanniśrn (Part III, fryãpãda 1-80 ຕື້ເອ) 3 0 0 No. 78—স্বাক্ষািবজ্ঞাযন্মবৃন্নয়ন্ত্র সময় Aswalayanagrhygsutra with the conmentary Anwillä of Haradattacārya 2 6 No. 79-33raq, Arthasastra of Rautalya with commentary by filhã,nahopšdhyaya T Ganapat Sastri (Part I, &2 Adhukarņās) 3 2 G No 80--Ssiraš Do, Do (Part II, 3-7 Adukraiņās) 4 0 0 No. 81-x{{&age:FqEgfà Yayna walky asmartil wrth the commentary Bŝlakrifda of Wiśva rupăcăra (Part II Prãyaścut layaya). 2 0 0 No, 82-stairst Arthagastrap. Rautalya with counsentary by Mahanhopi. dlyôya Gaņapat 8áistri (Part; III, 8--15 Adhukaraņås). 8 4 0 RS. A8. Po No. 83-istrategatrfr: Isanasiyagurudevrapaddhati (Tantra) by Léonaśivagurudevamiśra (Part IV, 懿 pada 31-G4 Patalas and Yogapada). 3 8 0 No. 84-आर्ग्मञ्छुश्रीमूलूकुक्षूं Aryamanjusrimula kalá(Přif). 2 O O No 85-fèrtifờar Wisnusamhita (Tantra). 2 8 0 No. 86-avciefîçti. Bharatacarita (Kâyya) by Krakavi. 1 8 0 No. 87-acrestriar: Sangitasanayasara (Safigita) of Sangitâkara Pârávadeva. 2 O No. 88-8htistir: Kayyaprakasa (Alankâra) of Minmmatabhatta with the two commentaries, Sampradayaprakasin of Šrī Vidyāca kravartin and Sahi tyacadamani of Bhattagopal (Part I, 1-5 Ullasas). 3 0 0 No. 89-tisaffer: Sphotasiddhi (Vyakarana) by Bharatamiára. O 8 0 No. 90-Tfitt PerfŘof Mimamsasloka

• Yartika with the commentary Kãảikā

of Sucaritamisra (Part II). 2 8 0 No. 91-rural Horasastra of Warahamihira cārya with the Whvarana of Rudra. 3 0 0 No. 2-rīvf Rasopamisat. 0 0 No 98—33rd flSHTT Yedantapaibhasa (Wedānta) of Dharmarājādhvarindra with the commentary Prakasika of Peddadiksita. 1 8 0 'No. 94-serit Brihaddesi (Sangta) of Matafigamuni. I 8 : 0 No. 95-cwtfeat Ranadipika (Jyotisa) of Kumāragaņaka. 0 4 0 Is, A 's N o, 96-issed Rksamhita with the Bhasy (Part I, the of Weňkațamidh'tvir"Yo 1st Astaka) 1 8 1st Adhyāya un the No 97-नारदीयमनुसहित Naradıyamanusamhio (Smrt) with the B 2 0 0 No. 98-frigeri, Sılparatma (Ślp") by Sr lumir (Part II) 2 No 99—मीमांसाश्लोकयार्तिक' Mimamsasloka* wartıka (Mīmāms) with the con of Sucartaméro 0 (Part II) 2 akaSa` (Alankára) a with hα tνο (ΟΠ No 100-घकाव्यप्रवn!! H«aw፻፬p¥ of mentar 1889 sdayprak of Sorvidy"icakrov" nnd Sahitya CùdጼInቧ of Bhattagopya hämal 6-10 itn) of Dattılar No.102ーマfエ Dattula (S3 mun. 0 4 0 andesa (vedanta) No. 108—हससन्द- HamSalS () 8 0 with commentary sambapancastik** oramento dipa of Siddha N, 10.5-નિમિત્રીય Nidhipre Imbhul O 4 O No. 106-प्रक्रियास्त्रं (W. karno) Bbntta with of Šri Nárky"na commetta (Pኅrt 1 ) 0 () 10 FRS, AS, P. No. 107-15rat KayyaratnaE(Kävya) ** of Arhaddasa O 12 O No. 108-alatau stasia Balamartandar yijaya (Nayaka) of Devarajakawi. 8 0. No. 109-4 retr Nyayasara with the commentary of Wasudevashri. 1 8 0 No. 110--अप्ार्यभटीयम् Āryabhatiya (Jyotisa) of Aryabhatacarya with the Bhãşya of Nilakanthasomasutvan.(Part II. Kālakriyāpāda) 1 0 0 No. 111 - 3TríETT: Hridayapriya (Waidyaka) by Paramesvara, 3 O 0 No. 112-कुचेलोपाख्यानम् अजामिलोपाख्यार्न च । Kucelopakhyama and Ajamilopakhyana (Sangta) by H. H. Sväti Šri Rama Warma Mahārāja. 0 4 0 No. 113-rštā: Sangitakrtis (Gāna) of H. H. Svāti Šri Räma Warma Mahārāja. 1 0 (0 No. 114-stfesafist Sahityamimamsa (Alahikāra) 1 () () No. 115-tisifeit Rksamhita (with the Bhasya of Skandasvamin and the commentary of Weňkațiamādha varya) (Part II, 2nd Adhyaya in the Ist Astaka.) 1 8 O No. 116-travitt Yakyapadiya (Vyakarara) with the commentary Prakrņaka prakāśa by Helarja son of Bhintiraja. (Part 溃 8 l No. 17-sectival Sarasvatikano barana (vyākaraņa) by Bhojadeva with the commentary of Šri Nirk yaņa Daņdanāth. (Part 1). Balaramabh arata No. 18-strica (Natya) by Balarama Warmi” Vanci Mahãraja. No. 9 --শ্রিলক্ষ্যমানীযক্তি wiekamartham* (vedanta) of wióvarupadጭV° No. 120-ኟስቫቕfi“ሚ[ ganakiya (Sm۴قط( No. 121-ইষনালব্বাৰা vaikhanasagair 1* (Tantra) of Marici. Prabadhaoandrodaya--¤ =س-122 هNo (Navaka) by Krşgamiérayatı with the commenta“Y Na ținkåbharaqa of 6 Govindar bhagavan No. 23- Sangramavljajo daya(' yotiga)° 124- Haramekhala Waidyaka) Mshuka with commentary (Partl chapters 2 3&4) a (Kāvya) No. 195—বীন্ধৰ্ভৱন্ট্ৰিীয়া Kokasandéኛ bharana Bhojadeva with the commentary e si Narayao Daņļanatha. )Part II ;"م- و No. 1৪৪-সূক্ষ্যু Bhringasando.* (Kavya) ỹ Yã sudeva. (Kavya) 12 RS A. No. 130-sqarr: Mahanayaprakasa 0 8 0.

...H (Vedanta) by Abhinavaguptacarya .ئے

No. 131-grafiri vrttavartiká .0 8 لا " " و ... م (Chandaş) by la mapåņivada. : ;* . ' No. 132-artirargarri Tantropakhyana ** * 0 6 0 를r (IKāvy) . . . ! --E, دا ده چې د ه * No. 138-उदयवर्मचरितम् Udayavarmacarita. 0 4 0 No. 184-योगयाज्ञवल्क्यम Yogayajinawalkya 0 - 0 No. 135-itsi dizkiatrifugoafri Sarvadarsanakaumudi 0 0 1 .by Īālavasarasvatī بیب * No. 13(5-triatsitat Haramekhala of Mahuka . . with conmentary (Part II Chapter 5) - - 0 8 () No. 137-TF3F3F3Ft Skandasariraka with commeutary. 2 4 0 No. 188-आश्वलायनगृह्यमन्त्रव्याख्या Aswalayana grhyamantravyakhya of Elara- "الطا dattarrutiéra. "་ལ་,་། ༈. 9 -80 No. 189-tafà trẫ55 Prakriyasarýaswa' (Wyakarana) of Sri Narayarbhartá - ; í with the commentary of R. SambaSiva Sistri (Part It). . . . 0 12 0. No. 140-trrärivärror Sarasvatikanta-. bharana (Vyā karaņa) by . Bhojadeva with the cominentary * of Šrī Nārāyaņa Daņdanātla