सिद्धान्ततत्त्वविवेकः

by कमलाकरभट्टः

सिद्धान्ततत्त्वविवेकः कमलाकरभट्टः १९२४

BENARES SANSKRIT SERIES;

); COLLECTION OF SANSKRIT WORKS & EDITED BY THE PApps by HE BENARES SANSKRCOLLEG. MWo. 7 सिद्धान्ततवविवेकः W = श्रीकमलाकरभट्टविरचितः । ॐ महामहोपाध्याय-पण्डितश्रीसुधाकरद्विवेदिटिप्पणीभिस्तथा । ।

• महामहोपाध्याय-झोपाळूपणंडतश्रीमुरलीधरशमकृतटिप्पणीभिश्च }

SIDDHANTA-TATVA-VIVEKA, T A SE ON A S T R ON 0, By Bhatta Kumalakara, सहितः । With notes by

Mahmudaopadhyaya Pandit Sri Sudhakra Drivedi.

Diited with notes by

• Malamuloplayya Pandi Sri Muralithara Jha,

FIRS' PeopysorGOVERNMENT SANSKRIT COLLEGE, BENARES} Feel28 I, BAMA AS PUBLISHED BY Krishna Das Gupta, Propriotor For BRAJ BHUSHA* DAs &&Co, हैं C. K. 40/5, Thatheri Bazar, Near tho Chauk. १ Prize by Krish Das Gupte, Porton,

• Betures Pitkey Press en by Jui Krishna D¢s ?

¢t% « ]ke eye kas Press, Bez¢8, 1924 Revised Dition, -- --> > 0 > • Formerly the publishers name was pas down in the abstract form BA3 , B. DAS = C» , but now the to nt igivedई. e. A RESIAN DAS & Co. to the ०४stomers to requested to८ ०० %ke ite & another arna altogether . BDNARDS SANSKRIT SERIES; COLLECTION OF SANSKRIT WORKS EDITED BY THE PANDITS OF THE BENARES SANSKRIT COLLEGE, UNDER THE SUPERINTENDENCE OF R. T. H. GRIFFITH M. A., DIRECTOR OF PUBLIC INSTRUCTIoxN. W. P. & QUDE, & G. THI BAUT PH. DE, PRINCIPAL, BENARES COLLEGE. Nos, 1, 2, 3, 6 & 1.4. सिद्धान्ततत्त्वविवेकः श्रीकमलाकरभट्टविरचितः । तत्कतशेषवासनासहितः । SIDDHANTA TATTVA-VIVEKA A TREATISE ON ASTRONOMY BY BHATTA KAMALAKARA, WITH KESHAVASANA BY THE SAME AUTHOR. EDITED BY PANDIT SUDHAKARA DUBE, LIBRARIAN, SANSKRIT COLLEGE, B8XARES. BENARES: PUBLISHED BY MESSRs. BRAJ B. DAS & Co. PRINTED AT THE BENARES PRINTING PRESS By CHANNUAL 1885. ogistered according to Act xxv. of 1867. 949632 श्रीजानकीवलभो विज्ञायते । जय सिद्धान्ततवविवेकस्य भूमिका । विपिनेऽपि पिनाकिनादिना यो महितो दक्षसुतासमन्वितेन । स महीतनयाप्रियोऽर्चनीयो get = LIBRARIES (cAG०, ७ भगवान् मङ्गलमातनोतु रामः ॥ १ ॥ अशीत्यधिकपञ्चदशशततमे शालिवाहनीयशर्क स्खपितृव्यस्य भा स्करीयसिद्धान्तशिरोमणिमरीचिरचयितुर्विश्वरूपोपनामकमुनी रुख रस्य स्पर्धया बाहुल्येन श्रीभास्करप्रकारखण्डनपर एष श्रीमहा गीरथयनतृपतिवरप्रधानसबसरस्य बीजकल्पलताद्यनेकग्रन्थकर्तुः थी लष्णदैवविदः पौत्रण वासनावात्र्तिकसौरभाष्यादिबहुनिबन्ध- निर्मातुः श्रीनृसिंहदैवज्ञस्य तनूजन निजज्येष्ठभ्राढदिवाकराद्धी तविवे न भास्करविरोधिनापि भास्करभक्तेन श्रीकमलाकराभिधा- नेनाकारि किलायं सौरत त्वविवेकरूपः सिद्धान्ततत्त्वविवेकाभिधी ज्यौतिषसिद्धान्तः । अत्र यद्यपि परदूषणाभिलाषेणोदयान्तरखण्डनं (१६-२० पू०) व्यासात्परिध्यानयनं (२४२ पृ० १४३–१५५ लो०) तात्कालिकस्यष्टभोवखण्डखण्डनं (१०३ पृ० १०५-१७ लो०) लघुज्यासाधने स्पष्टभोग्यखण्डखण्डनं (१०७ पु० १७-१८३२ ओो०) इत्तफलं परिधिनमित्यस्य समाधानं (४०० पु० ३०७३०८ क्र० ) धन सन्धौ गतिफलाभावखण्डन (४०० –४०१ पृ० २१०– २११ ॥ो०) मित्यादयोऽन्यथाद्याः प्रतिपादितास्तथापि धृवभस्यास्थि- रत्वप्रतिपादनं (२३-२४ पु० ७५-८० ओ०ग्रहगोलानां श्रम परस्पराऽऽघातवर्णनं (२४ -२५ पु० ८७-५१ छो०) जलाग्निगो- लकल्पनं (२५ पृ० ५२-८३ औ०) गुरुत्वकेन्द्रकल्पनं (२३ पु० १०६८ ( २) १७४ ओो०) बि ११० श्रो०) जलार्णवस्य भ्रमणं (२५ ० १२ नो०) भूपिण्डस्य वर्तुलत्वनिरूपणं पृ० ११-१२० बी०) भूगोलोऽद्याधिको जलमग्न इति यवनमतनिरूपणं (२० पू० १२२-१२४ बी०खा लदत्ताभिधानगरात्तलः गिप्रतिपादनं (२२ पृ० १०२–१७४ ओो०) घनकरकाभूकम्पम हमरीत्यादिकारणं (२५-२६ पु० १८2– २०2 ओ०उदये रक्तविम्वे कारणं (२६ पु० २१० -२११ ओो० नं (४२-४६ पु० २६५–३०३ छो०) दर्पणादौ प्रति बिस्बर्गने विशेषः (५० पू० ३२७-२३३ श्रो०) अवर्गीस्य मूल- विचारः (५१—५० ) रेखादिपरिभाषा (५–१० पू० २२: ३३ ओो०स जातीयक्षेत्रल वर्ण (१ १ पु० ३४ -४८ ओो०) भा- स्करीययोगान्तरज्यासाधनोपपत्तौ मुनीशखरादिमतखण्डनं (१३ – १८ पु०) अपूर्वभावनोपपत्तिकथनं (१८-६ पू०) स्वकल्पितयोगा- न्तरज्यासाधनोपपत्तिवर्णनं (७४ --७४ पु०) तदन्थलस्वात्र लघुरि- ति भास्करीयलीलावतीपाठस्य खण्डनं (७० पू०) चापविभागादि- जीवासाधनं (८१-८२ र्० ८१-८८ औ०) चापविभाग ज्यासाधने मिर्जालूकगस्य प्रकारसूचनं (८२ पृ० ८८ झ०) कुण्डसाधनं तद्वस्तवफलसाधनं च (२ १०३ पु०) प्रत्यंशज्यासाधनं (१०४ः १०० पू०) ग्रहगोलस्वरूपवर्णनं (१२२-१२६ पृ०) चापजायत्रिभु जस्य भुजकोटिकनृषु परस्परं सम्बन्धप्रतिपादनं (१५१-१५४ पृ.) विषुवांचज्ञानार्थं सारणी (५५ –१५६ पु०) चाप जात्यत्रिभुजगणितं (१५८-१५४ पु० १०-११५ श्रो०) चाषीयचतुरखे विशेषः (१५८ धृ० १९६–१२१ झ०) ब्रह्मदिनपप यथै पृष्ठहगोच्यादिसाधनं (१३४ ११८ पृ० १६३-१८५ छो०) रवेः पदज्ञानं (१६४ पृ० .२ १८३ छो०) षत्विंशसमाजांशी नगरे लग्न ज्ञानार्थ सारणी (१०३– १०४ पु•) एकस्यामेव दिशि कदा छायाइयं तथा कदैककपाल इत्यादीनां निर्णयः (१८८-१३ पृ.) तुरीययन्ते ण भगोलीयवस्नुस ( २) धनं (१५०-२०० पू०) शक्रबिम्बमपि चन्द्रबिम्बयदिति ययनैरवली कितं सूर्यचक्रयुताविति कथनं (२००५-२०६ पृ० १२-२१ औ०) बुध शुक्रयोस्तेजसत्वखण्डनं (२०७ पृ० २८-३५ लो०) ग्रहगोलदर्शन विशेषः (२०७--२०८ पृ० २७–४६ ०) न्यूनाधिकबिम्बमॅने का रणयप्रतिपादनं भगोलीयबिम्बसाधनं च (२०८-२१० पू०) रवि ग्रहे स्वर्ण मोक्षे च सर्वदा मानैक्यार्धसममन्तरं न भवतीत्यस्य प्रति पादनं (२१८ -२२१ पु०) एकस्यैव खचरस्य नेत्राभ्यां स्थानान्तरं दर्शनस्य कारणम् (२२३ पृ० १०० धनं (२२४ पू० ८-११ ) ग्रहर्क बिस्वान्तरसूत्रसाधनं (२२४ २२५ पृ० १२ १५ ओ०) छायाक्षेत्राणां सजातीयत्वप्रतिपादनं (-२२८ ए०) दिनकरकरनिकरेण निशाकरोऽYधिक उज्ज्व २२६ लो भवतीत्यस्य प्रतिपादनं (२३२ पृ० १-२ झ०) सित साधनं (२२ पृ० २-३२ ) शुङ्गोत्रत परिलेखे विशेषः (२४-२४८ पु०) शरीयवलनानयनं (२५३ पु० १४–१६ श्लो०) अन्यक्रान्तिसाधनं (२५३ पु० २१-२२ लो०) स्पष्ट क्रान्तिसाधनं (२५३-२५४ पृ २३ -२५ शो०) ध्रुवस्वष्टापमसाधनं (२५४ पु० २३-२८ ओो०) चलग्र हसाधनं ततोऽपि स्पष्टपमसाधनं (२५४ -२५५ पु० ३०: -३७ छो०) बिस्वीयनतोत्रतांशसाधनं (२५७ यु० ४२–४७ ओो०) ग्रहोदयास्त योः कालांशे विशेषवर्णनं (२६६ षु १३ १३६ नो०) अपूर्व चन्द्रो दयसाधनं (२०२-२०४ पु०) ग्रहणं छादकनिर्णयः (२७६–२७७ पृ० ११-२४ ओो०) भूभासाधनं (२७-२८ धू० २-२८ श्रो०) स्थिति कथं साधनं (२८५-२८६ पृ० ५६-६२ छो०) चन्द्रलोकाभि प्रायेण धिषीयह णवर्णनं (२६३ पू० १-४ श्रो०) परमहंग्लजन स्थानप्रदर्शनं (२४२ पु० २०-२५ छो०) दृग्लस्बनोपचयापचययुति वर्णनं (३०५-२१० पू०) बल यग्रहण स्थितिवर्णनं (३२८ पु० २४४ २४६ फो०) स्वर्ण मोक्षे च नतिकर्ण साधनं (३३०-३३१ पृ० २५८ ( ४ ) ५) २१ श्रो०) रविग्रहणे संमीलनोन्मीलनयोर्विशषः (३३२ पृ० २०५ --२०६ ओज़्) सप्तर्षि चलने विचारः (२५०-३५१ पू० २८ ओ०) पातसाधने कदम्बप्रतीयबाणस्यैवाद्यापर्म संस्कारः समीचीन इत्य स्य प्रतिपादनं (२११ ७ १२-१२ ) इष्टकालापमबाहुबहून्। ज्ञात्वा पलांशनयनम् (२३४ पु• १४-१५ मी०) दोर्चायुज्यपम- ज्यायोगं विदित्वा क्रान्तिज्यानयनमसकृद्विधिना (२६५ पृ० १७८ १८ श्रो०) चितिजस्ययोर्दलयोर्जातधुबक बाणयोरन्तरांशज्ञानं ततो- अक्षांशज्ञानं (३ –२०१ पृ० ५८-१५ छो०) व्यवहाराषं दिक्क- व्पना (३७३ पु० ८३-८५ ॥७०) भावसाधने विशेषः (२७५-३७७ पृ० १०२ –-१२१ छो०) स्पष्टवलनानयने प्रकारान्तरं (३७–३८०

• १४१-१४८ ) चन्द्रगोलायनसन्धिसाधनं (३८१–२८३ पू०

१५३-१ ) विकलात्मकयहेभ्यः कतपगतानयनं (२८६३८७ पु० १४१–२०० ) उद्दिष्टं कुड हे तउर्जीवं निरपवीनमित्यत्र भास्कराभिप्राय वर्णनं (२३८५२६२ पृ०) भास्करीयबीज सरूपले वर्ण छती इत्येव पाठः समीचीन इत्यस्योपपादनं ३४-३५१ पु०) आयतसमान वर्गकरणं (४०२-४०४ पु०) अङ्गानां लघुतमाषवर्य साधनं (४० पू० २३ -३८ औ०) इत्यादीनि सन्त्यनेकानि नूत- नानि विषयान्तराणि । बाहुल्येन दुःखम्। अमाभिस्तदर्थमनेकानि पुस्तकानि संयुश्च का श्रीसंस्कृतप्रधानपाठशालीयपुस्तकालयपुस्तकमतीव प्राचीन ग्रन्थर चनाकालिकं च प्राप्य तत्स्यान् पाठानेव स्खलविशेषरुचिकरानपि प्राचीनलान्मुख्यान् कृत्वा श्रीकाशीसंस्कृतपाठशालाप्रधानाध्यक्षप्रभु वरयीथिबमहाशयानुमत्याऽयं श्रीकमलाकरेणैव रचिता शेषवा- सनया सहितः संयोध्याशङखण्डनानां ४०१ पृष्ठादिषु मण्डनं कृत्वा बहुत्रानेकानि प्रकारान्तराणि च विरचय्य “बनारससंस्कृतसीरि- जनाधिपत्वे मुद्रायितः । अस्य सस्यगध्ययनेनान्तेवासिनो निजा न् मनोरथान् पूरयन्निवत्वेव जगदीशमभ्यर्चये यदर्थमवैतावान् प्रया स इति यदिह सङ्गणकाः स्खलनं भवे नयनसत्पथदूरगतं विदः । अनवधानतया च महोदया स्तदखिलं कृपया परिशुध्यताम् ॥ १ ॥ सवित्रतपरा परिपूर्णतां कृतिरियं कमलाकरजाऽमला। अगमदङ्ग सुधाकरगंधिता । रसनभोगजभूमिमिते शके ॥ २ ॥ सोऽयमनेकन्तनप्रकारान्तरसमतः सीलबासनाविचारमण्डितः। साम्प्रतं थीभास्कराचार्यादिविरचितप्राचीनसिद्धान्तापेक्षया विशीष प्रकारान्तरजिज्ञासयाधीयते भारतवर्षीयः सिद्धान्तविद्यसाहिभि लकैः सिद्धान्तः । मन्यन्ते च निजामानं कतकृत्यं ज्योतिःशास्त्रपारङ्गतं लीका अ स्य सिद्धान्तस्य कमप्यध्ययममधीत्य । अथाऽऽसीदस्य सिद्धान्तस्याध्ययने पुस्तकस्य दुर्लभतया शाणां • साम्प्रतमनेनैव विधिना रेखागणितद्वितीयाध्यायस्य चतुर्दशी भतिज्ञोपगते । प्रय सिद्धान्ततत्वविवेकस्य शश्वद्विपच्चम् । अथ सिद्धान्ततत्वविवेकस्यानुक्रमणिका । पृष्ठ हैं अशुद्धम्। । डम् | पृढं | 5 अशुद्धम् । शुद्धम् पृष्ठे मध्यमधिकार : .... .... .... .... २ ४ सिद्धान्त सिद्धान्तः १७ २ संपाताकतो संपातालें तो ९१ अष्टाधिकारः ४ १ येनति येनेति २० < देहात दहात : १४१ त्रिप्रभाकरः । ६ ३ नसारतः नुसारतः | २०१७ देवधि देवर्षेि २०४ ६| २० सष्टि २२ १० सौम्यश्रवा सौम्यधुबा विधिकारः २२३ ६२४ मह्य २२ २ ४ प्रकम्। प्रकूमा छायाधिकारः ७ ७ श्रीकमलोदू श्री कमलोद्भ- २३ ९ प्रक्रमा प्रक्रम २३२ शुनयधिकारः वक्तने वक्ति | २३ २ ...- २१२ उदयस्तधिकारः .............. स्यात्कथं ने स्याकथ | २९२२ मध्यस्थ मध:स्थ पर्व सम्भवाधिकारः २७४ ७२६ कुचद्वयुक्तं कुबुद्वयुक्तं । २५१५ कवळे केवलं २७९ ९ १ सखग सखगे। २५ ११ भनाथ चन्द्रग्रहणाधिकारः .... ... ... ... .. २९३ ९ ६ सदन्दपूव। सदेदुपूर्वा २७ १० यद् द्रः यद्वरू सूर्यग्रहणाधिकारः ५१००००००००००००० ३४७ हड्रन्थका-महद्ग्रन्थ यष्टाङ्ग भग्रहयुयधिकारः ------- ३२१७ सखा साक्षा: ३६ पाताधिकारः १०२३ खरखरखते खखवते। |३९२१ संकटान् सेकुटान् .... ३१३ महाप्रभावकारः २० - २००० ११ २१ धिमासकः धिमासकाः॥ ३९ २३ फटकणस्य फुटकर्णस्य ११ २४ वै। ४० २ फटा। टाः १२ २ शेषा शष। : १२ ६ क्ता पूर्वोक्ताः | ११ २० चिहृदिस्थ चिद्वहःस्थो १२१९ सवेलयसवेलयः ॥ ४३ १२ फुजत् स्फाजिल १३ ४ सष्टित सष्टित ४ ३ २१ गुरो। १५ २० |ऽल्पक |ऽत्मक। : ४ ३ /२४ ल हो। दूव लोह होद्भवा। १६ ३ सय्यद सष्ठबाद । ४८२१ कान्ति तवः। क्रान्तिवते। १६ ९ किंचिन्न्यन किंचियून ४८२२ वधार्थं वधार्थ १६ १४ पन पन। ५२ ३ रखा। वा ४०१७ स्फट ( २ ) ( ३ ) अशुद्धम् । । इदम् | पृष्ठं अयुद्धम् | युद्धम् । पृष्ठं अशइम । इम । पष्ठं अशुदम् । शुद्धम । ० ० ०० १२ १२ द्वियुक् छिन्न द्वियुगद्विन ९९९ चतुर्भ चतुर्भ १६ १ नतासनतासु |२१६ १० कस्येशा कान्यंश । १२ १७ श्रणु शण ९९ १० जमकं जमेकं १९११ प्रसङ्ग प्रसङ्ग २५६ १४ गह सम्बन्धि ग्रह समधि १३ ६ यव यख १० २ ३ व्यासाद्ध यासाद्धे १९१ & २ ह्वा शङ्करलवा |९५९ ८ मत म् स्मृतम्। १३ २ न्यन तन्नयन १०२| १८ अथ अथ दायन। १९६१ चिम्चोर्धदेशविचर्षदेश-२६° < द्योऽयन १९ १ गणित णित १० ६ १७ कृतं त कृतं तु तरभावशेन नरभावशेन२६०२१ साधय सुधिया ११ २४ इष्टवर्गप्रवर्ग इष्टवर्गवर्ग ११५ ११ शृणु शण ६ नम्य दो म्यं २६ १ १२ दृष्टिकम ष्टकमें ५६ ४ वगे अवर्गे (गाँवग १२ ७६:फल :फळे १२ चरध्यानयु- चरप्यनयु- २६११७ विम्बहस्य बिम्बग्रहस्य १७ १३ उक्त हुए 6ङ्क १ २२ १० नीचाख्या नचायी २६११७ दृहस्य दृग्ग्रहस्य <भागवलेल्यन भागबालेयनु १२९ १२ विम् बिम्बे २०६१९ गणस्य ग्रहणस्य १२६२१७ रसोद्धतं रसोद्धृतं ९|दव्यं दै |१३७| १९ स्फटाः फटः २०८ २ दूरासन्न दृग्दूरासन |२६३ ६ द्यज्यकयैव यकयेव। ९ समन्त। समं त १३९१६ युग युग्म ह २०९ २ स्थूलत्वे स्थलत्वं |२६४ ४ वलन लन ६२ ३ लेना लग्ना। १५३/ २२ त २१ २ १५ तद्रन्थ स्तद्रन्थ २६ ४ १४ ग्रहण हाणा। ६३ ३ स्वांशको शिको १४५१४ |त छूते तच्छूते २१३ तत्स्थितेच तत्सितोच २७६ १७ अर्कगहे अर्क ग्रहे। ६७१३ मल १ ४ ६ ५ प्रदश प्रदेश २१३ १४ टकसत्र कसत्र २७६ २० नन्दुपात नेिन्दुपात । ११ स्थूलक्य स्थूलैक्य १५२ १९ दार्या दोज्य २१५ २३ तदर्धन दूर्यजेन |२७७ १२ गहणे ग्रहणे ७ ३ १८ रज्याय रज्याया १९३१० धानाम बुधानाम् २२ २७७ २२ |भभा भभा। ७ ४ ९ तदा। |त देख ११३ १९ भवात् । भ्रूचात् २२१ २४ गहकं प्रहार्क २८ १ कन्द्र। कन्द्रा ७७ १२ कोटिज्यातरं कोटिज्यान्त१९४१४ शूज्यका यकय। २३१ १४ पठे |पृष्ठ २०२४ |मध्य सत्रेण मध्यसूत्रेण |१५९| २० |यपावसम यहाश्वसम २३४ १ पूवैः २३ २१ पात्तत्त पतत। ७ ६ १३ सस्थितौ संस्थितौ १६४| २४ प्यध्वंग |ब्यूध्वेग २३६ ७ पूवः |२८४ २ मत्त मेित १६६| १६ श्रव २४१९ ऑभा भभा। ० ५ एवं एवं * १७० ७ दयन दयेन २३ २२ कणेसत्रस्प कणेसूत्रस्य |२५१९ सूय सर्य २ १ ० भजांश भजश १७१| <रवस्खपद स्वस्वपद २४२ १० शङ्काग्रे शुङ्गकाने २४ १९ किरणयो किरणयोर्भ ७ ननम |ननम १७ १२ च्छङ्क |च्छङ्कु २४ ३ १९झयम्। कृत्यम् || २४ भव्यास भब्यास <७ १६ भजयो भजयो १७९२० कोटिरप्रा - कोटिरप्रादि २४ २३ गेन्द गेन्द |२८४ २४ भभा भाभा ९३१ चतुभुजे चतुर्भजे। प्रखण्डकम् | खण्डकम् २४ १ यदा त यदा तु २०१५ मार्या मर्या ९३ १२ तकतिः तकतिः |१७९२४ तद्धतिः तद्रुतिः २५ ३ २४ स्वेषु २८ १ स्थितिखण्ड-स्थिति खण्ड ९४ १ ३ सम्पक् सम्यक १०११ युक्ता |यक्ता २५६ ४ सत्रिभगह- सत्रिभग्रह ९<| २४ मूलम पूलम् १८०|१२ दृकसूत्र कुसूत्र स्थाने स्थाने |२९० २१ पश पश २३ ९ गण । ( ५ ) ( ४ ) हुँ । अश्वम । शुदम् | पृष्ठं 5 अशङम। । इदम् पृष्ठं E अशुद्धम् । शुदम् पृष्ठे अहम् शुदम्। २९ २ ८ अन्य |३१९ २ दुकक्षेप २९ ४ १ टक्षेप ३१५ १ दृक्षप कक्षेप २९४ २० क्षेपतो दक्षेपत |३१५ ४ टक्षेप सूत्र २९४| २४ सत्र ३१५ ५ टक्षेप कक्षेप २९७ ३१५ १६ टक्षेप क्षेप ३१६ १९ सत्रा त्रा। २९९७ चन्द्राका चन्द्राक ३ २२ ७ टुक्रक्षये। क्क्षेप ३० १ १२ विन वन ३ २२ १३ टक्षे ३० १ १८ देखें दर्भ ३ २५ ५ टक्षेप कक्षेप ३०२ ७ सदम ३ २५ ७ टक्षेप कक्षेप ३०३ १२ यतौ। ३ २५ ७ क्षेपत कृक्षेपत ३०४ ४ तखटत घेट ३२६ १२ टक्षेप ३०४१७ पर्वकणां पूर्वकाणां ३ २५१५ टक्षेप क्षेप ३० ६ २२ सत्रे स त्रे ३ २५ २० टक्षेप दृक्षप ३०६|२४ भञ्यासाढ़े भूयासाठं ३ २५ २२ इक्षेप क्षेप ३०७१९ सत्रे सत्रे ३२५ २३ वृक्षपक टक्क्षपक ३०८ २४ भपृष्ठ ३२६ २ खङ्गमितेः वाळूमितः २२ तत्र सत्र क्षेप ३१९ १ दक ३ २६ १९ क्षेप कक्षेप ३१०१ दुञ्चितं दृच्छूितं ३ २७१३ ईक्षयो कक्षेप ३११ - ननं नने ३ २७ १४ पेय यये ३११ १६ ३ २२४ तयोर्यतिः तयोर्युतिः ३१२१४ रनाक लग्नके ३ २९१ ० सम्पण सम्पण ३१२ २१ ते इक्कोप ३३४ ६ शरयोर्भिन शरयोर्म में ३१२ २२ टक्षेप कक्षेप ३३५११ धनगतो धनगत ३१२ २३ फटफट ३३५ १२ ऋणग- णगत ३१३ ५ टक्षेपनं इक्षपजं |३३५ १३ तो ऽस्ति ३ १४ १३ तये व्ये |३३७ १० तस्माग्रह । तस्माद्दे स ये ३३७२१ समवत्ता। पवत्त समवृचापवृत्त ३३८ ६ शरसव शरसवे |३५७ ७ स त्र स त्रे ३२८१६ चद्विवृत्ते चेद्विवृत्तं ३१९ ३ टक्षेप कक्षेप ३३ २ भव। भवे। |३६३ ४ भावेत भवेत ३३९ ९ फायं ३७२२ तत। त सत् ३३९ १८वषय विषये |३७३ १४ सद्वद्धि द्विदत्रा ३३९ २४ दिग्यतं दियुतं खञ्पलवस्पलवै। ३४० ११ गाह्यस्य ग्राह्यस्य। ३७५ २१ द्यनिश निश ३४०| १९ |खण्डकन खण्डकेन । |३७५ २२ सूत्र ३४१ ७ क्षय ३७७ ११ श्रुत त ३४ १ २४ हिर्भता हिर्भत ३७८ २१ टक्षेपके दुकक्षेपके ३४२ २२ तस्थलात तत्स्थलात् ३८२११ हामी यी दुसर्या ३४३ ११ सत्रे सत्रं |३८२१७ द्यज्य उया। ३४४ <तद्धे तद्धे ३८३ ५ परेष ३४४१९ टक्षेपांश दृक्षेपश ३३१७ |यतस्ता । यतस्त ३४ ४ २२ टक्षेपनं क्क्षपजं ३८७१९ कथंचि येचि ३४५ ११ टक्षेप दृक्क्षेप ३८८१० लब्ध लब्धि ३४५ २२ मण्डल- दृङ्मण्डल- |३९१/ २३ मले स्था। स्थौ। ३९३ १ यन्मरीचयन्मरीची ३४८ १ त्रितया त्रि तुल्या |३९९ २६ मल मल। ३९३ १६ दृक्षेप ]४० ११३ कमलाकरेणे कमलाकरे। ३१४ २२ नदृक् । नृढळू सत्र। ३५६ १७ सत्र |e० ३ २१ मलं ३९६१७ फट १० ४ ४ च।यम चयम्। ३१६| २० यक्तं |१०४| २४ उक्तवत उक्तवत् । ३५६/ २९ सचिय सुधय|४०६| ४ भक्त भक्त अथ शेषवासनायाः शुद्धिपत्रम्। पृष्ठसंख्या पक्तिसंख्या अशुद्धम् शुदम् १४ सम्वत्सर। साम्वत्सरं १३ क्षेत्राशयः क्षेत्रांशः १४ ३ द्विषव द्विषुव १८ स्पष्टम २७

२ लग्ने २२ ८४ ३५ १३ २१ १० विषुवहत्त विषुवहत्ते पचयान्या पञ्चयोन्य गतसार गतसौर श्रीगणेशाय नमः । अथ सिद्धान्ततवविवेकः। तत्वप्रकाशिन्या टिप्पण्या समेतः । ब्रह्माण्डोदरमध्यगायनिजललाग्न्युद्धेन्दुपूर्वग्रह- लॅवें स्थप्रवहन्तगोलरचना सृष्टिर्यथावत्(१) स्थिता । कालेऽस्मिन्(२) गहनेऽव्ययेऽस्ति सततं यस्मादियं तज्जय त्यो निर्गुणमीशमव्ययपरव्रतैकतवं शुभम् ॥ १ ॥ यदुत्पत्तिलयो साऽन्य दृष्टिर्यस्माच्च(३) देहिनाम् । ब्रह्मादीनां विभुः सोऽयं व्यक्तीभूतः सनातनः ॥ २ ॥ ब्रह्माण्डान्तस्तमोहन्ता भगवंस्तेजसां निधिः। नामृऽनिरुद्धः कालात्मा सूर्योऽयं सवितेति च ॥ ३ ॥ मण्डलान्तरगोऽजलं भुवनानि परिभमन् । जलगोलग्रह क्षणां भास्करः सर्वगोऽव्ययः ॥ ४ ॥ विशेषशरणः ।। (१) ययावत् स्थिताऽस्तीत्यनेन ग्रहादिसृष्टिः रियरेति । (२) असिन् गहने दुरधिगम्थे अभ्ययेऽविनाशिनि काले महाकाव्ये इत्यर्थः। (३) यस्मात् परब्रह्मणश्च देहिनां प्राणिनां यदुतिलयौ यौ सृष्ट विनाशी भवत ' इति शेषः साऽन्याऽस्थिरा सृष्टयोरस्तीति पूर्वश्लोकेनान्वयः। मामाध्यायः । सिदान्ततत्वविवेके । शास्त्रप्रवर्तको यस्तवनेः कालबोधकृत् । त्रयीमयः सर्ववन्द्यो जयत्येकोऽवरस्थतः ॥ ॥ ५ केचित् प्रत्यक्षसूर्याच भिन्नोऽयमिति यद्बलात् । वदन्ति मूढवादस्याप्रामाण्यात् तदस ह ध्रुवम् ॥ ६ ॥ य(१)च्छास्त्रज्ञानयनानुसारं ब्रह्मन्दुपूर्वा ऋषयोऽपि चक्रुः । खं खं च सिद्धान्तमनल्पकार्थ गूढं सतां गोल विदां सुबोधम् ॥ ७॥ अति चाधमपरम्परयाऽर्जुनशितं सदपि सौरमतं तत्। तत्कतेरनवबोधत एवेत्यं किलो लोद्यमधुनातनबणैः ॥ ८॥ सङ्कलवासनाबद्धेः करण ग्रन्थयुक्तितः। सस्यूल ब्यवहारा खचर्यत्वप्रसिद्धये ॥ ६ ॥ वस्तुतत्त्वमबुतैव स्खः साकं विरोधतः२) । बहुभिर्बहुधा पूर्व सिद्धान्ताः स्वधिया कृताः ॥ १० ॥ अतः सांवत्सराचर्यं गुरु श्रीमद्दिवाकरम् । नत्वा नृसिंहजोऽर्कस्य मताच्छकमलकरः ॥ ११ ॥ कृती तत्वविवेकाख्यं पूर्वास्पृष्टं सबसनम् । सिवन्तं गोलवित्तुध्यै करोति स्वधियोत्तमम् ॥ १२ ॥ ब्रालय' दिव्यं तथा पैत्रं प्राजापत्यं गुरोस्तथा। सौरं च सवनं चन्द्र मी मानानि वै नव ॥ १३ ॥ भूतानामन्तकृत्(१) कालः कालोऽन्यः क.लनत्मकः । स हिध स्थूलसूक्ष्मत्वान्मृत्तैश्चमूत्र्तसंज्ञकः ॥ १४ ॥ मूर्छः प्रणादिकङ च्यादिकञ्चमूर्तसंज्ञकः । रात्रष्टत्रे तचक्रकल एवासवः स्मृताः ॥ १५ ॥ खेन्दु गुर्वक्षरोच्चारः श्वासका। लो मुश्च तैः । पलं षड्भः खषभिस्तैर्बढी तत्वष्टिसं ख्यया ॥ १६ ॥ दिनं तत्त्रिंशत सात वर्षे द्वादशभिश्च तैः । इत्थं नाक्षत्र मानं स्यात् प्रवहनि लजभमात् ॥ १७ ॥ विकलानां कला घट्या तत्षष्य भाग उच्यते । तत्रिंशता भवेद्राशिर्भगणो द्वादशैव ते ॥ १८ ॥ इत्यं भमण्डले क्षेत्रे विभागास्तद्विदोदिताः। पूर्व क्रमादजादीनां तथा भानां च दखभात् ॥ १६ ॥ भचक्र कभोगाद्विधोः केचिदा’ वदन्त्यत्र मासं बुधः संहितासु । यदुक्तं भतः सावनाख्याही मनं सदा गोलसंख्यन२)शाखोपयुक्तम् ॥ २५ ॥ विशेषशरणः । (१) यस्य सूर्यस्य शाखं सूर्यसिद्धान्ताभिधामिति (२) विरोधं कुवेति व्यर्थे पञ्चमी । विशेषशरणः। (१) एक इति शेषः । (२) संख्यानं गणवम् । मानाध्यायः । कस्मिन्नयचलं काले वक्तुमर्हमिदं न हि । शश्वत् तद्भ्रमणात् प्रत्यक् पर।टत्ते भमण्डले ॥ २७ ॥ ल इर्धरात्रे चलिता ग्रहोच्च सिद्धान्ततत्वविवेके पश्चिमभमणाङ्गनां ग्रहाणां प्राक् कुजे बुधैः । उदयादुदयं यावत् सावनाहः प्रकीर्तितः ॥ २१ ॥ भानां तच्चाई सं'स्यग्रहाणां सावन। ह्वयम् । तत्र सूर्यस्य पूर्वी दिनसंज्ञोऽप्युदीरितः ॥ २२ ॥ अमान्तादन्तं तु यावत् स चन्द्रा भवेत् सं क्रमात् सौरसं ज्ञ1ऽत्र मासः । क्रमात् खम्नि तिथ्यात्मकः खनिभांश त्मकस्तद्दिनाख्यश्च तउनैः सदोक्तः ॥ २३ ॥ स्थि रईसा वनाहस्तु भभमश्च ल (१)भान्न सः । उक्तार्कषष्टिघटिकात्मक एवतभभमः ॥ २४ ॥ अहोरात्रः पिटुणां तु चन्द्रो मासः पुरोदितः। रवेश्चनैकभोगऽत्र रविवर्यं तदेव हि ॥ २५ ॥ देवानामसुराणां च दुरात्रं तु विपर्ययात् । दिनराव्योस्तथा खङ्गवद्भि३६ ० संख्यञ्चरात्रकैः ॥ २६ ॥ दिव्यमासुरसंज्ञ' च वधं ज्ञेयं गुरेरय। मध्यैकराशिभागेन वर्षे संवत्सराभिधम् ॥ २७ ॥ अनाद्यनन्त सर्वशे महकाले भमण्डलम् । निरन्तर भमत्यत्र सग्रहं गगनस्थितम ॥ २८ ॥ प्रताः युयुगपच्च सर्वं । नाडघट्टयेऽजयितस्तदैव स्टुट्याह्वयं कालमुदाहरन्ति ॥ ३० ॥ कालेन येनेति पुनः स योग- स्तं सृष्टि कल्पं प्रवदन्ति सन्तः । (१) व्रतीन्द्रियज्ञग्रीहपूर्वकाणां सदोदिता ये भगणाः खशाखे ॥ ३१ ॥ मानानि सौरैन्दवसावनाम्नः पूर्वाणि तद्द युगपच्च सर्वम्। संपूर्ण मुक्तं परिपूर्तिमेति कालेन येनेत्यु(२दितखसृष्टेः ॥ ३२ ॥ विशेवशरणः । ) अतीन्द्रिय शैः सूर्यादिभिः स्वशाखे स्वस्मिन् स्वस्मिन् ग्र पूर्वकाणां प्रहशीघ्रमन्दोच्चपातानां ये भगणाः सदा सर्वदा उदितः सर्वकालार्थं स्थिर। मध्यमा भगण। : पठितस्ते तया सौर्दवसवनार्धपूर्वाणि यानि मानानि तानि च पृथक् पृथक् वा तदुक्तं सर्वं संपूर्ण निःशेषं यथा स्यात् तथेति (२) उदितस्वसृटेः सूर्यसिद्धान्ते या उदिता कथिता सृष्टिीइ- सृष्टिरित्यनेन भास्करसृष्टिः प्रत्याख्याता । विशघशरणः । (१) यस्य भस्य गति रुपलभ्यते तच्चलभं तस्मादिति । सिद्धान्ततवविवेके । मानाध्यायः । तं दृष्टिकरं ग्रहगेल त्रिज्ञ वदन्ति सूक्ष्मग्रहपूर्वसिद्धे। स सृष्टि कलः कमलोद्भवस्य जनेः शतघब्धिनगधिवर्षे: ४७४०० ॥ ३३ ॥ दिव्यैर्भवेद्ब्रह्म ससुङ्गमात् तं कल्पप्रमाणं समयं वदन्ति । । ब्रह्म च कल्पं मुनयः स्खधर्म संकल्पकादौ नियमेन योग्यम् ॥ ३४ ॥ उक्तलक्षणकल्प ख्यः स कालस्तु य एव हि । सृष्टि ब्रह्मादिभेदेन भिन्नः खखफलाप्तये ॥ ३५ ॥ महायुगस हते य कल्पस्तत् तु महायुगम् ।। चतुर्युगमितं तानि चतुर्लघुयुगानि च ॥ ३६ ॥ कृता। वयं तथा त्रेता । द्वयं द्वापरसंज्ञकम् । तथा कल्याह्वयं ज्ञेयं धर्माङ्किङ्गासतः क्रमात् ॥ ३७॥ एवं दिगद्वि-धर्मोऽयमुदितोऽस्ति महायुगे। खखाभदन्त बेदंथ४३२०००युगग्निद्वन्दसं गुणैः ॥ ३८॥ सूर्यवधैः क्रमेण तं स्युः कृताद्या युगाड्यः । (कृ० १७२८०००, १० १२९६०००, इ० ८६४०००, क० ४३२०००) एषां खार्कीश तुल्यौ च सन्ध्यासन्ध्यांशकौ सदा ॥ ३६ ॥ आद्यन्तयोर्युतौ तेषामयुतधूरदाब्धयः ४३२००००। महायुगं मनुस्तैश्च युगैः क्वद्वि-७१ मितैस्तथा ॥ ४० ॥ आदिमध्यावसानेषु कृतादैः सन्धयः स्मृतः । मनूनां तिथिसंख्यकास्तत्रावश्यं जलप्लवः ॥ ४१ ॥ श्रक़ब्दैरिन्द्रसं ख्याकमनुभिब्रह्म एव सः। कल्पः प्रोक्तः फलार्थं वै कालविद्भिर्मुनीश्वरैः ॥ ४२ ॥ ससन्धिमनुभिश्चैवं कोटिम्नास्ते रदब्धयः ४३६९०७१०००। प्रवदन्ति दिनं ब्राह्ममहोरात्रं च तद्वयम् ॥ ४३ ॥ वर्षाहोरचसं ख्या तु खङ्गग्निप्रमिता विधेः। परमायुः शतं तस्य तयाऽहोरात्रसंख्यया ॥ ४४ ॥ दैनंदिनसुष्ट्यर्थमनिरुवर्क जो विधिः। भूस्थितानां च जीवानां न स्थिरास्बरवासिनाम् ॥ ४५ ॥ (१) अनी। दृशं जगदिदं न कदापीति वाग्बात् । प्रमाण त ल्ल यान्तिं त्यज मूढनिशं ध्रुवम् ॥ ४६ ॥ भूमेरेव विभागास्ते भूभुवः स्खः सदोदितः। व्यदाद्याम्ये तया सस्ये तथा मेरुरिति क्रमात् ॥ ४७ ॥ तङ्गतब्रह्मसृष्टेः स्याद्विलयस्तद्दिनान्राजः । सर्वदैव महकाले महर्लोकादि खऽस्ति हि ॥ ४८ ॥ मार्कण्डेयपुराणादौ स च्छोभागवतेऽपि च । खयप्रमाणवचनान्यपि स्पष्टानि सन्ति वै ॥ ४८ ॥ विशेषशरणः। (१) इदं जगत् भुवनम् । अनीहशमीदृशं न सर्वदा नैकरूपमि ति कदाऽपि ग) वार्बलात् प्रमाणात् कपोलकल्पितप्रमाणमाश्रिचेर्थः । मानाध्यायः । सिद्धान्ततत्वविवेके । सौरे तु मुष्टिवर्षाक्त ग्रह ई स्वजनं कजम् । उक्तं तेन स्थिरा सृष्टिः कथं युक्तेति चेच्छृणु ॥ ५० ॥ (१)जपपूजनहेतोस्ते निर्मिता देवतांशकाः। विधिना बिम्बरुपा ये तद्भिन्नास्त्वव्ययाः सदा ॥ ५१ ॥ ब्राह्मणानमिदं प्रोक्तं तदृशः कमलोद्भवाः । कालेऽस्मिन् बहवो जाता भविष्यन्ति सनातने ॥ ५२ ॥ आयुषोऽर्ध चाग्रिमात् । गतं तस्य वर्तमानस्य कल्पदितः२) प्रमाणार्कपूर्वशाखानुसारतः ॥ ५३ ॥ अद्यपूरुषपरम्परया थी शालिवाहनशकेन्द्रमुखे(२)ऽत्र । वत्सरा विधिमुखाद्विदिता नै स्तन् मद्य वदामि फलार्थम् ॥ ५४ ॥ स्वायंभुवो मनुः स्वारोचिषश्चोत्तमजस्तथा । तामसो रैवतस्तद्वच्चक्षु षस्ते गतास्तु षट् ॥ ५५ ॥ वैवस्खतो मनुश्चायं सप्तमोऽस्त्यधुना किल । इत्यं का()देस्तु मनवः षड्यतीता युगानि वै ॥५॥ भमितानि तथा चाङ्गित्रयं तद्वत् कलेर्गताः । नन्दीन्दु गुणाः २१०८ सौराश्चाब्दास्त्वित्यं शकानने ॥ ससन्धिसर्वयोगे स्युः सौराब्दा विधिवक्कतः । गोऽद्रवद्यभिनन्दादिशेलनन्देन्दु८७२८४७७८ संमिता:॥ शालिवाहनशकेन युतास्ते खकवयंवदनेऽत्र गताः स्युः । खाभखब्धिरसखाद्विशशाङ्कः १७०६४००० । दृष्टिबलबिधिसौरगतब्दैः ॥ ५८ ॥ हीनिता इह च तेऽब्दगणः स्यात् सोऽथ सृष्टिवदनग्रह सिद्धे । येन सर्वचलनोक्तयुतिर्हि सृष्टिकाल इह नो विधिबलम् ॥ ६० ॥ विशेषशरण । (१) विधिना ब्रवणा निर्मित ये सूर्यदिग्रहाः, येषां सृष्टिवर्षान्तरे सष्टिः सर्वसिद्धान्ते कथित, ते जपपूजनहेतजपे पूजने च मुखस्तद्यवय विशीष्टस्य ध्येयत्वाद् देवतांशकाः सन्ति । तद्दिनास्तद्व्यतिरिक्त अप रिवर्तित एकरूपा ये च विश्वरूपाः प्रभावन्तः प्रत्यक्ष दृश्यन्ते ते सदा। सर्वद। महाकाले निष्ठयेव । मङ्गलश्लोके एव ग्रहादिसृष्टेः स्थिरत्वेऽन्यथाऽ नुपपया श्रीकमलाकरभट्टेनेदृशं समाधानं । दत्तमिति (२) प्रमाणरूपं यदके पूर्वं शाखं सूर्यसिद्धान्तदति। । (सिद्धान्तशिरोमणौ शकनृपस्यान्ते ", ३) । कलेखेसराः इह। शकादावितेि परस्पराविरोधपरिहार एवम् --'शको न कस्याश्चिदव्यक्ते नीम कितु देशजातिपरं 'शक '-पदम् । तन्नाम्नः कस्य चिन्नृपस्य यदा- ऽतस्तदऽन्यस्य एवादरत तन्नाम्न । विशेषशरणः । (१) ब्रह्मदोरीते । सिद्धान्तत स्वविवेके । मानाध्यायः । यच्छिरोमणिकृता निज तन्त्रे ब्रह्मणो दिनमुखं ग्रहदैः। वनमुक्तमिदमार्षविराधात् तत् तु तुच्छतरमूह्यमतिजैः ॥ ६१ ॥ चद्विष्णुधर्मोत्तरमेव मूलं ब्रह्म पुराण वदसीह तत् तु। अतान्त्रिकैनशितमेव पूर्व स दृश्यते सर्वजनप्रसिद्धम् । अत्र तत्(१) चुटितफक्किकयेदं सृष्टिवर्षवचनं तु विनैव । दृश्यतेऽथ च तदेव हि मूलं संविधाय रचयन्ति हि शास्त्रम् ॥ ६३ ॥ सूर्यादिदेवैर्मुनिभिः ख तन्नैः(२) शाकल्यसुख्यैर्गदितं हि तस्य । (३)विरोधतः श्रीकमलोद्भवोक्ति नैं स्यात् कथंचिद् ियतोऽजः सः ॥ ६४ ॥ ब्रह्म प्राह च नारदाय हिमगुर्थ च्छे नकायमलं माण्डव्याय वशिष्ठसंज्ञकमुनिः सूर्यं मयायाइ यत् । प्रत्यागमयुक्तिशालि तदिदं शस्त्रं विहायान्यथा यत् कुर्वन्ति नराधमास्तु तदसवेदोक्ति न्या भृशम्॥५॥ किं चात्र सूर्योद्भव एव चोत ब्रह्मा न स्त्र्यादधिकः (१)कथंचित् । (२)भूकर्णि कामेरुगताल्पकाच्छी- सूर्योऽतिदूरेऽधिक एव यस्मात् ॥ ६६ ॥ किं चाधमास्त बहुसंमतं तु त्यक्व लयैकाल्पमत गृहीत्वा। मूलं प्रमाणं कथयन्ति लोके शाखं स्वकीयं तु विचित्रमेतत् ॥ ६७ ॥ सृष्यर्थं (२)कल्पभेदेन विधिर्यदिकालयः । ब्रह्मकं मतमेदं ये मन्यन्ते ते ऊबुद्धयः ॥ ६८ ॥ विशेषशरण । (१) तदिदं भास्करस्वीकृतं ब्रह्मपुराणान्तर्गतं छुटितफक्किकया हेतु भूतया सृष्टवषमतर दृश्यत इति । (२) तन्त्रैः खच्छन्दक नृभीिरयनेन मुनिषु देवेषु चानर्गत्य दोषमतः वरिमन् ग्रन्थे इत्यर्थतः स्वतन्त्र ’ इति पाठः श्रेयानिति । (३) विरोधं कृत्वा कथंचिद् त्रप्तोतिनी भवेत् । यतोऽर्कपुत्र एक ब्रह्म " सूर्य आस्मा जगतस्तस्थुषश्च " इति श्रुतेः। अतः पितुरयथा कथने सामञ्जस्यमिति । विशेषशरणः । (१) प्रचुरविषयाइवान मान्य इति । (२) पुराणप्रसिद्धकर्णिकाकारभूमिष्ठयक्षगतदल्पान्तरे स्थित लघुद र्शिनो ब्रह्मणोऽतिदूरे विद्यमानो दूरदर्शी सूर्योऽधिको मान्य एवेति । (३) ग्रहादिसृष्टयर्थे कालेऽवेक्ष्यते तदर्थं ब्रादिग्रहसृष्टादि का लप कल्पप्रमित समयभेदेन ब्रह्मकर्गते भेदो नतु तस्वभ एवेति ये जानन्ति ते कुबुद्धय इति । मानाध्यायः । १३ १२ सिद्धान्ततत्त्वविवेके । ()युगे युगे महर्षीणामित्याशु तयऽधुनातनः। कल्पः सोऽर्काक्त एवास्ति ब्रह्मणो न हि किन्तु (२)सः॥ अन्य एवास्ति तत्कालभेदाद्यस्मदतोऽधुना। ब्रह्मोक्तं च कुबुङ्क्त फलार्थं ग्रह संभवम् ॥ ७० ॥ सिद्धान्तगणित ज्ञान दुष्टं स्यादन्यकालजम्(३) । अर्काक्त एव कल्पयि धेर्भदः कथं (४)तयोः ॥ ७१ ॥ वस्तुतः कल्पभेदेऽपि स्थिर सृष्टौ न विद्यते । अकल्पयद्यथा पूर्वं धातेत्यादिश्रुतिः किल ॥ ७२ ॥ अस्ति यत्र प्रमाणां च कल्पजं भेदमप्यय(५) । स्वीकुर्वन्त्यधमास्तत्र तत्प्रत्यक्षातिबाधतः ॥ ७३ ॥ शास्त्रमखं तदेवेदं यत् पूर्वं प्राह भास्करः । इति श्रीसूर्यवचनादपि भेदो न कल्पजः ॥ ७४ ॥ युगनां परिवर्तन कालभेदोऽत्र केवलः । अस्यथ स्त्विह या तैष्यकाल जो भेद एव हि ॥ ७५ ॥ न हि तद्गणादीनां९) भेदार्थः सौरसत्कृतेः । तङ्ककारणं त्वत्र ज्ञेयं सौरविदाऽन्यथा ॥ ७६ ॥ (२)स्वैककल्पीयभगणान्तरगानि युगानि वै । तत्तदाच्चक्रभेदः कथं संगच्छतेऽबुध ॥ ७७ ॥ चेदन्यथैव(३) ग्रहगोल संस्था येनोक्तभेदस्त्विह कल्पभेदात् । विशेषशरणः वशषशरणः । (१) ००००००००००००००• यदुक्तं ज्ञानमुत्तमम् । युगे युगे महर्षीणां स्वयमेव विवस्वता ॥ इति सूर्यसिद्धान्तोक्तेः । (२) स ब्रॉक्त सृष्टिकल्पो यस्मात् कारणात् तत्कालभेदात् तत्कालयोः सूर्यब्रॉक्तशर्टकलयोर्मेदात । सूर्यस्य लङ्कधोयाम्योतरथे। सूर्यं सृष्टिी अणञ्च लङ्गसूर्योदये इत्यन्य एवास्ति । (३) अन्य काल जातं कुबुद्युक्तं मन्दबुद्वयुक्तं प्रसक्तम् । वस्तु तथा ब्रह्मणा न तथा कथितं यथा मन्द बुद्धिभिः स्वस्वग्रन्थे प्रतिपादितं ब्रलमतमितेि । सिद्धान्तगणितज्ञानं फलार्थ सदसफलार्थं दृष्टमनर्थकरं स्थभवेदिति । (४) सूर्यब्रह्मणोरिति । (५) तथापि (१) तभगणादीनां भेदार्थो भेदकारकोऽभिप्रायः सौरसाकृतेः सूर्यसिद्धान्तसग्रन्थस्य न हि, किवत्र सौरविदा तत् पूर्वोक्तयातेष्यत्वमेव भेदकारणं ज्ञेयम् । अन्यथेयस्याने संबन्धः । (२) पूर्वश्लोकतः 'अन्यथा ’ यातैष्यकालजभेदायंतो भिन्नो ‘युगानां परिवर्तन बृहद्घुमानाभ्यां कालभेदः समयभेदोऽत्र। अय कल्प जभेदकारकोऽभिप्राययेत् तदा भवस्वीकृते। ब्रह्मदिग्रहसृष्ट्यादिकाल- प्रमिते कल्पे मैककपीयभगणान्तरगानि तस्वीकृते ककवै पूर्तिमापन्नानां कथित त तद्भगणानामन्तर्गतानि युगानीति । (३) अन्या भिना एव ग्रहगोलसंस्थितिः । यद्ग्रहगोलसंस्थाः स्वीकृतोक्तकल्पान्तगसंख्यासु भगणसंख्यासु च भेदो न भवेत् तदा पुरोक्तदूषणस्य “सूर्याचन्द्रमसौ" इत्यादि श्रुतिविरोधापतेरेतादवस्थ्यादिति । १४ सिद्धान्ततत्वविवेके मानाध्यायः । १५ भवन्मते सा न हि युक्तियुक्त पुराततद्दूषणतावस्थ्यात् ॥ ७८ ॥ यन्नारदाय गदितं चतुराननेन शाकल्यसं मुनिनाऽत्र तदेव बद्धम् । अर्काविरुद्धमिति तत् स्वकृते विरुद्ध यत् स्वयमप्यसदपूर्णकथास्थितं तत् ॥ ७६ ॥ सिङ ककाल(१)मुख्यदेवैविध्यस्यतिबाधतः । अर्कवद्ब्रह्मपक्षेऽपि कल्पोऽयमधुनातनः ॥ ८९ ॥ यदि स्यात् तर्हि शाकल्यस्ख मतादविरोधतः। युक्तं तत्पक्षस्यब्दबुटित ग्रन्थकल्पनम् ॥ ८१ ॥ प्रत्यग्भ्रमेंण प्रवहनिलस्य ममत्यपि द्रक् सखो भचक्रे । तदल्पगत्येन्द्रदिशं चरन्ति स्वमार्गगास्ते खचराः सदैव ॥ ८२ ॥ (२)महङ्कतौ खल्प गतेश्च भानं न जायते सर्वजनैश्च तेन । पूर्वोदयश्च स्तमयः प्रतीच्यां संदृश्यतेऽत्र ग्रहतारकाणम् ॥ ८३ ॥ पूर्वमाङ्गानि र्हाणि तत्र यथोत्तरं स्खग्रिमराशिभानाम् । भोगं प्रकुर्वन्ति सदेन्दुपूर्वा स्तत्प्राग्गतेश्चापि सतां प्रतीतिः ॥ ८४ ॥ ल इर्धरात्रे (१)यमकोटिजात- सूर्योदये चा (२)स्खचलांशकादौ । मधोः सितादौ रविवासराद खेटचपातादि समस्तमुक्तम् ॥ ८५ ॥ चरक्रम।त् कालवशद्विभिन्न मपि स्खमेषाश्विमुख बभूव। विशेषशरणः । विशेषशरणः । (१) सूर्यसिद्धान्ताद्ब्रह्मसिद्धान्वादन्यसिद्धान्तेभ्यो या सृष्ट्यादिर्ज गत्पतिस्त्वेकस्मिन्नेव काळेऽतो द्वैविध्ये ‘सिद्धान्त गणित ज्ञानं दुष्टं स्यादन्यकालजम्” । इयादिपूर्वेक्तदोषापत्तेः । (२) • बेहदगत ’ इति पाठः श्रेयान् । (१) ‘ब्रलमतेन ल ह्रसूर्योदये लङ्कायां सर्यकिरणोद्गमने इतेि । अत्र सृष्ट्यादेः पूर्वं तमोवृते जगति लङ्गानि शथिदेन भास्कररश्मिप्रसा रात् दिनोन्मुखेऽर्को नमव तन्मतम्” इतेि संहतमितं वर्णयतो । भास्कराचार्यस्य कथनतोऽपि द्वयोः सामञ्जस्ये न काऽपि हानिः। (२) त्रिंशत्कृत्यो युगे भानां चक्रे प्राक् परिलम्बते ” । इत्यादि- सूर्यसिद्धान्तोतवचनप्रामाण्यात् क्रान्तिनाडीवृत्तसंपातस्य प्रा कृचलनादृणमेवयनांशाः । क्रान्त्याद्ययनार्थं य इदानीं सायनप्रदः स तदानीं निरयनग्रह इति । सिद्धान्ततवविवेके । मानाध्यायः । १७ हृष्याद्यकालं युगपच्च पूर्व मेकत्र चेत्यं न विधेर्दिनादे(१) ॥ ८६ ॥ (२)यश्चाग्रिमारम्भ इहन्त एव पूर्वस्य सोऽस्माद्विधिदृष्टिजादिः। ज्ञेयस्त इन्तोऽपि तथाऽन्तसंज्ञो ऽप्यादिश्च तेऽस्मिन् समये ह्यसंख्याः ॥ ८७ ॥ कः (३)स्खण्डकालात्मक एव भूस्थतङ्गतस्थं दिनममनन्ति । तस्यथ तद्रात्रिमितं तथा त-(४) ल्लयदिति बृ(५)ध्र्वमपि स्वदृष्टिः ॥ ८८॥ स्यादेः कदिनस्यान्तस्तावद् मिजन स्थितिः । तिथ्यादिव्यवहारोऽपि तद्वतोऽन्यत्र न भुवि ॥ ८९ ॥ ग्रह द्युतस्थुष्टिस्तु लङ्कार्ध रात्रे यथाऽऽस्ति देवर्षिबङ्गमोक्तया । ततः सृष्टिकालन्तरे कस्य (१) वनं कथंचिन्न लङ्करोदयेऽर्केऽर्कवारे ॥ ६० ॥ अहो विष्णुधर्मोत्तरं चापि सम्स्य ङ न बुङ खमूलं म(२हन्यकारैः । यतस्तत्र दृष्टिस्तु लङ्कार्धरात्रे निरुक्त कथं तन्मते तत् कवकम् ॥ ४१ ॥ विशेषशरण । तथा च तद्वाक्यम् । ॐ तत्र सूर्याच्च पातैः सममेव लक्षrधो दक्षिणोत्तररेखायां नान्ते सर्व एव कल्पादावलीदिने मन मेघ सन्धिगा भवन्ति कल्पा वसाने च”-इति । (१) ग्रह सृष्ट्यादेः पूर्वं सृष्टिवर्षान्तरे बलदिनप्रवृत्तेरिति । (२ ) इहास्मिन् जगति यः समयोऽग्रिमस्यानन्तरसंपद्यमानस्यारर्भ आदे स एव पूर्वस्य तत्पूर्वजायमानस्यान्तोऽवसानसमयो भवतीति यस्मादस्मात् कारणात् । विधिसृष्टिजादि नैऋऋतप्राणिसृष्टचादिसमयस्तद- •तो ऽपि श्रेयः । तया तद्वत् अन्त्यसंकोऽपि आदि । अन्य आदि राई थान्त इत्येवम् । तेऽस्मिन् समये महाकालप्रवाहे ऽसंख्या अनन्ता इति न बलादनदिउँइसृष्ट्यादिस्तथा तदन्तो ऽप्यखिलद्वचरकस्थानप्रापकथेय- स्याभिनय । (३) को ब्रह्म महाकालावयवैकदेशे व्याप्य इति । (३ ) भयप्राणिलयादिति । (५) द्योर्दिनात् "मामौब्र्येद्युर्दिने व” इति ‘हेमचोते : । विशेषशरणः। ब्रह्मदिनान्तादिति यावत् । ऊर्थं परतो रात्रावपीति । सस्याहमनः सृष्टि पृहादीनां संचालनकर्तृत्वम् । कल्पोक्तभगणपूर्तेरन्यथानुपपत्तेः । अतो दिनान्ते रव्यादीनुपसंदय विधिरिति शेते ॐ भास्कराचार्य करने परास्तम् । है । (१) कस्य ब्रह्मणः । (२) बृहद्ग्रन्थकारैरिति सुप्रयोगः । २॥ १८ सिद्धान्ततत्वविवेके मानाध्यायः ।। १९ • • ० ० ० ० ० ० (१) सर्वारम्भः दृष्टि कालः पुनः स सप्ताष्ट रामाः ३८० रूर्यस्य मन्दोच्चभगणाः स्मृताः। कल्यब्दैः स्यात् दृष्टि कालेन तेन । सहस्रना विधोखघभद्यष्टाष्ठाम्बुधय४८८२०३०७० स्तथा॥ स्कूट्युवं कः स्टुष्टिवर्षे ग्रह थ भौमस्खब्धिवियट्खा २०४ बुधस्य ऋतुवह्नयः २८॥ मित्थं कैश्चित् कल्पितं तन्न युक्तम् ॥ २ ॥ खखरन्ध्राणि८००जीवस्य शुक्रार्थगुणेषवः ५३ ॥१००॥ सृष्यादेः दृष्टवन्त भगणः पूर्वयायिनाम् । शनेनन्दन यद्येवं ३८ पातानामथ वामतः। रव्यादीनां निरास्त प्रवदाम्य केश। स्त्रतः ॥ ८३ ॥ खखखष्टाग्निदस्रद्वित्रिस्ताः २३२२३८००० शशिनस्तथा ॥ कल्प सूय ज्ञशुक्रण कोटिवुश्च रदब्धयः ४३२००००० भगणः कुज जीवाशिघ्रोच्च भगण।श्च ते ॥ ८४ ॥ मनुदखा-११४स्तु भीमस्य स ह मधुरसाग्नित्रिनष्पद्य दोषबी ५७०५२ ३३६००० त्रिधीः।। बुधस्याष्टाष्टसागराः ४८८ ।। खखशून्यरदाzतृनन्द इह २८१७३२००० मितास्तथा॥ ५॥ सहस्रनखषट्खाद्रि भौमस्यथ शशी। चै। भगणाः दृष्टिकल्पजाः । शशिषड्रामभू-१३६१७०६ यु(१)ताः॥१०२॥ अयुत धूर सव्योमशैललग्न्यङ्गट्रिभू१७८३७०६०००० मिताः ॥ कृताद्रि चन्द्र १७४ जीवस्य त्रिखाङ्गा-०३ स्तु भृगोस्त था। अयुतञ्च गुरोर्हि द्वियुगषड् लय ३६४६२१ ० ० ० स्तथा। सहस्रमूर्तुशैलाग्निदिखसन्नहि-३७०२३७५००० सं(२)युतः॥ खडखर्तनगाग्निद्विद्विशून्यद्रि ७०२२३७६००० मितास्तथा॥ शनिपतस्य भगणाः प्रोक्ता यमरसर्तवः ६६२ ।। शुक्रशीघ्रोच्चभगणाः प्राणत्या च तथा शनेः। मानान्यथ क्रमादर्कशास्त्ररीत्या महायुगे ॥ १०४ ॥ ख खखष्ट त्रैपञ्चत्तुमनघ१४६५६८०००ऽयकतः क्रमात्॥४८॥ उदयादुदयं भानोर्भूमि सावनवासराः। (१) सर्वारम्भः सर्वेषां जगत्स्थापक वस्तूनामारम्भः प्रवृचः सृष्टि वसु इयष्टाद्रिचन्द्राद्वसप्तदितिथयो युगे ५७७८१७८३८ ॥ कालः। स पुन: कपाध्दैः कल्पोक्तवर्यः स्यात् तन सृष्टिकालेन प्रक्ष- द्यखिलबस्तु जातविरचनसमयेन सृष्ट्यर्थं ग्रहादिसृष्टितः पूर्व को ब्रह्मभू विशेषशरणः । दिते सृष्टिवर्षः “ भवाब्धिरसखाद्विशशाङ्क शशाङ्कॐभिताब्दं श्रीहार्य ग्रह सुष्ट्यर्थं (१) ‘युता’ इत्यत्र एतै: शीघूकेन्द्रभागणैरधिका इत्यर्थः। कैश्चित् कल्पितं तन्न युक्तं संमतम् । ग्रहाणां नित्यत्वात् प्राणिसृष्टील (२) अत्रापि संय त ’ इत्यनेन शीघूकेन्द्रभगणैरेवधिका गोऽनित्यवचेति निर्गलितार्थः । एव पातभगणाः पठित। एतत्सर्वं सूर्यसिद्धान्तानुकूलमिति ध्येयम् । वेशेषशरण । सिद्धान्ततत्वविवेके भानमष्टाक्षि वस्व द्रि त्रिद्वि वचष्ट शरेन्दवः १५८२२३७८२८।। अथ मध्यमाधिकारः । चान्द्राः खटखखव्योम खनिखर्तनिशाकराः १६०३००००८० ॥ १०४ ॥ घडवह्निचिताश।इतिथय-१५८३३३६ श्चाधिमासकाः । तिथिक्षया यमयीक्षिद्वयष्ट व्योमशराश्विनः२५०८२२५२ ॥ खचतुष्कसमुद्राष्टकुपञ्च-५१८४०००० रविमासकाः । भोदया भगणैः स्वैः स्वैरुनाः स्व खोदय युगे ॥ १०८॥ भवन्ति शशिनो मासः सूर्येन्दुभगणान्तरम् । रविमासोनितास्ते तु शेषा: स्युरधिमकाः ॥ १०६ ॥ सवनाहानि चन्द्रे यो दृश्यः प्रोज्झ्य तिथिक्षयाः । अधिमासोनराच्यफैचन्द्रसावनवासराः ॥ ११० ॥ सहस्त्रास्तु ते दृष्टिकल्पे स्युर्ये च कल्पजाः । भगणास्ते सहस्राप्ताः पूर्वोक्ताः स्युर्महयुगे ॥ १११ ॥ युगसौरमासः ५१८४०००० सौरदिनानि १५५५२००००० ॥ चान्द्रमासाः ५३४३३३३६ । चान्द्रदिवसाः १६०३००००८० । अधि- मा सः १५८३३३६ । अवमानि २५ ०८२२५२ ।। विधिकल्यक्तियत् सृष्टि कल्पेऽपि युगसंज्ञया । व्यवहारः स विज्ञेयों लाघवादृगणिताय वै ॥ ११२॥ (१) सर्वप्रमाणागमसुप्रसिद्धाः खेटीपातोचकपूर्वकणाम् । कल्पोदिता ये भगणदयस्तत् सर्वं (२)निरग्रं किल (३)सप्रमाणम् ॥ १ ॥ स कल्प कालो न विधेर्दिनादे स्तत्र प्रहृत्तिर्न यतोऽखिलानाम् । टेर्मुखे तद्भगणादिकानां प्रारम्भ उक्तोऽस्ति ततः स कल्पः ॥ २ ॥ दृष्य त्यकल्पभगणरतोऽनुपतनबुधैः । ग्रहाद्यानयनं सम्यक् क्रियते खटचरतः ॥ ३ ॥ विशेष शरण: । (१) सर्वेषामगमानां मध्ये प्रमाणरूपो य आगमः सूर्यसिद्धान्त स्तमनिति । (२) नि:शेषम् । (३) आर्षग्रन्थे येषां यानं प्रमाणानि भगणादिमनानि तैः सहेयरों ‘सर्वप्रमाणागमसुप्रसिद्धः’ इति पूर्व विशेषणतः पुनरुक्तिदोषापत्तेः सत्रगेगं प्रमाणेन सहितं यथा स्यात् तथेवि क्रियाविशेषणस्याग्रिमश्लोके ऽन्वय इति । इति भगणादिमानाध्यायः । मध्यमाधिकारः । २२ सिद्धान्ततत्वविवेके । येषां मते निशाकल्पे ब्राने सर्व लयः स्मृतः। सोऽसन् यतो लयस्तत्रोदितः सोऽश्नास्ति भूगतः ॥४॥ प्राञ्चभौतिकजीवनां नो नित्यम्बरवासिनाम् । अन्यथा (१)तल्लये चाराभावत् तङ्गगणादिज्ञा॥ ५ ॥ कथं पूर्तिर्निशाकरूपेऽस्यचित तन्मते किल । सङ्गवाङ्गणदोन त्यज दुष्टलयं बुध ॥ ६ ॥ सौराब्दा ये सृष्टि(२)वक्त्रात् प्रयाता यावत् खीयं सौरवर्षस्य वक्रम् । निनस्ते वै सृष्टि कल्पाधिमासै स्तत्रत्यैस्तैः सौरवर्षेर्विभक्तः ॥ ७ ॥ लब्धा ये यः खाधिमासा निरग्रा वर्षादिस्थे ष्टि सौराब्दृन्दे। अकनि न संयुताश्चान्द्रमस- चैत्रादिस्थाः सृष्टितस्ते च नूनम् ॥ ८ ॥ संयुक्तास्ते यात चैत्रादिमासै विंशन्निम्न याततिथ्यन्विताश्च । तिथ्यन्ते स्खे चान्द्रवराः पृथक् स्या निघ्नाः कार्याः स्दृष्टिकल्पवमैस्ते ॥ ६ ॥ भक्तस्तस्थैश्चन्द्रारेरवाप्त व्यग्रा ये स्युश्च "बमाख्यः क्षयाहः । हीनाः कर्यास्ते पृथक्स्थापितेषु भानोर्मध्यः सावनोऽहर्गणः (१)स्यत् ॥ १० ॥ लङ्कामध्यार्धरात्रस्यो यमकोट्युदयेऽप्ययम् । मध्यमार्कोदये सिवः प्राहुर्नेत्यबुधा (२)भ्रमात् ॥११॥ अत्राधिमाससावमशेषके च त्याज्ये यतः सावयवधिमासाः । योज्यास्तदा स्यनिज सौरवर्ष मुखेऽन्यथा चैत्रमुखेन्दमासाः ॥ १२ ॥ शुद्धिस्तु वर्षादिभवधिशेषं चैत्रादिचर्वादिगताऽनिशं सा । चान्द्र यत: सावयवेन्द कासास्ते सौरवर्षादिगताश्च तत्र ॥ १३ ॥ विशेषशरणः । (१) अन्यया नित्याबरवासिग्रहाणामपि लयः स्वीक्रियेत तर्हि तलये प्रहादिविनाशे सति (खतः) ग्रहाणां चारभावात् संचलनाभावात् । तद्गणादिजा ततरकरोक्कमगण जाता पृश्नःशेषवं बाले निशाकल्पे कथं तमते "व्यादीनुपसंहस्य शेते ’ इति वदतस्तस्य भास्करस्य मते उचिता। संगत भवेदिति । (२) ग्रह सृष्टितः । विशेषशरण । (१) प्राचीनस दान्तानुसार एव । (२) इत एवोदयन्तरमाक्षिपति श्रीकमलाकरभट्टः । २४ सिद्धान्ततत्वविवेके । मध्यमाधिकारः । ये स्यविहीनवयवाः सदा तैः समास्तु पूव मधुवनं चान्द्राः । योऽब्दादिचन्द्रवयवश्च तेन समं हि वर्षाद्यधिमासशेषम् ॥ १४ ॥ हीना यदा सावयववमास्ते तिष्यन्तकाले युगणस्तदानीम् । निशीथजश्चेतरथाऽत्र तुल्य वियोगयोगयोगा(१)दुदिताग्रय(२)हि ॥१५॥ (१)सै को निरेकः सुधिया दिनघः कर्थः स सृष्टं दृ गण: स्खवार ॥ १७ ॥ स्पष्टोऽधिमासः पतितोऽप्यलब्धी यदा यदा वाऽपतितोऽपि लब्धः । सै कैर्निरकैः क्रमसोऽधिमासैः साध्याः सुधीभिर्मधुवचान्द्राः ॥ १८॥ सृष्टि कल्पभगणैर्दिनसङ्गः संगुणः कथिततत्कुदिनैश्च । भाजितः फलसमा भगणाद्य मध्यमा रविमुखाः प्रभवन्ति ॥ १६ ॥ स सप्ततयो रविवारपूर्वा वारोऽथ चैत्रादिकमासकेषु । स्फुटोऽधिमासः पतितो यदा स्या चैत्रादितस्तत्सहितश्च मासः ॥ १६ ॥ ग्राह्यास्तदाऽहमायासधनार्थं यदा खवारो न भवेद्युष्टन्दे । लङ्कार्धरात्रे किल मध्यमार्क चित्रेऽथ चेकडुगणो ङ्गवास्ते । सध्यास्तु त स्तङ्गतयः कल द्याः स्यमध्यमा मध्यखगप्रसिी ॥ २० ॥ नन्देषवोऽष्टै तरणः ५८। ८ खनन्द शैलाः शराग्निप्रमिता विधोश्च ७८० । ३५ ।। विशेषशरणः । (१) कुत्रचित् प्रचोनलिखित-(अ) पुस्तके * इतनयोर्हि इत्यत्र ‘दवमभ्रकस्य' इति पाठः ।। विशेषशरणः ।। (२) उदितग्रयः कथिताधिशेषावमशेषयोरत्यागः कृत इत्यध्या हायेदोषः पाठान्तरे अवमाप्रकस्य । तुष्यनियोगयोगादेतरया तस्यागेन निशजथेति न काचिदापत्तिः । सर्वमिदं भास्कराचार्यानुसारमेव । (१)इदमपि भास्कराचार्यानुसारमेव तयाऽप्यस्य वासना ‘ शेष- वासनमय ग्रन्थकारेण विशदीकृताऽपि । तत्र मकृत टिप्पण्यवश्यं विलया । २ २६ सिद्धान्ततत्वविवेके मध्यमाधिकारः । २७ तदुच्चभक्तिः घडिलाब्धयः ६ । ४१ स्तत् पातस्य राम।श्च शिवा ३ । ११ विलोमत् ॥२१॥ रुपाग्नयः षड् दि मिता: कुजस्य ३१। २६ तथेषु सिद्धाश्च रदा चतुझे ३४५ ॥ ३२ ॥ गुरोः शराः खं ५० भृगुतुङ्गकस्य षडङ्का नागभिताः ८६ । ८ शनद २ ॥ २२ ॥ सृत्यकल्पाचकुवासरन्दु वाराधिमासवम संका ये । भक्तश्च ते तहत सौरवर्षेः सरकवधं प्रभवन्ति सर्वे ॥ २३ ॥ निजेष्टवषगणितन्यभीष्ट वषाद्भवानाह भवन्ति तानि । स्वसौरवषयवासरा ये सन्नोड ताः शेषमितं दिनादाम् ॥ २४ ॥ (१) बारोऽर्कतस्तत्र गतोऽब्दपः स्यात् । तदग्रिमश्चेति सुधीभिरू ह्यम् । अहर्गणं वर्षमुखात्(२) सुखी छत्व वदन्त्यानयनं ग्रहणम् ॥ २५ ॥ अत्र पूर्वैः सौरवर्षात् कृचऽहर्गणमुङ्गमे । तत्र वारस्य गणना छत(१) चाब्दपतेः सदा ॥ २६ ॥ अयुक्ता सा यतस्तत्र वर्तमानो न नो गतः। वारोऽस्यब्दपतेः किन्तु स्खब्दाग्रिमतो गतः ॥ २७ ॥ इदमुक्तं तदा सौरवर्षवक् यदा भवेत् । इष्ट काले यदैखर्कोदयेऽस्त्यब्दपतेर्गतः ॥ २८ ॥ विनैव निर्णयं त्वित्यं सदैवब्दपतेन सत् । प्रष्ट तस्यैव वारोक्ति स्तउजैर्यं नाङ्गिताऽसि हि ॥ २६ ॥ अहर्गणो मध्यमसावनेन कृतञ्चलत्वात् स्फुटसावनस्य । तदुत्यखट उदयन्तरण हीनान्विताः ॥ ३० ॥ संविहिताः फलेन वैशषशरणः । वसरवषदरहर्गणे। चैत्रसतादिगतस्तिथिघ " इयद्यनहर्गणं लव- हर्गणं कृवति । विशयश : । (१) तत्र शेषमिते दिनाऽर्क रविवासरमारभ्य गतो वार स्तदग्रिम धाब्दपः स्यादिति विईरूहनीयं विचार्यमि ते । (२) अत्र • केचिद् भास्कराचार्यादय:’-इति शेषः । वर्षमुखात् (१) तत्र लक्ष्यहर्गणवार थिचरे सर्वदाऽदपतेर्वारस्य गणना या कृत साऽयुक्त । यत तत्राब्द पतेयं नारोऽस्ति स च वर्तमानो न गतथापि न किन्तु अस्य वर्तमानस्यादपतनमदे वारभ्य सप्तभक्तहर्गणशेषदि- नसंख्यासु गतो वर स्यात् । सोऽपि यदि वर्षादिरिष्टकाले भवति । तदेवे। । अथ यदा वर्षादः सूर्योदये एव तदाऽब्दपरेखे गत इत्यत्र शेषवासनाऽपि विलोवया। मध्यमाधिकारः । २९ २८ सिद्धान्ततत्त्वाविवेके लङ्करोदये स्यनं कृतं तदाहै यतोऽन्तरं तच्चरमल्पकं च । (१)‘मध्यार्कभुक्त असवो निरक्षे ये ये च मध्यॐ कलससनः ॥ ३१ ॥ तदन्तरं यत् स्फुटमध्ययो स्त तृपिण्डयोः स्याद्विवरं गतिर्धनम् । भक्तं द्यरात्रासुभिरस्रलिप्ता हीना ग्रहथेदसवोऽल्पकाः स्युः ॥ ३२ ॥ तदन्यथाऽऽद्याश्च निजोदयैथे भुक्तसु पूर्वं विहितं तदानीम् । कृतं तथा स्याच्चरकर्ममित्रं कर्म ग्रहणमुद्यान्तराख्यम् " इति ॥३३ ॥ इत्थं शिरोमणौ प्रौव्या यदुक्तमुदयान्तरम् । तहसनां निराकर्तुमुद्यतोऽस्मि विदां वर ॥ ३४ ॥ ख यादी क्रान्निवृत्त नाडीवृत्त संघातरुपः स्थिरमैषादिः स्थिरा विनीन च नादिर्मध्यार्क युक्त चास्ति । अनन्तरं तस्य प्रवह पश्चिम भ मर्थन बिथुवाख्यस्वाशेरावृत्तै कभ्रमाद्धभ्रमः स्यात् तदैव सर्वक्र न्ति वृत्त प्रदेशानां भसंज्ञकानामपि स्वस्वराजवृत्तै कभमा स एवं को भ नमः । स्वस्वाहोरात्रवृत्तं चक्रक लारूपतुल्यासु (१)भिरस्ति । अथ यदैको भस्थ अभ स्तदा मध्याकीचि च लक्रान्तिवृते स्वमे आदेः प्राक् चलितं किंचिन्न्यूनमध्यार्कगतिक लाभि:। निरवचिति- जे न तत्र स्नम् । (किन्तु तत) तदधः किंचिन्न्यूनगतिक लोत्पत्रका ले नान्तरित भस्ति । यदा तु तच्चिी संपूर्ण गति क लाभिश्चलितं तर्क तदुत्पत्रकालेन तत्रिरचोद्यमानेनोर्थ स्थिरमेषादिः स्वाराणवृत्त गडति (तदा) तन्मध्यार्कचिहुं च निरवचितिज स्यं स्यादेव । उदयाद्रति क ला चलनेनैव पुनस्तदुद्य कालस्य सवनदिवस त्वं नाङ्गी विशेषशरणः । करात् । (१) मध्याकभुक्तस्तथा मध्याककलासमा ये चासव इनकः सा. यन एव भास्करसंमत । एतदर्थं भास्कराचार्यस्येव सिदान्तशिरोमणेरै गणितस्य मष्टाधिकारे (२)ब्यबावैरसुभिर्भवृत्तेऽर्की मध्यगत्या चलितस्तदैव । तैरेव नूनं प्रवहनिलेन स नौयते व्यञ्जकुजे क्यहान्तः ॥ विशवशरणः । " युक्तयनांशस्य तु मध्यमस्य भुक्तासव। ऽकस्य निरक्षदेशे । मेषादिभुक्तोदयसंयुता ये यथायनांशान्वितमध्यभागः ॥ लिप्तगणस्तववरण .......................... अतो भांशविषवशत र पदयान्तरकरणमपोनकमपि यथा । भास्कराचर्ययशो वर्धयति न तथा तखण्डनं विशेषज्ञ कमलाकरभट्टमिति विवेचनीयमिदानीतनेज्यौतिषसद्वन्त:। (१) परिमितमस्ति । (२) ध्यक्षोदनिरक्षदेयमारभ्य यैर्यग्मितैरसुभिरको भबृते क्रान्ति मण्डले मध्यगत्याऽधर्मग्रन्थपठितया । हेतुभूतया यदेव चलितस्तत्रैव तस्मिन्नेव काले स रॉबिन्ने निधयेन प्रजहानिलेन अवदत्यु कारणेन (पुनः सूर्योदयस्यान्ययाऽनुपपन्या) तेस्तमितैर्मथ्यमतिसैदान्तत रूपविवेके । मध्यमाधिकारः । ३ ७ आस्यं न पापमिदं मध्या कंगति क सत्य छ। सब भ म यैक इति । अत्रेदमप्यवधेयम् । यदा मध्यार्कचि च लक्रान्ति वृत्ते चलितं तदा पञ्चशान्ति कूत्तम प्थयनांशगत्य चक्षितमिति । तचिमेक दिन जायनांशगयूनयुक्त (१)गतिक चायं (२)संपातत थक्षितमि ति । अत्यन्यामनिर्वायां तामयनांशगतिं त्यका केव वगरयु म्रासु युक्त क्रतुल्यासवः सवनस्य रोसवोऽत एव भगवता स्यै- थोक्ताः स्वसि ह्यन्ते । (२)कुदिनाद्यन्तसं पातार्कतो विषुष लिप्तिकाः। तदन्तरं यदल्पं ते रविगत्याऽसवो मताः१) ॥३४॥ अतो यदनुपाताले कसाबनान्तर्गत नक्षत्रं तत् तु कंबलगतिक बाधक चक्र कलातुल्यासु रूपमबास्तवम् । एवं प्रति सबनने को अधमः सम्याताकगतगत्य त्पत्रकाशयति । मध्यार्कची यदा प्रतिदिन जगतच जनेन सं पाते स्यात् तदेकः सं पातभगण त छ। यसका व एक भधम एवेति स्वेष्टकाले यवन्तः सावना मध्यपतचलनादुत्पन्नास्ता दन्त भ भ मास्टस पातागतभग च सइयाकभक्षमा च । अथ तत्र सम्याता गतो मध्या कॅऽपीष्टया यदि स्यात् तर्हि तदुत्पन्नकाल थेति त्रयाणां योगे वास्त’ नावर्षे विशेषशरणः । सावनाहर्गणे। ' कलोअनसूयुतैर्भगणकलातुल्यासुभिरेव ध्यक्षकुने निरक्षक्षितिजे नीयते प्राप्यते तदा वहातः सानदिनातः एतावता गति करो पर्युतनाक्षत्रीघटं षष्टचसुतुल्ये वास्त बसावने मध्यमार्कः पठित दैनन्दिनीर्मध्यगतिक लाः प्रपूर्य निरक्षक्षितिजोदयतः पुननिरक्षक्षितिजे उदेति न मध्यगति कलातुल्यासुयुतषष्टिघब्यसुतुल्यकाले, तावतैव क्षितिज संनिधिगे सति मध्यमः ” एतत् संग्रह गणितोक्तं भास्करपद्ये संगच्छते ऽत उदयान्तमुचितमेवैत लाऽपि कमलाकरभट्टोऽयमीशमत्रदुर्बलशरण उदपान्तरखण्डनं वाकू9पञ्चैरेवा करोदित्य प्रतो विलोक्षम् । (१) प्रथादयनांशगतिवशत् । (२) चसंपतश्चलितम् । (१) कुदिनादी कूदतास्ते यी संपात रूपायक तभ्यामन्तरं संपाता। केशैरन्तरमित्यर्थः। यत् यस्मात् कारणात् अरूपमनिर्वाच्यमतरते रवि गयस मध्यगयुपासव एव द्विषय लिपि का निपुवशकला म: सीकाः । अपगtशनविकारो न भवतीत्यर्थः । अवास्तवं तु अहग ण तुत्वा भयमाः कवल मध्याकभ गण सहयो कभभमः केवलमर्कक ला तुल्यसवखत त्रयाणां योगरूपम् । यो हि सब नो मध्यमाहर्गणो वास्तवनावचैर्घ लक्ष वै: सिहः स तु निरवमध्यार्कोदय कालिको वास्तव इत्यु अवस्तवैर करूपैनक्षत्रेर्मध्यमसादनमानाख्यैः सिहः स तु तदुदयकाले नेत्य- वास्तव इत्युच्यते । अथाननुपातस्य नियतैकविषयत्वात् प्रकृते नुपात सिवह यो ध्य म सब नमानैः सिद्ध एक वास्तव एव यः । बारावार्यं दयान्त रदा नमार्षविरोधेऽप्यावश्यकमिति चित् । अवोचते (२)त्वदभिमतावास वावास्त्वान्तररूद्यान्तरदनेन तद्विन्नेन वा न हि कथं चिदपि वास्तवत्वसिद्धिः । तथा हि पूर्वोक विशेषशरणः । (१) नेदं पत्रं प्रचारितर्वसिद्धान्ते उपलभ्यते । (२) इतः प्रभृतेि सर्व कप अकरभट्टकथनमुदयारे केरलवाः प्रषवपूर्ण समप्रदगसारमिव । सिद्धान्ततत्वविवेके मध्यमाधिकारः ३३ वास्तवं नावनं खण्डत्र यामकम् । अहर्गणः १ सं० (९) भगणः १ संपातमध्यार्क क लोत्पन्नासवः १ । अवास्वं तु° अहर्गणः १ केवल भगणः १ के० (२)मध्यमार्क कलाः १ । अत्र बस्तवस्य अवास्तवेन साकमन्तरे (२)सप्तविंशत्ययनांश काले। तिथ्यादिषु षटचतुष्टयं किंचिन्न्यूनमधिकं बाधन्तरं स्यात् सु लमतानुयायिनां मते त्वनिर्वाच्यमन्तरं स्यादिति महद्वेषस्य । निरयन वर्षादौ केवल गलाधिक चक्र कलासुरुपस्खोफमध्यममा नेनैव साब नाहणं ण स इव भभ्रमतो निकेति स्पष्टं बदद्भिः सायन कं कला तु यासु वशात् (४)घोति दुष्टमुदयन्तरमुक्तं तदप्यसत् । वास्त- बाबारावयोस्तवभिन्नं यत्किञ्चिदुदयान्तरं कस्य ते न त इन कच चिदपि बास्तबाहुर्ग णसिद्धिः स्वर्षबिरोध पते । व तत च ये सरा ये च चन्द्रा ये च सवनस्ते तु चन्द्रार्कयोः कान्तिवृत्ते स्व स्वगत्या चलनदिष्टकाले चोपपन्नः । यश्चांऽशभो गात् सरं गति क लाभोगात् सवनं चान्द्रे तयोर्वोदयभागान्तरेणीति परस्परं तेषामनुपातेनानयनं वास्तबमबेट्काले भी यम् । परं न तथा नाचनं तस्याहोरात्रवृत्तगत्या चलनादिष्टकाले तदनुपाता ॐ त्वान्न त वास्तवं गोलबास्तबरी त्या तदसिहं था (९)। सौरादधिमस द्वारा तिथ्यन्ते चन्द्रास्ततोऽवम द्वारा सवना स्तिथ्यन्ते ततोवम शेषस बन्धाच्च निरक्षक्षितिज मध्या कॅदि का लि का समव ताः कृतास्ते तु वास्तवा एव स्यूस त्वा प्रसक्तेः । तत्काले तदनुपातागतं नावनं त्व वा। स्तबमप्यनुपातेन सौरचा सघनस बया नयन।थं तूपयुक्तम् । परं न हि() स्खान्तर्गताश इनायत्रस बन्धाद्य मप्यवास्तवः सावना ह गीणः । अन्यथैककालिकयोः सदस त्राक्षत्रयो- भेदोऽपि तव वधाय तदेकस्य विरुद्धसदसफेदकथनाभीौचित्य प्रसङ्गः । तथा चान्द्रसरा अपि । विशेषशरणः । (१) सं ० भगणसेयासु केवलभगणसंख्यासु च न कश्चिद्भेदः । (के० मध्यार्कलाः १ इति कलासमनाः ’ २) मध्यार्क इत्यादिभा रङ्गरपद्यमात्रदेव, न दि भास्करस्यैतदभिमतं कितु सं० मध्यार्ककला एव विशेष शरणः । (३) सायनमार्कक रोपवासुकेवलमपार्क कलातुल्यास्वन्तरं भा स्करोदयान्तरं बलत् प्रकल्प सप्तविंशत्यादि 'वैषम्यं प्रद।शत म तत्र ‘पु' इत्याद्यस्योपपतिरपि शेषवासना यामहि ता किन्तु तावता । तिथ्यादि भास्करोक्तोदयतरे न काऽयनपत्तिः । - मना इयत्र कचलमध्याककलातुल्यातुम्हणजे स्वतथ55मनवायनाय नश: कथित इह न ते गर्ततअतो दृष्टमिति कमलाकरभट्टकथने किमिव युक्तमिति । (१) साथ मर्ककरोपनसुसाधनाकं कलातुर्यावन्तरेणोदयान्तरेण भयं तत्र (१) अत एवोदयास्वरं कर्मावश्यकमिति भ्रमितो भास्कराचार्यस्य मध्याकंनुक्ता असश्च निरक्षे ये ये च मुख्यार्ककलासमानाः । तदन्तरम् पक्षः सदृढ (२) इत्यत्र किमपि कारणं न, येन ‘परं न हि ...इत्यादि वाक्यं इत्यत्र पार्कभुक्तासवस्तु सयन कदवः भवतः मध्यकक लस संगच्छत । । ४॥ २ ४ सिद्धान्ततत्वविवेके मध्यमाधिकारः । अत्र दमप्यवधयम् । मध्यममनासु तुल्या यत्र वास्तवास बस्तत्र अथ यो छ बस्दै कमानादुच्यते न तत्प्रमाणतस्तदुदन्त रमपि । सत्यसत्यसुमनभ्यामुझमसन्तकालयः । भिन्नप्रमाणसिद्धाऽतो विजातीयौ गणौ तव॥३॥ अस्वन्तरं तु तत्रस्थं न हि मूढ गणान्तरम् । विजातीययहन्तनीयेवम स्वन्तरोद्भवम् ॥ ३८ ॥ किं च अदातन व स्तन यो ध्यमार्क योरसंस्कृतयोरन्तर गति तदनुपातेन सा बनायामवास्तबमुदयासन काले तो यः सृष्टिस रचान्दैरधिमा सबमैथ निरच मध्यार्काद्य कालिकः साधितोऽहर्ग णः स तु तद्गति जनिर च कालोपल चितनिर चमध्योर्कीद्यकास स बन्धनापि सिद्ध वास्तव एव न हि सोऽस्य वास्तवमध्यम सrबने न । अत्र यः साधितोऽहर्गणः स तूदयकाले निरवयव दृश्यते । कथं तस्य अवास्त व त्वं मध्यकभुक्ता अ सबः" इत्यादि “ तदन्त- रम् ”-इत्यन्तग्रन्यानीतोदयान्तरदानादयं फुटाहर्गणतीत्या(?) साबयवः सिध्यति कथं तस्य वास्तवत्वम् । अहो निरवयवो हि तदहर्गणः स कथं मूढेरुदयास घ्रकाले स्वीक्रियते यस्तैर्मध्यम उच्यते स तृदयास व स्तग्म ते, तद्वशादुदये कथं तच बारगणनया बार प्रवृत्तिः स्यात् । किं च सौरवर्षादो रविः। शन्यं नदयान्तरदानादयं संगच्छते । किं च कथायां मध्यगति जमध्यमrत् फलान्तर स्पष्टः फ लव स नयाऽस्ति संस्कृतात् ततः स तु कथं चिदपि न तन्त्र ते प्रतिम ण्डल स्थानिय तचलितबिम्यात् । कर्ण सूत्र सम्बन्धिस्फुटयुक्ते रनिवारितत्वात् । कलाः संस्कृतयोनेति महान् विरोध स्तदुदन्तरद। न।त् । मन्दं तु निश्चच्च कह्त्तकेन्द्रं मध्यो रविस्तचलनाडुष्टते । भागे दिनं वर्ष मिनस्य भांशे-३ र्मध्यार्कगत्या कदिनं वदन्ति ॥ ३८ ॥ यावत्यो गतयः कल्पे तावन्तः सूर्यसाधनः । उक्तयुक्तयैव तद्योगे भगणा भधाम अपि ॥ ४० ॥ विशेषशरणः । (१) यास्तवात्रस्त वहर्गणसंख्यासु न कश्चिदभेदः किन्तु गतिफलातु- ल्यासुयुतनक्षत्रषष्टिघक्ष्यसु-गति कलोपामुयुतनाक्षत्रषीष्टघवसु-तुल्यमाप- काभ्यामव।स्तववस्त यसावनतःपातिनक्षत्राभ्यां विचारे ऽवइयं भेदः ।। अतगणसख्यासु सावयत्रयं प्रद इयदयातरखण्डनं सिद्धान्त वञ्चि तानां नेत्रयधूलप्रक्षेप इव । अथैवं खण्डने प्रवृसः कमपि साहाय्यदात्री युक्तिमलभमानो मध्ये २ सत्यासत्यासुमनाभ्याम्'-इत्यादिशिथिलापत्तिप्रचु- र्यतो रिक्त१णेिर्भङः सते आर्षनुक्ति सेनामेऽकरोदिति विीविवेचनीयम् । वैवस्तवैककुदिनान्तरगः स्खटै मॅकम मः सविठमध्यगतेस्तु कालः । बुद्धोऽस्ति सङ्गणितवसनयाऽथ तैस्तु ज्ञातो हि मध्यमरविः खगतेः समनः ॥ ४१ ॥ कलो गतेर्गतिसमं चलनं विना नो गत्यैव मे प्रवदनचलनादिह न्तः । ३६ मध्यमाधिकारः । ३७ - - मध्यककेत्रलगतेश्चलनं सदैक छतान्तेऽस्मिन् ब्रह्मदिनाङ्कता ये सौरवत्सराः। सह दिनेऽस्ति हि रवेरुदन्तरान्न ॥ ४२ ॥ प्रोजभय स्टे ततः कालं सौराहैः शेषसं मितः ॥ ४६ ॥ अखत्मकं यत् त्वसदस्यहो त कृतान्ते सृष्टिचक्र' स्युः सौराब्दास्ते गता अमी । वशदयं सिद्ध इति प्रकल्प्य । खचतुष्क यमाद्यग्निशररन्ध्र निशाकराः ॥ ४७ ॥ मिथ्यैव खटेऽन्रममनन्ति (१८५३७२०००० ) प्रायोऽत्र गोलं न विदन्ति तेऽज्ञाः ॥ ४३ ॥ अतः कृताहर्गणो मध्यमसावनेन" इत्यु दयान्तरसंस्करणमयु मध्यमानयनं कार्यमतोऽनुपतनान्नरैः। क्तमिति प्रतिभाति । आनुक्तेश्च । अत्रेदं गोलत तत्वार्थी मध्य स्थ - कृतान्ते तेन खेटाः स्युर्मध्यमा रविपूर्वकाः ॥ ४८॥ धूय निपुणं विभावनीयम् । एतेन ऽवा बरु स्थितेरनवबोधादवगंध वा विनेन्दु पातमन्दोच्चन्मेषादौ तुल्यतामिताः। स्तवत्व भ्रान्त्या स्बशनोत्कर्ष कु गर्वप्रौव्य मन्दप्रतारण द्वाराऽन्यथा कत्त प्रवृत्तेर्भास्कराचार्येरेव बलात् सर्वदेवर्षिमतविरुद्धः सन्नलबा इत्थं ब्रह्मदिनादेनं भवेत् खय्यब्दभेदतः ॥ ॥ ४६ सनाविचारबहिर्भूतः स्व कल्पितोसदुद्यान्तरवासनाविचारः प्रवद्वादशन गुरोर्याता भगणा वर्तमान कैः । त्प्रीितस्ततस्तद्दिग्वासतोऽन्यैर्नाम()माजाभिमानिभिर्बहुभिः स्वकृ - राशिभिः सहिताः शब्दाः घञ्या स्युर्विजयायः ५० ॥ तोऽप्ययं शिष्टरिदानन्त नै: शुदमार्गप्रवृत्तैः कथंचिदपि नादरणीय इति कृतं जगद्विरोधेन । स्फुटार्कस्य संक्रान्तयो मेषवक्त् फलर्थ युगमन्वादिकल्पना कदिनादितः । क्रमात् तास्वमान्त क्यान्तस्तदानीम् । स्टू यदेनं हि किन्तर्हि(२) ग्रहाद्यानयनं ततः ॥४४ ॥ विशद्धाश्च चैत्रक्रमच्चन्द्रमासाः कदिन।देः कथं चिन्तन कटुः खेटादिनिर्णयः । सदा संज्ञयोदाहृताः प्राङ मुनीन्द्रेः ॥ ५१ ॥ इत्यर्कशास्त्रप्रामाण्यात् स्पष्ट यं विजानता ॥ ४५ ॥ असं क्रान्तिमा सो हि चन्द्रोऽधिमासो विशेषशरणः । हि संक्रान्तिमसः क्षया।ख्यस्तदानीम् । (१) मुनीश्वरप्रभृतिभिः । क्षयख्यः कदाचित् ततः प्राक् च पश्च (९) किन्तु-इति । दवश्यं हि तत्राधिमास इयं स्यात् ॥ ५२ ॥ ३८ सिद्धान्ततत्वविवेके । मध्यमाधिकारः । ३९ ययन्तः सर्वदा रश्मिप्रसारोऽस्ति रवेर्घवम् ॥ ५७ ॥ (१)स्फुटैर्लक्ष गौर्योरयं तानि सर्वे ध्वपि स्युर्मधाश्चन्द्रमसेषु काले । अतोऽयं क्षयः सर्वचन्द्रेऽवपीत्यं न जानन्ति सदासनज्ञानशून्याः ॥ ५३ ॥ इदानींतनार्थ न शाखं प्रष्टतं न सत् कार्तिकादित्रयोत्यं तदुक्तम् । सुयुक्ता न मुन्यक्तिरयत्र शाखे भबेत् कार्यवर्यस्य यादृग्विरुद्ध ॥ ५४ ॥ अतः परं श्रीजगदीश्वरस्य ब्रह्माण्डसृष्टिर्वियतीनपूर्वः। अतीन्द्रियजैश्च सदैकरूपो दिताऽथ तां वच्मि गुरूपदेशात् ॥ ५५५ तावद्ब्रह्माण्डगोलोऽयं खणभेऽन्त स्तमीठतः। बेदर्वष्ट ।नगाभदख दद्यष्टभूमयः ॥ ५६ ॥ (१८७१२०८०८६४०००००० } प्रयुतन वरीवर्ति यस्य कक्षा खकलिका। तदन्तः प्रवहतशययुगो लो भुवश्रयात् । पश्चिमाभिमुखं शश्वद्भ्रमत्यबैंक के ण सः ॥ ५८ ॥ दिनेन स्थिरो। तौ ध्रुवाबत्र याम्योत्तरगतौ दिक् स्थनरूपौ सततं भगवच्छक्तितः स्थितौ ॥ ५६ ॥ ध्रुवस्थानात् तु तद्गोले वृत्तं यत् खट्टभागकैः । विषुवन्मण्डलं तत् स्यात् ततः खस्खपमांशकैः ॥ ६० ॥ अहोरात्रयष्टत्तानि ध्र मध्याह्नवन्ति हि । सौख्यधृवात् कदम्बस्य स्थानं यास्ये जिनांशकैः ॥ ६१ ॥ याम्यभ्र वात् कदम्बस्य स्थानं सौम्ये जिनांशकैः । एवं क्रमन्मि यः षड्भान्तरितौ तौ कदस्वकौ ॥ ६२ ॥ सौम्ययस्यौ तु तन्मध्यात् तले प्रवहभिधे । मण्डलं खड्भागैर्यत् तत् स्थिरं क्रान्ति मण्डलम् ॥३॥ विषुवक्रान्तिवृत्तैक्यात् स्थिरा द्वादश राशयः । मेषादयस्तथा भानि कल्पितानि स्थिरणि च ॥ ६४ सप्तविंशतिसङ्कयनि प्राक्क्रमात् क्रान्तिमण्डले । तङ्गतोदरगोले तु सं लम्नोऽन्यो हि लकः ॥ ५ ॥ भगोलाख्यः स्थूलसूक्ष्माण्यसंख्यानीह भानि च । तस्मिंस्तिष्ठन्ति गोलोऽयं ॥ कदम्बभ्यां चलोऽनिशम् ६६ ॥ सप्तविंशतिभागैस्तु पश्चात् प्राक् सृष्टितः क्रमात् । कदम्बमध्यात् तङ्गोले ठत्तं यत् खाडूभागकैः ॥ ६७॥ विशेषशरणः । (१) मिथुनसप्तदशभगणं रविमन्क्षेत्रं प्रकल्प्य भास्करेण "क्षयः कतिकादित्रये ” इति स्वग्रहगणिते सिद्धान्तः । किन्तु प्रदर्शित रविमन्दोधस्य सर्पराशिषु चलनात् सर्वेषु मासेषु क्षयमाससंभव इति भट्टकथनं युक्तिसंगतम् । • • मध्यमाधिकारः । ४१ ४० सिद्धान्त तत्वविवके । तन्मुखघं(१) क्रान्तिवृत्तं स्याद्भगोल चलनाच्चलम् । समा द्वादश भागाश्च तस्य द्वादश राशयः ॥ ६८ ॥ मेषादयस्तथा तुल्यः सप्तविंशतिभागकाः । अश्विन्यादीनि भानि स्युः फलार्थं प्राक्क्रमात् किल ॥ अश्विन्यदेयं चात्र रेवत्यन्तमिनोदितः । भगणान्तो हि विज्ञेयः स्थिरपौणान्तगो न हि ॥ ७० ॥ कदम्बचलितो गोलो भचक्रे तारकाश्रयम् । प्रय हानिलषडं सध्रुवमध्यवशेन तत् ॥ ७१ ॥ धमतीत्याशयोऽर्व (२)न्य था स्वीकृत्य तं वलत् । नाशिताः खोतयो मृटैर्यथाकाशगो लके ॥ ७२ ॥ खय्यादौ विषुववृत्ते मेषादिः क्रान्ति दृ त्तगः।। भगोल चलनत् क्रान्तिदृत्तस्य चलनादयम् ॥ ७३ ॥ अवश्यं चलभागैस्तु पश्चात् प्राक् चलति क्रमात् । एवं भगोलके वृत्तं कदम्बाद्यञ्जनांशकैः ॥ ७४ ॥ विशेषशरणः। (१) पूर्व स्थिरं कल्पित कान्तिवृत्तं प्रदर्शितं यत्राधिश्यादिसप्त- विंशतिभानि मेषादयो द्वादश राशयश्च स्थिराः । मुख्यं इदं तु ययाचे क्रान्ति वतमिति । (२) सूर्यसिदान्ते भूगोलाध्याये ५० श्रोकोतरार्थं " अहोरात्रप्रमाणं च भानोर्भगणपूरणात् । ” इह स्थिरमेषादितः स्थिरमीनान्तं यावद् भगणपूरणं देवसुराणाम होरात्रप्रमाणं यैः सक्तं तैरिति । ध्रुवदृत्तं तु तज्ज्ञेयं भगोल चलनाच्चलम् । अथ तहृत्तगं यद्यद्भवेटुभं स्टुतिभ्रमात् ॥ ७५ ॥ ध्रुवस्थानस्थितं तत्तद्ध्रुवमं स्खखकालजम् । च लांशाभावकाले तु यद्भं ध्रुवगतं ततः ॥ ७६ ॥ इदानीं चलितं तद्धि चलांशैः खट्टतौ(९) किल । पूर्वरात्रौ तु तद्यत्र प्रत्यक्षे दृश्यतेऽथ तत् ॥ ७७ ॥ पररात्रौ न तत्रस्थं(२) दृश्यते ममतो बलात् । भवता स्थिरां ग्रन्थे मन्यन्ते ते कुबुद्धयः ॥ ७८ ॥ साकं तैस्तु विवादोऽपि सतां मूढत्यमेव हि। ध्रुबस्यानस्थितं यद्यत् कदम्बश्रमणन भम् ॥ ७६ ॥ तत्तत् खमध्यगं(२) मेरो निरवे गर्भजगम् । इत्यस्ति सौरशाखोक्तिः सदैव स्थूलसृष्टिभम् ॥ ८५ ॥ ध्रुवॐ कल्पयित्वाऽन्धः प्रवदन्त्यधुना स्थिरम् । एवमुक्तो भगोलोऽयं तद्भलन्तरगाश्च ये ॥ ८१ ॥ विशेषशरणः । (१) कदम्बाजिनांशवृत्ते इति (२) धृतराक्रान्ति साधनप्रकार उदयास्ताधिकारे २६.२८ लोकषु द्रष्टव्यः । (३) सूर्यसिद्धान्ते भूगोलाध्यये ४२तमः श्लोकः । मेरोरुभयतो मध्ये ऽवतरे नभःस्थिते । निरक्षदेशसंस्थानामुभये क्षितिजाश्रये ॥“ इत्यत्र स्थूलसृष्टिरथधूर्कवशेनकाशस्थितिः श्रीसूर्येण निदर्शतेति । सिद्धान्ततत्वविवेके । मध्यमाधिकारः ।। ४३ ग्रहण गोलकाः सप्त तानन्यांश्च वदाम्यहम् । ख खशैघघल्यमान्दख्य विपाताख्यभपातजा: ॥ ८२ ॥ परोच्चपरनीचा ख्य- (१गोलाः स्पष्ट क्रियोचिताः। तत्सर्वाग्रय एवैको ग्रहगोलोऽस्ति खे महन् ॥ ८३ ॥ तत ऊर्ध ततश्चाधः कथञ्चिन्न ग्रहो भवेत् । एवमाकाशगलस्तं पवनाख्य ग्रहयाः ॥ ८४ ॥ अधोऽधः क्रमतो ज्ञेयाः शनेश्चन्द्रवधिस्थितः। आदौ शनिर्गरुस्तस्मात् ततो भौमस्ततो रविः ॥ ८५ ॥ ततः शुक्रो बुधस्तस्मात् तत इन्दुरिति स्फुटम् । द्वयोर्दूयोरन्तरे तु सिद्ध विद्याधरादिजाः ॥ ८६ ॥ आकाशगोलास्तिष्ठन्ति त्वरुपाङ्गाश्च ये सदा। सर्व त्र(२) लग्नगेलेबुर्बगः खचलनाद्ध्रुवम् ॥ ८७ ॥ अधःस्थं चालयत्येव(३) मध्यस्थः स्खध्वगं न हि। खगत्या चलितस्याधःस्थितस्यप्यूर्व तङ्गतेः ॥ ८८॥ वशतस्थलनात् तस्य चबिरुदगति द्वयम् । स्खगत्या चलितममृध्यस्थस्य कथं चन ॥ ८६ ॥ नधःस्थ गतितस्तस्य चलनं त्वन्यरोधतः । भगो लान्तरतोऽधोऽधःसंलग्न एव तेऽखिलाः ॥ ६० ॥ ज्ञेयाः कदम्ब सम्बन्धद्वगोले चलिते सति । चलितस्तेऽपि खेटानां गलः स्युस्त ह शात् तथा ॥६१॥ विशेषशरण । (१) परोखगोलदेप्रपञ्चः स्पष्टाधिकारे ३२४-३४९ श्लोकेषु द्रष्टव्यस्तत्र मकृतष्टिप्पण्योऽपि विलोक्याः । (२) विरूपावयवानामाकशगोलानां परस्परसंलग्नत ऽभावात् सर्वत्र लग्नगे लेपु'इतेि भट्टकथनम सङ्गतमिवापि भग्रहादिचलनेऽयनांश अपि। हेतुरतो वयोराकाशे सर्वत्र सवत् तत्संबन्धादेवेयमपि कल्पना भट्ट परस्परं तदाश सम्बधदथ चेन्टुतः । दूरेऽन्तरे हि बहूँस्तु गतोऽव्यक्तस्वधः स्थितः ॥ ६२ ॥ भूमि निर्गतवनेस्तु योऽयूर्ध्वगमनावधि । गोलोऽसौ बलि(१गलख्यस्तपूर्व सोऽनलो न हि ॥ बहुन्यूर्व खे म हाँको जनस्तस्मात् ततस्तपः। तदूर्वमिन्दधः सत्यः सन्ति ते वै सनातनः ॥ ६४ ॥ भुवं विनाऽन्यानखिलानधःस्था नतोशशतया प्रवहः पराणाम् । प्रचलयत्येष भगोल कोऽपि तथाऽति(२)शक्त्या स्खपराम्बरस्थान् ॥ ६ ५ ॥ विशेषशरणः। (१) प्राचीना भारतवर्षीया नैयायिका वाथौ गुरुतां न स्वीकुर्वन्ति किन्तु पाश्चात्य वैज्ञानिका वाय। यन्त्रादितो गुरुतां प्रत्यक्षतः प्रदर्श यन्तीयतरघरनलोऽवइयमध्वं गच्छत्येवेति वद्गिोलं गमनाति । (२) अतीशशक्त क्षेति । पाटवभवहात । (३एतत् ) कल्पनामात्रम् । सर्वत्रदेवयनांशयिकारः संभ कथं वेदित्यर्थमयमाभिनयः करसनाप्रकारे भट्टस्य युक्ततरः। ४४ सिद्धान्ततत्वविवेके । मध्यमाधिकारः । ४२ सर्वानधःस्थानयनांशगत्य तदन्यगोला न तथा स्वशक्तय। ते कवलं स्खम्बरगञ्जमर्थ मन्याम्बरधभ्रमणाय न स्युः ॥ ६६ ॥ थिरं प्रत्यक्चतं भाति खस्थं प्राग्भूभमन्त्रणाम् । प्रवसे व्यर्थ इत्य(१)र्यभटोक्तः शण्ख होत्तरम् ॥८७ (२यत् सर्वतो निराधार खोर्धदेशगतं गुरु । खस्थान एव तन्नूनं पततीत्यपि निर्णये ॥ ९८ ॥ असङ्ग भ्रमणं चैन्द्रयामना स्वीकृतं तु यत् । भूमावपि ध्रुवायोगात् तत् तुच्छ प्रबहे गते ॥ ८६ ॥ एवं हि कालबोधयै गोलाः सप्त ग्रहेङ्गवाः। गोलोऽष्टमो भगोलाख्यो नवमः प्रवहभिधः ॥ १०० ॥ प्रवहादग्नि पर्यन्तं पवनाख्याम्बरोद्भवाः। गोलाः स्व च्छतरास्तद्ददृढा रूपविवर्जिताः ॥ १०१ ॥ यथा विरूपो वायुस्तथेन्दोः प्रवहन्तः । विरूपा निर्मल काशा अपि यः पवनभिधाः १०२ ॥ विरलविरलाङ्गौ तावनेकैकगतिभभौ । पवनौ येऽनिलकाशाः प्रोक्तन्यस्वरतराः ॥ १०३ ॥ जात्याऽभिन्नश्च ते सर्वेऽमूर्ताः स्वस्थानगाश्चलः । खगत्या परगत्या च ममन्त्येष्वखिलेष्वपि ॥ १०४ ॥ हगर्ककिरणानां तु नावरोधः कथं चन। रवेरासन्नकिरणास्तत्प्रभावो म हुँ स्ततः ॥ १०५ ॥ दूरे बाप इति जयस्तारतम्यात् करोद्भवः। एवं भगोलावधिकस्तत्प्रकाशस्ततो(१) न सः॥१०८॥ विशेषशर णः । (१) वृद्धर्यभटोक्तेरिति । (२) यद् गुद (आकाशे क्षिप्तं लोहपाषाणादिकं वस्तु ) सर्वतो ऽभतः । निराधारमनाश्रयम् । स्वोर्वदेशगतं यत्रसामथ्र्यादिचलं प्राप्य गतध्योपरिस्थानगतं सत् पुनः स्वस्यान एव तत् न्नं निश्चयतः पत- त्यागच्छति न स्थानान्तरे इति निर्णये निधये सत्यपि प्रत्यक्षगते ऽपि अनार्य पूर्वादिभिरकथितं यत् द्यां पूर्वस्य भूधमर्ण पृथ्वीगोलचलनं विदेशीयैर्यवनादिभिः कथितं यत् खण्डनमकृतैव तद् वृद्धर्यभटेन स्वीकृतं स्वग्रन्थे निःक्षितं यत् असद साधु। यत् यस्मात् कारणात् प्रवहे गते निरस्ते ऽस्वीकृते भूमौ पृथिव्यां वायोगात् ध्रुवतारासंबन्धाभावात् तत् तुच्छ मनादरणीयमपि । यया सिद्धान्त शिरोमणी गोलाध्याये श्रीमदभरकरा चर्येण चेद्भूमयी भूचलनविकारो भति बद्धमत खण्डनं कृतं तत्र न तथे समाश्रित्य भूगोलो भ्रमतेति कथ्यते चेत् तदा भ४ गते शिर्यलम् । विशेषशरणः । (१) परम्परयाऽऽगमप्रमाणदेव भस्य द्रवमवगन्तुं शक्यते । अथ चेदिह ‘सार्धद्विप्रतिपिपलसमये सप्तशतक्रोशपर्यन्तं तेजोगतिः । एवं किमपि में दिनान्तरे किमाप मासान्तरे इत्यादि समयान्तरे यद्यदर्भ दृश्यते तस्य पूर्वोक्तते जोगतिवशात् त्रैराशिकेन तत्तद्दूरत्वमवगन्तुं सुशकम् ’-इत्यादिनवनानां प्राधान्यानां मतेन सर्वत्रैवाकाशे नक्षत्रस्थितेि 6 ४६ सिद्धान्ततत्वविवेके । मध्यमाधिकारः । ४७ ब्रह्माण्डगान्धकारस्य गोलाः सर्वेऽथ तेषु च । भगोलार्तं तमो नष्टं भवेद्यच्च तदूर्वगम् ॥ १०७ ॥ यशस्थितं स्खतः श्याममसमर्थकरान्वितम् । नीलं संदृश्यतेऽत्रत्यैस्तम एवम्बरस्थितम् ॥ १०८ ॥ लोक नीलं नभ इति प्रतीतिरिह समा । समन्ताल्लग्न गोला ये ब्रह्माण्डादग्नि गोलकम् ॥ १०६ ॥ कन्दं तेषामें कमेव सर्वं कन्दं तदुच्यते । तत्केन्द्रतो यस्य केन्द्र भिन्नमस्ति स एव को ॥ ११० ॥ जल गोलो महान् स्व च्छतरो जो यो महार्णवः। यं भित्वोध्वं सदाऽर्कस्य करा गच्छन्ति चाम्बरम् ॥१११॥ यथा यथा भमन्युच्चं रवेश्चयं तथा तथा । । जलार्णवोऽपि सततं भमतीत्यं१) वदन्ति हि ॥११२॥ मृदम्बम्न्यनिलाकाशपिण्डोऽयं पाञ्चभौतिकः । कपित्थफलवद्वत्तः सर्वकेन्द्रेऽखिलाश्रयः ॥ ११३ ॥ स्थिरः परेशशक्त्यैव सर्वगोलादधःस्थितः । मध्ये(२) समन्तादण्डस्य भूगोलो व्योम् ितिष्ठति ॥११४॥ विशेषशरणः रत-' ततो न सः ' 'मीलं नभः'इयदि सर्व भट्टकथनं कथं संगच्छत दांते बदिम दमद्भः सुविवेचनीयम् । (१) यवना इति शेषः।। (२) व्योम्नि आकशे समन्तात् सर्वतो विद्यमानस्य अण्डस्य साण्डगोलस्य मध्ये भूगोलो वरीववि। बिभणः परमां शक्तिं ब्रह्मणो धारणात्मिकाम् ।। नान्याधरो(१)अथ मूर्तयेत् तस्याधारोऽथ तस्य च ॥११५॥ अन्यस्ततोऽन्य एवेत्यम मनवस्थाभयात्किल । अन्ते गत्वा च या शक्तिः कल्प्याऽवश्यं सदैव सा॥ ११६ ॥ आदावेव प्रकल्प्येशशक्तिलघवतो भुवि। गुरुत्वात् पतनं भूमेर्मन्यन्ते ते कुबुद्धयः ॥ ११७ ॥ अधोऽधःक्रमतो बौद्धः क्षिप्तं यद् रू खऽथ तत् । भूमिं यातीति द्वाऽपि प्रवदन्त्यन्यथा यतः ॥ ११८ ॥ कुत ऊध्र्वं कुतश्चाधो वृत्ते भूमेः समाम्बरे । अचलेयं सदा विश्वम्भरादृष्टिरनन् जा ॥ ११६ ॥ यथायथोत्तरदिशं नरः खस्थानतः किल । यति भूमौ ध्रुवं चोचं पश्यतीह तथातथा॥ १२० ॥ वर्तुलत्वं (२) तु निर्णीतं तन्न स्तेन कुगो लकं । अल्पकायतया लोकाः स्वस्थानात् सर्वतो दिशम्॥१२१॥ पश्यन्ति यत्तामयेनां चक्रकारां वसुन्धराम् । जलादूर्व जलान्तश्च कुष्ठं त्वर्धमेव तत् ॥ १२२ ॥ विशेषशरणः । ( १) इतः प्रभृति सप्तलोकपर्यन्तं भास्कराचार्यानुसारमेव (२) दूरतोऽवलोक्यमाने वृक्षादे प्रथमे तदप्रभागस्ततो या वयसामीप्यं तथातथा। तद्वृक्षाद्ययभाग एतेनैकटच ततलमापी समितिकानां भूवनुलवे समवयं तयुक्ता । ४८ सिद्धान्ताविवेके । मध्यमाधिकारः ।। ४९ उदितं विबुधैः सत्यं यावनं तूच्यते मतम् । जलशीवस्य गोलोऽस्ति महनल्पस्ततश्च सः ॥ १२३ ॥ भूगोलो जल मग्नोऽस्ति जलाद् बहिरपि स्थितः। तत्रधिको जलान्तःस्थो बहिः स्खल्योऽस्ति गोलवित् ॥ जलार्णवस्य भमणाद्यद्बहिस्तज्जलन्तरे। यज्जलन्तः स्थि तं तत् तु बहिः स्याद्भूमि खण्डकम् ॥ जलादूर्घमर्घ कुष्ठं यदा स्यात् तदा भूमिपिण्डोऽबुट्ठोर्धगोऽल्पः । अधःस्थोऽधिकचेति युक्येदमुक्तं मतं यावनं चापि देवर्याभिन्नम् ॥ १२६ ॥ भूगताब्धिजलं शरं लवण शीवसंज्ञकम् । तदोलावल यस्यानां समन्ताद्यत्र कुत्र चित् ॥ १२७ ॥ धयोच्यमत एवात्र दृश्यते न समं किल । निरक्षवृत्त तत्तीरगतानां तत्समस्थितिः ॥ १२८ ॥ इदानीं तद्धि संवादादार्पोक्तं सृष्टिजं हि तत् । भूम्यन्तरपुटाः सप्त नागासुरसमाश्रयः ॥ १२६ ॥ सयौषधिशतोपेता रम्याः पातालभूमयः । अनेकरत्ननिचय जाम्बूनदमयं गिरिः ॥ १३० ॥ भूगोलमध्यगो मेरुरुभयत्र विनिर्गतः। उपरिष्टात् स् ितास्तत्र केन्द्र शाद्या महर्षयः ॥ १३१ ॥ अधःस्यादसुरास्तद्वद्विषन्त।ऽन्योन्यमाश्रिताः । भूमौ मेरोर्नवत्यंगै र्निरक्षाभिघमण्डलम् ॥ १३२ ॥ तत्र लव तु भूमध्य प्रकल्प्याथ ततः सदा। प्राच्यां तु यमकोटिः स्यात् पश्चिमे रोमकाभिधम्॥१२३॥ अधः सिद्धपुरं सौख्ये सुमेरुर्याच्यगेऽपरः१) । भूटतपदविवराण्येवं स्थानानि षट् सदा ॥ १३४ ॥ उपर्यात्म (नमन्योन्यं कल्पयन्त्येषु सर्वदा। सम(२) त्रस्थिताधःस्तादेवं सर्वत्र भूटती ॥ १३५ ॥ मन्यन्ते खे यतो गोलस्तस्य क्रोधं क चाप्यधः । मेरुदयस्थानरेखाटतं यच्च स्वदेशगम् ॥ १३६ ॥ तद्धि यास्योत्तरं ज्ञेयं स्खदेशस्यं च तद्दशात् । सुधिया प्राक्परे ज्ञेये त्वित्यं देशविभागतः ॥ १३७ ।। व्यदोत्तरे तु सर्वेषां सुमेरुः सौम्यदिस्थितः । याम्येऽयेवं परे मेरुः कुसंज्ञो यास्यदिस्थितः ॥१३८॥ लङ्कायामुदयेऽस्य यमकाच्यां तदा भवेत् ।। दिनार्धम स्तकालस्तु सिद्ध पुर्य तदा भवेत् ।। १३८ ।। राव्यर्थ गेमके चेयं व्यधदेशे सदैव हि। एवं निरवदेशेषु यतः प्राच्यां तु यद्भवेत् ।। १४० ॥ ततस्तच्च प्रतीच्यां च नियतं गलबिहार । विशेषशरणः। (१) कुमेरुरितेि । (२) एकसूपस्थिताधप्रदेशेषु-इति । सिद्धान्ततत्त्वविवेके । मध्यमाधिकारः। दिक्सं गुणव्यासकृतिर्ययोः स्यात् घतस्तयोर्योगदलोत्यवृत्ते । भुट त्ततुर्यभागे तृज्जयिन्याः प्राक् सदा भवेत् ॥ १४१ ॥ यमकोटिस्ततः पश्चादवन्ती नैव किन्तु सा । लङ्गव पश्चिमे चैवं व्यधादन्यत्र दृश्यते ॥ १४२ ॥ अथात्र गोल परिधे नूनं व्यासावबोधतः। परिधिज्ञानतयैवं व्यासज्ञानं फलं तथा ॥ १४३ ॥ गणिता वच्म्यहं समं हर्यसिद्धान्तसंमतम्। यन्मानतः परिच्छिन्ने व्यसे ज्ञाते ततः किल ॥१४४॥ न ज्ञायते तत्परिधिचैवं परिधिबोधतः । नैव विज्ञायते व्यासस्तन्मानेन कथं चन ॥ १४५ ॥ सुरूमरीतितः प्रागैरवर्गपद्वध्रुवम् । अतः कृपालुनाऽत्र श्रीहर्षेणैवन्यया कृतम् ॥ १४ ॥ व्यासवर्गाद्दशगुणात् पदं (१) भूपरिधिर्भवत् । व्यासः स्यात् परिधेर्वर्गाद्दिग्भतच्च पदं विह॥१४७॥ रुद्राहतव्यासदलोपटुत्ते व्यासोक्रमज्यवशतः क्रमज्या । या तत्समोऽयं(२) परिधिः सुप्तो व्यासैकमानाद्दशमूलरूपः ॥ १४८॥ विशेषशरण: । (क) अस्योपपतिप्रपञ्चो भूयो विशेषकृतामृतवर्षिणीटीकोपेते सूर्यसिद्धान्ते "तर्गवो दशगुणात् ” इत्येतद्यव्याख्यावसरे ।। (२) परिच्छिनच्यासज्ञानादपरिच्छिन्नपरिधिस्वरूपं रेखामकमेव तद्रेखागणितस्य तृतीयाध्यायस्यपञ्चत्रिंशीप्रतिज्ञयाऽतिरहितम् । तदल्पतुल्योत्क्रमशिञ्जिनी च। दत्वा क्रमज्यामितरेखिका या ॥ १४ ॥ यात् तत्समो वा परिधिस्त्वनेकी मज्ययाऽप्यत्र एव स बोध्यः । अनेकतदृत्तवशाद्बुधेन्द्रे- स्तदेकघतोत्यपद्प्रसिद्मा ॥ १५० ॥ समद्युतेस्तुल्यचतुभुजस्य क्षेत्र यस्ति फलं खचन्द्राः। तबाहुरेखसम एव रुप व्याधेऽतिसूक्ष्मः परिधिमंदिष्टः ॥ १५१ ॥ (१) रूपव्यासे खाङ्गतुल्यान् विभागान् छत्या हृत्तं भास्करीयैर्वि लेख्यम् ।

• अत्र विशेष

व्यासात् परिध्यानयनं श्रीभास्करस्यैव सूक्ष्मामिति कमलाकरोऽपि जानाति। परन्वत्र श्रीसूर्यभक्तञ्च तदानयनं खण्डयतेि । श्रीभास्करस्यानयने सूक्ष्मत्येतदर्थ द्रष्टव्या मच्छोधिता लीलावती । विशेष शरणः। (१) रूपयाशे षष्टिसमन् िविभागान् विधाय भास्करीयैः : 9% ब्यासे भनन्दाभिहते विभक्ते खबाणसूर्यः" इत्यादिभास्कराचार्य ५२ मध्यमाधिकारः । ५३ जय व परिधेर्वर्गवर्गात् खट्टेन्दुभाजितात् । पदं क्षेत्रफल (९) चाऽस्मात् परिधिस्तु वितो मतः ॥१५७॥ पदं(२) रेखात्मकं ग्राझी वस्तवं यदि चान्तरात् । पदस्यनयनं खेटं तर्हि तङ्गणितात् कुरु ॥ १५८॥ रामा(३)नवाबध्यब्धयेऽर्की दशानां मूलमुच्यते । रुपव्यासे तु परिधिर्दशमूल मितः स तु ॥ १५६ ॥ इष्टव्यासेन गुणितः स्वेष्टव्यासे प्रजायते । विशेषशरणः । तत्र त्रिम व्यासस्त्र प्रमाणे वृत्तं त्यक्त्वा शेषकं यच्च तन्न ॥ १५२ ॥ किञ्चिन्यूनैः सर्धन।गैः ८। २४। ४५ । ३८ र्विभागै नतः सम्यक् भास्करोक्तप्रकारः । व्यासाधुत्तस्योदितः सम्यगस्मा दाक्तो दिऐखिकामूलरूप: ॥ १५३ ॥ चक्रलिप्ताटतौ के ॐ चिद्रसाद्यष्टाङ्ग-१८०६ विस्तरम् । नियतं कल्पयित्वऽज्ञः सरे स्थूलस्वदूषणम् ॥ १५४ ॥ वदन्ति शिल्प वित्प्रोक्तटत्तसंमपनादिह (१) । शुद्धसौरप्रतीत्यर्थं कुरु तन्मुखभञ्जनम् ॥ १५५ ॥ व्यासस्य वर्गवर्गाच्च पञ्चघदष्ट दष्टभजितात् । पदं क्षेत्रफलं(२) ज्ञेयं फलादयसे विलोमतः ॥१५॥

• अत्र विशेषः।

श्रीसूर्यसिद्धतटीकाकारेण रङ्गनायाभिधेन स्वकृत टीकायामुक्तम् । विशेषशरण । कृतपाटीगणितोक्तसूत्रथैर्युतं विलेयं चिह्नितं कार्यम् । इह परिधिप्रमा णम् १८८।२९ । ४५ । ३६ एन्भितमायाति । त त्र त्रिनव्याससूत्र- प्रमाणं १८० वृत्तं वृत्तखण्डं त्यक्त्वा शेषकं किञ्चिन्नैः सार्धनागैर्वि भागैः (समामिति शेषः) यत् तत् न, तत्समं शेषं "यसत्रगदश गुणात् पदम्” इत्यतो न भवतीत्यर्थः । अवशिष्टं स्फुटमिति । (१) वाङ्मात्रमेव भट्टशरणम् । (२) व्यासवर्गाद्दशगुणात् पदाभियत व्य xठ्य य° अत उपपन्नम् । x ५ १६ (१) प = व्य या X व्या १६ ४ १ अंत उपपन्नम् । १६ (२) वास्तवं पदं मूलं रेखरमकं ग्राह्य बुद्ध्या ग्रहणीयं शेयमि यथे । यदि चान्तरात् यत् किञ्चिदन्तरं स्वीकृत्य पदस्यानयनं खेटं साभीष्टं तर्हि तद्गणितत् तस्यासन्नपदस्य यद्गणितं तस्माद्गणितत् । वयथः । (३) षष्टिवर्गगुणादङ्गात्"इत्यादिवक्ष्यमाणविधिना रामा नया- व्धय' इयाद्यङ्ग । उपपद्यन्ते । प. = व्य x { व. फ. घ्या. प ज्या ज्य।’४१ ५४ सिदान्ततत्वविवेके मध्यमाधिकारः । ५५ शन्यं(१) सप्ताब्धयस्तर्कदख रामाः फलं भवेत् ॥१६॥ रूपव्यासे निजव्यासबर्गधू' स्खस्य तद्भवेत् । अन्यं(२) रामेषवः सन्ययमा वेदेषबे हताः ॥१६१॥ व्यासेन तत्कतिर्वाऽत्र फलमेवमनेकधा । कथं चिन्नियतव्यासे परिधिर्नियतो(१) न हि ॥ १६९॥ योजनानि शतान्यष्टौ भूव्यासो द्विगुणानि तु । नन्देषुखेषव-५०५८ श्चाष्टाग्नय ३८भूपरिधिर्भवेत्॥१६३॥ पुराण सौरागमभूः सदैका तद्योजनानां किल मानभेदत्(२) । सह्याबिभेदः कथितः(३) स्खतन्वै(४) शिरोमणौ तृक्तमिदं विरोधात् ५) ॥ १४ ॥ यल्लो(€कयोजनकानुपाता- नौतं तदा किल भूमिमानम् । विशेषशरणः । ११ ३ ।९।११।१२ (१) रूपब्यासे वृतफलम्= = ० । ४७ । ३६ । ३ । अतो । " वतयोः फलसम्बन्धो भवतीह सदा सम । तदासबर्गजवेन सम्बन्धेन विदां स्फुटम् ” ॥ इति रेखागणेतस्य द्वादशाध्यायस्य द्वितीयप्रतिज्ञयेष्टघृतक्षेत्रफलक करणोपपतिः सुगम । विशेषशरणः । (१) अधिकार एव १४४-१४५ लोकयोरेतषियस्योक्तत्वादिह। पुनस्तकयनं दोष इवापि भट्टस्य तज्ञानदार्थमेवावहति । (२) कनिष्ठिकादिमानभेदं कृते । (३) सिद्धान्त शिरोमणेर्गलध्याये प्रोक्तो योजनसंख्या -इत्या (२) वृ. फ.= =+( ३।९ । ४४ ।१२) दिलकव्याख्यायाम् । ३ । ९ । ४४ । १२ '३ । ९ । ४४ । १२९ ३ । ९ । ४४ । १२ अत्र अतो मी षटेिंबर्गगुणादित्यादिवक्ष्य ( ४ ) स्वच्छदैर्भास्कराचरैः। (५) विरोधं कृत्वेति । (६) लोके भूयोजनकानुपातानीतं पुरान्तरं चेदिदमुत्तरं स्पात् ” इत्यादि सिदान्तशिरोपयुक्तवैराशि का नीतिं भूमानं यत् तदेवार्थ भूर्विमानं किलालपक्ष जन तोष` ये भास्कराचार्यादयो वदन्ति तेऽत्र उयोतिषशाखे अर्ध गणितप्रकरं न जानतीति सूर्यसिद्धान्तानभिज्ञत्वं तेषामिति भट्टः केन निवार्यते । माणनियमेन ०५३ । २० । ५४ ।। अतः वृ. फ. = (या. x ०५३ । २० । १४) ’ अत उपपनम् । ५६ सिदान्ततत्वाविवेके । मध्यमाधिकारः । ५७ येऽल्पज्ञतुर्यं प्रवदन्ति तेऽत्र जानन्ति नावें गणितप्रकारम् ॥ १५ ॥ याम्योत्तरं स्खदेशस्यं निरक्षाभिधमण्डले । वृत्तं यत्र विलग्नं स्यान्निरक्षः स्खस्य तत् स्थलम् ॥१६ यावत् स्खदेशादक्षांशाः स्खययाम्योत्तरे त्वथ। मेरोर्यावल्लवभगास्तथा तैर्लम्वभागकैः ॥ १७ ॥ मे रुमध्याच्च यद्भूमौ वृत्तं भूपरिधिः स्फुटः । लम्बज्यान्न ॥ स्विजीवनोऽतः स्खभूपरिधिः स्फुटः १६८॥ एवं में रुद्वय स्थानवृत्तं ल ङ्गतं हि तत् । खरेखनगराणां तु वृत्तं रेखाभिधं किल ॥ १६६ ॥ यत्र खाज्ञांशकैस्तुल्य रेखाटतेऽवभागकाः । स्वयं तदेव रेखाख्यं नगरं नेतरत् ततः ॥ १७० ॥ स्पटभूपरिधौ स्वीयं स्थानं यावच्च योजनैः। खीयं देशान्तरं ज्ञेयमथ तच्चोच्यतेऽन्यथा ॥ १७१ ॥ पश्चिमें रोमकाख्यच्च द् िद्वि २२ भागैः पुरं किल । खलदात्ताभिघं चास्ति व्यक्षस्थं तङ्गतं किल ॥१७२॥ मेंरु द्वयस्यानसक्तरेखयुत्त' च यत् ततः । स्खदेशवधि तृ(१)लांशः स्पष्टभूपरिधौ स्खकाः ॥१७३॥ एवं स्खरेखानगरे तैलांशाश्च सदैव हि । अकॅन्दवो१ १६ऽथ साक्षाः खस्खदेशस्थानजा इमे॥१७४॥ काबुले तू १०४ । अ. ३४ ४० । अमदावादे तू १०८ २० ख भाईते तू १०८। २ अ. २२ २० । बुरहानपुरे तूः १११ । अ- २१० उज्जयिन्यां तू. ११२ । ० । । अः २२। ३१ । लाहोरे तू . १०८। २० । अ. २१। ५० । इन्द्रप्रस्थे तू - ११४ । अः २ १३। अर्गलापुर तू ११५ ० । अ. २६ ।३५ । सोमनाथे तू - १०६ । ० । अः २२ । ३५ । बिज्यापुरे तू ११ अ १७ । २० । काश्यां तूः ११७ । २० । अ-२६ । ५५ ॥ । गोलकुण्डे तू ११४। १४ । अः १८ । 8 । लखनौरे तू ११४ । १३ ।। अः २६ । ३०। अजमेरो तू १११५ । अधः २६। ५ । देवगिरौ - १११ । अ. २० ।३० । मु लताने तू १०७। ३५ । अः २८ । ४० ।। कनौज तू ११५ अः २६। ३५ । माण्डवे तू १२१ ० । अ २७। ०। काश्मीर तू १०८० अ. ३५ । ७ । समरकन्दे तूee ।। । अ. ३९ । ४। ।। लङ्कायां शून्यमक्षांश लम्बांशाः खङ्गसंमिताः। अकॅन्दवोऽथ तैलांशा मेरो खं लस्वभागकाः॥ १७५ ॥ तूलशक।श्च खङ्गस्तु पलांशः संभवन्त्यतः । रेखास्खदेशयोस्त लान्तरं (१) गतिकलगुणम् ॥ १७६ ॥ खषड्रामैर्हतं तत् स्यात् स्वयं देशान्तरं किल । विशेषशरणः । विशषशरणः । (१) ‘तूल-शब्दो दैर्यवाचक यावनः । विस्तारवाचकः-अ - जे’-इति । यवनेषु पूर्वापरातरं तूलपदेन व्यनदतमासीत् । (यदि १) भशामेितैः परिध्यंशैर्गति कलास्तदा तद्वत रांशीः का। इतेि देशान्तरकलाः। ७॥ ५८ सिद्धान्ततयविवेके । मध्यमाधिकारः । ५९ कला तु धनी स्यखतृलेऽधिकोनके ॥ १७७ ॥ तत्र देशान्तरनं सौरोक्तं योजनैर्यथ। अबवतूला ग्रहे त्वित्यं तिथौ तु दशसंगुणम् (?) । (१) अतौत्योन्मीलनादिन्द ईक्सिदिर्गणितागता॥१८३ तूलान्तरपलानि स्युर्धनर्णानि विलोमतः ॥ १७८ ॥ यदा भवेत् तदा प्राच्यां स्वस्थानं मध्यतो भवेत् । एकः स्ख मध्य। हुन तांश वेधा , अप्राप्य वा भवेत् पश्चादेवं वाऽपि निमीलनात् ॥१८४॥ दुखास्थितोऽन्यो गणितात् स्फुटोऽर्कः । तयोरन्तरनाडीभिर्हन्याद्भूपरिधिं स्फुटम् । तदेक(२)मेषो द्वयोर्विलिप्ता षष्ट्या विभज्य तथेशान्तरं स्याद्योजनैः स्खकम् ॥१८५॥ न्तरं तु तदुक्तिकलाइ तं वा ॥ १७६ ॥ भूमेः स्पष्ट परिध्यानं लिप्तागतिगुणं च तत् । घटादि देशान्तरकं धन - कलादि तत् फलं प्राच्यां ग्रहेभ्यः प्रविशोधयेत् ॥१८६॥ मूनेऽधिके बेधरव तिथौ तत् । रखप्रतोलीसंस्थानात् प्रक्षिपेत् स्युः स्वदेशजाः । षड्न लवास्तैस्ति थिवद्विरुद्राः (१२ षष्टि नै२६०-गु ' णां(२) तानि पलानि व्यत्ययात् तिथौ ॥ संस्करितास्तु ल लघः स्वदेशी ॥ १८० ॥ स्खभूमिष्टष्ठस्थितदृष्टिष्टि चढ्। प्रोक्तरेखाख्यहृत्ते तु स्थानान्यर्कतशास्त्रतः। खङ्गस्तु यत्तं क्षितिगर्भजम् । रावसालयदेवौकःशैलयोर्मध्यसंस्थिताः ॥ १८ ॥ खीयं पृथिव्यां च ततश्च भूमि रोहितकमवन्ती च तथा सं निहितं सरः। व्यासार्धमानान्तरितं कुर्यात्तम् ॥ १८८ ॥ एवमन्यान्यपि ज्ञेयान्यन्यशखप्रमाणतः ॥ १८२ ॥ तत् स्खयभूपृष्ठकुजं तदत्र स्युर्दैव यत् स्खी यकुष्ठष्ठचिह्नोत् । विशेषशरणः । (१) यदि भांशमितः भूपरिध्यंशैः षभिशच्छत पलानि लभ्यन्ते (१) १३ लोको तरार्धमारभ्य १८७ लोकपर्यन्तस्थवासनाः तदा तुलान्तरांशैः किमिति तिथ्यन्तरम् । = "", तू* ३६ सुगमा: प्रसिद्धश्च । ३६ में x १ ० । अत उपपन्नम् । संस्कारविधिरिह सुगमः । (२) योजनामकं ? त देशन्तरं ’ ‘सष्टपरिपातं चेति पद (२) सा यनयोर्निरयणयोर्वेति । इयस्य पूर्वेणान्वयः । विशेष शरण: । सिद्धान्ततत्त्वविवेके । मध्यमाधिकारः । स्त्रं तु यावद्ग्रहगोलकं तद् क्षितिषुष्ठनिवासिमानुषक्षितिजं तद्गुरवो वदन्त्यतः ॥ भ्रमेंण वृत्तं ग्रहगोलकेऽपि ॥ १८ ॥ यथायथोर्चे स्वकुटुडचिह्नात् तत् स्खयपृष्ठक्षितिजं च तत्र स्वदृष्टि चिह्न च तथातथा हि । स्थितं तु विम्बं खचरस्य नूनम् । खष्टष्ठभूद्ध एव भूज- द्रष्टा स्खपृष्ठजचिह्न एव मस्तोयाख्यं भवतीह नूनम् ॥ १६६ ॥ पश्यत्यती नान्तरितं कथं चित् ॥ १६० ॥ खभूमिष्टष्ठस्थितदृष्टिचिह्न खभूमिष्ठध्वंगदृष्टि चिह्नात् यस्य तस्य स्खकुष्ठभुजम् । सृष्टैव यदृभूमिजष्टघटत्तम् । तदेव दृशं तु सदोदयाख्य- गतं समन्ताद्ग्रहगोलगर्भ कुजं खटकचिह्न विभेदतोऽन्यत् ॥ १६७ तवृत्तमस्तोद्यजं कुजं हि ॥ १६१ ॥ विचित्रदृक् चिह्नवशादसाध्यं तथा ततोऽप्यग्रगदृष्टिस्त्रवशेन नौल। बरगोलकेऽपि । खस्थग्रहाणां गणितं च तेन । समन्ततस्तद्भ्रमणेन छत्त यत् पूर्ववृत्तात् समसूत्रसिद्धम् । स्वल्पान्तरात् तद्विबुधैः कुष्टष्ठा तथैव यद्भूमिजपृष्ठष्टत्त देवदितं दृक्फलनिर्णयार्थम् ॥ १८ ॥ स्पर्धेन वृत्तं विहितं च भूमौ । ऊध्र्वे कुगोल।द्ध एव चाने टतं तदस्तोद्यजं वदन्ति भू वायुरस्यत्र सदैव शीतम् । जनस्तु भूभुजगमेव विवम् ॥ १६ ३ ॥ महत् कुतः१) कैरपि योजनैस्त नीलाम्वरीयक्षितिजस्खरूपाः द्वष्मस्बुद्धं जनयत्यपूर्वम् ॥ १८८ ॥ सक्तं सदा पश्यति दृष्टि जैक्यात् । विशेषशर णः । नीचोच्चभूमेर्व शतः कुसं स्या (१) श्रीमद्भास्कराचार्येः खगोले दयास्तभूजं हि विभिन्नमस्मत् ॥ १६४ ॥ "भूमेर्बहिड्दश योजनानि भुवयुर्ब्राम्बुदविशुदाद्यम् ।” इत्यभिहितं अवनौ गगनं समन्ततः सततं लग्नमिवावलोक्यते । तप साधयुक्लिप्रमाणाभावात् कैरष्यनियतैर्योजनेरिति मास्कर विदो भgः । ६२ सिद्धान्ततवविवेके । मध्यमाधिकरः । ६३ तइष्यरूपं कथयामि सम्यग् अत एवान्यभूमौ तु विनाऽऽयासात् कुतः किल॥२०७॥ यतोऽन्यवैचिवघमपीह खस्थम् । वाष्प निःसरणे तत्र कदाचिद्रिष्टदोऽपि सः । अन्य बुवयुप्रभवाः सदीर्घ भूमिकम्पः पर्वतादौ सर्वदैवेति निर्णयः ॥ २०८ ॥ वष्माः कुष्टष्ठाङ्गगनं प्रयान्ति ॥ २ ० ० ॥ .. दुष्ट दिष्ट (१)वशास्त्रविषसम्बन्धतोऽत्र ये। अनेक व वियतीन्द्रचापं वष्ा नृदेहलग्न स्तद्दशेन मरणं यतः ॥ २०६ ॥ ग्रहत् समन्तात् परिवेष उक्तः । महामारीति नाम्ना वै स्याता लोक प्रजायते । तथैव भानां पतनं च विद्युत् अथ वाष्प जम्बूगं विस्वमुदयेऽर्कस्य पश्यति ॥ २१० ॥ तथैव गन्धर्वपुरं विचित्रम् ॥ २०१ ॥ तेन दृश्यं भवेद् तत्रणं भूपृष्ठगस्य तत् । ये कतवो रिष्ट फलप्रदाः ख. बेलाडौनं कालहीनं खग,जं ग्रहणादिकम् ॥ २११ ॥ ऽम्बुदाश्च भूकम्प इहास्ति लोके । कदाचित् कुत्रचिद्दाऽन्योत्पातवत् तद वाष्पजम् । मरी महख्य करकाप्रपाताः बेलाहीनेऽन्तर यत् तबीजं मत्वैव का। लजम् ॥ २१२ ॥ खं सर्व मि त्वं किल वाष्मतोऽत्र ॥ २०२ ॥ कर्मा हखचरं शुद्धं नाशयन्त्यधमा बलात् । विरलावयवैर्वादैर्मिश्रितैः सूर्यरश्मिभिः । इत्थं सं क्षेपतः प्रोक्तं विस्तरेऽस्यान्य श खतः ॥ २१३ ॥ अधोऽधःसंस्थितैश्चित्रान् वर्णान् पश्यन्ति भूस्थित॥२०३ निरन्तर कालवशाद्धमन्तः वाष्पैः साकं गन्धकादिपराग। अपि भूमितः । सर्वे ग्रहेन्द्रा इह सृष्टिकल्ये । गच्छन्त्यूध्वं ततश्चाग्निप्रयोगादग्नि शख वत् ॥ २०४ ॥ आद्यन्त कालन्तरतो भ्रमन्ति तारारूपः सुगोलग्निकणा भूमिं प्रयान्ति हि । समैस्तु यद्योजनकैस्तु तनि ॥ २१४ ॥ तथा शैत्यप्रयगण ब।मा एव घना घनाः ॥ २०५ ॥ ब्रह्म।ण्डगलस्यदृतेः प्रमाणं इतस्ततो वायुषशाहू च्छन्ति वियति स्थिताः । पूर्वोदितं चास्बरक शिकाख्यम् । पाषागौः कठिना भूमिर्यत्र तत्र कुतो बलात् ॥२०६॥ विशेषशरणः । वाग्मनिःसरण कम्पः शब्दोऽपि सततं भुवि । (१) दुर्भाग्यवशात् । यध्यसाधिकारः ।। ६५ ६४ सिदान्ततत्वविवेके । परं शक्रौ न यतस्तयोश्च भिन्नानि कल्पवमयोजननि ॥ २१५ ॥ खकक्षिक योजनमान तस्त चक्रमकक्षाप्रमितानि सन्ति । कल्पयितैयैर्भगगणैर्जुहोत्यै स्तदुदृतं स्यभम ता च तस्य ॥ २१६ ॥ मध्यखकक्षाभिधमेवमेत विभाजितं स्वैः कुदिनैश्च सा स्यात् । दिनङ्कषा योजनजा ग्रहाणां गतिस्तया(१) प्रत्यहमाव्रजन्ति ॥ २१७ ॥ अथ खखगोल स्थिताकाशमध्यं कुकेन्द्राच्च यावहूतं यच्च सुषम् । भवेन्मध्यकर्णाभिधं तन्मितेन भवदासखण्डेन यन्मण्डलं खे ॥ २१८ ॥ तदेव खमध्याख्यकक्षाभिधं तत् प्रमाणं ग्रहणूक्तकं शास्त्रग्रहणम् । सदा यप्रमाणदिनेहोश्च विस्वा श्रयं मण्डलं मध्यगत्य चलं प्रक ॥ २१६ ॥ " ख(१)त्रयाधिद्विदहनाः कक्षा तु हिमदीधितेः। चन्द्रजस्याङख डिव्रिकृतशून्येन्दवस्ततः ॥ २२० ॥ भृगुजस्य च सप्ताग्निरसाब्धिरसषड्यमाः । सितदूच्चसंसिद्धः सौर तत्कविकोदिता ॥ २२१ ॥ ततोऽर्कस्य खखायैकनि त्रिवेदाः कुजस्य तु । अङ्गन्याद्वषड्वेदभूनागाः कथितास्तथा ॥ २ २ २ ॥ छतर्तुमुनिपञ्चद्विगुणेन्दुविषया गुरोः । पञ्चगणाजिनागर्तुरसायकः शनेस्ततः ॥ २२ ३ ॥ भानां२) खखखशन्याद्वसुरन्धशराश्विनः'। कक्षा तीक्ष्ण रुचेरेव भमण षष्टिसं गुणम् ॥ २२४ ॥ सर्वोपरिष्टाभमति योजनैस्तङ्गमण्डलम् । । ततः प्रवक्ष्टष्ठस्यो ब्रह्माण्डस्यास्ति गोलकः ॥ २२५ ॥ विशेष शरणः। (१) २२०-२२४ औो. पूर्वार्ध यावत् सूर्यसिद्धान्वस्यैव वचनानि । चन्द्रादीनां मध्यकक्षा । चं. क. = ३२४० ० ० । बु. क. = १०५३२९ । शु. क. = १६१४१३७। र. क. = ४३३१९ ०। भ. क. =१४६९०९ गु. क. ८९१३७५७१४ । श. क. = १२७६६८२५१ । भ. क. = २५९९० ० ० ० ।। (२) "भान रविखशून्या-इति सूर्यसिद्धान्ते पाठः प्राम६क इति । यतो-ऽर्को भषष्ट्यंशः” इति प्रामाण्यादुत्तरार्धमुपपद्यते। ततः 'खखखशून्या-” इत्येव पाठः श्रेयानिति । @ । विशेषशरणः । (१) इत्यादिकक्षाविषयकं भास्कराचार्यांनुसीरामेण । ८॥ मध्यमाधिकारः । ६७ इष्यध्यहब्धिभूपाला बुधस्याध सितस्य च ॥ २ ३१ ॥ भूपाम्निभूमिदखस्बुनिधयोऽथ रवेस्तथा। खट्रियखम्बुनागढ्प्रमिताश्च तथाऽनुजः ॥ २३ २ ॥ नन्दनन्दष्ट नागाली शैया वाचस्पतेस्तथा । इन्दुद्विद्यग्निदखेन्दुवसवोऽथ शनेस्तथा ॥ २३ ३ ॥ बयर्कषडष्टतिशून्यद्विप्रमित योजनैस्तथा। खखद्विद्य देवेन्द्रब्धिप्रमिता भस्य योजनैः ॥ ॥ २३४ भानां ग्रहाणां किल विम्बगोलः स्खाकाशगोवन्तरगः स्थिरश्च । ६६ सिद्धान्ततत्वविवेके । ‘‘ऊ(१)ध्ये स्थितस्य महतीं कक्षाऽल्पाऽधःस्थितस्य च । महत्या कक्षया भागा महान्तोऽल्पास्तथाऽल्पया ॥२२६॥ कालेनाल्पेन भगणं भुजेऽल्पभगणाथितः । ग्रहः कालेन महता मण्डले महति भ्रमन् ॥ २२७ ॥ खल्पया तु बहून् भुक्ते भगणान् शीतदीधितिः । महत्य कक्षया गच्छंस्तेन स्खल्पं शनैश्चरः"५ २२८ ॥ उक्ता यतो ज्ञशुक्रान्यगतिस्तुल्यै य योजनैः। कलाकल्पन या भिन्न शौघं मन्द च सा भवेत्॥२२६॥ एवं मध्यमकर्णास्तु भगोलन्तं विधोश्च ये। योजनाद्याश्च तान् वच्मि कव्यासार्धसंमितान्॥२३० श्र(२)इदन्न विभूबाणा योजनानि विधोस्तथा। विशेषशरणः । (१) २२१-२२८ लोकत्रयं सूर्यसिद्धान्ते भूगोलाध्याये । तत्रादि मश्लोके उपरिष्ठस्य’-इति पाठः । (२) अत्राधिकारे एव २२०-२२१लकेयूक्त कक्षापरिधियो जनै: ‘ तदूर्गतो पदम् दशगुणत् ” व्यासानानीय तदर्ध इत्येतद्विलोभेन । तन्मध्यमकण भटैः पठितो, न हि। " ब्यासे भनन्दाग्निहते”:इत्यादिभा स्करो तविलोमेनेति गाणतरसिकैः परीक्षणीयम् । चन्द्रादीनां मध्यमकणः । चं. क.। बु.। शु. क. ८५१२२९ . क= १६४९४५ ४२१११६ । र. क.= १४७० भी. क. = १२३९ गुक. ८१२३२२१ . । श= २०१८६१२३ । . क. भ. क. ११०९२२ ० ० तद्योजनव्या समितानि विम्ब न्युक्तादिदेवैरथ तानि वच्मि ॥ २३५ ॥ ‘‘ सधानि (१)षट्सहस्राणि योजनानि ३५०० विवस्वतः । । विष्कम्भो मण्डलस्येन्दोः सहाशीत्या चतुःशती४८०*॥ २३६ क्षितिजस्याधिबाणादि-७५४प्रमित स्त्रिलव२०न्वितः । दिगंगोनेषुवेदेन्दु -१४४।५४ प्रमितः शशिजस्य च ॥२३७॥ व्यङघपुदन्तवसव ८३२४ । ४५ गुरोरथ भृगोस्तथा । विंशत्यंशीनसार्धाम्निनन्दब्धि४८३।२०प्रमितस्तथा॥२३८॥ शनेः पञ्चगुणकीशरसाठीन्द्र१४७०६ । २५ सयुतिः । विष्कम्भो योजनैरित्यमर्काद्युक्ति(२)प्रमाणतः ॥ २३६ ॥ वशवशरणः । (१) अयं लोकः सूर्यसिद्धान्तस्यैव । (२) सूर्यांशुक्तियुक्तिः ६९ तम पूडे भदृतासनायागवलेय । ६८ खिदन्तत बबिबेके । मध्यमाधिकारः ६९ त्रिशेषशरणः । पूर्वंस्तु वश्चर्षविरुद्धविम्बा मध्ययोजनकर्णस्रस्त्रिज्यन्न योजनरफुटः । न्युक्तान्ययोग्यानि कुजादिकानाम् । एवं स्पष्टाशक र्णन त्रिज्याप्ता मध्यकविका ॥ २४७ ॥ तृदृग्विसंवादतयाऽत्र विश्वं योजनाद्या भवेत् स्पष्टा कक्षिका बिम्बखेटज्ञा । संदृश्यते येन भृगोः कलाद्यम् ॥ २४० ॥ सौर कुजादिविम्बानां वास नैवमुदाहृता ॥ २४८ ॥ तथाऽन्यबिम्बान्य मि सूक्ष्मदृष्ट्या स्वष्टक क्षय विस्वगोल व्यास योजनक लास्तद्विम्बमिति ता न वास्तवान्यम्बरविम्बभेदात् । वत् सुप्रसिई सौरविदाम् । तत्र त्रिचतुःकर्ययोगार्ध स्फुटकर्णः । अतो यथार्थार्कमुखप्रणीतं अयं मध्ययोजनकर्णस्रस्त्रि ज्याप्त योजन स्पष्टः। अथाबिन् कथं प्रमाणमकरणयमयैः ॥ २४१ ॥ यदि त्रिज्या तदा बिम्बयोजनव्यसे केति() बिम्बकलाः स्युः। तत्र एते भौमादिविष्कम्भश्चन्द्र कर्णगुणास्तथा । स्खखकर्तार्थतास्ते च विष्कम्भा इन्द्रगोल जाः ॥२४२॥ उक्तश्च हर्यसिद्धान्ते योजनाद्याः कुजात् क्रमात् । (१) मयोक = मध्यमयोजनकर्णः । रफुयोक = फुटयोजनकर्णः । फक = स्फटकलकणः = त्रिज्याचतुर्थकर्मसिदशीघकर्णयोगार्धसमः । त्रिंशद्बाणाब्धयः सार्धद्विबाणाः षटिसंमिताः ॥२४३॥ सार्धसप्ताग्नयः खयाकाशे लिनक्ताश्च ते । बि १ क=विम्बार्धकलाः । विंKयो=बिम्बाधंयोजनानि । अथ स्फुटतयऽर्यानुसारं हि शाकल्योऽप्याह संस्फुटान् । स्फुयक . मयोक . फक = स्फुयोक। फुटयोजनकर्तारै बिम्ब- भौमादिबिबसं सिधै तत्कर्णान् बिम्बगैश्च तान् । केन्द्रम् । यदि भूगर्भमेव दृष्टिस्थानं कथ्यते वदा ततो विम्बस्पर्शरेखारफुट त्रिचतुःकर्णयोगार्ध स्फुटकर्ताऽस्य मस्तके ॥ २४५ ॥ विं १ ग्रहः संचरतीत्युतय फलयोग्येतरान्(१) मुनिः। जनकर्णाभ्यामुपम: कोणो ज्याचापयोरभेदावेवार्धकलाः = फलस्य नयने सिद्धः स्फुटकऽर्कचन्द्रयोः ॥ २४६ ॥ त्रि. में भी यो विशेषशरण । त्रि. वियो। त्रि. यियो बंक (१) नेमे कर्णः स्पष्टीकरणार्थं फरोपयोगिन इतेि मुनिः फयोक मयोक. फक शकस्य अहेयर्थः। मय फक स्फ योक सिद्धान्ततत्वविवेके । जिज्याय कथं कथमध्ययोजनका हरौ त्रिज्याद्वयं इयं च गुणः तवैकत्रिज्यामध्ययोजनकर्णाभ्यां यत् फलं तदेवेन्दुकर्षस्थितबिम्ब यो जनतिथ्यं यमानमित्युपपन्नं सौरोक्तं बिस्वानयनम् । तदेवोक्तं विष्णुधर्मोत्तरे। अथ मध्ययोजनक एषि सर्वान्याबि शेषकर्णाभ्यस्तं व्या साधेन विभजेल्लब्धं स्फुटयोजनकणार्धम् । ग्रहप भाषाविष्कम्भयोजनानि व्यासार्धेन हतानि स्फुटयोजनक णाधेन विभीषं स्फुटप हप्रमाणञ्यासकला(१) इति । अत्र कथ्यब्देन व्यास इति प्राचीनानामत्रयः । मध्यमाधिकारः । ७१ भास्करादिमते भौमादिविवयोजनानि(। )मं १८८५ । बु. २८८ । गु १६६४2। श ४ १११० । श. २५५० ।। अथ यदिमते शकल्यमुनिमते च ग्रहाणां योजनाओं नीचोचकणौं। चं. नी. ४६७०५ । २५ । ५५ । चंः उः ५५७५२ । ३४ । ५ । बु. म. १३४७०५। ५। बु. ड. १८५१८४ । ५५ ।। श- नी २६४१७४ । ७ । श. ड. ५७३४५७।५३। सू. नी. ५८८५४ ।। २७ । ८ । ठ. सू. ७१०८८५ ।३२५२। भौः ॥ ८७३०७२। भो. उ. १७०३२०६ । गु : नी . ७३१०८८८।। गुः . । ५४ उ८४३५५४३ । श. नी. (८०६४१७१।३०। श. उ. २१३०७५७४ ।। अथ भोमादीनां योजनायोऽन्यफलज्य च। । में।। . ८३°१३४ बु ०४७ । ५० । गु. १६२४६४४ । १२ । - ३०४२८३ । ४६ । । २२४२८०२।३३। रवेः २६०१५। ३२।५२। विधोय ४५२३३४ । ५ । अथ सिद्धान्तशिरोमणौ सार्वभौम च योजनाश्च ग्रहाणां नीचोच कण चं नी० ४६७०५ । । ।। २४ । ५५ चं. उ. ५५७५२ ३५ । ५ । बु. नी. १०४४६५।१०। बु. उ. २२५ ४२४। ५५ शु. नी. ११७०३२ । १४ । छ- उ. ७२५५८४ । ४३ । सू. नी- ६५८८५४ । ३७ ।। ८। सू. उ. ७१०८८५ ।२२ । ५२ । भी. नी. ४५८००५ । भोः ड . वे शषशरणः । त्रित्रि x विंयो त्रि. त्रि. विंय । मयोक (त्रि + चीक ) मयाक फुक त्रि. वियो. त्रि. २ मयोक (त्रि + चीक ) । त्रि. यियो। अत्र मयाक इमाधप्रकक्षापरिणता विश्वकलः २७३तमश्लोकोक्ता उपपद्यन्ते ताखिश्यय द्वाभ्यां च गुणिता (त्रि + चशीक) अनेनाप्तः स्फुटा विषाकला इयुपपने सीरोक्तं विश्वानयनमित्यन्तम् । रफायेक (१) उक्तोपपतिवत् मयोकर्यक स्फ़क स्तुक विशेषशरणः। भयोक (त्रि + वशीक) अतोऽने सुगम । मयोक x स्फुक मपेक (त्रि + चशीक) स्फयोक २ ४ २ (१) भाकरमते न कुजादिविग्बनपनाचर्य ग्रन्थकरकृत शेषा सनऽबला । ७२ सिद्धान्ततत्वाविवेके । मध्यमाधिकारः । ७३ २११८२०३ । गुः नी. ६४e८५०१ । ४८ । गु. उ. ७४७८६५ ।। १२। श. न. १७८४३२२० । श. उ. २२४२८०२५ ।। दुलभम्बरभवग्रहगो ल• ज्ञानशून्यगणकानुगतैश्च । अ(१)सँखण्डनकुगर्ववशाद्यद् भस्करप्रभृतिभिर्नि जतन्ते ॥ २४६ ॥ आर्य सत्कतिविरुदमबोध दौरितं श्रवणयोजनमनम् । तत् तु तुच्छतरमूह्यमतिी येन तद्भणिततः परमानें ॥ २५० ॥ खेचर इह भवन्ति सदोद्भ ध:यितो भवति यस्तु सदाऽधः । ऊर्धगो भवति सोऽत्र विरोधात् तत् कथं भवति वासनया सत् ॥ २५१ ॥ ये गोलमग्नः फलपूर्णगोला भ्रमन्ति ते तङ्गमणविरोधात् । किं चिद्बहिस्थोऽन्तरगश्च तस्य कथं भ्रमोऽन्यधमणावरोधात् ॥ २५२ ॥ विस्वीयगोलाः प्रतिमण्डलायै९) गतैर्निबद्धोऽस्ति च तान् विहाय । कथं भवेत् सोऽत्र परस्य गोले ऽन्यथाऽपि गोलभमशां न तत्र ॥ २५३ ॥ किं चात्र तत्कणसमत्वकाले शन्ये शरे चैकभभोगतोऽपि । एकत्र संस्थौ तु तदीयबिस्व गो। लौ कथं तौ भवतश्च बाधात् ॥ २५४ ॥ मृद्भगमियाम्बुमयाश्च मूर्ती विस्वीयगोल गदित मुनीन्द्रेः। एकवरुद्धेन हि चान्यवेशः स्थलेऽत्र दृष्टस्त्विति तद्विरोधात् ॥ २५५ ॥ तङ्कोलजातभमणस्य भङ्गात् तदुक्तसर्वस्फुटताविभङ्गः । कि चात्र नीचस्थितभूसुतस्तु रवेरधःस्थोऽपि निजोच्चसंस्थात् ॥ २५ ॥ खतुङ्गसंस्थङ्गुजादपि स्या दधःस्थितश्चेति महद्विचित्रम् । विशेषशरणः । विशेषशरणः । (?) अज्ञान दद्यार्यभटप्रभृतीनां यत् खण्डनं तेन यः कुगर्व- स्तद्वशादेते । (१) एतदर्थमस्यैव ग्रन्थस्य अष्टाधिकारस्थः ३३२तमादिश्लोका अवलोकनीयास्तत्र तत्र महृिष्योऽपि विचारणीया इति । ७४ सिद्धान्ततत्वविवेके । मध्यमाधिकारः । एवं भृग्वभृगुसर्ययोश्च स्र्यारयोश्चापि कदाचिदत्र ॥ २५७ ॥ ऊध्वधरत्वं च भवेद्विलोमात् तत् सर्वदेवर्विमताद्विरुद्धम्। प्रायः स्खयुक्त्या बहवो विमूढः प्रतारितास्तैर्मतिविभ्रमाच्च ॥ २५८ ॥ तैजसत्वं(१) खतो यस्मज्ज्ञभृग्वोः स्वीकृतं तु यैः। अधःस्यकुजस्यापि तत् सिहं' च भवेद्भृगौ ॥ २५ ॥ अकॅवेंगी तु तद्धानिस्तै जसाम्बुमयत्ययः। नैकं निर्वहति प्राज्ञ तन्मतेऽतो न तच्छुतिः ॥ २६० ॥ के(२चित् तु यन्नीलनभो न्वृदृष्टं गोलः स लोहस्य(३) नमीऽन्तरालः। धात्रा कुतोऽस्मिन् महति स्थिरोऽयं याम्योत्तरान्तध्रुवतारकाभ्याम् ॥ २१ ॥ अस्मिन् गोलेऽवनिव्यक्ष देशोक्तपरिधेर्वधैः । समसूत्रेण परिधिर्विषुवन्मण्डलं मतम् ॥ २६३ ॥ विषुवेऽर्थान्तरे लग्नं तन्मध्ये दक्षिणोत्तरे। ततो जिनांश ऊध्र्वाधस्तत् स्थिरं क्रान्तिमण्डलम्। २६३॥ अस्मिन् दृत्ते(१) लोहजं क्रान्तिदृत्तं खयप्रोतस्सुखनक्षत्रविधै।। चापाकारैलहरुजेः खनेम्यां प्रोतं कृत्वा को(२)ऽकरोत् सक्तमात्रम् ॥२४ विषुवत्क्रान्तिहृत्तैक्यात् पूर्वभागस्थितात् स्थिराः। मेषाद्या राशयः क्रान्तिष्टत्तयोः पूर्वदिक् क्रमात् ॥२५॥ अयोगोलमध्यस्थितव्योमगोले स्खधीकल्पिताः सन गो ला अर्थेषु । महपिण्डरूपेष्य जातृकसूत्रे मह हृत्तलग्ने ग्रह गोलरूपाः ॥ २६ ॥ शनीयारसूर्यास्फुजिनेन्दुसंज्ञा अधोऽधः क्रमाद्वाह्ण केन्द्रयोगात् । निविष्टाः कृता बाह्यमध्यस्थद्वयो र्जवल इगो लः पराशोन्मुखं सः ॥ २७ ॥ विशेषशरणः । (१) अस्य प्रपञ्चोऽस्यैन ग्रन्थस्य बिम्बाधिकरे द्रष्टव्यः । (२) भषेकस्मिन् प्राचीनलिखित पुस्तके "केचिन्मोचिकारादयः". इतेि हिप्पणी दृश्यते, भवितुमर्हति मुनीश्वरादीनां तदानीन्वनामान्तरिक आशयः किन्तु मुनीश्वररचित ग्रन्थे नैवावलोक्यत इति । (३) लोहगोलस्य चर्चाऽस्मिन्नेव ग्रन्थे नान्यस्मिन् प्रचारित ऽपीति षसिदान्ते। । विशेषशरणः । (१) वृते साहचर्याद्गोत्रे इत्यर्थः । (२) को ब्रह्म मध्यमाधिकारः । ७७ ७६ सिद्धान्ततत्त्वविवेके । भमत्यार्हवरे सदा लोहजात क्षीवृत्तेन सार्ध ग्रहा(१) मध्यवायोः। जबघततः पश्चिमाशोन्मखं ते न मन्येव सर्वं तथाऽपीन्द्रकाष्ठाम् ॥ २८ ॥ इत्यादि खस्थम्बरगोलरुपं खकल्पितं खीयकृतौ वदन्ति । ब्रह्मकं चन्द्रादिमुनीश्वराणां गुरोर्विरोधोद्भवबुद्धिमोहात् ॥ २ ६८ ॥ तन्नैव सद्यतो नीलत्वान्यथाऽनुपपत्तितः । खीकृतो लोहगोलोऽयमन्यथा कर्तुमुत्सुकैः२) ॥२७॥ प्रसिद्धचण्डांशुकरप्रतप्त लोहोद्भवाग्नेर्दहनस्वभावात्। भानां कथं जीवनसंभवः स्या द्यच्च धुर्व’ स्थिरमामनन्ति ॥ २७१ ॥ तप्यसद्यध्वभं प्रसिद्धे प्रत्यक्षतस्तङि चलं नुदृष्टम् । (१)धृवानुरोधात् परदिग्भमेण गोलस्खरूपाकृतिरक्षयाद्भः॥ २७२ ॥ आकाशगोलः प्रवहः परेश विनिर्गतोऽन्यधमणार्थमस्ति । कार्य त्वनेनैव च लोहकत्वं किं गौरवात् तेन कृतं त्वपूर्वम् ॥ २७३ ॥ न चात्र(२) तार यायलोहगोलो विनाऽऽश्रयं तद्भ्रमणस्य बाध। विशेषशरणः । (१) ग्रहाश्चन्द्रादयो मध्यमाञ्चलँहगोलमध्यस्थवायोः शीघ्राभिघा तात् पश्चिमाभिमुखं ( यद्यपि भ्रमन्ति ) तथाऽपि साधं तदगलेन सह न वगळे विहायेत्यर्थः । इकाष्ठ भ्रमन्ति पूर्वाभिमुखं व्रजन्तीत्यर्थः । (२) यतो यस्मात् कारण यस्याग्रिमश्लोकततीयचरणपर्यन्तं सम्बन्धः । अन्यथा भिनं कर्तुं विधातुमुसुकै ; द्यतै त हगोलपक्षप - तिमिनीलवे गल नभ ’ इत्यत्र अन्यथा लोहगोलस्याकथने अनु - पपत्तिः-नीलं नभः' इति नोपपद्यते ऽतोऽयं लोहगलः रकतो भवेत् तदा इवस्याग्रिमश्लोकेऽध्याहारः। विशेषशरणः । (३) धूवमाश्रित्य पश्चिमदिगूगया । आकाशगोलों नाकाश गोल । गोलस्खरूपमाकृतिराकारो यस्य सः । अलथानि दृढानि अङ्गनि अवयवा यस्य सः । सर्वदा नीलवर्णः प्रतीयमान आका- शगोलोऽस्ति । परेशविनिर्गतो ब्रह्मणोपादितः प्रवहोऽन्यभ्रमणार्थमाह शगोलभ्रमणार्थमस्त । अनेनैव विचारेण (सबै) कार्यम् । लोहकवं यद्गौरवात् स्वीकृतं तेन करणेन अपूर्वं विचित्रं सिदान्तज्ञसंतोषजनकं (किं कृतं भवति न किमपीति भट्टोक्तिर्युक्ता । (२) अत्र लोहगोल विचारे ताराणामाश्रय आधाररूपो यो लोह ७८ मध्यमाधिकारः । ७९ सिद्धान्तताविवेके । बलात् ततस्तश्रमणाच्च भानां यतो भ्रमोऽवश्यमिहेति वाच्यम् ॥ २७४ ॥ तद्न्यलोहपमहत्तसक्त लोहोत्य सुत्राग्रगल भिन्नाः। भानां सुहृत्तम्बुमयाञ्च गोला स्तिष्ठन्ति भिन्नाश्रयतो यतस्ते ॥ २७५ ॥ कदम्बसम्बन्धचल(१)श्रयोऽत्र युतः कदम्बवमतारकाणाम् । ध्रुवचमनीलसुलोहगोलाश्रितं कथं चिन्तहि भं तदुक्तम् ॥ २७ ॥ असह्घमुस्थूलसुरूच्म तारा ययो वरीवर्ति भगोलकोऽयम् । कुत्र त्वया लोहशलकिकाग्र प्रोतं तु भै कार्यमिदं त्वनन्ते ॥ २७७ ॥ भानां च ये(१) लाघषतः सदैको भगोलको भाष्यगल एव । कदम्बकाभ्यां चलितः कषं न खच्छस्त्वया खडत एष आर्षः॥ २७८ ॥ किं चात्र लोहापमदृ त्तदेशाद् यावत् कदवं किल लोहजाताः । ताराश्रयः संमिलिताः शलाका भुवदधःस्याः परितो भ्रमन्ति ॥ २७६ ॥ कदम्बकाध्यामिति तत्पिधानात् ध्रुवधमुक्तं तु कथं न्वृदृश्यम् । चेत् स्वच्छता स्वीक्रियतेऽत्र लोहे पिधानतो यस्य न चास्ति बाधः ॥२८॥ संदर्शने तद्भृवभस्य तर्हि मदुक्त एवाम्बरजो भगोलः। त्वयाऽऽहृतः पूर्वदृथाश्रमे ण हतं च यत् तत् सकलं विनष्टम् ॥ २८१ ॥ विशेषशरणः । विशेषशरणः । गोलः स वाश्रयमाधारं विना तदभ्रमणस्य बाधादापतितो बलादठात् कृतः। यतस्तद्भ्रमणात् तवोहगोलजभमणमाश्रित्यैव भानां श्रमोऽवश्यं गच्यमिहेति चेत् ‘न च’ लोकादौ प्रयुक्तस्य पदस्यान्वय इति । (१) अत्र कदम्बधमतारकाणां कदम्बसम्बन्धेन चलेsस्थिर आश्रय आधारो युक्त उचितः । (१) अनन्ते निःसीमे आकाशे बहुलोहशलाप्रबो तत्वेन भानां नक्षत्राणां च येऽनेके गोला भवन्मतेन भवन्ति तत्र लाघवतः सदा एक एव भग्नपगलको भगोल इतोऽने स्पष्टम् । सिद्धान्ततवविवेके । मध्यमाधिकारः । (१)घुवयोगाच्च खेटानां कदम्बचलिता अपि । गोला ध्रु वानुरोधेन चलन्ति प्रबहाद्यथा ॥ २८२ ॥ (२)तथा नलायसो गोलो भुवनकर्षेण विना । कथं ध्वनुरोधन चलति प्रवहाहतः ॥ २८३ ॥ नैव धृवाकर्ष(३)णमन्तरेण श्रु वानुरोधच्चलनं हि गोले । लोहोत्यनीलेऽत्र कथं तदानीं नमो भवेत् खेचरगोलकानाम् ॥ २८४ ॥ धृवानुरोधात् प्रवहश्रमोन्न(४) तयेगेल कजभमः सः । विना कथं चिन्न हि तं भवेत् तद् ध्रवद्याकर्षणते ऽप्यतेऽत्र ॥ २८५ ॥ ध्र वानुरेधत् प्रवहश्रमस्य निवारितत्वात् किल तहशेन । तदाश्रितं चापि चलं तथैव(१) ध्रवथयोऽयोऽत्र दृथैव मूढ ॥ २८६ ॥ कच नीलायसो गोलो निबद्धः प्रवहद्यश्च । तथैव खटगोलश्च बलं स्वीतितः किल ॥ २८७ ॥ लोहपटत्तं तु कदम्बकाभ्यां सुदूरगं चापि खगं यथाऽधः । स्पष्ट क्रियागोलयुतं त्वदुक्तया धृवानुरोधभ्रमणाविरोधात् ॥ २८८ ॥ आकर्षयत्यध्वगनीललोह- गेलं निजासन्तगतं कथं न । आकर्षयत्यत्र कदम्बकाभ्यां तथैव साम्यादनिलाश्रयस्य ॥ २८८ ॥ विशेषशरणः । (१) ध्रुवयोग। यसम्बन्धाभावात् खेटानां गोला ग्रहगोलाः कद स्वचलिता अपि धृवानुरोधेन प्रवहत् ध्रुवसम्बन्धचलितं प्रवहमाश्रित्य यथा चलन्तं तथेत्याद्यस्याने सम्बन्धः । (२) तथा तेनैव प्रकारेण नीलाप स गोले –बझकर्षणं विना • लोहे चुम्बका धृवाकर्षणं प्रत्यक्षतो यद् दृश्यते तद्वेनैव प्रव- हाहतः सन् वानुरोधात् कथं न चलतीति (चेत् तदा) इत्यस्याने आक्षेपः। (३) (चेत् तदा) धृवाकर्षणमन्तरेण विना धूपानुरोधात् छेदोपनीले गो चलने गतिं नैव भवेत् तदानीं खेचरग।ळानां प्रहगोलनाम यास्मिन् लोहगोले भ्रमथनं कथं भवेत् न भवेदित्यर्थः। (१) धृवानुरोधत् प्रवहभूम चेन त’ अयोगोलकनभूयो लोह विशेषशरणः । गोलभमण। तद्वाकर्षणत स्वधूवदूयाकर्षणकरेणापि तं प्रवह विना कथंचिन् न भवेत् । अतोऽत्र'-इत्यस्याग्रे सम्बन्धः । (3) तथैव ध्रुवाश्रये धुवाधार आवश्यकः। (एवम्) अत्र अय (लोहे यत् त) हे मूढ वृथैव लोहेगेलकल्पनं तय व्यर्थमेवेत्यर्थः।। १०॥ ८२ सिद्धान्ततवाविवेके । मध्यमाधिकारः । ८३ चलांशगत्या चलितं भचक्रे लेहपट त्तं तु यदा तदाऽत्र । चले ग्रहे नैव तु तद्वशेन खकक्षिकाय तदयेगते हि ॥ २८० ॥ अथ चुम्बकवच्छतं लेहस्यपममण्डलम् । खकृत्य त दशत् खेटा अपि ते प्रचलन्ति हि ॥ २८१ ॥ इत्थं वदसि चेत् से।चीनी लगे।लेऽपि ने कथम् । तद्वशे न कदम्बाभ्यां चलांशैश्चलिते भवेत् ॥ २२ ॥ सच्चम्बकाऽधःस्थितले हजातं खते यथाऽऽकर्षयतीह तद्दत् । आकष यत्यूध्वगलाइ जात . मिति प्रसिद्धं हि यते नराणाम् ॥ २८३ ॥ किबोर्ड गेलेऽस्ति महानधःस्ये तेषां परधीनतया गतानां सिहं भवेत् खे ध्रुवतः कदम्बत् । लोहपटुत्ते चलिते त्ववश्यं तदाश्रितं खेटभवं तथैव ॥ २६ ॥ जबधितं तदयतो द्विधैव चलत्यतो नानुपपत्तिरत्र । युक्तश्रये सत्यपि योऽनिलख्य श्रयस्त्वदुक्तोऽस्ति दृथैव मूढ ॥ २६७ ॥ कदम्ब काभ्यां खचरक्षगल- भ्रमेण तदङ्गतखण्डवयोः । गोलास्तु किं तद्दशतो न तद्वद् गच्छन्ति पूर्व स्खगतिं विहाय ॥ २६८ ॥ ध्रुवे स्थिरत्वात् तदसम्भवश्चेव ध्रुवानिलान्तः स्थिरखेचराः किम् । तदा कदवानुगताः स्युरेवं स्थेयत् कदम्बे ऽवगाः खगाः किम् ॥ २८ ॥ दृष्टान्तेऽस्बु प्रवहस्य दृढ।ङ्ग(काशसंस्थया । अत्र नैवदृढत्वेन प्रवाहस्यचिरस्थितेः ॥ ३०० ॥ चुम्ब को भवति लोह विशेष स्तद्वशच्चलति लोहमिदं हि नाकर्षण कतुमशक्यमस्य । अतस्त्वदुक्तयाऽधरष्टगोल स्याकर्षणं चुम्बकवत् सदाऽस्तु ॥ २४ ॥ परन्तु लोहपममण्डलेना समन्ततः खेचरगोलकानाम् । आकर्षणे चुम्बकवत् सलोह • सूत्रेण तच्चययरूपमेव ॥ २६५ ॥ ८४ मध्यमाधिकारः । सिद्धान्ततत्त्वविवेके खबरास्तु न हि लोहजटत्त स्थाः सुदूर निजमार्गगताश्च ॥ ३०१ ॥ इहथ तच्चम्बकरीत्यभावा दलीकसम्बन्धवशाद्ग्रहाणाम् । अकषण चपमह्त्ततोऽत्र कथं भवेल्लोहमयं च सर्वम् ॥ ३०२ ॥ प्रतरितं मूढधियैव तेन गोल खरूपं मृदुबुदिलोके । असङ्गतालापभवं मतं तत् त्याज्यं सदा गोलविदां वरिष्ठः ॥ ३०३ ॥ दूरस्थियऽत्र ग्रह “निलानां भूस्थैः सम्यग्गोलकस्य स्थितिर्न । दृक् संसिद्धा बुध्यते तेन गोलं दृष्टान्हें धातुजं वच्म्यहम् ॥ ३०४ ॥ दृढधतुशलाकाभिः सूक्ष्माभिः स्वीयदेशजम् । गोलं१) तावत् स्थिरं कृत्वा तदन्तः प्रवहभिधः३०५॥ चलोऽन्योऽथ तदन् भगोलो भाश्रयस्तथा। कार्ये गणितशिल्पर्थ तत्त्वज्ञः सचमत्कतः ॥ ३०६ ॥ याच्येत्तरं प्रागपरं च कोण भिधं च तद्वत्तचतुष्कयोगे । तयोश्च योऽस्यूर्जगतस्तदूर्व ख खस्तिकं चान्यद्धःस्थितं च ॥ ३०७॥ तद्योगचिहृन्नवतिप्रमांशै दृत्तं कृतं खक्षितिजं च तत् स्यात् । तथास्यसैम्ये क्षितिजैक्य के ये समाख्यसं ज्ञौ भवतश्च सैय्ये ॥ ३०८ ॥ ततोऽक्षभागैर्युवचिह्नमूर्च यास्ये त्वधस्तत् परिकल्पनीयम् । त्वत्कल काभ्यां च तदन्तरस्थः प्रत्यक 'चलोऽन्यः प्रवहस्य गोलः ॥ ३०६ ॥ कायं ध्रुवाध्यामिह खाडूभागै वृत्तं कृतं तद्विषुवख्यष्टतम् । खस्खपमांशैश्च ततो(१) ख़ुरास्र- वृत्तानि याम्योत्तरदिग्गतानि ॥ ३१ ॥ तद्भोलयाम्योत्तरमण्डलेऽन्त ध्रवाजिनांशैश्च कदम्बचिह्नम् । विशषशरणः । (१) गोलस्थाननामदेप्रपञ्चोऽयैव ग्रन्थस्य त्रिपक्षाधिकारे विशे यतोऽवलोकनीयः । विशेषशरणः । (१) ततो विषुववृत्तात् । ८७ ४६ सिद्धान्ततवार्विके । मध्यमाधिकारः । सौम्यश्न वाद्याम्यदिशीह याम्य एवं भगोलश्रयतोऽन्तरस्थः ध्रुवच सौम्ये किल सौम्ययास्यम् ॥ ३११ ॥ कदम्वकाभ्यां चल लखेटगोलाः ॥ ३१६ ॥ भांशैः ३७ परं प्राक् चलितो भग। ल स्तत्कीलकायां सुधिया विधेयः । भगोलरशिष्टत्ताः स्युः समसूत्रेण वाक्षिकाः । की खखगोलस्थिताः खखक्रान्तिवृत्तं तदेव हि ॥ ३१७॥ कदम्बकाध्यामिह खङ्गभाग स्तद्लष्टत्तं किल राशिषुत्तम् ॥ ३१२ ॥ गोल सीतिबोधार्थं मुख्यं तङ्गोलकत्रयम् । तद्दशांशः किल राशयोऽजात् कार्यं वस्तुप्रतीत्यर्थे त्यक्वा पूर्वोदितं बुध ॥ ३१८ ॥ सप्ताश्विभिश्चाश्विमुखानि सन्ति । इति गोलबन्धः।। प्रत्यंशमत्रापि कद्वयुग्म वृत्तानि कार्याणि शराययति ॥ ३१३ ॥ दिग्देशकातैर्ब हुधऽन्तराणि असंख्याताराश्रयगोल कोऽयं स्थलानुपातैर्जनितानि यानि । कदम्बकाद्यञ्जिनवत्तमत्र । मध्यस्फटीयास्वरगोलम्रय भट्त्तवत् तच्च चलं ध्रुवाख्यं मान्दोच्चपातादिविचित्रगत्या ॥ ३१६ ॥ तङ्ग' ध्रुवस्यानगतं ध्रुव क्षम् ॥ ३१४ ॥ सुस्थं लया स्युर्गणिताङ्गानि पूर्व भस्य(१) ततो वयः स्खदेशस्य ततः क्रमत् । सर्वाणि तन्मिथितमेकमेव । कायः शिल्पविदा गोलाः सुसाध्या अन्यथा न ते ॥ बह्वन्तर बहुकालजं त (२) भदृतस्य चलांशकानां ज्ञानं त्वशक्यं हि नृणां यतोऽत्र ॥ ३२० ॥ त्यव गतिं तां ध्रुवगां सदाऽऽहुः । कस्यान्तरं कुत्र च तत् प्रदेयं विशेषशरणः । न ज्ञायते तन्न लि कोक्तितोऽपि । (१) गोल इत्याध्या । लोकेऽभिमानात् कथयन्ति मूढः (२) जीर्णः प्राचीना। । कालान्तर वीशमहो न सत् तत् ॥ ३२१ ॥ ८८ मध्यमाधिकारः । ८९ सिद्धान्ततत्वविवेके । ब्रह्मार्कचन्द्रः स्थिरदृष्टिरुक्त प्रतिक्षणं तां च विलक्षणां च । मत्वा स्खबोजस्य गतिं वदन्ति ज्ञातं च किं तैस्तदहं न वेद्मि ॥ ३२२ ॥ इत्यं माण्डव्यसंक्षेपादिति पद्योत्तरार्धके । विस्तूतीत्यत्र कृत्वा तु विस्रतीति बलान्नराः ॥ ३२३ ॥ नाशयन्ति वसिष्ठोक्तिं चलमुष्टिभम स्थिरे ।। यबीजमाहतं धात्रा स्यूलभुक्तिभवं हि तत् ॥ ३२४ ॥ स्थिरसृष्टौ तु तज्ज्ञानं यत् तैस्तज्ज्ञापकैथुवम् । नास्मदृशां तदज्ञानान्नलिकामात्रतः क्कचित् ॥ ३ २५ ॥ अदृष्टफ न सिद्ध्यै यथार्कद्युक्तितः कुरु । गणितं यद्धि दृष्टार्थे तद्युद्भवत: सदा ॥ ३२ ॥ आदर्शदौ दृश्यते यच्च दृष्य वैचित्रव' तदृष्टिजं च शृणु त्वम् । दृग्रम्स्यग्रं यत्र लग्नं तदेव इयं नान्यद्दर्प णादौ तदग्रम् ॥ ३२७ ॥ स्थातुं शक्तं नैव तत्राग्रतो वा गन्तुं शक्तं त्वम्वुवन्निर्मलत्वात् । अग्रे मार्गस्यावरोधात् क्रमेण तस्मात् तदृग्रश्मिमाग्रकं तु ॥ ३२८ ॥ शक्तय खस्यायो(१) पराबर्यं चान्य यदूिस्थाने संविलग्नं भवेद्धि । दृश्यं दृष्टयाऽवश्यमादशीसंस्थं प्रणम्ययस्थानसक्तं भवेत् तत् ॥ ३२ ॥ तन्निर्मलत्वद्रविरश्मयोऽपि दृगश्मिरीत्यैव गतास्ततस्ते । यत्र खशतयैव तद्न्य देशे लग्ना अपूर्वा इह भूयलोके ॥ ३३० ॥ तत्रस्थदृश्यैव हि दृश्यतेऽर्कः । खदर्शगोऽपि प्रतिबिस्वरूपः। एवं परावत्य गता दृगुत्था रवौ विलग्नश्च ततोऽर्कबिम्बम् ॥ ३३१ ॥ आदर्शगं दृश्यत एव तद्- जलेऽपि यद्यत् प्रतिविम्बितं च । विशेषशरणः । (१) दर्पणादिघनसच्छश्लक्ष्णपदार्थे यत्र तैजसः किरणः पतति । ततोऽग्रे गन्तुमसमर्थः स परावर्य स्थानान्तरे निर्गच्छति । यत्र धरातले किरण। लगति तद्धरातले तदविदुगतो यो लम्बस्तकिरणलम्बाभ्या- मुत्पन्नो यः कोणो यदिशि यद्धतिले तद्धरातल एन बदन्यदिशि स किरणस्ततश्वरेखया सह तनुथकोणं विधाय निर्गच्छतीति प्राधान्यानां परीक्षणं प्रति तपरावर्सिवकोणेन प्राचीनतेन संगतम् । ११॥ अथ स्पष्टाधिकारः । सिद्धान्ततत्वविवेके । ख ल्पं मयोक्त ’ किल विस्तरोऽस्य महान् विचारस्य दृगुद्भवस्य ॥ ३३२ ॥ प्रयोऽर्करश्म्य शकजातिजास्ते दृग्रश्मयो दृष्टिभय नृणां तु । भित्त्वाऽथ यं चार्ककरा गतास्तं भित्त्वैव गच्छन्ति यतो इगत्य : ॥ ३३३ ॥ अतीन्द्रियजैर्गगनेचराणां स्फुटक्रियोक्ता सदसत्फलार्थम् । न सा विना ज्यनयनं तदर्थं सवासनज्यगणितोद्यमो मे ॥ १ ॥ इति श्रीकमलाकरभट्टविरचिते सिद्धान्ततवविवेके मध्यमrधकरः ।। 2- ४७ U। तावत् तत्रोपयुक्तं यद्दमूलादिकं किल । अतिसूक्ष्म विदां तुध्यै तद्वचारं वदाम्यहम् ॥ २ ॥ तुल्याइयोई योघातो वर्ग आधेरुदाहृतः। इघादिस्थानस्थिताड़नां वर्गेऽन्त्याऽकृतिस्तथा ॥ ३ ॥ द्विनान्यद्वगुणाश्चान्ये स्खखङ्गध्वंस्थितास्ततः। त्यकऽन्यं ये च शेषास्ते समुत्स।र्याः पुनः क्रियाः ॥४॥ अन्त्यङ्कृतिपूर्वेव यावत् सर्वकृतिर्भवेत् । एवं तद्वैपरीत्य न सुबोधं मूल साधनम् ॥ ५ ॥ अन्यं यावदिहद्याद्दूर्वतिर्यस्य रेखया। सं स्थानाङ्कानां च विषमाख्यसमक्रमात् ॥ ६ ॥ त्यवऽन्याद्विषमा वर्ण हिम तन्मूल हत्तमः। लब्धवर्णं च विषमादद्याच्छोध्यं पुनः पुनः ॥ ७ ॥ क्रियैवं सर्वमृलङ् यावत् तत्र प्रदनि च। ¢ > सिद्धान्ततत्त्वाविवेके । स्पष्टाधिकारः । ९३ अन्य स्थानोत्क्रमेणैवं (१) स्वयमुदाह्रतम् ॥ ८ ॥ अझर्णवे हि बहवो वर्गाङ्गस्तत्पदं त्विदम् । अवर्गकाङका ये च तत्पदानयनाय वै ॥ ६ ॥ आचैरासन्नमूलं च प्रोक्तां तच्चोच्यतेऽधुना । व ह(२)दिष्टयतिनात् स्खावर्गाच्छेद्वर्जितात्३) ॥१९॥ पदमिष्टोघृतं तत् स्यान्मूलमासन्नसंज्ञकम् । सच्छेदे (४) छेदनिषच्च मूलं छेदेष्टघात झन् ॥ ११ ॥ सन्नपदज्ञयै मह दिष्टं बुधैः स्मृतम् । स्वल्पेष्टेऽप्यस्ति तद्यनैकत्र तन्नियतं(५) न हि ॥ १२ ॥ प्रद(९स्याधिक्यमल्पत्वमस्मदन्यधिकं त्विह । तद्धि सूक्ष्मं च तज्ज्ञाने नैकट्यं नान्यथा पदे ॥ १३ ॥ खासन्नमूलेन हृतादवग लब्धिस्तदासन्नपदैक्यखण्डम् । यत् तत् स्फुटासन्नपदेन सूक्ष्मं तद्वत् स्फुटासन्नपदं मुहुः स्यात् ॥ १४ ॥ इत्थं व्यक्ते च गणिते प्रोक्तमव्यक्तके तथा। रूपयुक्तस्य वर्ण स्य तौ तद् पवर्णयोः ॥ १५ ॥ वगै तद्विभघतश्च तद्वर्गान्मूल सधनम् ।। तद् पवर्णकृत्येथ पदयोर्विघसंहतिः ॥ १६ ॥ यदि तत्र स्थिता तर्हि ते पदे एव खण्डके । स्खपदस्यात तन्मूलं खयं खण्डद्वयात्मकम् ॥ १७ ॥ विशेषशरणः । (१) इत: पूर्व भास्कराचार्यानुसारमेव । (२) इदमध्यासनमुल नयनं भास्करपाटीगणितक्त- बर्गेण मह • • टेन -इयाद्यनुसरमप रकूटाथमस्योपपत: । कल्प्यतऽवगडू : = अ, .. तत्रासनमलं =अ = सू विशेषशरणः । इ२अ अत उपपन्नम् । (३) अभिन्नादिति । । (४) पूर्वोक्तोपपत्तवदवीडुः = अतो ऽस्य मल दासन्न वर्गों ङ्कः स्याद्यस्य मूलं स्वल्पेटेऽपि कल्पिते सूक्ष्मासनं भवेत् । एवमेकत्रैव स्थाने बृहदिष्टं सूक्ष्मा। सन्नपदज्ञापकं लविष्टं वेति नियमो नेत्य नेन तरकल्पनायुक्तिरुचिता याऽग्रतोऽभिहितेति । (१) पदस्यावगङ्गस्य मूलस्य आधिक्यमासन्नाधिकवर्गा इत्र हणात्। । अल्पवं न्यूनत्वमासनापवगङ्गग्रहणात् । भवतीत्यध्याहार्यम्। अस्मादपादन्याधिकमन्यदधिकं (पूर्वाधिक पदाङ्गदक्षं) यद्भवेत् तज्ज्ञाने येन केनापि प्रकारेण तादृशाङ्गवबोधे सति तद्धि सूक्ष्मं पूर्वलद्धप- दाऊद्यादापेक्षिकं सूक्ष्मम् । पदे आसन पदे अन्यथा नैकव्यमासनवं न भवेदिते तज्ज्ञानमकारोऽत्रिम लोके। ३ /है . अ इह भ इ. ह अत उपपन्नम् । (५) आसनपदग्रहणावसरेऽागीझसनऽधिको स्यूनो वा कश्चि १२ स्पष्टाधिकारः ९५ ९४ सिद्धान्ततत्वविवेके (१)षष्टिवर्गः:३००गुणादद्यान्मूलं गाढं यदागतम् । सैकशेषं षष्टिगुणं द्वियुद्दिन पदोड़ तम् ॥ १८ ॥ लब्धमगतमूलस्यावयवचेति तत्पदम् । षष्टिभक्तं सावयवं स्वयमासन्नमूलकम् ॥ १६ ॥ अथ गीझभिन्नानां सदस्त्यङ्गात्मकं पदम् । इति भमो विमूढानां बहूनामस्ति तत्र तु ॥ २० ॥ रूपं कुट्टकरीत्या तं विचारं शृणु तत्त्वतः। आर्यभास्करमुख्यैस्तु पूर्वेनैव कृतोऽस्ति यः ॥ २१ ॥ मूलं तावद् द्विविधं रेखात्मकम इसकं चेति । तत्र रेखात्मकं मूलं येषां ते त्ववगाँ वर्गाढाश्च । अझमक मूलं येषां ते तु वर्गाद्वा एव । भूवेदनबादयः ५, ४, ८ । येषां चङ्गात्मकं मूलं न विद्यते ते त्वबर्गाइ द्वित्रिय वादयः २, ३, ५ । तस्माद्वर्गा झस्य पदद्वयमवर्मास्यैकं रखात्मकं पदमिति । न ववर्णानां मध्ये यथा पञ्चन म लानयनविचार विरा यिवर्गः पश्चाल्पस्त्रि राशि वर्गः पञ्चाधिक इति मूलाधिक्थक कल्पने च वर्गाधिक्यादीनात् पूर्वं दृष्टन्यूनवर्षादनन्तरमक आट्टाधि कवर्गस्य तत्समत्वं विनाऽनुपपत्रत्वादिराशेरधिकारेषु निराशी ऍनाबेषु यः कश्चिदइवयवः सदस्ति तं सूक्ष्म धिया संग तद् गेऽपि पञ्च समः स्यात् कथं तत्र तन्मूलासंभवे युक्तत्वाभावादिति चेत्, श्रुण यत् त्ववर्गङ्गां २, ३, ५ मूलमुच्यते तदभिन्नं भिन्नं वा । अभिनवगै वर्गहरूपत्वादेतेषां त्वबर्गरूपत्वादभिवमूलसंभवः । अथ “ भित्राइः स्वगुणितो भित्रत्वं न जष्ठति”-इति युक्तया सु प्रसिद्धत्वाद्वित्राङ्गबमें भिन्नत्ववश्यंभाबादेतेष त्वभिन्नत्वग्न भिन्नमलस्यापि सम्भवः। यहा • यो हि यं निःशेषं हरति त इनेऽपि त वर्ग निःशेषं हरति”-इति तद्विरोधन “यो हि यं न हरति निः शेषं तद्वर्गेऽपि न तहगं निःशेषं हरति”-इति निश्चयाद्दिनाद्- व भिन्नत्वाहानिः । यथाऽयमेनं १४ निःशेषं न हरतौति पूर्व भागे लब्ध वय २, विशेषशरणः । विशेषशरणः । (१) ज्योतिषसिद्धान्ते बहुत्र झमकवयवघ्रहणस्थले षष्टय वय- यस्य दशनाद " बृहदिष्टकृतिनाद "-इत्यत्र षष्टिवर्गसमेष्टवर्गकल्पनाच सतः षष्टयवयवात्मक एवासन्नपदावयवः सिद्वयंदत आसन्नपदम् ६ ९ / क क ६६ ०. क ६० ६० अतोऽत्राल्पबगझस्य मूलं = म् । अत्र वास्तवमूलं = वाम = या + मू

. या' + २ य . मू+ मू' = के।

|' +२ या • मू= के-पू' = शे -२ य' +२ या-मू=' + शे या।’+ शे या (२ या + २ ) . या । अत्र यदे या = १ २ या + २ मू १ + शे १ + २ कल्प्यते तदा । बाम २ या + २ २ + २ मू २ + २ मू र + शे म + २ + २ मू अत्र आसन्नपदम् = अत उपपन्नम् । सिद्धान्ततत्वविवेके स्पष्टाधिकारः । ९७ शेषं २ पथ्या गुणं २४० तेनैव भक्ते लब्धम् ४८। एवं षड्यंशकल्पना सावयवाइः २। ४८। अस्य बर्गोऽयम् ७५०।२४। अत्रायं २४४ वा गृहीतः सावयवाङ्कः । अस्य वर्गोऽयम् ७। ५६ । १ ।। अयं वा २ । ५ । अस्य वर्गोऽयम् ८। १ । ४० अथ पञ्चाशद्वयवयह धनाष्टाधिकवर्ग इत्यभिन्नाष्टान्द्ययाऽनु पप या प य श दय जन पञ्चाशदधिकोऽवयवः कथिद्भवितुमर्हति चेन्न। तादृशसूम परम्परया बड़वय व ग्रहणऽपि वने तन्न्यूनतद धिक सम्भ। वनया तदसमत्वात तेन न कोऽप्यत्रावयवः कल्पयितुमुचितं येन वने त्वभिन्नाट्स मत्वम् । (१)यादेतद्यदि सावयवाद्वस्य वने संभवत्यवयवहानिः सप्र मण । न चैवम् । साबयवादस्थ बर्गार्थमधोऽधःपक्ङिवि- न्यासेन खण्डगुणनरीत्या गुणनेऽन्त्यप डूब ल्याइस् बर्गा यदि षष्टिभकः शुध्यति तर्हि तदल्याबयवहानिः । तादृशो(२)ऽत्र षड्यन्तर्गतस्त्रिग्रन्न तदतिरिता:। अस्य वर्गः षष्टिभक्तः शव तीत्यान्तिमावयबहानाबपि नोपान्तिमययवहानिः । तत्र द्विगु थित बिराहुणा ह्रस्य षष्टिसमूहत्वे न सिधस्थ विंशद्वर्गान्निःशेषं षष्टि लधेन यक्ष्य येन(२) संमिलितत्वात् (पुनः) षष्टिभागे पञ्चदः शाबवत्व न (७) निर्णयात् । तेनाच यस्य कस्यापि सावयवाद्य खे या कवितस्य वर्गे त्ववयवहानैर्निरवयवत्वं नैवयुक्तमिति सुधियो ह्यम् अथ प्रतीत्यर्थमन्यथोच्यते । यत्र भिन्नई हरो माज्याधिक तत्र तद्दने पि स तदधिक एवेति नैव तद्भिन्नत्वे माकं ()विप्र तिपत्तिः। अयरवे त्वषवत्रीिं तयोरनपवर्ति तयोर्वा भाज्यहारयोः फलं त यमिति तावदस्ति सुप्रसिद्धम् । तेनानव बर्लितापवर्जितभिन्ना इयोमुच्यसावयवफलत्थेन तद्वर्गयोरपि तुल्यफलत्वादिनाइभा व्यहारयोः स्खतो दृढत्वाभावेऽपि दृढाषबतीबेन पूर्वं दृढत्वं विधाय त वर्गे भिन्नत्वमभिन्नवं वा संभवतीति विचारः । स यथा-दृढभाज्यस्य खण्ड इ इटहरेण यवन्निःशेषं भाज्यं तावदेकं तच्चापि शेषमपरं दृढभाज्यबहटम । अन्यथा शेषहरयो रप्रवर्तन सम्भवकल्पनेन दृढहरनिःशेषभजनाईट ढभाज्यखण्डस्य दृढहरसजातीयत्वेन तस्याप्यपवर्तनसम्भवा षत द्योगरूपदृढभr यस्य सर्वथाऽपवीनस भवेन दृढभाज्यहारयोरपि पुनरपवर्तनप्रख- तथा तदृढत्वसिवैि यद्यापत्तेः२) । विशेषशरणः । गोमूत्रिकया खण्डगुणनरीत्या वर्गः २ य : ३ । ३ १ । ९०० अत्रान्तिमाङ्ग षट्चा विभज्य लब्धिः ६० य । १५ एतत् १५ य अस्मिन् योजिते पुनः यष्टया ते च लब्धः । य . शे = १५ । अतो भट्टकथनं युक्तम् । (१) विप्रतिपत्तिविरोधः । विशेषशरणः । (१) इत ‘आरभ्य रेस्पकमूलविचारात् प्राक् कुट्टकनिदानस्य दृढभाग्यहारविचारस्य प्रपञ्चो भट्टस्यान्तरिकं गणितपाटवमावहति । (२) अन्याङ्कः (३) पञ्चदयामितेन । (५) कम्यते ऽत्र त्रिंशदन्यावयवोऽङ्कः = य । ३ अस्य (२) कल्प्यते भिनराशिदृढध। । यत्र भ, दृढभाज्ये है, इदहरेण हते लब्धिः = ल, शे = अ -३ . ल) यद्यत्र शेषहरावदृतौ १२॥ ९८ सिद्धान्ततवविवेके स्पष्टाधिकारः । ९९ अथास्य खण्डद्वयात्मकदृढभज्यस्य वग संभवन्ति त्रीणि खण्डानि दृढहरेण यावन्निःशेष भजनादं तद्वर्ग तुल्यमेकं, तद्वदशेष हिन्नघातात्मकं च द्वितीयंदृढशेषवर्ग तु यं हि तृतीयम् एवं खडयम कभज्यबने प्रत्येकखण्डेषु तद्योगे वा यदि दृढह रवर्गेण नि:शेषभजनं तर्हि भिद्यत्वेऽपि मूलाइ स्य वर्गे (९) त्वभि बत्वं संगच्छते नेतरया । तथा हि प्रथमखण्डस्यानिशं दृढहरबर्ग सजातयत्वे न तेन तच्युद्धिः स्यादेव, द्वितीयखण्डस्यापि कदाचिद्य (यदि) तेन शशुद्धिस्तर्हि तृतीयखण्डस्य द्वादशीषब गरूपस्य तदरायशेषत्वेन दृढह रबर्गाल्पत्वात तच्छयभावात् खण्डत्रयात्मकदृढभाज्य वने दृढहर- वर्गे नैव तत्र निःशेषभजनम् । द्वितीयखण्डस्य दृढहरवर्गेण भारी यदि शेषं स्यात् तर्हि तचषस्य ऋतौ यखण्डस्य दृढशेषवर्ण रूपस्य प्रत्ये च दृढहरवणं ण शब्भावेऽपि तद्योगे त्वस्ति निःशेष- भजनसम्भावन(२) । परमियं तदेव स्याद् यदि द्वितीयखण्डत्यशेषोनडरवर्गसम- स्ततीयखण्डामको दृढशेषबगैः स्याद्यद्योगे च दृढहरवर्गसभ स्वेन दृढहरवणं ण संक्षुब्धा दृढभाज्यवर्गे नि:शेषभजनं स्यात् । तथात्वे दृढशेषवर्गस्य शृणु सविस्तरं विचारमेनम् । अतीव दृढहरस जाती यं द्वितीयं खण्ड म् । तस्यै शादिगुणित दृढ हररूपत्वाद् दृढहर वर्गाऽपि दृढहरसजातीयस्तन तस्य भागी यच्छेषं तदप्यवश्यं दृढहरस जातीयं तदूनहरवर्गोऽपि दृढहरस जातीय एव तेनैतादृशत्व रूपेण तृतीयखण्डस्य कल्पने तदुपट्ट- शेषवर्णं दृढहरसजातयः१) सिचति । साजात्यमत्रैकादिगुणित ट वशषशरणः । अस्मिन् दृढहरवर्गभक्ते निःशेषा लाब्धिश्चेत् कल्पतेऽवश्यं तृतीय खण्डे = शे अस्मिन् दृढहरबर्गाल्गे दृढहरवर्गहते रूपाल्पा भिन्ना ल७धः विशेषशर णः । (१) अथ द्वितीयत्तीयखण्डयोः २ ३ . ल . शे, शे अनय येंगे =२ ३ . ल. शे+शे अस्मिन् दृढहरबर्ग निःशेषा लब्धियेत् कल्प्यते तदा पक्षद्वयेन निःशेषलब्धिः संभाव्यते । तत्र २३ . ल. शे, अस्मिन् वेदहरवर्णाधिके प्रथमः, २ ३ . ल . शे अस्मिन् दृढद्रवर्गाये Sपरः अत्र प्रथम१झ भट्टकृत माश्रित्य विचारः। पूर्वकल्पितो भिन्न ते तदा कल्प्यते शे = शे'. उ, ६ उतदा। पूवभाज्य अ . ल + ओ = ई . उ . ल + ओ '. उ, एवमत्र (उ) इत्यने- न पुनरपर्तनात् पूर्वदवासिद्धिः । (१) पूर्वदृढभार्यः इ. ल + शे (इ. ल + ) शे' =>. . शे + ' । ) ल' + २३ ल. दो अत्र ठहरवर्गेण (इ' इत्यनेन भा५ वर्गस्य पृथक् खण्डत्रये तद्योगे वा हृते यदि निःशेषा यद्धि स्तदा भिन्नस्वेऽपि मूलाङ्कस्य वर्गेऽभिनत्वम् । (२) इदभाववर्गस्य पृथक् त्रयाणां खण्डन प्रयमे खण्डे दृष्टः हरबर्गते = ल, प्रत्यक्षतो दृश्यते, द्वितीयखण्डे २६. ल. शे, लब्धिः राशी दृभा अत्र प्रथमशेषम् शे । = दृभा- दृह . ल । दृह दृभ = दृ ल + शे दृभ दृह ल' + २ दृः + शे' । अत्र द्वितीयखण्डे दृष्टदरवर्गभक्ते लब्धिः = ल, शेषं च = शे २ दृ६ ल. शे - टङ ५०० सिद्धान्तनवविवेके १०१ स्पष्टाधिकारः ।। न कथमपि स्यात तेन दृढभाज्यबगे दृढहरबर्मेण नि:शेषभज नाभाबाडिन्नाद्वर्गे भि बचन सम्भवात् न शबगझनामभित्रा नाम झमक मूलम् । रेखात्मकं तु त । कजात्ययस्रभुजकच स शात् । बया यथं धावन्यजात्ययस्रकोटिकर्णसन्धिस्तथा चतुर्दिक्षु चत्वारि समय ययस्त्राणि सं स्थापनीयानि तथा सति समकोणक ची समय तु भुजं तदन्तच तथा भुजकोट्यन्तरसमचतुर्कीजं(९) स्यात् तर्जवम् । दह ररुरूपवम् । प्रकृते तु नैव स युक्तः । तथा हि तावद्दृढहरस जातोयस्य द्वितीयखण्डत्यशेषो नदृढहर वर्ग स्थावरवं तत्तुल्यत्वेन दृढशीषवणं बाधित एव । वर्गत्वे तु तद्वर्गत्वं प्रकाराभ्यां सम्भवति । यहुण दृढहरो दृढ शेषवगवेन कल्प्यते स गुण दृढहराय नानल्पः । दृढशीयस्य दृढ हराल्पत्वेन तवर्गस्यापि स इगल्यत्वात् । तादृशगुण कगुणि तद्वदह रत द्वदशेषवणं दृढहरत हुण द्वयोर्बर्गरूपयोर्वा तामको वर्ग एकः (पक्षः) । तयोरवर्गरूपयतु इष्ट वर्गः (शेष वर्गः) अवर्ग गुण का इघात रूपदृढहरस्य अवर्गगुण काङ्गस्य च घातात्मको वर्णा द्वितीयः (पक्षः) । आदा दृढहरमूल गुण काट्समूलघात लघातरूपट्टदशेषस्य दृढहरण साकं पुनर्युदहरमूलेनापवर्तनप्रसङ्गः । द्वितीयेऽपि अवर्गगुणका- ष्ट घातरुपहृढशेषस्थेष्टवर्गेऽवर्गगुणकाद्वघात रूपदृढहरण साकमि- गुण का झुकाभ्यां पुनरपवर्तनप्रसङ्गः । तेन प्रकृते शेषहरयो दृढरवसि शेषवर्गस्यापि तद्वर्गेण साकं दृढत्वा च तस्यैकादिः। गुणित दृढहरसमरबम् । न च न किमपि तादृशं दृढयं पश्यामो यद्दगं दृढहरभक्तः शति येन दृढहरस जातीयत्वं दृढशेषवणं स्यात् तथा च वती यखण्डत्यदृढशेषवर्गस्य द्वितीयखण्डोयशेषो नदृढहरवर्गसमत्वं

• }

अत्र यत्र चतुष्टयफलं भुजकोटिदित्रघातात्मकं तदन्तगत- रघुवेत्रफलं च तदन्तरवर्षतुल्यमिति । तदन्तर-(भ ; को १) वर्गस्य (भुय १ भुको कोब १), तद्विप्रघात-(भुको २) योगस्य तद् र्गयोग-(भुव १ कोब ) रूपत्वात् इसमचतुर्भज क्षेत्रफलं भुज विशेषशरणः । विशेषशरणः । रतन = दह * -(२ दृह . ल. शे -दृह ' . ल) अयं दृढहरवर्गः ३ यदि पूर्वशेषवर्गसमः कथ्यते तदा शे ' = दह ' -२ दृह . ल। एवं कल्पनेन दृदहर सजातीयः शेषवर्गः प्रःयक्षतः । सेपनः (१) इदमेव चतुर्थी भास्करचार्येण स्वबीजगणिते एकवर्णम यमाहरणे " तयोर्योगपदं कर्णः ”–इत्यस्योपपत्तिप्रस प्रदर्शनम् । १३ स्पष्टाधिकारः । १० । १०२ सिद्धान्ततवविवेके कोटिवर्गयोगयं कर्णवर्गेऽपि तरफलमिति सिचोऽयं कर्ट वर्गाऽस्य यदं कर्ण इति सयुक्तिकं सिद्धमस्ति । अत्रेदं पुच्यते। वर्गहर्गयोगस्य ले एतत् क्षेत्रफल पदं स दस हा डका" इत्युक्त्वा तदसिडेनं सत् । कथं रखतुल्यभुजस्य भुज कोबास स्व न्धेन निणताद्यन्ताभ्यां परिमित परिमाण स्य प्रत्यक्षोपल ब्धस्य पद रूपेण सिद्धत्वान्न सच्च । अतोऽत्र निःसन्दिग्धं तत्वमिदं यदि समकोण समचतुभुज क्षेत्रफलस्यावगंस्य पदकल्पनं तथन कर खास्वरूपमेव परन्तु न तज्ज्ञानं संख्यया परिच्छिन्नं कर्तुमर्ह मुकाङ्कयुक्तया तदसिद्धः । अत चैतद्रे खातिरिक्तं न च द्वात्मकं संख्यया मूलमिति सिद्धम् । यस्य कस्यापि सावयवाद्वस्थ खेच्छया कल्पितस्य वर्णं तदसमत्वात् । तथा चैतादृशस्थले किं वास्तवं । मूलमिति पृच्छय तद्वै खस्वरूपमेव तन्मूलं नान्यदहमकभि त्युत्तरं सुधीभिरू ष्ठम् अनन्यगत्यैवं सिद्धः खण्डितमैवम बग' भिरगस्याद्वरमकं मूलं रीत्याऽन चैवावर्गभिन्नाङ्गस्यापि मूलं स्पष्टमेव खण्डितमिति विजानीहि । तेन गणिते आसन्न मूलस्य सर्वथाऽड्रामक मूलसंभ वेन तदा सन्नदेन कथनस्यप्रमाणि करवेऽपि सम्भावित रेखात्मकम् लस्यासन्नं निकटं तदानीतमिति ध्येयम् । आसन्नमूल तुल्यरेखा तद्वै खसन्नेति भावः । य इ55सन्नस्य पदसन्नपदम् । अवगंस्यात्मकमूला स भ येन तस्यासन्नस्य कस्य विदर्भस्य सवयवस्थेदं पदमिति व्याख्येयम् । अथ रेखात्मक दृष्टकर्णस्य यत्किविज्ञानेन संख्या ज्ञानेऽपि भुज कोटिसंख्यौचितमाने न त संख्या ज्ञानाभावादासन्नपदवारास नरेखा या ज्ञानकर बुद्धिमतां युक्तमेव “ समुत्पन्नसवंनाशात् स्वस्यनाशो वरमिति न्यायात् तदासन्नत्वेन ग्रहणस्योचितत्वात् । अन्यथा व्यवहारोच्छेदापत्तेथेत्यलं पलवितेन। अथैतद् खामक पदज्ञानेन परमाणोरपि सवयवत्वज्ञाननिश्चयः। यः। तथा हि ‘अप्रत्यक्षेणुपरिच्छिन्नपरिमाणः परमाणुरस्ति इति स्वीकुर्वन्ति (तार्किकाः)। तत्र “डाभ्यां द्वयणुक परिमाणं त्रिभि स्य कपरिमाणम्" -इति परन्त परमाभि रेको हहपरिमाणो भुजस्तथा तन्मिता कोटिय। ताभ्यामवर्गपद्रूप कर्णस्य रेखात्मकस्य परमा णु परिमाणेन संमापने त्ववश्यमन्ये परमाण्खाय परिमाणं कर्णा बशेषमस्ति तुल्यभुजकोटिवर्ग योग पदरूप कर्णस्य बा सन या सावयव बेनावगमाददतस्तत्परिच्छिन्नमूलाभावात्। परमाणुवत्परमाखल्य परिमाणादपि प्रोक्तयुक्तया ततोऽप्यल्पपरिमाणसिद्धिरित्युत्तरोत्तरम् क्तक त्य नयाऽनन्तावयवाः सिञ्चन्ति ते त्वनन्तस्यैव प्रत्यक्ष इति न काऽप्यनुपपत्तिः न च सर्वारभ कोऽवयवः स्म एक एव निरवयवोऽस्ति तादृशैर्य हुभिः स्थूलः स्वैः स्म इति तद्युक्ता “ मरुसर्ष पयोः स्थूलसूक्ष्म त्वोपलभः ॐ। न हि सोऽस्ति तदन्यथा कल्पनायामिति वाच्यम् । उक्त सयुक्तिकानन्ताब वयवेष्वपि यो छ वयवो यद्यते तदादपि भवदुक्तं पपत्तेरनिवार्यवान्निरवयवनियतैकाबयवकल्पनायां मानाभावात । न चोभय चानन्ये ‘मरुसर्ष पयः समवदोषोऽस्ति” भवतामिति। वाच्यम्। । आनन्यशब्दमात्रेय न तत्समत्वं तत्पिण्डयोः किन्तु तदा परिमाणकृतमिति । तत्पिण्डयोरस मत्वादेक परिमाण्वान्न कथमपि तयोः समत्वम् । वतस्त्ववचनन्वे कुत्रापि नियतं न तरस्यूलरवं न तत्सूक्ष्मत्वम् । अन्यत्रापि तत्सद्भावात् । किन्तु परस्य र मायेचिकं चेत्यनन्तवयवैरपि सुयुक्त स्थूलसूक्ष्मत्वोपपत्तिसिः कथ स्पष्टाधिकारः । १०९ १०४ सिदान्ततत्वाविवेके -- मत्र तार्किकाः प्रत्यक्ष विहाय केवल श्वानुमानप्रवृत्ताः परम - वृत्तं तुल्यचतुर्भागं भवेत् तत् समकोणकम् ॥ २६ ॥ र्निरवयवत्वं स्वोकुर्वन्ति । चतुर्दिक्षु स्थितं नैवं यदि तद्विषमं स्मृतम् । • अहर्निशं रासभचर्चचैव कालो गतस्तर्कविदमतलैः । समकोणाथितौ बाहू देयौ तुल्यवतुल्यको ॥ ३० ॥ अवर्गमूलानवबोधयुक्तंशतो निरपः परमाणुरेषः” ॥ तदग्रभ्यां तथा कणी इत्थं जात्ये त्रिकोण के । किञ्च परिमाणव बिभागवन्नेत्यनुभवविरुद्धमित्यलं प्रसङ्गा- प्रातिलोम्येन तरखस्खयुग्मयोगवशाद् भवेत् ॥ ३१ ॥ गप्तयिचारेण । तुल्य श्रवणजं चादामिह तुल्यचतुभं जम् । देयं यस्याः सदैवास्ति विस्तरो नैव विद्यते । समकयतं चान्यदद्य चासमकोणतः ॥ ३२ ॥ अतिह्म च सा रेखा ज्ञेया बुद्धिमता द्विधा ॥ २२ । समौ वा विषमौ बाहू तदग्राभ्यां तृतीयकः ।। अवक्र वक्रगा तथाऽवक्र तु सरलभिधा । बाहुस्तत् त्रिभुजं ज्ञेयं समं तत् त्रिभुजैः समैः ॥ ३३ ॥ यस्यायैकाग्रसंसक्तस्त्रदृष्ट्या पराग्रकम् ॥ २३ ॥ वृहज्जात्ये च यज्जात्यं लघु तहि विचार्यते । नैव पश्यति वक्रा तु वृत्तरूपा भवेत् तथा । सजातीयं१) विजातीयं ति तज्ज्ञानतो बुधः॥३४॥ चापरूपऽथ यस्यास्ति नैव दैर्यं न विस्तरः ॥ २४ ॥ नोपहास्योऽत्र कुत्रापि भवेत् स गणितार्णवे। तत्केन्द्र सुधिया ज्ञेयं वृत्तमध्यगतं सदा । यदज्ञानवशान्नष्टः सिद्धान्तज़ अपीह तु ॥ ३५ ॥ व्यासार्धान्तारिता केन्द्राद्या रेखा चक्रगा भवेत् ॥ २५॥ भुजयोरैक्यतः सिद्धः समकोणोऽस्ति जात्यके । समन्ततश्च तदृत्तं वलयं मण्डलं च तत् । भुज श्रवणयोगाच्च विषमः कोण एव च ॥ ३६ ॥ वृत्तमध्यस्थिता या स्यादृजुरेखा च केन्द्रगा ॥ २६ ॥ व इद्भजे वहबाहुर्द घुस जे लघुर्यथा ।। स यः स एव विष्कम्भो व्यासश्च दृत्तमध्यगः । तथा वहल बुक्षेत्रे जात्यस्थसमकोणयोः ॥ ३७ ॥ तदन्या जजुरेखात्र पूज्या पूर्ण चपजा ॥ २७ ॥ एवं केन्द्राच्च यत्पृडं सर्वं व्यासार्धमानतः । विशेषशरणः । समान्तरस्थितं गोलः स एवह्रुदाहृतः ॥ २८ ॥ (१) तूल्य कोणकविभुजानां परखरं साजात्यमिदानीं रेखागणिते रेखोपरिगता रेखा तिर्थ स्थाऽस्ति यदैक्यतः। फुटम् । १३॥ १२६ सिद्धान्ततत्वविवेके स्पष्टाधिकारः । १०७ ऐक्ये तज्जात्ययोथे च कण तुल्यन्तरस्थितै(१) । यदा स्यातां तदा जात्ये सजतये च ते तथा ॥ ३८ ॥ बहुश्रवणयोगस्य विषमाभिधकोणतः। वह भजे वचट्बालंबुसं जे लघुस्तथा ॥ ३६ ॥ द्वयोः कर्णं च कर्णः स्यात् तत्रान्यश्चादितो भुजः। विषमाभिधकोषस्थः स बृहज्जात्य बहुतः ॥ ४० ॥ समान्तरस्थितयेत् स्यात् तर्हि ते चापि जात्यके । वृहज्जात्यसजातीये ज्ञेये तद्वच्च मध्यगम् ॥ ४१ ॥ लघुजात्यं दृहज्जात्यसजातीयं च तद्ध्रुवम् । समानान्तरसंस्थश्चेद्वहद्बहु बृहहु जात् ॥ ४२ ॥ लघुसंज्ञक्लघस्तद्वत् कण कणाश्च तत्र च । इयमेषां हि साजात्यप्रतीत्यर्थं च दर्शनम् ॥ ४३ ॥ रौल्यऽनया सजातीयं सिद्धमप्यत्र तद्यदा। लघुसं ज्ञ’ वह ज्जात्वे प्रोक्तव्यत्ययतः कृतम् ॥ ४४ ॥ तथऽपि तत् सजातीयमनुपातार्ह मत्र वै। कर्णभूमौ(९) भुजैक्योयलम्वतो जायके तथा(२) ॥४५॥ अन्यदिगतयोरैक्याटु खघोषेि घमौ३) च यौ । कोणौ तदुद्भवे जात्ये सजातीये तदैववतः ॥ ५६ ॥ रेखयोः कोटिमेकस्यां कृत्वाऽन्यस्यां यातिं तथा। स्वेच्छया तद्भजो मध्ये त्वियं तद्वेददर्शनम् ॥ ४७ ॥ समानान्तर रेखध्यमे करठे व्यकोण (४) । सजातीयौ तु तज्जात्ये तथे त्य' (५) बहुधा बुध ॥४८॥ विशेषशरणः। (१) इदानीमेतदनुरूपैव रेखागाणतस्य षष्ठाध्यायस्याष्टमी प्रति । (२) तया परस्परं सजातीये भवत इत्यर्थः ।। (३) रेखागणितस्य प्रथमाध्यायस्थपञ्चदशीप्रविशेतौ संयु । समकोणाव्य यो काणों स्त इति । ( ४ ) रेखागणितस्य प्रथमाध्यायस्यैकोनविंशप्रतिज्ञताकेत- कोण समकोणाल्पाचेकपार्श्वस्थी बहिरन्तः कोणौ चेति । (५) एवं जायसाजात्यभेदप्रदर्शनाद् भट्टसमये रेखागणितस्य स्तोकं प्रचार आसीदित्यनुमीयते । विशेषशरणः । (१) समान्तरस्य रेखागणिप्रथमाध्यायस्यैकोनविंशप्रतिशतः प्रश्रयेकये विषमकोणयोस्तुल्यताऽतः सर्वेषां भक्कनाग्रत्रिभुजानां पर स्परं सायतिसष्ठम् । १०८ १०९ सिद्धान्ततवविवेके स्पष्टधिकरः। ()त्रिज्यव्यसार्धमानेन वृत्तं कार्यं समावनौ। ज्याचापमध्यगा सैव बाणरूपोक्रमज्यका। चक्रांशे शुक्र लिप्तभिश्च द्वितं च दिगङ्कितम् ॥ ४६ ॥ एवं क्रमोत्क्रमज्ये च भुजांशजनिते च ते ॥ ५८ ॥ तथा प्रागपरं तद्वद्दक्षिण।त्तरसूत्रकम् । परस्परं च दोःकोटी तयोर्वर्गयुतेः पदम् । वृत्तं प्राक् चिह्नतः पार्श्वद्वयेऽप्यत्र भुजांशकान् ॥ ५० ॥ कर्णस्तस्य दलं बाहुलज्योक्ता पुरातनैः ॥ ५८ ॥ दत्वा तदग्रयो लैग्ना रखे का पूर्णशिञ्जिनी । बाणो(१)ननश्च यो व्यासस्तत्पदं दोःक्रमज्यका । द्विभातं शतुल्यस्य पूर्ण चापस्य सा भवेत् ॥ ५१ ॥ दिन ज्याब्यासयोर्वगन्तरमूलविहीनितः ॥ ४७ ॥ तदर्ध भुजतु यस्य चपखण्डस्य शिनि । व्यासस्तद्दलतुल्या स्यादुत्क्रमज्य तथैव हि। लाघवं गणिते दृष्ट् गणकैरर्धशिञ्जिनीम् ॥ ५२ ॥ शरभक्तयुतो दोज्यवर्गे व्यासो भवेद्ध्रुवम् ॥ ६१ ॥ तज्ज्यभिधां च तां कृत्वा व्यवहारः कुतस्त्विह । {२)यदवस रुद्रांश समो क्रमज्य अतोऽत्र पूर्व चिद्वाच्च भुजांशानेकत स्ततः ॥ ५३ ॥ तदृत्त गा तत्र भवेत् क्रमज्या। यावत् तदग्रकं तिर्थग्रेख प्राक् स्त्रतो ज्यका। तदुक्रमज्यर्धजष्ठत्ततुल्याऽऽवश्यं एवं तदग्रकं यावद्दक्षिणोत्तरसूत्रतः ॥ ५४ ॥ विदं समदृशा विलो क्यम् ॥ ६२ ॥ ऊध्र्वरख च कोटिज्या बाहुकोटी क्रमेण ते । व्यसरुद्रांशको यत्रोक्रमज्या तक्रमज्यका। त्रिज्या क र्ण व्यासखण्डं त इगैक्यपदात्मकम् ॥ ५५ ॥ भुज्यबर्ग हीनस्य त्रिज्यावर्गस्य यत् पदम् । कोटिज्या स्याच्च कोटिज्यावर्ग स्त्रिय।क्त किल॥ ५६ ॥ (१) एतदादीनां भास्कराचार्यांनुसाराणां प्रकाराणामुपपत्तयो शोध्यस्तस्य पदं दोज्य चैवं दोःकोटिजज्यके । (२) कस्य चिद्वृत्तस्य व्यासं समानैकादशविभागेषु विभज्य त्रिज्यातः शोधिते ते स्तः कोटिबाहुत्क्रमज्य के ॥ ५७ ॥ प्रथमविभागसभेत्क्रमज्याया । उपारेखा विधया । अथ ६ बाणोननश्च यो व्यासः" इत्यादिपूर्वोक्तरीति तो रेखागणितस्य तृतीयाध्यायस्य पञ्चत्रिंशी- (१) दत आरभ्यैतदधिकारस्य १०३तमश्लोकपर्यन्तं द्रकोण प्रतिज्ञातेऽपि पूर्णज्यार्धवर्गः ( व्या-बा ) बा। यदि मितेि को विषयः । या = ११ व्य, तदा (व्या-बा.) बा. = (११ध्य -5य ) व्यं विशेषशरणः । अथ कृतवन इतनेमपष्ठे विलक्याः । विषशरण । १४ १ १ ७ सिद्धान्ततत्वविवेके स्पष्टाधिकारः । १११ परिध्येकादशांशेन समऽप्यरुहता भवेत् ॥ ६३ ॥ अत्रोपपत्तिः डिगुण त्रिज्या किल व्यासः। शरोनस हि कोटिज्याधि ज्यायोगरूपः कोटिक “योगः। श रख कोटिक र्णान्तरम् । तयोर्वा तस्तयोरेव वर्गान्तरं भुजज्यावर्ग तुल्यम् । तन्मूलं भुजक्र म ज्येत्युप- पत्रम् । उपपथाऽनया शरोनासशरयोघतस्य मूलं क्रम ज्यावे न सिद्धमिति यबरखः पदमपचितं सा करणी ययोषतरूपा तथोरल्य सुकमज्य तद्योगतु यं वृत्तव्यासं च प्रकल्प्य तदृत्ते या तरक्रम ज्या रखा तन्मितं करण्याः पदमिति सिद्धम् । अथैवं द्विगुणदोषाद्विगुणत्रिज्यावर्गान्तर-(भव जिब४) मूलं दिगुण कोटिज्या (को२) द्विगुणत्रिज्यातः शद्ध द्विगुणोत्क्रम ज्य (ड२)। एकगुणे तया दर्शनात तदर्ध सुरक्रम ज्येति स्पष्टं यथो तम् । एवं भुजज्यावग कोटिज्यात्रिज्ययोर्वर्गान्तरं तद्योगान्त- रघातसममित्यन्तरेण शरण भक्तं कोटिज्यायोगरूपः शरोनब्व्यासः शरयुक्तश्चायं व्यासः स्यादित्युपपन्नम् । यथा ज्येष्ठकनिष्ठाभ्यां भावनाद्वितयेन ये । ये चान्ये साधिते तद्वज्ज्यानां भावनया किल ॥ ४४ ॥ अन्यज्यनयनं कार्यं चापक्षेत्रविचक्षणैः। योगभावनयैक्यज्या(१) चापयोरन्तरज्यका ॥ ६५ ॥ अन्तरोद्भवय तत्र चापे खाद्दांशमध्यगे । बहिर्गते२)ऽपि चेच्चपद्यं चोजे समेऽथ वा ॥ ६६ ॥ पदे स्यादुक्तवत् तत्र नान्यथेति स्फुटं विदाम्। भावनाद्वितयं चातः सूक्ष्मरोत्या वदाम्यहम् ॥ ६७ ॥ मिथः कोटिज्य कानिवन्यौ त्रिज्याप्ते चापयोज्यं क । तयोर्योगान्तरे स्यातां चापयोगान्त रज्यके ॥ ६८ ॥ दोज्थयोः कोटिमव्यैश्च घातौ त्रिज्यो हुतौ तयोः। वियोगयोगौ जवे स्तश्च। पैक्यान्तरकोटिजे ॥ ६ ॥ एवमानयनं चक्रे पूर्वं खी। यशिरोमणौ(३) । भावनाभ्यामतिस्पटं सम्यगार्याऽपि भास्करः ॥ ७० ॥ तस्य चानयनस्यायैः सिद्धान्त जैः पुरोदिता। बासना बहुभिः खखबुद्धिवैचित्रयतः स्फुटा ॥ ७१ ॥ विशेषशरण: । विशेषशरणः । १०व्य x = य १० व्यं ज्य १० व्यं उप १० व्य। अथ ब्य अस्य परिधिः = प 1/१० च्या भदो ज्यामिता। रेखा प्रथमविभागसमस्य थी इयस्य परिधिरूपा सिद्ध कि ‘तु प = १० व्या' इदं यथार्थ चेन्मन्यते तदेव भट्टस्य परिधिरूपप्रदर्शनं मध्यमाधिकारस्थ १५७तम श्लोकोक्तस्यार्थव विषय. स्येह पुनरुक्तयेऽपि रोचकमन्यथैतवतऽयसेनलभते । (१) योगज्यादीनां वासना त्रिकोणमितिदर्शनेनैवै स्पष्टा । (२) अत्र सन्धिर्भह्रस्य प्रामादिकः । (३) अथ ज्येषतयति । ११२ सिद्धत तत्वाववेके 6¢ तत्र मरीचिका रास्ता(५) ‘‘मूलकृतैव(२) कनिष्ठज्येष्ठयोरिव । भुज ज्या कोटिज्ययोर्जातरूपवज्जभ्यास खरूपसि दभावनया तदन्तरै क्यरूपठतो य कनिष्ठरुपज्यनयनोक्तत्वात् तस्य च कनिष्ठज्येष्ठसंज्ञ मन्तरकथनानवित्यङजज्या कोटिज्ययोरकस्य कनिष्ठ त्वमन्य स्य। उयेष्ठ त्वं कल्प्यम् । तत्र तु वय न्यायेन भुजध्यायः कनिष्ठत्वं कोटिया याश्च ज्येष्ठवं स्वीकृत्यच्यते । प्रकृतिगुणकनिष्ठवर्गस्थ वेपथुतस्य ज्येष्ठ वर्ग त्वद् नादत्रापि गुणदोषाभ्यामबधे भवितव्यम् । भुज ज्यावर्गानत्रिज्यावर्गस्य कोटि ज्यावगं त्वद्योजकभुज ज्यावर्गस्य व प्रकल्प्य त्रिज्यावर्गेण सह । योगेऽपि वियोगफल तुल्य त्वत् त्रिज्यावर्गस्य क्षेपक त्वं सिद्धम् । कनि ऋभुज ज्याया वर्गस्य च ऋणद्वगुणनेन त्वदर्शनात् प्रकृते गुणस्य च त्यावश्यक त्वदृणा द्वऽत्र गुणः स तु केवलभुज ज्योद्देशदेकसं ख्यक एव । तथा च भुज ज्यावर्ग छ ऐकगुणितस्त्रि ज्य वर्ग- युत स्तन्मूलं कोटिथेति सिद्ध भुजज्यकोटिज्ये कनिष्ठज्येष्ट ऋणरूपं गुणः क्षेपस्त्रि ज्यावर्ग इति प्रकल्प्य कनिष्ठज्येष्ठपाण पडद्ययोन्यसः । स्पष्टाधिकारः । ११३ अत्र ज्येष्ठल चर्चच्चाभ्यासौ (आया. द्विको १) (दिया. बाको १) अनयोर्योग एकं कनिष्ठ मन्तर वा द्वितीयं कनिष्ठम् । (प्राया. दिको १ दिया. प्राको () एवम् वा (डिज्या आको १ आज्या द्विको ;)। अथैते योगन्तरभावनाजनि ते कनिष्ठे सिद्ध त्रिज्यावर्ग ब• न दीप पघातस्य क्षेप कत्वेनोक्तत्वात् । यरूप कनिष्ठस्यावश्यं त्रिज्यावर्गक्षेपसम्बन्धादपेचि ते तु त्रिज्यबर्गबपे अत दृष्टवगै- इतः दीपः (५)”-इत्यादिना त्रिज्यतुटेन भक्ते कनिष्ठे ते च त्रिज्यावर्गक्षेप संसिद्धे भवतः । तत्र वच्चाभ्यासयोगान्तरकनि छस्य त्रिज्याभक्तस्य त्रिज्याभक्त व ज्याभ्यासयोगान्तररूप तुल्यत्वात् त्रिज्याभक्तव ध्याभ्यासयोरेव योगान्तरमै क्यान्तरचापश्यरुपं संय दितमित्युपपन्नं चापयोरित्यादि एवं भावनयैवे क्यान्त रचपञ्च स स्बन्धिकोटिज्यसिद्धि च । पर मेवं न कृतमा बाणैरानयनं गौरवात्। । लाघवाइ ,जज्यावर्गा नात् त्रिज्यावर्गान्मू ल स्य कोटिज्यात्वेन ज्ञानात् । एवं कोटिज्यायाः कनिष्ठत्वं भुजध्यायाथ ज्येष्ठत्वं प्रकल्प्य यथोक्य कोटिचापयोरैक्यान्सरचापज्यायाध तद्रपत्वेनैव सिद्धिः । उभयत्र दो:कोट्योर्बल वन्येऽपि भुजंक्यन्तरकोवैक्यन्तरभुश यो मुख्यत्वात् तदेवं भावनयैव तदैक्यतदन्तर जीवोपपत्तिकथनं सयुक्तिकम् । अन्यथा “ इयं ज्यभावनोदिता(२)”-इत्यादितदु पपत्तिसूचकानि भास्करीयवचनानि कथं संगच्छन्ते" इत्याहुः । ज्ये १ श्राज्य १ आको १ जिव १ द्विघ्या १ द्वि को १ त्रिव १ विशषशरणः (१) मरीचिः सिद्धान्त शिरोमणटीका संप्रते। काशविद्यासधा निधे -मासिकपत्रे मयैव संशोध्य यत्र लयाधिकार्दिषच्छन। शने प्रकाश्यते तद्रचयत मुनीश्वर इति अस्य सम्बन्धः ११३ पृ. इत्य हु"-रित्यत्र (२) अभिभास्कराचर्येणैवेति । विशेषशरणः । (१) भास्करीय बीजगणितस्य परीपक्त विति । (२) ति द्वान्स शिरोमणेरयज्योपतविति । १४ ११४ स्पष्टाधिकारः । ११५ तत्र । भावना त्वाविशेषादन्यरीत्यवगतयोगान्तरभाव न या तत्सि आपत्तेः । तथा हि धर्मक प्रकृतौ त्रिज्यावर्गे भुजज्यावर्गानः कोटि ज्यावर्गः स्यादिति वि ज्यातु त्वमपि कनिष्ठं कोटिज्यातु त्यं श्रेष्ठ भुज ज्यावगतुल्य ठणपक ह्येकः पक्षः । अथ वा कोटिज्यावर्गानस्त्रि ज्यावर्गाऽपि दोब्बर्ग इति त्रिज्या कनिष्ठ भुज ज्या ज्येष्ठं कोटिज्यावर्ग ऋणपक इति द्वितीयः भुजयकोटज्यवर्म योगोऽपि त्रिज्यावर्ग इति भुज ज्या कनिष्ठं त्रिज्य ज्येष्ठ कोटिज्यावर्गः क्षेपक इति वतीयः अथ वा कोटिज्य कनिष्ठं त्रिज्या ज्येष्ठं भुजयवर्गः बाखमाकमैक्यन्तरधषयस्व रूपमिति मदुक्तो ननु प पत्तिरिति वाच्यम् । तदीया त न कृतेऽपि कनिष्ठे वास्तवैक्यान्त रज्यत्वासिद्धेः । यथोदा बत वतीय पदे भुज ज्यै क्यान्तरं त्रिज्यबर्गगुणं कोटि ज्याघातभक्तमै क्यान्तर ज्या न सा परस्परकोटिज्यागुणितभुजज्य यो त्रिज्याभक्तयोर्युगान्तर ज्यास्वरूपा । अथ यदि भुजज्यकोटि- उयात्रिज्या चापानमन्तरभावनयाऽवश्यं चपान्तरतुल्यत्वदर्शनात्। तर यो वाऽयुक्तवन्त राज्य स्यादिति स्खदुताशश्वदग्धषु बदसि तर्हि संशयस्तदवस्थ एव । न हि चपनियमज्ज्याः नियमं कर्तुं समर्थाः। चापान्तर वज्ज्यभावनोत्यज्यन्तरं चापयोः ज्यन्तरसमं तद्भिन्नं वा कथं न भवेत् तत्सधक युक्त्यभावत् । उक्तवतीयान्त्यभावनपदे चान्तरं नवति वर्ग गुणं तरको ट्यंशवतभक्तं त्वदुक्तया कनिष्ठं न हि तज्ज्यत्वेन तदन्तर चापज्य त हुणहरयुक्तया सिध्यति । एवं यत्किंचिहुणहरयोग सरसिद्ध चापान्तर वन्न हि तत् सर्वं तज्ज्यास्वरूपस्येति । न च मदभिमतमास्करोक्तकनिष्ठज्येष्ठपोत्प त्रयीगन रभवनजनितं कनिष्ठमव त्रिज्यावर्गपक सम्बन्धना गतः पादैक्यन्तरञ्जयतु ल्य मिति वाच्यम् । नाम (१)मात्राभिमानिनामिदानीन्तनानां बच न बलदेवैतादृशः भावनया विनाऽन्यतत्साधकयुक्तिं च वै क्यन्त रज्यसि मान भावात क्षेपक इति चतुर्थः पवचतुष्टयेऽपि स्व स्वजातिकनिष्ठज्येष्ठलेप क योमान्तरभाव नया कनिष्ठज्येष्ठपानन्यान् गणित यत्पाद्य पक्षे चाद्य भुज ज्या सम्बन्धेन कनिष्ठत्रिज्यांश वर्गेण भक्तः क्षेपस्तत्पदं च पै क्यन्तरया । एवं द्वितीये भुजज्यासस्बन्धेन कनिष्ठखि ज्यांशेन ज्येष्ठं भक्तं चापै क्यन्तरज्या । एवं व्ऋतीये भुज ज्यसम्बन्धेन ज्येष्ठ- त्रिज्यांशेन कनिष्ठं भक्तं च वैक्यान्तरज्या । चतुर्थे ज्येष्ठनि- ज्यांश बर्मेण वेष भाज्य तत्पदं चापै क्यान्तरज्येति प च चतुष्टयज साऽत्र कथं वास्तवरूपेण नाङ्गीकृता योगान्तरभावनया भुज ज्य सम्बन्धस्य तुल्यत्वात् । अथ भावनय तु मूल कारण ब ।। ज्यानयनं • अन्य ज्यासाधने सम्यगियं च भ। घनता 29 शेषशरण. न चामकं नयं भुज ज्या सम्बन्धोऽभिमतः किन्तु कनिष्ठ मै क्यान्तरज्यास्वरूपमभिमतं तेन भवदभिमतक्षेपो यत्किञ्चिद्- वनासि योऽपि येन भक्तस्त्रि ज्यावर्गः स्यात् तन्मूलभक्तं कनिष्ठम (१) मुनीश्वर इति स्पष्टाधिकारः ११७ ११६ सिद्धान्ततत्वाववेके १ । इत्यनेन स्ख (१)कृतावुक्रमित्युक्तं किं तत्र भवादृशां पाहि यम् । भवनस्वरूपप्रतिपादनमात्रं भवता कृतमित्युपकरण शाताभ्यां कनिष्ठाभ्यां सं जातवतीयक निष्ठस्य जिज्वाल्य तथा यत्वेन निययो नै क्यान्तरध्यात्वेनेति । तच्चयैक्यान्तरय । रूपं युक्तं न वेति संशयग्रस्त युक्तिमपेक्षते । न हि सप्रमाणं प्रतिपादित बीजो कनिष्ठज्येष्ठभावनोपप वैताद्वयस्यले तरवेपसम्बन्धेन विहितं भावना जनितवतीयक निष्ठं तरक्षेपपद्यूते पूर्व कनिष्ठहयचापयोरक्यन्तरज्यावेन संसिई येन निःसन्दिग्धं भवदुः सिद्धिः । कनिष्ठज्येष्ठयोरिव भब न या त्रिज्यावर्गक्षपसम्बन्धेन संपादितं यदि तोयकनिष्ठं तद्रुपा जि ज्याल्पत्वेन त्रिज्या वृत्तान्तर्गत काऽपि जीया स्याग्नेयमसंशयमै क्यान्तरचपज्य- बलात् तत्त्वेन सिौ युक्तयभावादनियमान्न्यूनाधिकस भावनया स्थल त्वापत्तेति दिक् । भावनोपपत्तिरपि गुरुतरोक्तोक्तातिगुरुतरा लघुपथेनैव तदानयनस्य सिद्धे रुपलम्भात् । अत प्रसङ्गात् तदुपपत्तिर्यथा पड़यसम्बन्धिकनिष्ठज्येष्ठ पङ्कयोर्वर्तते तत्रान्यतरदोषपदेनदेन तडि वेप सम्वन्धिकनिष्ठज्येष्ठे गुणिते ते च वेपघातक्षेप कनि ष्ठज्येष्ठे युक्त्या भवतः परमन्यत रदीपो यदि मूलप्रदः । तदभावेऽपि दोषघातक्षेप त प्रकृतावेव कनिष्ठज्येष्ठे ये समुपयुक्त ते विचारों प्रकृतिगुण कनिष्ठवर्गस्य ज्येष्ठवर्गाच्छुद्धस्य क्षेपत्वेन सं दश नादाद्यद्वितीयक्षेपौ । आदे = प्र० अकब १ आज्येव १।द्विवे = म० डिक कव१ डिज्येव ।। अनयोर्धातः खण्डचतुष्टयात्मक क्षेपोऽयम (१) प्र० अंक ० डिक ० व १ आबच्चाब ० प्र ' द्विवच्चाव० प्र आज्ये हिज्ये व १ अत्र वर्गघात स्थले घातवर्गस्तुल्यत्वेन हीत इति ज्ञेयम् । अयं येन युतः सन्मूलदः स्यात् तस्य प्रकृतिभक्तस्य मू ल मैव स्वाभिमतं कनिष्ठम् । योगी च यमूलं तत् तु ज्येष्ठम्। प्रकृतिगुणत वर्गात पघात वेपयुतान्मूलसिद्ध तद्विषयस्य प्रत्यक्षेणोप लभेत् । अथ पघात वेपस्याद्यन्तयोः संस्थितौ प्रकृति गुण कनिष्ठघ तस्य केव लज्येष्ठघतस्य च वग। मध्ये तु व ज्वाभ्यासबर्गयोगः प्रकृतिगुणः क्षयगतोऽस्ति । यदि च कथंचिन्मध्ये आदान्त- वर्गयोर्भ लघतो हि नः स्यात् तर्हि सर्वथैव तन्मूललाभः । अतोऽत्र त मध्यखण्डदयपगमोऽयं च हितशत स्तत्स्थाने प्रविष्टः स्यात् । तादृशो योजकोऽयम् (२)शवच्चाव०प्र१ अक०दिक-प्राज्ये हिज्ये० प्रदिवञ्चाब० प्र.१ । विशेषशरणः ज्यं (१) नवीनसंकेतेनोक्तक्षेपः = (प्र. आक . झिक )-( नावज९. प्र.)-(द्विज। ’. प्र.) + (आ थे ) (२) गवन संकेतेन योजकः (आवज़.). प्र + २ अक दूिक आज्ये द् िउप . प्र। + (द्विवच .) प्र विशषशरण (१) सिञ्चत शिरामणेरयज्यत्पत्ता । १५ ११८ सिद्धान्ततत्वविवेके स्पष्टाधिकारः । ११९ अत्र मध्यख ण्डं बचाभ्यासघातेन हि गुणे न प्रकृतिगुणि तेन समम त्य यं वा = प७ आबा० व १ आबचा ० हिवचा प्र २ हिवञ्चावः प्र । । अस्य प्रकृतिभक्तस्य मूलं जातं कनिष्टम् = आबचा ० डिवञ्चा० १॥ अधस्य योजकस्य लेपघात झेप योग सं जातज्येष्ठ वर्गस्य मूलं ज्येष्ठमिदम् = ०क० डिक । आज्ये० हिज्ये १। एवमत्र व चाभ्यासयोगः कनिष्ठम् । ज्येष्ठं तु प्रकृतिगुण कनिष्टघातस्य केबलज्येष्ठधतस्य च योगरूपम् । क्षेप पथ थप घत इत्युपपन्नं योगभावनोक्तम् अत स्तदन्तरं साध्यते । अन्यतरज्याया अभावे तद्वित्र ज्यायाः स स्वे तद्वित्र ज्यातु ल्यमेवान्य तदैक्यज्ययोरन्तरं प्रत्यक्षम्। तत्र भुज ज्याया अभावे तर्कोथ्ज्याियाः परमवेन त्रिज्यतु ल्यान्यतरकोटिज्ययेदमन्तरं तद्धि त्रय तुल्यं तदेष्टन्यत र कोटि ज्यया किमिति लब्धमिष्टान्य तरज्यास बध्यन्तरं तच्च स्थूलम् । अन्यतरकोटिज्यपरमत्वे तत्पर मवेऽपि तदभावे तदभावाभा बात् । तत्रान्य तरकोटिंज्य । या अभाबत तज्ज्या परमवेन तदे क्षज्याय()स्तद्भिन्नकोटिज्यत्वात् तस्य अन्यतरज्यायस्तिः ज्यभितायथान्तरस्य तद्भिन्नो मज्यामित स्य प्रत्यक्षसि इत। 66 स्खमले धनयं” इत्यनेन तडिन घातस्य त्वं प्रकल्प्य यथा- नीयते सर्वान्तरभाबनोक्तमपि स्पष्ट मुत्य द्यते तत्र किं भवदुक्त भाबनोपपत्तिप्रयासेन । न हि तत्र तीत्या(२) सि इमपि शून्यमन्तरं युक्तम् । प्र वसिड तु सूक्ष्मं तद्भिन्नोत्क्रम ज्यामित यं तत्र वरीवर्ति । उत६च या वियोज्यवियोजक यो वै परोथेना स्थ सिद्धत्वात् विनाऽत्र बी जति य योगान्तरस्य नौचित्यच । अत्र शिरोमणीयवासनाबालिक(6) तातचरणास्त्र(२) इष्टचा ययोर्जबाजान तचापययुगान्तरज्यसिद्धर्थमन्यतरयोनिर्तक ज्यास्वरूपमन्तरमन्यतरज्यायुतमैक्यज्य स्यात्। वियोज्यवियजः कान्तरस्थ वियोजक युक्तस्य वियोज्य तुल्यत्वे न युक्य सुप्रसिद्धत्वात् । । तत्र शून्यत दुभिरनतम ज्यामित ण स्थूल मान्तराभ्यां युतः योस्त्रिज्यामितान्य तरज्ययोः क्रमेण जिज्यतदुभिरनकोटिज्या यस्य तस्मै कयज्यात्वात् तदन्तरं च परमं तद् भिन्नक्रम ज्य मितं प्रत्यक्षम् । तत् त्रिज्यामित स्यू फैक्यज्याय शोध्यं तदुभिः न कोटिज्यामिता स्ने वय ज्या स्यात् । स्वीयवयोनित स्यूते विशेषशरणः । वैशषशरणः । (१) सिदान्तशिरोमणीका वासनावास्किनाम्नी संप्रति काशी विद्यासुधानिधि"-मासिकपत्रे मयैव संशोष्य प्रकाश्यते । एती काकारः कमलाकरभट्टस्य पित। नृसिंहभष्टः । (२) " तात चरणास्त "-इतोऽग्रे यद्वासनावाप्तिकमतमुपन्यस्तं तत स्वभिशयमिश्रितं पितृवाक्यपोषकमितदानीन्तनवसनावार्तिक मवलोक्य प्रथित यम । (१) चापज्चपनभावुशज्ययोरतुल्यत्वान्न बर्येशसमायत रच पेष्टांशसमभिगचापयोग ग्यास्थाने तनभाधीशश्या भिन्न कोटिज्यामितेति । (२) पूर्वमन्यतर कोटिज्यायाः परमवेनैक्यज्यान्यतरयान्तरं यत साधितं स्थूलं तत्रास्य तरकोटि उपाय अभावात् तदतरं शून्यामि तम् । ० १२१ स्पष्टाधिकारः । सिद्धान्ततत्वविवेके यज्यामितान्तरत्वात् । तच्च न्तरं परमं त्रि ज्यामितीय तर ज्या स्मैक्यज्यान्तरं तादृशस्यू लैक्यज्याय विहीनं सूक्ष्मैक्यज्या स्यात् । स ब्वे दृष्टम् परम तथा दर्शनात् । तत्र खण्डद्वयात्मक स्थलक्षज्यायां वियो इष्टान्त र साधनाथमनुपात । त्रिज्यमितान्यतरज्यायामिदं धनेन्यतरज्यारूपद्वितीयखण्डे एव शोधितम् । अन्तरेऽन्यत तदृभिरनोक्रमऽयमि तमन्तरं तदेष्टन्यतरज्यायां किमित्य रज्यागुणितत भिन्नो क्रमज्यायास्त्रिज्याहरः । अन्यतरयाहि- नेनेऽन्यतरस म्बन्धि स्थूलसूक्ष्म वयज्ययोरन्तरं स्यात् । न च तीयखण्डे तु हराभाबाहूपतुल्य एव हरः । तत्र स च्छेदवि पूर्वानु पातागतान्तरबदन्तरमिदमपि स्थूलं , येन तसंस्कारेऽपि धिना वि ज्यागुणितान्यतरज्यायामन्यतरञ्ज्यागुणित तदुभिनक समत्वास न्भव इति वाच्यम् । अन्यतरज्य। परमत्वे पूर्व स्थूलातु- मज्या शोध्येति प्राप्ते गुण्यगुणकयोः कोमचरादन्यतरज्यथित- यात ज स्थूलान्तरयुतान्य तरज्यारूप स्थूलै क्षज्यायास्त्रि ज्यामि तायाः त्रिज्ययामेव शोधनं सि दम । प्रय बनि तत दुभिन्नकोटिज्यारूपसूक्ष्मैक्यज्या यथान्तरस्य त तत्र लाघवादन्यतरयागुणस्योभयत्र तुल्यत्वादन्तरमेव तद्भि- वभिन्नक्रमज्यामित स्य परमत्वम् । तदन्यतर ज्याय अभावे तु नरकम ज्योनत्रिज्यभितं तत्कोटिज्यावेन फलित मन्यतरयागु तादृशस्यू के साथ ज्यायस्तभिन्न ज्यामितायास्तत्तुल्याया एव प्रत्य णितं त्रि ज्याभक्तं जातमन्तरोनद्वितीयखण्डम्। अश्वखण्डं तु अनिर्णीत स्मैक्यज्या याद्यन्त रभाव इत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां तत्कािर पूर्वस्यू ला नुपातागतान्तरमन्यकोटिज्यागुणिततद्भिन्न ज्याजि ज्य धे रुप लम्भात् । शरूपमिति तदैक्यमैक्यज्येति(२) चापयोरित्यादि-दोर्चक अयान्वयव्यतिरेकाभ्यां सिद्धत्वेन न द्वितीयानुपात जफलस्म - १ इत्यन्तमुपपन्नम् । रब मुरक्रमज्याया() बल नानयने व्यभिचारात् इति चेत् । मैवम् । वशवशरणः । तत्रभवपरम स्थले तन्निथ येऽपि मध्ये तयोपचयापच (१) कल्प्यते भि मान्यतरचाप द्वयम् । । यनियमाद्ध हुषु स्थलेषु प्रत्यहं त इयभिचारदर्शनात् जैराशिका ज्या (भि + अन्य ) = ज्यये। सम्भवादसिः । इह तु तथात्वभावात् सर्वे चापि जेरशिकसि उषाएं-ज्याअन्य अन्तरम् अन्तरम् हस्तसि यऐ = अं + ज्याअन्य अथान्तरशनार्थमयः किं मानमिति चेत् । कुत्रापि स्यूलरुषादर्शनात् स्व दृग्विषयेषु अन्यतरचपस्याभावे भिनयातुल्य मेवात रम् ।। स्थलेषु तत्सूक्ष्म त्वोपलभ एव प्रत्यक्षे प्रमाण मवधेहि । अन्यथा । ज्यभि. कोज्याअन्य अतः स्थलमन्तरम् = क्रमज्याया वलनाद्यानयनेऽपि स्थूलत्वापत्तेः । अतस्तच्च स्थूलसू अन्यतरचपस्य परम वे ज्याएं = ज्या (भि + ९० ) विशष शरणः । (१) लडाचार्येणोक्रम उपया बलनमनीतं तत्रेति य १८० ( भि + ९ ० ) या (१० ९० भि ) १५ ॥ १२२ सिदान्ततत्वविवेके स्पष्टाधिकारः । १२३ अन्तरज्यसाधने त्वन्यतरचयनिततद्विग्नचपरूपान्तर स्य ज्याया अन्यतरज्यायाश्च योगः स ध्यः । स चान्यतरयोः नऽन्तरज्या स्यादिति स्थितिरस्ति । अन्धत रज्याया अभावे त योगस्य तडित्र ष्यरूपत्वात् त्रिज्या तत्यान्धतरकोटिज्ययाऽयं योगस्तदेष्टान्यतरकोज्यया क इति लब्ध इष्टान्यतरकोटिज्यासस्बन्धियोगः स च स्थूलः अन्यतरज्यपरमत्वेऽन्तरायास्तद्भित्रकोटिज्यत्वदन्यतरान्त रज्ययोर्योगस्य तद्भिन्नक्रमज्य मितस्य प्रत्यक्षसि हस्योक्तानु प विशेषशरण । = उया (९० -भि ) = कोज्याभे । अतोऽत्र ज्यऐ - ज्यअन्य ज्यऐ - त्रि = कोज्याभि उज्यभ ते नान्यतरकोटिज्याया अभावादसिते। न हि तील् सिद्धोऽपि शून्यमितो योगस्तत्र युक्तः । त दुभिन्न कोटिज्य मितान्तर ज्यया वियोज्यवियोजक यो वैपरीत्य णत्वं स्वीकृत्य तचिज्जला मि तान्य तरज्यायोगोऽन्त रणव सम्भवतीति नान्यथात्वे न तत्र भ्रमितव्यम् एवमन्यतर ज्याप रमत्वे तूक्तस्थूलानुषा तेन योगस्य शून्यत्वाद न्यतरज्यायष त्रिज्यातुल्यत्वादन्यरज्योनत योगरूपान्तरथ्या क्षय गत्रिज्यमिता स्थला । सूक्ष्मा तु । प्रत्यक्षनि णोंता क्षयगत भिन्नकोटिमिताऽस्ति । वयगतत्वमत्र वियोज्यवियोजक थे- परीयत् सिद्धे न दोषावहम् । तदन्तरं परमं तदुभि रनरक्रम ज्यामितं धनं स्थूलान्तरध्यायां युतं सूच्यन्तरज्य स्यादिति सिहं त्रिज्यामितान्य तरGया सवे। अन्यत्रापि तत्सिदर्थमनुपत: । त्रि ज्यामितान्यतरययेदं तदुभिन्नोरक्रमज्यामितं तदेष्टन्यत रज्यमितं तदेष्टान्य तरज्यया किमिति लब्धमिष्टान्य तरध्यासम्बन्धि तदन्तरं सूत्रम् । ऐक्यन्तर- बदन्वयव्यतिरेकाभ्यां तत्सिद्धेः । तदिष्टस्थूलान्तरध्यायाः खण्डद यम् । पूर्वानुपात जयोगतुल्यमाद्यमन्यत रज्यामि वरुणं हि द्विती यम् । फलाविशेषात् तदन्त रस्य द्वित। यखण्ड एव योगी धनर्ण योरन्तरमेव योगः”-इत्यनेन विहितान्त रमणमन्यतरयागुणत भिन्न कोटिज्यात्रिज्यांशरूपम् । आद्य ख ण्डं त्व न्यतरकोटिज्या गुणि ततद्विभिन्न ज्यात्रिज्यांशरूपं धनमिति तयोर्योगोऽन्त रणे व सम्भवतीत्युपपन्नं(१) चाखान्तरस्य जीव स्यात् तयोरन्ल रसंमि ता"-इति । अतः सूक्ष्ममन्तरम् = उपाभि , या अन्य पूर्वोपकारण रथलेवयज्या = स्थूअ + ज्य। अन्य ज्याभि . कोज्याअन्य + ज्याअन्य त्रि अतः सूक्ष्मान्तरं विहीनं सूक्ष्मैक्यज्य ज्यामि . कोज्याअन्य उज्यभि. ज्याय + ज्या अन्य ज्याभि . कोज्याअग्य ज्य अय. त्रेि- उज्य भ. ज्या।अन्य त्रि ज्याभेि . कोज्याअन्य ज्या अग्य (त्रि - उज्याभि) ज्याभि . कोज्या अन्य + उयाअन्य , कोज्याभि अत उपपन्नम् । त्रि विशेषशरणः । (१) अत्रापि पूर्वदर्शिते पश्य वत्सरूपान्तरं विधेयम् । १२४ सिद्धान्ततत्वविवेके स्पष्टाधिकारः १२९ अयन्त र ज्याय धन त्वमन्यतर लघुचयोनत्वे न सि इमत स्तहे . एवमन्तरज्यासाधनेऽपि । तभिन्नज्यामितैवान्तरध्याऽन्यतर- परीत्यादृणवं तु तद्वभिन्न लघु चापगत्वेन सिदन विरुद्धमिति चपोनत भिन्नचाप स्य ज्यारूपा । अन्यत रज्याया अभा धीमतोद्यम् । तभिन्नज्यायाः सत्त्वे चास्ति । ततः पूर्वानुपातेन साधिताऽन्त एवमेवज्य नयनेऽन्यतरश्चैक्यज्यायोगोऽन्तरध्यानयनेऽन्यतरा रज्या स्थल तरज्यान्तरं स्वीकृत्यापि तदैक्यतदन्तरज्ययोः सिद्धिरेवं बहुध अन्य तरज्यापरमत्वे तु प्रत्यक्षसिद्धत भिन्न कोटिज्यारूपन्ति यभिप्रायेण वदन्ति । रज्यया वक्तापेक्षया वियोज्यवियोजक वैपरीत्यादृण वे न सिहाया तेन तदभिप्रायान्यार्थमधदेव द्वितीयानुपाते यत्किञ्चित् उक्तानुपानान्यतरकोटिज्याया अभावादसिद्धः । न हि तदीत्य स्वरूपतरस्थूलबभन्त्य भ्रमन्तो यत्किञ्चित् प्रलपमान नितरां संजाताऽपि शून्य मिताऽन्तरध्या युक्ता । निरस्ताः तत्र स्थूलमन्तरज्ययोः शून्य चयगतसिग्नकोटिज्यारूपः। अथैतदीया लाघवेनैवोपपत्तिसिद्धिः योरन्तरस्य त दुभित्रकोटिज्यधनस्य सुमन्तरज्योन स्यूलान्तररू स या हि अन्यतरत्रयाया अभावे तद्भिन्न ज्यायाः स वै तद्भ प वे न सिधस्थ परम त्वात् ततो द्वितीयानुपाते न सिद्स्यपि मज्यमितैक्यज्याऽपि बमुचिता । तत्र ज्याया अभावे तरकोटि तदूपवेन तत्पूर्वानुपात जस्थूलान्तरन्यायां विहीनं सूक्ष्मान्तरया ख्यायाः परमरवेन त्रिज्यामितागतरकोटियथेयं त भिनऽयमि स्यादित्येतद्वियोज्यवियोजकयोः पूर्वरूपयोरेवान्तर मन्तरयेत्युप तैक्यज्या लभ्यते तदेष्टान्यतरकोटिज्य या किमिति लभेक्षयाऽति पन्नम् स्थू ला । अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तदसिद्धः। अन्यत रज्यापरमत्वे तूक्त अत्र वयं तु ब्रम ये त्व स्थूलशून्वै क्यध्यात्वेऽपि सूक्ष्म प्रत्ययं तद्भिरनकोटिंज्याभिी समावनौ हि त्रिज्याब्यासाञ्चन वृत्तं कृत्वा त चक्रकलाद्वित्तं यज्यऽस्ति । तदन्तरं हि परमं तद्भिन्नकोटिज्यामित न । तच्यू समचतुर्भागानेन पूर्वापरयस्योदग्रेखाभ्यामङ्गितं च विधेयम् । न्थस्यू फैक्यज्यायां युतं स्वै यज्या तङ्गिनकोटिज्यामिता स्यात् । तत्र पूर्वरेखातः सब्यक्रमण लघुचाप ज्यामपस ब्यक्रमेण बहच्च यज्य च भुज रूपी परिधि स्पृष्ट दत्वा लघुचाप सम्बन्धिको अन्यत्रापि तसिध्यर्थमनुपातः । त्रिज्यामितान्यतरययेदं टिज्या च लघुचाप ज्या प्रदक्षिणोत्तररेखापर्यन्तं कार्या । ततो तडिन्न कोटिज्यमितमन्तरं तदेष्टान्यतरज्यया किमिति लब्धमिष्टं स्थूलसूत्रे क्षज्ययोरन्तरं सूक्ष्मम् । अन्वयव्यतिरेकाभ्य तकिः । हहवषज्य मूलस्पृष्टपूर्व रखप्रदेशाल्लघुचज्यातुल्यरेखा च लघु तरपूर्वानुपात ज स्थूलै क्षज्यायां युतं चर्म ज्येत्युपपनमै कवच चापकोटिज्यारखावधिका कार्या । तद् खादचिणोत्तरखान्तरं यजीवोक्तम् सहचापकोज्याऽस्ति । ततः परिधिस्पुष्ट न पुत्र हवषज्याग्रयस्ति धेरै खा च कार्या । / १६ सिद्धान्ततत्वविवेके स्पष्टाधिकारः । १२७ दमयमा इरोपलक्षण पूर्व कमस डार्थं पहुयोन्यासः । आज्या १ आको १ । द्विघ्या १ द्विको १ । अत्र भुज ज्यैक्य कोटिज्यान्तरयोर्बगाँ तेनोत्पन्नमैक्यचपसम्बन्धि क्षेत्रम् । भुजज्यैक्यं भुजः कोटि ज्यान्तरं कोटिरुक्ततिर्यग्रे ख क र्णः अथ कर्णाऽयमेवैक्य चापसम्ब धिक्रमक्रम ज्यरूपभुजकोटिभ्यामपि संभवतीति ते चात्र ज्ञात थे। तदर्थमेतत्कणैकाग्रस्पृष्ट परिधिप्रदेशात् षड्भान्तरित परिधिप्रदेश पर्यन्तं पूर्वापररेखबह्व्यासरेखां कृत्वा तद्र खातच पूर्व के खातो भुज ज्यादा नवत् कर्णद्वितीयायं यावद् खाऽन्या कार्या । सा चैक्य चापक्रमज्या भजरूपाऽस्ति । अथ तन्मूल तरकर्णाद्याश्रयो रन्तरं व्यासरखागत में क्यचापोत्क्रमज्याभितं कोटिरूपं चास्ति । अथाभ्यामपि स एव प्राक् साधितः क ण उत्पद्यते । अत्र प्रत्यकथं स्याधर्मक्यचपखण्डस्य ज्या स्यादस्यार्चक्य- चापज्या स बन्ध्युरक्रमज्याज्ञानतोऽपि “त्रिज्योत्क्रमज्यनिहतेर्द . लस्य"इत्यादिना संसिद्धिरतो ज्ञातपूर्वभुजकोट्यावगतैक्य चाप खण्डज्यतोऽपि विलोमविधिनैक्यचापज्यसिद्धिथ। स यया चापद्यसंबन्धिभुजज्याकोटिज्ययोराद्यद्वितीयप अजपाव १ आया. द्रिज्या २ द्विज्य व १ ।। = आकोव १ आक.१ डिकल ? अन्ययोर्योगः कर्णवर्गः .२ ।। = अज्या द्विघ्या २ आको . द्विको २ नव अत्र योगस्य च ८ भुज ज्याकोटिज्यावर्ग ज्यबर्ग पड । चि न योराद्य न्त्य खण्डचतुष्टययग द्विगुणजिज्या वर्ग तुल्यत्वं स्पष्टम् । अथस्य। मूलार्धमै क्यचापार्थस्य ज्येति मूलार्धस्य च वनं चतुर्थांश व सम त्वादृहीतोस्य चतुर्थांशः = आज्य. द्विज्य। ३ आको .३को १ त्रि व २ ० अयं हि कोटिज्याघातोन ज्याबात युतवि श्याव गरूपभाज्य स्य दल रूपोऽस्य मूल भैक्षचापार्श्वस्थ ज्योति । अस्यार्धक्यचषीरक्रम ज्या त्रि ज्यघातलमूलरूपत्वेन निश्चयाद्भाज्य एव जातः । त्रिज्योरक्रम ज्याघात रूपोऽयम् = आज्या ह्या १ आको . ढिको १ त्रिव १ योगान्तरज्यासाधनार्थं क्षेत्रम् । छ ज्य थ. द. ० त्रिज्यभक्तो जात ऐक्य चपोक्रमज्यारूपः आज्याद्विज्या १ आक.द्विको ; त्रिम १ त्रि १ त्रिज्यतः शुहो जात ऐक्यचापकोटिज्यारूपः। आज्या.५ ऑको.को र त्रि १ आज्याद्विज्याद१ आया..आ.: आकोडको व} अस्य वर्ग त्रि व १ चियाब गर्द ऐक्य चापज्यावर्गः १२८ सिद्धान्ततत्वविवेके स्पष्टाधिकारः । १२९ ज्यारूपभुजकोटिभ्यामपि सम्भवतीति ते चात्र ज्ञातव्यं । । तद् र्थ मंतक त्रैकाग्रं यावत् केन्द्रात् त्रिज्याख्यां रखीं कृत्वा तद्रेखा तव पूर्वरेखातो भुज ज्यादान'-(१)वत् कडितो यायं यावढे - याऽन्या कार्या साऽन्तरचापक्रमज्या भुज रूपाऽस्ति । त ज्यामूल तदाद्यकग्रयोरन्तरं त्रिज्याख्यरेखागतमन्तरचामोरक्रमज्यामितं कोटिरूपम् । अथाभ्यमपि स एव प्राक् साधितः कर्ण उत्पद्यते । इयं तदैव क्षेत्रम् । थ. द. आज्यज्यिव। ; आज्यादिया. आकद्विको २ आक.; त्रि वय १ त्रिव १ अत्र भाज्ये चत्वारि खण्डानि । तत्र चतुर्थे त्रिज्यावर्गवर्गा- मकं । हि खण्डमन्यथा सध्यते आद्यभुजज्याकोटिज्यवर्गयोगो एक स्त्र ज्यावर्गः = आज्यव १ आकोव १ । हितयभुज ज्या कोटिज्यावर्गयोगो हि द्वितीयः =हिन्या व १ इकोव १॥ । अनयोर्धातस्त्रिया वर्गवर्गः = आज्या-ज्य १ आकडियाय १ . व १ आया.हि व आको डिकोव । अत्र वर्गघातस्थले घातवर्गः समत्वे न यहीतः । ख एवं चतुर्थ ण्डस्य राष्ट्रय पत्वे न संस्थितो धनर्थ खण्डसस्यनाशे कृत एव च पर ज्याबणैश्यम् आया. डिकोव १ आज्या . दिया। . आक . ढिको २ आको . हिच्या १ निव २ अत्र मध्यखण्डे उघडय कोटिज्याद्वय घातयोर्वा तो हि नोऽस्ति। स च परस्परभुज ज्याघातयोगेन विशुधन सम इत्येवं वा आया. द्विकोष ? आज्यादिको. हिच्या . आको २ ड्रिउ या , अकोव १ । त्रिव १ अस्य मल में क्या पज्चेयम् = आज्या . द्विको १ दिया. आको १ अत उपपन्नं ‘मियः कोटिज्य कानिऽन्य—इति । एवमन्तरचापज्यनयने चोक्तवत् त्रिज्यावृत्तं कृत्वा तत्र पूर्व रेखात इटैकदिगि च पयोर्भजज्ये भुजरूपं प्ररिधिसं स्पृष्टं काय । तथा तद्ग्राभ्यां तस म्बन्धिकोटिव च कोटिरूपे दक्षिणोदने ख संस्टे च कार्ये । तेन च समत्पत्रमन्तरचाप सम्बन्धियम । भज ज्यान्त रं भुजः । कोटिज्यान्तरं कोटिः । तद्वर्ग योग पदं तद्ग्राभ्यां ति र्ध ग्र ख क ः । अथ कर्णाऽयमेवान्तरच पस स्वधिक्रमोरक्रमः अत्र ज्याऽस्ति कणर्धमन्तरचापखण्डस्य । अस्याषान्तरज्या सम्बन्ध्यरक्रमज्यज्ञानतोऽपि “त्रिज्यरक्रमज्यानिरुतेः " इत्यादि ना संसिद्धिरतो भ्रातपूर्वभुजकोयवगतान्तरचापखड्यातोऽपि विलोमे नान्तरचापवयासिद्धि यक्षचापज्यनयनवत् खखविन्यासेन सुगमेत्युपपत्र मन्तरचापोक्तमपि । विशेषशरणः । (१) पूर्वखतो यथा भुजज्या लम्वरूप दीयते वयैवोक्तत्रिज्यरे योऽन्तरज्या लम्बरुपा देयेत्यर्थः । १६॥ स्पष्टाधिकारः । १३१ रणे कार्ये ते च लघुडहचाप स सन्धिविगुणकोशस्य सम्पूर्णधनु सम्बन्धिसम्पूर्ण जीवाकारं अपि जिज्यावृत्तयस्खभिमतार्धज्या कारकोटिज्यरूपे एव भवतः । एवं तचिह्नद्वयस्गका रेखा च कार्या साऽत्र दिगुणचा वैक्यरूपसंपूर्णधनु खम्बन्धिसम्पर ज्याकाराऽपि त्रिज्यावृत्तीयस्वाभिः स्वाभिमतार्धज्यकारचा वैक्यज्यरू पैव स्यात् । तथा च लघुहहचाप सम्बन्धिभुजज्याकोटिज्या स प्रकारान्तरेण योगारत रज्या साधनाथ क्षेत्रम् । १३• सिदान्ततस्वविवेके यदा -उक्तवत् त्रिज्यायसधेन कृतष्ठते दिगङादुभयत इष्टां शान् दत्वा चिरे कार्यं तचिब्रह यस्षुरीका रखा कार्या छ। द्विगुणितेष्टांशरूपसम्पूज्या तद्धुमिष्टबिरूवार्धधनुष्यबन्ध्यर्थः व्यवस्था एव गणिते प्रयोजनादिमामेव ध्यात्वेन व्यवहार न्याचार्या इति स्थितिरस्ति(२) । अथ त्रिज्यावृत्ते या सम्पूर्णधनुभवधिसम्पूर्धज्या तदर्थः मिता तु प्रत्ययं() त्रिज्यार्धवृत्ते चक्रांशाझिते तत्सम्पूर्णज्योऽस्ति । अतस्खिज्यार्धवृत्ते चक्रशक्तेि तत्सम्पूर्णज्याऽस्ति । अतश्चि ज्यार्धमितेन व्यासार्धेन वृत्त द्गिदं चकांशाद्वितं च कार्यम् । तद्वृत्ते गिद्ददुभयतोऽभीष्टांशान् दत्वा ताभ्यां या रहेका बिधीयते सा तु त्रिज्यार्धवृत्ती यद्विगुणितेष्टांशरूप सम्पूर्णधनु सम्बन्धिसम्पूर्ण ज्याकाराऽपि विघ्यावृतथेष्टांशरूपतदधी बन्ध्यर्धया स्यात् यत्र गणितज्ञानां तद्यज्यत्वेन प्रसिद्ध वरीवर्सि अतः प्रकृते त्रि ज्यर्धवृत्ते पूर्वचितात् स द्विगुण- लघचयांशान पसध्ये डिगुणहहच्चापांशान् दत्वा चिरुद्वयं कुर्यात् । ततः पूर्वचिन्नड यपर्यन्तं रखे सम्पूर्ण जीवाकारे कार्यं ते तु त्रिध्या खण्ढ प्रमाणसिद्ध लघुपहचापज्ये एव निश्यावृत्तीयस्वाभिमता धुजोबा स्वरूपे भवतः । एवं तच्चिक्राभ्यां पथिमचिह्नपर्यन्तमपि विशेष शरणः । (५) कोष्ठन्तर्गत वाक्येनार्धज्यायाः सरूपस्य स्थितिः। नैतावता यथा-इत्यतोऽन्तरोपपती विशिष्ट प्रयोजनम् । अर्थध्यास्वरूपं तु पूर्व प्रदार्शतमेवातः प्रक्षिप्तमिवेतेि । (२) कमलाकरभट्टसमयपर्यन्तमप्येवमेव प्रत्यक्ष प्रमाणं, यत् संप्रति रेखागणित सुलभयुक्तश्च सुखेनावगम्यत इति । स्बई विषम चतुर्भजं वेत्रमुत्पन्नम् । अस्य पूर्वापरचित्रागाम त्रिज्यरूपं एकः प्रध्यक्तः कर्णस्त्रिज्याधेन वृत्त करणात् । द्विती यथावैक्य ज्यामितस्त्वव्यक्तः । अत्र “ इटोऽत्र कः प्रबर्म प्रकरय -इत्यादि ‘लवैक्यवर्गस्य पदम्”-इत्यन्त पायुक्त यथेन ज्ञातत्रिज्या रूपकणभयतस्त्रिभुजाभ्यां लम्बा बाधा मयन द्वारा शrत्रै व ज्यारूद्वितीयकणस्थाज्ञा तस्य ज्ञानं सुयोधम् । तथा हि त्रिभुजे भुजयोर्योग इत्यादिना लघुचाप सम्बन्धि स्पष्टाधिकारः ।। १३३ १३२ सिद्धान्ततत्वविवेके । ऋभुव १ लकोव १ ऋभु.लको १ त्रिभुजाबाचे(२) । लम्बश्व( २)=० । त्रि ! त्रि १ त्रि १ बुभुव १ चूक व १ .बक१ एवं वहशप सम्बन्धित्रिभुजाबाधे दमन । , त्रि १ त्रि १ त्रि १ अथानेकदिलाबाधन्तरवर्गः = ळ मुखप १ छ भुञ्चभुव ३२ वृभुवय १ । त्रिव १ लम्भैक्यवनं वर्गश्च = भु.लकोव १ छभु.ल.द्ममु.लुको२ र्भु.लूकोव त्रिव १ अनयोर्योगः १) ठभू वृकोव १ उभुक.लुभु छको २ बुभुडकव है। त्रिव १ प्रस्य मूलं चाषं क्ष ज्यारूप द्वितीयः कथं इयुपपन्नं ‘मिथः। कोटिज्यकानिध्न्यो” इत्यादि। विशेषशरणः । क9 2 विशेषशरणः । (१) "त्रिभुजे त्रिभुजर्षेर्योगः"-इस्पादिभास्करप।यक्तसूत्रेणैव प्रकृतस्यले (+ लग्नलको-लभ _लको ) () } १ (AG १| £9 9 9 लघ्वाबधा । = 49 २ 9 २ लभ त्रि'-(लक-लभु' ) त्रि-लक' + लभ २ त्रि २ त्रि २ त्रि लभ 9 =3। एवं वृहद बाधाऽपि । (२) " स्वाबाधाभुजकृत्ये ः"-इत्याद्युक्त पाटीसूत्रेण लम्बवर्गः 92 । । if •E+ =लभ (*)' भु-टभु लभु' त्रि 92) (लभ् + लक’ ) लभु-लभ + ’ " लभ° लक लभ-लभं त्रि • • रक' . लभ त्रि लभ लक भू ; । एवमन्यक्षेत्रतोऽपि । 49 १७ १३४ सिदान्ततत्वविवेके १३५ तद्यच्च यच्छवणो लघुर्नेत्युक्तं तु यैस्तन्न हि युक्तमत्र । भुजे अथकोणात् दितिनी भुजंक्ये स्वात्यरूपकथं न सदाऽन्यचमः। तद्न्य कर्णत्रिभुजेऽत्र भूस्थे भुजाबधे ये विषमैककोणात् । ततो दबाकी(१) तु विलम्बकोर्टौ कर्णः स्वकीयोऽति लघर्मतो मे। एवं चापात रथास्वरूपमपि । त्रिज्यार्धवृत्ते चक्रशङ्किते प्रथमं पूर्वापरखाऽङ्कया । ततः पूर्वचिन्नादेकदिशि लघुडहच्चापज्ये संपूर्ण जबाबवे ये । ताभ्यां तत्कोटिउ ये च पश्चिमचिङ् पर्यन्तं कार्यं । तथा तद्भ्यामेका तिर्यये खा च चापान्तर ज्यारूपा कार्या । तथा च त्रिज्याभूमौ कष्टभुजज्याकोटिज्यामितौ भुजी ठहद्भुज याकोटिज्यामितौ चेति त्रिभुजद्वयमुत्पन्नम् । दष्टव्यं पर्व लिखितक्षेत्रम् । अथाभ्यां त्रिभुजाभ्यां च स्वावाधानयनं यथोक्तवत् कृत्वा स्व निपातान्तररूपैकदिका वधान्तरं भुजो लम्बान्तरं कोटिथापा न्तरज्या कष्ट इति चेत् स्फटं चापान्त रज्यानयनमप्युक्तख णड न्यासरीत्य। एवं सन्ति बहवः ४ प्रकराः शङमार्ग प्रवृत्ससुदुई नाम् । अत्रोद्याधरपह्यनुरोधेन भुजज्याकोटिज्ययोस्तिर्यगु ण नसि ज्या वचव दग्भ्या साड़ा बनात्वं स्वतः संसिइ मेवेति शौकिकक निष्ठ ज्येष्ठभावनाबदपूर्वा भावनेय मुक्ता चावैक्यान्तरव्यसि थुम । नैतावता केवल ज्याभावनास्वरूपेण प्रतिपादित बीजगणितीय- भावनोपपल्या वा तदुपपत्तिः सिञ्च यवैक्यान्तरजीबारूपमसं. दिग्धं सुबुद्दीनाम्। स् त न्वयाऽमदुत्तया तु स्यादित। यमेव ज्यभा बनोपपत्तिरन्योक्तस्वरूपमात्रसिदभावनोपपत्तिभि श्रा नवीनक्ते- यलं पझवितेन । दृतिस्या च यैः सर्वभौमाशयेऽपि मदुक्तोदितैक्यान्तरज्योपपत्तिः । असद्भावनाख्यखर्कयोपपत्तौ प्रदत्त जलस्याञ्जलिस्तैः१) सुदुष्टः ॥ ७२ ॥

• अत्र विशेषः ।

योगान्वरज्यासाधनार्थं विशतिः प्रकारा(१मत द्रष्टव्याः । विशेषशरणः । (१) थे: क्षेत्रविचारदलैः सार्वभीमाशये मुनीश्वरग्रन्याभिप्रायेऽपि मदुक्ता ऐक्यान्तरोपपतिरादित कथिता भविष्यति तैरशद्भावनाजनित संयोपपती प्रदुष्टो जलस्याञ्जलिः सद्योमरणाशौचश्रवणे तिलमिश्रित जल्य ञ्जलिः प्रदत्तो भविष्यतीत्यभिप्रायः । (१) प्रकारान्तरशत न कर्तारः पूज्यचरणा आसनपि कुत्रापि तद् चित्रे प्रथे योगयसाधनार्थं ते शिति प्रकार का संग्रहीतः सन्तीति विशेषशरण णः । (१) पूर्वोक्तत्रिभुजे विषमैककोणमाश्रित्य भूमिस्थिते थे भुजाब

• भजशबधा चेति " ते । तयोर्भदेऽन्तरम् । तत्प्रमिते बाही विलम्बः

कोटी पूर्वानीतलक्षमितायां कोटावित्यर्थः । यः कर्णः स एवातिषुरिति कम लाकरभट्टस्य कथनं युक्तमपि तत्र भास्कराचार्यप्रदर्शितोदाहरणे त्रिभुजे भुजययोग इत्याद्युक्तगणितेनाबाधे भुजसमाने एवागच्छतोऽतो भुज युतावेव लम्बो निपतत्यत :-" तदस्यलम्बन लघुः"-इति भास्कराचा र्यकथनं चेक्लोदाहरणान् कुलं युक्तमेवेत्यदर्शयि चैव लीलावत्यां " तदन्य ल वात् "-इत्यत्र " तदन्यकर्णात् " इति पाठः साधुरिति टिप्पणी कथाभि • • वंति सुधाभिध्येयम् । १३६ सिद्धान्त त्वविवेके स्पष्टाधिकारः ।। १३७ अथात्र दो ज्यावगमाद्वदामि यदंशार्धजोवाकृतिधन्युत्क्रमज्या । द्विजयब्धिपञ्चबुभुजांश जीवाम् । स्वकीया तदंशक्रमज्यङ्कभक्। दोःकोटिजीवाभिह तिर्हि निघो विलब्धात् पदं यत् स्वकीयांशकार्ध त्रिज्य।इता स द्विगुणांशजीवा ॥ ७३ ॥ ज्यका साऽतिऽथ वा स्यात् खट्टत्ते ॥७८॥ दोज्यैकराशिज्यका विभक्त । यद्यव भागाः खाद्धेभ्योऽधिकः खनिताश्च ते । फलस्य वर्गीण विीनितं च । तउज्यायुक्तविभज्यैव कल्प्या चीत्क्रमशिञ्जिनी ॥ ८७ ॥ त्रयं भुजयगुणितं त्रिनिघ दोज्य विभागस्य घनं तु तावत् भुजांशकानामिह शिञ्जिनी स्यात् ॥ ७४ ॥ कृत्वा हतोऽयं विगुणस्य कृत्य । एवं मिथः सं गुणिते घनेन दो:कोटिीबे विवरं तयोर्यत्। खयंशयुक्तेन फलेन युक्तो युगाहतं संविहतं विभज्यघनेन वेद्घभुजांशजीव॥ दोज्यविभागः पुनरेव तस्मात् ॥ ८१ ॥ न्नृपाहतो दोग्ण बर्गर्गस्तथेषुनिनी त्रिभमौर्वि कायाः। घनादिकेनैव मुहुः स्फुटः स्याद् दोज्यत्रिभागविल व ज्यका स्यात् । कृतेः कतिस्तद्यतितो विशोध्य नवैर्हत वर्गसमहतिं च॥ पूर्वं तु दोज्यवशतो यथोक्या दोज्यत्रिमौर्योरवशेषनिर्धा भुजशखण्डस्य गुणं प्रसाध्य ॥ ८२ ॥ दोज्य विभज्यकृतिवर्गभक्त। तेनोद्धृता दोय्कया विनिषे लघं हि पञ्चभ्रूभुजांशजीवा त्रिज्याकृतिव्यसदलस्य वर्गी। विलोमतोऽर्धत्रिलवादिजीवाः ॥ ७७ ॥ द्विध्ने विशोध्यास्य पदस्य खण्डं क्रमोक्रमज्यकृतियोगमूल भुजांशकबध्यंशगुणस्य मानम् ॥ ८३ ॥ दलं तदर्धांशकशिञ्जिनी स्यात् । भुजांशकानां प्रथमं ज्यकायाः त्रिज्योक्रमज्यानिहतेर्दलस्य ग्राह्याऽत्र पञ्चांशक आर्यवर्यः । मूलं तदर्धाशक शिञ्जिनी वा ॥ ७८॥ चतुर्गुणत् तद्घनतविभज्या १७॥ १३८ सिद्धान्ततत्वविवेके- स्पष्टाधिकारः । वर्गेण लब्धं भवतीह चाद्यः ॥ ८४ ॥ तदन्तर्गतत सजातीयं तदर्धजात्यं च द्वितीयम् । दो भुजः। कोटिज्या कोटिस्त्रि ज्या कर्ष इति । दोःको एवमाद्यजात्ये टियोगात तक भूमो योऽवलम्बः स तु द्विगुणचायां शानां ज्यारूपस्तदुभयत च ये जाये ते अपि तत् जातीये (सजाती यजात्यानुपातयस्ये(२)भवतः । तत्र द्विगुणचापश ज्या भुजस्त- दुरक्रम ज्योनदिगुणत्रिज्या कोटि थपश कोट्यंश ज द्विगुण च कर्य इति ठतीयम् । एवं द्विगुण चापांशजोक्रम ज्या भुजस्तत्क्रम चैव कोटियागंश उदिगुण ज्या क र्ण इति चतुर्थं प्रतीत्यर्थं जात्यक्षेत्र शनम् । द्विगुण चापांशच्या साधनर्थ क्षेत्रम् च.ज्य। २ च.ज्य आद्याहतः पञ्चमभागवग स्त्रिभज्यकावर्गविभाजितश्च । फलं खकीयेन शरांशकेन विहीनितं शशेषमितोऽन्यसंज्ञः ॥ ८५ ॥ अन्योनिताशेन युतो ज्यकायाः पञ्चांशकः स्यात् स्फुटपञ्चमांशः । आद्यान्यमनं पुनरेव तत् कृत्वा स्फुटः पञ्चलवो यकायाः ॥८६ ॥ यथोक्तरीत्येत्यसकृत् स्फुटोऽयं ज्येष्वंशकः पञ्झल वज्यका स्यात् । रीत्याऽनयेष्टान्यविभागकन मपीह जीवनयनं विधेयम् ॥ ८७ ॥ इरथं खाङ्कल्पभागेषु यदिग्गज्य का विधिः । प्रोक्तव्यदिग्भागेषु खङ्गल्येषु तथैव सः ॥ ८८ ॥ थी “मिर्जालुकवेगोऽपि वृत्तान्तःक्षेत्ररीतितः । खकल्पितं त्रिभागस्य चक्रे ज्यनयनं पुरा ॥ ८८ ॥ अयासां क्रमेणोपप तय: त्रिज्याब्यासार्थकृतवृत्ते स्वेष्टचापशदोज्यकोटिज्ये द्विगुणे यया दोःकोटिरूपे भवतस्तया सम्पूर्ण ज्याबद्देवे तदाभ्यां यत्र त्रिगुण त्रिज्यामितो वृत्तव्यास एवेत्येकं जात्थक्षेत्रम् । अथ अत्र द्विगुण चापांशानां ज्या ज्ञानार्थ द्वतीयजाये लघु- भूतहिती यतद्धं जात्यादेबानु परतः। त्रिज्य। कथं चापज्य भुज-- स्तदा चापकोट्यंशजदिगुण ज्याकथं क इति जातो द्विगुण च पर हैं। विशत्रशरणः । (१) प्रक्षिप्तमिति । १४० सिद्धान्ततत्वविवेके स्पष्टाधिकारः । १४१ श ज्यारूप भुज इत्युपपन्नं दोःकोटिजीवाभि हतिरित्यादि । र्थजात्यस्य भज थापक्रमज्या तरक्रमज्या लम्बरुपा कोटिथा अथ वा शतभुज कोटिज्याभ्यां तुल्यसमासभावनया जाते । पाधीशद्विगुण ज्या कर्ण इति । तत्कर्षज्ञानार्थं लाघवाद्विती- दिगुणभुजांशकानां भुज ज्या कोटिज्ये । भको २ भय कोव १ त्रि १ त्रि १ यजात्येनैव साजात्याचतुर्थ जावेऽपि ठतीयजात्यवदनुपातः स अत्र पूर्वभुजकोटिज्याभ्यां समासभाबन या जाते त्रिगुणभुज च यथा साध्ये या पार्श्वयोज्याभुजे जिज्याकर्णस्तदा सिद्ध शानां भुज ज्याकोटिथे भुघ & त्रिवभु 3 क, भुवडु कोष १ चापक्रमज्यातुल्ये भुजं क इति सिह थापार्धद्विगुणज्यरूपः शिव १ त्रिव १ एवं द्विगुणभुजांशानां दोषकोटिज्याभ्यां तुल्य समासभावनया कर्णस्तद्धं चापधीयज्या सिद्धा। चापाधीशज्यभक्तत्रिज्योत्क्रम जाते चतुर्गुणितभुजांशानां दोज्यकोटिज्ये ज्याहुतिखण्डरूप हरतुल्य लब्धौ भाज्यस्य हर वर्ग तुल्यत्वनिय भघ को ; कखभ ४ मात् त्रिज्यरक्रमज्यानिहतेर्दलस्य मूलं चपाधीश ज्येत्युपपन्नम् । भवव १ भन. कोब ६ कोब व १ त्रिष १ त्रिय १ साजात्यतो ज्यानयनं सुधीभिर्जात्यानुपातादपि कार्यमत्र । अत्रापि पूर्वदोःकोटिज्याभ्यां स मासभावनया पञ्चगुणितभुज येनोक्तवत् तुल्यफल बतिर्न जानन्ति नेत्थं जडमुद्यतु ॥ शानां जाते दोज्यकोटिज्ये भूप. कोब १० कोवव. भू५ भुववक्षु । यवक्रम ज्यावियुता विभज्या उ० १ त्रि १ त्रिव व १ कोटिज्यका तकृति-उब १ उ.चि त्रिव १ वर्जिता च । भुवब.को ५ भुव. जोध११७ कोब व को त्रिज्याकृतिः उव १ .त्रि २ सा क्रममौर्विकायाः त्रिव व १ तिर्भवद्वक्रममौर्विकायाः ॥ एवं क्रमेण विख्यब्धिपञ्चगुणितभुजांशानां जीकाः भुको २ ततो युता सा उत्रि २ द्विगुणोत्क्रमज्या त्रि १ नि य भ : भघ को कथ. भ४ भुष.कोव केब व भु4भूव.भुः त्रिज्याहतिस्तत्पखण्डसिद्धे । त्रिव १ त्रिध१ त्रिवव १ तदद्रिमूलं रट पूर्व अत्र क्रमण ह्यादिगुणितभुजांशज ज्यानमुक्तगणितोपपत्तिः प्रकारसिद्ध गदितो द्वितीयः ॥ स्फुटैव स सुखीनां किं लिखनविस्तरण जिज्योत्क्रम ज्यानिहते दैलस्य मूलस्वरुपानयनप्रकारः । अधीत्यंशचतुर्थांश प थांश ज्योपपत्तिस्तूयते। उक्त दृष्टान्तधृत्ते पूर्व (१) सस्मखण्डानि विहाय तस्यान्तरस्य सुस्यूलजखण्ड केषु ॥ सुक्ता ये हि गुण चापांशास्तानत्र चापांशान् ये च चाषशास्तान् तदर्थ विशेषशरणः । चषशन् प्रकल्प्योपपत्तिरु छ। चायोक्रम ज्य भुजस्तरक्रमज्या कोटिस्तद्वर्गयोगप चापाधीशजद्विगुण ज्या कथं र्णस्तदर्धमर्धज्येति (१) तस्य चापस्यान्तरस्थूल जखडकषु मध्ये मध्य दशदशां स्पटं बालानामपि । द्वितीयप्रकारे तु ल बनि पातसिद्दपूर्वोक्तचतु शान्तरं दत्वा यानि स्थलानि बृहन्ति इष्टचापानयनार्थमगण स्वीकृतानि। खण्डानि तेषु सुसूक्ष्मखण्डानि लयन्त रमथत एकांशतुल्पमन्तरं दत्वा यानि १८ १४२ सिद्धान्ततत्वविवेके १४३ प्रकारयोरै समतां प्रकर्ते सममिति समरदीय दापगमे च कृते जातौ सम पक्षौ । समुद्यतास्ते परिवर्जनीयाः । त्रसंघ ४ त्रिव त्रयं ३ यतः कलापथक जज्यका-(१)१६ । ४० ऽर्ध-८। २० । अत्र चतुर्नमव्यक्तघनं पचयोः भीष० त्रिव. ज्या १ प्रक्षिप्य ती मधज्यका तुल्यविधौ तदीया ॥ त्रिनेन त्रिज्यावर्गेण दूत कृत्वा आतमा थप यं १। तप्तमे अथ ठतीयांशज्यानयने तु पूर्वोक्त त्रिगुणितभुजां श। न ज्या स्व - त्रीघ ४ जिव .ज्या १ ऽपरपत्रे तु व्यक्तखण्डं ज्यांच्यं शमितं सिद्धम् । व ३ भुष ४ त्रिवः भु 3 रूपम् । अत्र केवलभुजांश ज्या ज्ञानार्थमिद् अव्यक्त खडे याज्याघनाब्धिघतस्विष्यवर्गद्वतस्त्रिभक्तश्च । तत्र शिव १ मेब ब्रातभुजांश ज्यास्खरूपं कल्प्यम् । केबलभुजांश ज्यास्व रूपं तु ज्यावयंशं वयंसज्यामनं स्थूलं प्रकल्प्य तद्वनस्त्रि या वर्गतः ज्ञातभुजांश ठतीयांश ज्यारूपं तथा सति शतभुजशज्ययेदं स्वयंग्युतो ज्यावयंशे योजितः आसन्नं स्थूलं वयंश ज्यमानं स्यात् पुनरेवं तस्य घनादिन ज्ञातं यास्यं ज्यै विशेषशरणः । खण्डानि भवेयुस्तानि विहाय त्यक्त्वा ये भास्करमुनीश्वरादयो द्वयोः वाऽसकृत् स्फुटा वतीयांश ज्या स्यादित्युपपन्नं दोर्याजिभागस्य प्रकारयोबृहज्जालघुज्यमकारयोः समतां तुल्यतां स्फुटभोग्यखण्डादिनेत्य घनमित्यादि ग्रिमश्लोके संबन्धः।। चतुर्थांश ज्यान तु चतुर्गुणितभुजांशानां ज्या स्वरूप (१ ) * यतैष्ययोः खण्डकयोर्विशेषः "-इत्यादिभास्करोक्तविधिना • मुघ९ को ४ कोष० मृ ४ भघको ८ वि० भुको ४ इदं वा त्रिषु १ त्रिष । । अत्र भुज- ५०९ रफु. भा. . ज्या चतुर्थांश ज्येति पञ्चोऽयं ज्ञात ज्या सम इति यथोक्तवत् सम ज्या ( ५ ) = उय। २९४ पक्षौ षिञ्यापवर्तितौ चात्र। १०१९ ४ १ अत्र । अत्रादौ लब्धिः = ०, अतोऽग्रे षष्टद्यवयवघ्र २४ ७ ४ १० ४ १२ बघ.को ५ त्रिव.च. को ४ रू. + ':' += चय. को ७ . न. को (वि. ज्या ! हणात् ज्या ५० १९४६ १० १९ चतुर्थशज्यातकोटिज्यादिभ्घातस्त्रि ज्याभक्त स्तद्विगुणश ज्यमान- २४ ० ४ १२ २४० ४२ मिति पूर्व निर्णया प्रकृतं तत् तु जतभुजांशानामर्ध ज्यमानं इयं १२ य।सावेंऽतो मुनीश्वरवीकृतेभनन्दभूमिते व्य सर्वं या स्यत् । तेन तद्गुणः यज्ञोऽयं चब ४ जिव २ त्रिज्यावर्ग ज़ ज्ञा १०१९ ४ १९१ त ज्याघात तद्गुणभक्त एव त्रिज्यावर्गा ज्यागुणः सम इति फलं १६ । ४० देतो २६० x २ ४ १२ केवल तत्प समम् च । तत्र सम शोधने न हि गुण त्रिज्यावर्गे 5ने सुगमम् तरफ तं विशोध्य शेषस्य मूलार्ध व तु यीशस्य ज्येत्युपपन्नं यथोक्तम् । () () () १४४ सिद्धान्ततत्त्वविवेके स्पष्टाधिकारः । १४९ अथ पञ्चमांश ज्याज्ञाने च पञ्चगुणितभुजांशानां स्वरूपं भुषकोव १० कवक्.भु ५ भुवव.भुः .– ज्यावर्गानत्रिज्यावर्गः भुज कोटि त्रि वव १ ज्यावर्ग इति कोटिज्यावर्गस्व रूपमुत्पाटवं वा तत्स्वरूपं . भघत्रिव २० त्रिय व. ५ भुघ० भुन १६ । अत्र पञ्चमांश रूपकेवलभुज- त्रिवय १ स्थाज्ञानार्थमिदं ज्ञात ज्यासममिति पत्र पंघ.२० त्रि वय.पे ५ पंष पंव १६ त्रिवव.ज्या०. = पंघ.० प्रियवयं ० पंप ७ पंव ० त्रिवब.च्या १ समत्वात् तयोः पक्षयोरिदं षष. त्रिव २० पंच० पेय १६ संयोज्य जातौ पक्षौ त्रिबव. सं ५८ पंघ. २० पंघ. पंव १६ त्रिवव. ज्या पञ्चगुणितेन त्रि ज्यावर्ग वगें ण भजने जर्घपञ्च पञ्चमांश ज्यैव अधःस्थिते तत्तुल्यपक्षे तु व्यक्त खण्डे ज्ञात ज्यापचमांशः सिहः । अत्र पूर्वं स्थूलत्वेन ज्यापञ्चमांशमेव पञ्चमांश ज्यां प्रकल्प्य प्रथमाव्यक्तख डे आद्य सं न उपपनो द्वित। याव्यक्तखण्डे त्वन्य सं न उप पत्र इति । तयोर्धनयोरन्तरयुक्तो ज्यापञ्चमांशः स्यात् पुनरमुं पञ्चमश ज्यास्वरूपं प्रकल्प्याद्यन्यद्वारा स्फुटो ज्याप वांग इत्यसकृत् स्थिरो ज्यपञ्चमांशः पञ्चमांश ज्येत्युपपन्नं भुजांशकानामित्याद्युक्तम् । यद्बहुकोटिज्यकयोश्च वर्ग- वियोगमानं त्रिभजोवयाऽऽप्तम् । नूनं च तत्कोटिगुणस्य मानं द्विसंगुणानां च तदंशकानाम् ॥ १० ॥ यत्कोटिजीवदल संयुतैक राशिज्यकयस्त्रिगुणहतायाः । पदं तु तद्भागदलस्य कोटि ज्यकाऽऽगम्य सुधियाऽत्र नूनम् ॥ ४१ ॥ त्रिज्यादलं खग्निलवज्यका स्यात् तत्कोटिजज्या च खपवूलवज्या । वर्गार्धमूलं त्रिभमौर्विकाया जीवा भवेत् पञ्चकृतांश-४५कानाम् ॥ ६२ ॥ दोज्यत्रिभज्याहुतियुक्त होने त्रिज्याक्ती तद्वलतः पदे ये । भुजेन युगहीनगृहत्रयस्य दलत्यजीवे भवतः क्रमात् ते ॥ ८३ ॥ कोटिज्ययोर्दीर्यकयोश्च ये चा न्तरे तयोर्वैर्गजयोगमूलम् । तदर्धतुल्या भुजयोगमूल खण्डस्य जीवा भवतीह नूनम् ॥ ६४ ॥ दोःकोटिजीवान्तरवर्गखण्डान्- मूलेन तुल्या सुधियाऽत्र वेद्या । दोःकोटिभागान्तरखण्डजीवां वक्ष्येऽथ मूलग्रहण विनाऽपि ॥६५ ॥ विसं गुणं बाहुगुणस्य वर्ग १८ १४६ सिदान्ततवविवेके स्पष्टाधिकारः । १४७ या स्त्रियोदश्वतो(१) वाऽन्तरिता फलेन । त्रिज्यैव(२) दोःकोटिलबान्तरज्या स्यात् कल्पनेवं बहुधा खबुडा ॥ ८६ ॥ द्विनांशकोटिजीव वा बाहुकोट्यन्तरयक। फलमेवोदितं यस्माद्भिन्नशोकम शिञ्जिनी ॥ ८७ ॥ अत्रोपपत्तिं शृणु यावदेकं राशि ज्य कामानमिह प्रकल्प्य । या १ त्रिज्या तदूना हिडकोक्रमज्या (या १ त्रि १ ) प्रोarधीजीयानयनप्रकारात् ॥ अथैकराशेर्भवति यकाया वर्गः (यदि ३ त्रिव ३) स चाव्यक्तकृतेः समानः। या ते समच्कयोर्वि नावे समे विश्वे च समौ च पञ्च । या २ या. त्रि १ रू० = याव० यात्रि० त्रिः अष्टावती तौ त्रिगुणयकृत्या युतौ पुनस्तावपि तप च। याव१६ यातिe त्रिव १ = पाव ० या ० वि = समौ च मूलपणादपमौ ४६१ या १ या ७ त्रि त्वब्यक्तमनं समश शोधनेन ।। विभज्यकार्ध भवतीह तेनार्धिता निभ ज्या खगुणांशजीवा । वृत्ते घडीयभुज तु वृत्तव्यासार्धतुल्योऽथ तदर्धकं वा ॥ शरवेदलवानां च स म दोःकोटिजज्यके ।। त्रिज्याकर्णः स तटिन वर्ग मूलसमो यतः ॥ अतो विलोमतस्त्रि ज्यावर्गाधं पदमेव सा।। टहीता सर्घराशि ज्या तरकोटिज्य च धीमता । भुजननिभस्याण भुजयोनत्रिभज्यका । डरक्रमज्या भवेदेवं भुजयुक्तत्रिभस्य तु । भजज्याच्या त्रिमथा स्यादुत्क्रमज्या च तद्वशात् । अधीश ज्याप्रकारेण स्फुटा तदासना सताम्। वृत्ते तु तन्मध्यगस्य तव तिर्यग्भुजश्वे सुधियैकपा । तरकोटिजीवे च तद् यकाभ्यां कार्यं तु दीयन्त रमन बाहुः । कोटिज्ययोरन्तरकं च कोटिस्तयोथ यदुर्ग जयोग मूलम्। कर्णस्तदर्थं भुजयोर्वियोग खण्डस्य जीवत्युपप म च ॥ एवं कोटिज्यां च दोषी प्रकल्प्य तज् ज्य दोर्भ्यां च पूर्वप्रकारत् । बागोर्या स्यान्तरार्धस्य जीबा दोःकोट्यः स्यादन्तरार्धस्य स ज्या । दोज्कोटिज्यान्तरणेव तुल्ये तत्र स्यातां बाहुकोटी हि क र्णः । दोः कोट्युथ थान्तरस्यैव वर्गादुद्विनामूलं तस्य खण्ड चकाऽतः ॥ हिम्नावर्गादव वेदांशमूलं सस्यात् कृत्वा चोपपन्नं यथोक्तम् । पूर्व प्रोक्ता भावना याऽन्तरोत्या तर्हयैवं बाहुकोट्यन्तरज्या । यया दोज्यकोटिज्ये ४ १, को १ अत्र कोटिज्यां दोर्या तथा दोर्ये च कोटिज्यां प्रकल्प्य सरभावनार्थं न्यासः विशेषशरणः । (१) श्यान्तरिता-ति पाठः श्रेयान् । (२) अत्र कल्प्यते भुजचापः = अ । ‘अज्य' अ

• ज्या(को-अ) = कोन्या-

(त्रि-ज्या‘अ)-य’अ त्रि-२७प।' अ २ ज्यामी उपपनम् । स्पष्टाधिकारः १४९ १४८ सिद्धान्ततत्वविवेके वासन शू ण सविस्तरामिहाष्टादशश गुण मप्रकटाणुम् ॥ १॥ संविधाय बुध तेन विहीना त्रिज्यका या बि १ दिनग जोड्क्रमजीवा ॥ १ यत्रि १ त्रिव १ त्रिज्यया च गुणिता दलिता स्वर्ग एव रसरामगुणस्य । भु १ को १ भुव १ कोव १ उक्तवदुदोःकोट्यन्तरज्या * । भुज ज्याव को १ नु १ त्रि १ भुव २ त्रिय थे। गनस्य त्रिज्यावर्गस्य कोटिज्यबर्ग बादियं वा त्रि १ अत्र धनखण्डे त्रिज्यया ते लवधं त्रिज्यैव ऋ ण ख एडे तु भुज च्यवनी हिनस्त्रि ज्याभक्त इत्युपपन्नं यथोक्तम् । इयं युगाजा गगनेन्दवश्च रूपात्मकः सावयवो गुणोऽयं २।१४।१०।। त्रिज्या गुणनीह पृथग्युतोना त्रिभज्यय वेदहृताऽऽद्यलब्धम् ॥ ६८ ॥ ज्या स्याच्चतुष्पञ्चमितांशकानां द्वितीयमष्टादशभागकानाम् । क्रमात् तयोः कोटिगुणौ रसाग्नि द्विसप्ततुल्यांशकयोज्येके स्तः ॥ ६६ ॥ खं पञ्चरामाः क्षितिपा -० । ३५१६ स्तथा खं सप्तेषवो वेदमिता: ०।५७ । ४ क्रमेण । रूपात्म को सावयवौ गुणौ तौ त्रिज्यगुणौ वाऽथ तयोज्येक स्तः॥ १०० ॥ शून्यं जिना जिनस्तिथ्यो मुनयो ०। २४ । २४ । १५ । ७ गुणकस्वयम् । तइ णा त्रिज्यकैवात्र सूक्ष्मरीत्या जिनज्यका ॥ १०१ ॥ याव २ एवमप्रकटमानकृतिर्या सा हृता त्रिभगुणस्य दलेन - त्रि १ यवव ४ तकृतिश्च रसरामलवाना त्रिव १ मुरुक्रमद्वगुणस्य च वर्गाः थौ क्रमक्रमगुणस्य च बग तदातेः यावच ८ यात्रिष १ त्रिवय १ पददलं धृतिजीवा ॥ निव २ तेन चाप्रकटमानकृतिर्याऽध्याता याब४ युतिस मा नियमात् स्यात्। यवयोः समहरापगमेऽपि तौ समावृणगताष्टगुणौ च ॥ यवय ६४ व.त्रिष ८ त्रिवव ८८ यव.त्रिव ६४ क्षेपकेण यावर ६४ या व.शिव १६ बिव ९ सहितावपि तुल्य । यावन्निव १६ यावतिष % नि वय १ = यावत्र ६४ यायत्रि व ४८ वि वव ९ तत्पदग्रहणतोऽपि समौ तौ। तत्र चाद्यपद-4.त्रि ४ त्रिव १ मन्यपदं हि स्यादिदं यान ८ त्रिय ३ च यदि वेद्मपत्वम् । याय ८ त्रिव ३ तत्पदद्वयबशात् सम छड़ मानम प्रकटनं द्विविधं स्यात् । श्रि व ५ तत्र चद्यम दृषिय २ १- मन्यदिदं कि १ च त्रिज्य कापरिमितं हि तव ।। नोचितं त्रिगुणात्पकजीबा तस्य वेन नियमेन किलास्ति । १९ १९ सिद्धान्तहरुषविवेके स्पष्टाधिकारः । १५१ यस्य कोटिदयजयकयऽत्र स्यात् समा द्विगुणभागजीवा ॥ इत्यमत्र नियमोऽप्युभयत्र स्यात् परं प्रकृतयोग्यमिदं । मन्यमानमिह तेन ग्रहीतं चावमानममलं गणित श्रीः ॥ परोaशीपानवबोधतस्तद्दिग्वासतोऽाल्पधियां सुतौ । वदन्ति ये युक्तिमियं सुदुष्टा ज्ञेया यतः संययकारिणी श्वा । प घाइतः प्रामाणितेन सभा- सन्नं पदं स्रावयवं ठहीत्वा २ । १४ । १० । तत् त्रिज्य कानं विभजीवयोनं वेदोघृतं स्यादृति-१८ भागजीवा ॥ दोःकोटिभागान्तरजज्यकायाः प्रकारको वेदशरांश-५४ जीबा । अत्र स्फुटा पञ्चपदविभज्याहुतिस्त्रिभया सहिताऽब्धिभता ॥ /त्रि १ (त्र में /त्रि१ त्रि १ धत्यंशवे कोटिज्ययोर्दीर्घयोश्च वर्गा न्तरं तु यत् तत्सममेव बोध्यम् ॥ १०२ ॥ यच्चपयोQत्तचतुर्थभाग स्थयोश्च वर्गान्तरकं ज्ययोर्यत् । तचापयुत्यन्तरदोद्भवैक ज्याप्तं द्वितीया नियमाज्ज्यका स्यात् ॥१०३॥ तर्कप्रभृत्यखिलशास्त्रविदोऽपि विज्ञा रेखात्ममूलगणितानवबोधतश्च । खरूपान्तराम इदनिष्टफलस्य भीत्या भान्ता धमन्यलिवदव च सृमरीत्या ॥१०४॥ कुण्डावबोधनविधौ परनिर्मितानि स्थूलप्रकारजनितान्यशुभानि बुद्ध्वा। तेन ज्यकागणितवासनया प्रसङ्गाद् दिकुण्डसाघनविधिं प्रवदामि मम् ॥१०५॥ चतुर्युजं वृत्तमथार्ध चन्द्रे विकोणकं योनिसमाह्वयं च । षडस्रमष्टखमथाष्टपत्रे पद्मद्वयं चापि तु पञ्चकोणम् ॥ १०६ ॥ सप्तावकं चेति दशैव कुण्डा न्युक्तानि तजनैरिह सफलार्थम् । भागज्यकयश्च बगाँ 1V त्रिव १ त्रिव ५ मिव त्रिव५ , बाणः खमूलेन २ । १४ । १० युता विहीना गजै ८ ४ तास्तत्कलयोथ मूले ० । ५७ ४ ॥ •। २५ ।१६ । त्रिभ यया संगुणिते क्रमेण हिशेब-७२ षड्बड़ि-२१ वञ्चके स्तः । एवं च वेदेषु५४ खबज्ञि-३० मागज्याभ्यां च चापान्सरशिखिनौ या ॥ यथोकवत् तव सदा गुणोऽयं ० । २४ । २४ । १५ ।७ त्रिभज्यकायाः खलु चोपपनः । तद्वनविभ चैव जिनधजीवा व्यक्ता भवेद्वासनया बुधानाम् । अन्योन्यदोःकोटिगुणाइती ये चिज्योते तरफलयोस्तथैव । १५२ सिद्धान्त स्वविवेके स्पष्टाधिकारः । १५३ अभीष्टं वर्तुले कुण्डे व्यासमानं प्रजायते ॥ ११५ ॥ आसन्नमूलग्रहणाद्यासः सप्ताशिव-३७ संमितः। एकहस्ते तथा हयादिहस्ते स्वस्खफलक्रमत् ॥ ११६ ॥ (१)द्वात्रिंशद्गुणितात् पञ्चभक्तच्च फलवर्गतः। मूलमूलं दलन्दाभे व्यासमानं प्रजायते ॥ ११७ ॥ आसन्नमूलग्रहणादङ्गलान्यष्टवह्नयः २।। व्यङ्ग लनि दश १० व्यसश्चैकहस्तार्धचन्द्रके ॥ ११८ ॥ समत्रिभुजकुण्डस्य (२)फलवगे न्युप्रहतः। विशेष शरणः । हस्तद्दि हस्तदिफलोन्मितानि तत्व।ङ्गलैः सिद्धमितैश्च हस्तः ॥ १०७॥ षष्टिव्यङ्ग लकैरत्राङ्गलं व्यङ्गुलकं तथा। प्रतिध्यङ्ग षष्य यहूणितार्थ क्रम स्वयम् ॥ १०८ ॥ तत्रैकहस्तजक्षेत्रफलं जिन-कृतेः ५७६ समम् । दिव्यादिगुणितं तद्धि द्यदिहस्तोद्भवं सदा १९५२।१७२८। २३०४ ॥ १०६ ॥ फलमें कभवं ह्यादिगुणितं द्यदिह स्तजम् । न हि ऋदिकराणां चाङ्गुलयर्गसमं हि तत् ॥ ११० ॥ आयुरारोग्यमैश्वर्यं लभते समबाहु के । स्म क्षेत्रफल कुण्डे तद्भासं विषमे भुजे ॥ १११ ॥ अरौत्स्त्रयखदिकुण्डेषु यैर्नूलु धिषमाः कृताः । चतुर्युजऽपि विषमा भुजाः किं न छताश्च तैः ॥ ११२॥ एक दिनफलध्यां ये पदे ते बाहुविस्त ती । स्यातां सम युतौ चाद्य कुण्डे तुल्य चतुर्भज ॥ ११३ ॥ आसन्नमूत ग्रह णाङ जो १४ व्यास२२ । ५६ श्चतुर्भजे । एक हवे यादिहस्तेऽयेवं साध्यं विचक्षणैः ॥ ११४ ॥ (१) प्रथनात् फलवर्गाच पञ्चभक्तात् पदात् पदम्। व . क्षी - फx ८ चू • . फ़ व्या। वृ . क्ष • फ” x १ अत उपपन्नम् । व्या य” x ५ (१) पूर्वोक्तरीतितोऽर्धवृत्तक्षेत्रफलम् = शेफ’ x ३२ व्या शेफ’ x ३२ अत उपपन्नम् । ३ भु (२) समत्रिभुजे भुजार्धमावाधा, ततो लम्बवर्गः == १६ फ ३ भु • • ३ भु भ१ १६ १६ फअत उपपन्नम् । विशेषशरणः । , भ = (१) अस्यैव ग्रन्थस्य मध्यमाधिकाररथेन १५६ तमझकेन १८॥ १५४ सिद्धान्ततयविवेके स्पष्टाधिकारः ।। १५५ त्रिभक्त तत्पद् (न्मूलं भुजः स्याथ तत्कृति: ॥ १११ ॥ खवयंशसंयुत कार्या व्यासः स्यात् तत्पदं (१)त्विह ।। न्नृपनाद (२)फल (दुर्गा मैहूंतस्तत्पदात् पदम् ॥ १२० ॥ व्यासमनं भवेत् तत्र चैकहस्ते भुजो भवेत् ।। २८ ।। कुण्डेऽङ्गलादिको व्यासश्चासन्तपदत:४२।७ किल॥१२१॥ फलात्३)खखष्टवेद-४८००नात् यदि खद्द्वितात् पदम्। विशेषशरणः । (१) समत्रिभुजोपरिगत वृत्तस्य व्यासानयनम् । शिरःकोणाभ्या- माधाररूभुजपरिगत लघरेखद्वययोगः केन्द्रम् । अतः समात्रिभजस्य बाह्रस्वत्य पत्राभे योनिकुण्डे प्रजायते ॥ १२२ ॥ समत्रिभुजवत् तस्माद्यासोऽप्यत्राथ हस्ती । कुण्डे भुजो १४ । ४ । १६ भवेद्व्यासो३२।५० ऽङ्ग लाद्यो गणितेन वै ॥ १२३ ॥ इत्येको योनिकुण्डप्रकारः । अथ वाऽश्वत्थपत्राभे योनिकुण्डे फलं तु यत् । षष्टिवर्ग२०५गुणादस्मात् चिद्विदन्तै-२२३ीतात् पदम्॥ व्यासमानं भवेन्नूनं तद्वर्गार्धपदं भुजः। हस्तयोनौ व्यासमानमिदं २५।२२।२० बाहुरयं १७५६ । सदा ॥ १२५ ॥ इति द्वितीययोनिकुण्डप्रकारः । एवं षडस्रुकुण्डय फल वर्गाऽधिसंगुणः। मै र्हतस्तत्पदान्मूलं भुजमनं प्रजायते ॥ १२६ ॥ अष्टनाच्च फलादुर्गा भैर्युक्तस्तत्पदात् पदम् । व्यासो भवेद्विनिनोऽसौ भुजो व्यासोऽघ वाऽनिशम् ॥ भुजः कटिः, व्यासाध भुजः, व्यासः कणेः । भु' + व्य।

या । भु

या। न व्या = या /४ मु उपपन्नम् । अत ९ व्या ? (२) पूवपपत्तं भु = व्या . भु° = १६ १६ फ ९ व्य। १६ फ अयत्र पर्व भ४ = १६ १६ १६ फ (१६ फ़ )' २. ध्या=== ९ ४ २ २७ आसन्नमूलग्रहणाद्वस्त कुण्डे भुजस्त्वयम् १४। ५१ । व्यसऽङ्ग लात्मकश्चायं २९ । ४६ सम्यक् शिल्पविदोदितः ॥ १२८ ॥ (१६ फ / या अत उपपनम । ३) इत्यादिसूत्राणमूपतयः क्षेत्रप्रदर्शनपूर्वकं प्रयान्ते शेषष्टि विशेषशरणः । पश्यामवलोक्य । ग्रन्थमुद्रणे विलबामियाऽत्र न तः संरक्षित इति । स्पष्टाधिकारः ।। १५७ सिद्धान्ततत्वविवेके १५६ सोऽष्टास्रव्यासगुणकोष्ठतो व्यासो भवेद्ध्रुवम् ॥१३५॥ तत्रैकहस्तपद्माख्ये एमष्टास्खकुण्डस्य फलं पचाद्रि-७५ संगुणम् । त्रिपञ्च - ५३ विहृतं तस्य मूलं व्यासो भवेद्-ध्रुवम् ॥ शून्यं द्वविंशतिखयूनषष्टि: ०। २२।५७ सावयवो गुणः । तद्गुणो व्यास एवात्र भुजः स्यादष्ट कोणके ॥ १३० ॥ एकहस्ताष्टकोणस्य व्यास आसन्नमूलतः २८ । ३३ ।। भुजश्चायं १०। ५५ तथा द्वादि हस्तकुण्डे समानयेत् ॥ १३१ ॥ अथ पद्माख्यकुण्डे तु खफलं गुणितं च तत् । शून्य ङ्गवङ्गिभि-२६० र्वद्भि वेदसागर-४४३ भाजितम् ॥ १३२ ॥ तन्मूलं व्यासमानं स्य - दतश्चाष्टास्रवद्भुजः । एक हस्ते च पङ्ख्ये व्यास २१।३८। २५ बाहुस्तथा- ८ १९ २८ ऽङ,लैः ॥ १३३ ॥ अथान्य थाऽष्टपचे स्तु प्रश्नकुण्डं वदाम्यहम् । शशुन्यं षट्सप्त मनवो ०।६ । ७ । १४ गुणः सावयवस्त्वयम् ॥ १३४ ॥ फलात् तद्गुणितान्मूलं भुजमानं प्रजायते । भुजः सावयवस्त्वयम् ७। २० । ५५ ।। व्यासश्चायं २० । ३ । १२ इञ्चदिहस्ते ऽप्येवं साध्यं विचक्षणैः ॥ १३ ॥ फलं पञ्च सकुण्डोयं खनागेन्दु१८० गुण हृतम् । नगाभभूमिभि-१०७लब्धात् पदं व्यासो भवेदिह ॥ १३७॥ शून्यं पञ्चग्नयो भूपा ० । २५ । १६ गुणः सावयवस्वयम् । तद्गुणो व्यास एवात्र भुजः स्याद्गणितेन वै ॥ १३८॥ अथैकहस्तपञ्चकं आसन्नपदतस्त्विह। । व्यासो २१८ भुजो १८ । १८ भवेन्न मथ सप्ताग्नकुण्डके ॥ १३६ ॥ फलच्छून्यस्वरार्क-२२०नाभूद्दिनाग-८२१ह्तात् पदम्। व्यासो भवेद्धि सप्तास्रे भुजोंऽयेवं ततः सखे ॥ १४० ॥ शून्यं षडविंशतिर्भूमिः षड्वाणा गुणकीऽस्त्ययम् १२६१५६ ।। तन्व्यासो भुजश्चात्र दोव्यसौ चैकहस्तौ ॥ १४१ ॥ भु° १२ ३५ । २१ व्या० । २e । ७ । ५६ ।। इति कुण्डगणित प्रकारः । अय तत्सधन प्रकाराः । स्पष्टाधिकारः। १५९ १५८ सिद्धान्ततवविवेके पूर्व व्यासभुजाभ्यां च ययोक्तयोऽष्टस्रकं लिखेत् । वृत्तकुण्डं निजव्यसदलक्षमणतो भवेत्। ततस्तद्बाहु खण्डेन बद्धं केन्द्रतः किल ॥ १५२ ॥ अर्धचन्द्रं निजव्यासदलट त्तस्य खण्डकम् ॥ १४२ ॥ दृ त्तथं वा हुतश्चोध्र्व बिलिदासमन्ततः। त्रिचतुःपञ्चषट्सप्ताष्टामुकुण्डेषु विस्ठतेः। तद्धि तुल्य चतुर्भागं कृत्वा चादाहृतीयके ॥ १५३ ॥ अर्धनादौ लिखेट्टत्तं कार्याः स्खस्खविभागकाः॥ १४३ ॥ विभागान्तौ च यौ ताभ्यां तद्बहुदलमानतः।। समाश्चैकैकका रेखाः प्रतिभागं वृतां ततः । भमणान्मत्स्य उत्पाद्य तन्मुखं ठत्ततो बहिः ॥ १५४ ॥ पूणीज्याबलं तेन स्यात् खवकुण्डास्तुकाकृतिः ॥ १४४ ॥ यदस्ति तद्भते ताभ्यां विभागाध्यां च रेखिके। संलग्न वा भुजा वृत्ते देयास्तद्वशतस्त्विह। तदाहुखण्डतुल्ये च समन्तात् तेन तद्भवेत् ॥ १५५ ॥ ख खस्रतिजं कुण्डं यजमानाडुतैर्भवेत् ॥ १४५ ॥ अष्ट पत्रात्मकं कुण्डं पद्माख्यं प्रज्ञावच्छुभम् ।। जते भुजे ठता यत्र विभागा अप्रयोजकाः। व्यक्ताव्यक्तोपपयैव सिद्धे म' मयोदितम् ॥ १५६ ॥ विभागज्ञानतश्चैवं भुजास्ते चाप्रयोजकाः ॥ १४६ ॥ द्वितीयपझ कुरा डेऽपि साध्यमष्टावकं पुरा। समत्रिभुजब पूर्वं कृत्वा तुल्यचिबटुकम् । : तदृभुजाद्यन्तचिद्वाभ्यां व्यसधभुजमानतः ॥ १५७॥ योनिकुण्डे ततो बाहुत्रयमध्याद्भुजावहिः ॥ १४७॥ दृ त्तत्रिभागबमणान्य व्यं कृत्वाऽथ यद्भजत् । मण्ड लार्धत्रयं लेख्यं बाहुर्धभ्रमणादिह। बहिःस्थितं च यन्मय खण्ड' पत्रं तदेव हि॥१५८॥ एकार्थश्च तमध्याच्च पाश्र्व योस्तटभुजाग्रगे ॥ १४८ ॥ एवं प्रतिभुजं पत्रादष्ट पत्रो इव किल । कार्य रेखे च तत्सक्त चापे त्यक्वाऽवशीषकम्। पद्म कुण्डं भवेद्व्यक्ताव्यक्तवासनया परम् ॥ १५ ॥ योनिकुडं भवेदाद्यमश्वत्यलयोनिभम् ॥ १४८ ॥ इयदिहस्तेषु कुण्डेषु स्ख स्खलभुजविरहती। एवं व्याप्तर्धमानेन वृत्तं कृत्वा चतुभुजम् । कार्य ताभ्यां यथोक्यैव यजमानाडुलैः किल ॥ १६ ॥ भुजतुल्यभुजैस्तत्र स्वेष्ट कोणाच्च पाश्र्वयोः१५० ॥ ख खस्राकृतिजन्यत्र कुण्डानि प्रभवन्ति च । भुजार्धकन्द्रतो वृत्तदले बाबर्धमानतः। इयदिहस्ताख्यकुण्डेषु फलमूलजिनांशकम् ॥ १६१ ॥ कार्य भुजाद्बहिश्चान्योनि कुराङ च तद्भवेत्॥१५॥ प्रकल्प्य वाऽङ्गुलं तत्र तोयंबत प्रकारतः । १६० सिद्धान्ततत्त्वविवेके स्पष्टाधकारः । १६१ 3, भवव 3 १६ एकहस्तोक्तविस्तारभुजाभ्यामेव साधयेत् ॥ १६२ ॥ अथार्धचन्द्रकुण्डं तु वृत्तार्धम् । तत्र द्विगुणफलं वृत्त फ लं प्रकल्प्य वासनानवबोधेन बहुध शुष्कपण्डितैः। तदर्धमर्धवत्त फलं स्वफलं स्यात् । अतोऽर्ध चन्द्रे व्यास द्विगुण फलात् कृतं सु स्थूलकुण्डानां साधनं तन्न मे मतम् ॥ १६ ३ ॥ साध्यःद्विग्नफलवर्गः फव ४, अष्टनः फव३२, पञ्चभक्तः फ व संवादमेत्युक्ताफलेन सम्यक अस्य मूलमूलं व्यास इत्युपपन्नं यथोक्तम् । तदेव कुण्डं किल सप्रमाणम् । अथ समत्रिभुज क्षेत्रे ल स्वादुभयतः स जातो यजाये भवतः प्रातिलोम्येन तद्योगे चायतं स्यात् । तत्फलं स्वाभिमतं नान्यन्मुनीन्द्रोक्तमपीह यस्मात् ज्ञातमेव । । त त्रायते भुजो भुजाञ्च कोटिस्तु लम्बः । स प्रत्यक्षसिौ न हि वाक्प्रमाणम् ॥ १४ ॥ तु भुजभजार्श्वयोर्वे र्गान्तरपदरूप इति । मूलग्रहणादनं अन्तर्बहिकोणभवं तु कुण्डं द्वारैव भुज कोटिघात रूपायतफले क्रियमाणे फलवर्णोऽयम् हि नखसंख्यकभुजैरलकम् । । विलोमेनात्र फलवणं तृपाहतस्त्रिभक्तस्तन्मूलमूलं भुज यैरुक्तमष्ट च महो की तै इत्युप पत्रम् । स्यऽध्यक्षकं चापि तथाऽऽहृतं न ॥ १६५ ॥ वृत्ते स चायं भुजस् द्विगुणा षष्टिभागज्या । षष्टिभागज्य समन्ततः केवलवाद्यकोणेः वर्गरूपमिदम् । ३। त्रिज्या तु व्यासार्धमित्येवं वा स्याव 3 । सिद्धनि बाढग्रयतेर्भवन्ति । अत्र मूलं दिनं चतुर्गुणितान्मूलं वा तुल्यमिति चतुन अवध्यखवत् त्रीषुषडष्टकोणान्तं तन्मूलं स मत्रिभुजभुज इति तद्विलोमेन भुजबर्गा नैमिषस्थो न हि वेत्ति चैवम् ॥ १६ ॥ वेदहत त त्रिभक्ताच मूलं स्वयं शयुतभुजबर्गान्मूलरूपण फलितं अथ कुण्डवासनच्यते । व्यासः स्यादित्युपप तं यथोक्तम् । सम क ऐसमचतुर्भजलेन फलमूलं हि तञ्जस्सतरकर्णा व्यास यदा पूर्वोक्तो भृश्यम् / फल १ इति तावत् सुप्रसिद्धम् । तुल्यभुजयोर्वर्गयोगो हि द्विगुणभुज । अस्य वगं चतुर्गुण- वर्गः । स तु द्विगुणफल तुल्यस्तत्पदं कर्णः फल मूलं तु भुज स्त्रिभक्तोऽस्य मूलं वर्गवर्णं वा षोडशगुणो नवभक्तो -२५- इत्युपपन्नं यथोक्तं चमुर्भजे । ऽस्य मूलमूलं व्यास इति बासनाविदां स्पष्टतरम् । अथ वृत्तफलं त व्यसबर्गबर्गात् पञ्चगुणादर्शातान्मूल तुल्य अथाद्ययोनिकुण्डे तु समत्रिभुजमेकं तदैककोणात् पात्र्य मिति तद्विलोमेन व्यासः स्यादित्युपपन्नं यथोक्तं वृते । छं जसमध्यासजवे वृत्ताथै तथा भुजार्धाद्भवतुल्यचतुर्भजार्थं चेति त्रिव १६ ठय।व 3 १६२ सिद्धान्ततत्वविवेके स्पष्टाधिकारः २६३ तरफ ले क्यं स्वफलं ज्ञातमेव त त्र(न्यरीत्या फलम् । एवं भुजप्रमाणे ऽब्धिषडगुण मई त स्तमूलमूलं व्यासस्तदर्थं भुज इति त छ गंबर्ग: षोडशभक्त एव फलितः फल वर्गोऽब्धिगुणो मे त इत्यु यव १४३५५)। यावत्तव (या ९) । अस्मात् समत्रिभुज फलम् । यत्र (३९४४)। शुद्धयोः फलम् – । चतुभुज फलम् या व १ ५३ ३५) वे व म् । इदं स्वफलेन सममिति पक्षी यव ५५ ३९) == याव० फ ४ । अत्राव्यक्ताद्धे नाब्धिनं फलं भाज्य मिति गुणहरौ खखाकैर्गुणितं जातौ गुण४८०० हारो ७००३ इत्युपपन्नं यथोक्तम् । द्वितीयप्रकारे तु समकर्ण तुल्यचतुर्भजमेकं तथैककोणाधि- तभजयोसरूपयोर्वं वृत्ताभं तदैक्यरूपवृत्तं चेति तकले यं स्व फलं ज्ञातब तान्यरीत्या फल मेबं चतुर्भजकथं हि तदयास स्त प्रमाणं यत्तावत् ( या )। अस्य वर्गाध चतुर्मुज याव १ कलम् । अस्य मूलं चतुर्भजे भुज इति तत्तुल्यब्यसे। याव (०। ४७ २६) वृत्त फलम् । । फलयोर्योगः == पपन्नम् अथाष्टाखे सर्घद्वाविंशति (२२ ३०) भाग ज्या द्विगुणा भुजो ऽस्तीति तावत सुप्रसिद्धम् । तत्र शरवेदभाग ज्यावर्गः लिव १ । अस्य मलं शरवेदभागज्य = त्रि (०। ४२ ।२३) । त्रिज्यतः शुद्धा जात शरवेदभागानामुत्क्रमज्ययम् त्रि (०।१७३४) << त्रिज्योत्क्रमज्यानिहते- निव (० ।१७ । २४) दलस्य जिव (०।८। ४७) मूलं सा द्विविभागज्योति चतुर्गुणदलार्ध निब ०३५ । ८) मूलं हि गुणा सार्धद्विविभागज्यऽष्टास्रभुजरू त्रि०४५५४त्रिज्येत्ययं = व्या। (। व्यासार्थं वाऽष्टान्नभुजः (०।२२५७) अथैको भुजो व्यासार्धतुल्यो । भुजो च क्षी भुजाविति त्रिभुजम् तादृ शन्यष्टावष्टासे तत्रैकस्य फलम् = व्याव (०।५१८) अष्टन्न- भवन्ति मात्रे फलम् = व्याव (० ४२ ४) फलमनेन ( ०१ ४२ २४ ) भक्तं तन्मूलं व्यासः स्यादष्ट । तत्र संचारेण फलं पञ्चसप्ततिगुणं त्रिपञ्चाशद्विहृतं तत्पदं व्यास इत्युपपन्नं यथोक्तम् अय पद्मकुण्डे यदष्टाख तरफल मेकं तया तदृभुज़र्धा इब तु ल्य चतुर्भजन्यष्ट संख्याकान्यष्टाखे । तत्फलं भुजब गैडि घात तुल्यं तया भुजतुल्य या सवृत्तस्य फलाष्टांशरुपविषमज कोण फलानि षोडश संख्याकानि द्विगुणत वृत्तफतु व्यानीति सर्वक लं स्वफलतुल्यं ज्ञातमेव । तत्रान्यरीया फलमेवम्। दृष्टानें उक्तव भुजः व्य (०।२२।५७) । अस्य वर्ग-व्याव ( ८। ४३ ४२) वर्गः = घ्यावव (२।१।१७।३) पञ्चगुणव्याघव (५।१ । २५ । १५) अष्ट- यव १४७१६) ७ ७ स्वफलेन सममिति पक्षौ यव १४७२६) = याव० फ १२ । अव्य तावून द्विगुणं फलं भाज्यभिति गुण हरौ ख खाटेन्दु-१८ शुषी गुण ३६०० वरौ ३२२३ इत्युपपन्नं यथोक्तम् । अथ षडस्रभुजो हि स वन वृत्तव्यासधसमः तत्तुल्य एको भुजो व्या सार्धतुल्यौ च द्वाविति समत्रिभुजम् । तत्तुल्यानि घड ते भवन्ति तत्रैकसमत्रिभुज प्रोक्तवत् फलवर्णोऽयम् याव व 3 अस्य पदं षष्ठं सर्वं फलमित्य यं वा यद्वर्गः २५६ याव व २७ सर्वफलवर्णोऽयम् – । अतो विलोमेन फलवर्गा ६४ १६४ सिद्धान्ततत्वविवेके रुपटाधिकारः । १६५ भक्ताः व्यावब (०।० ।४८।४) चतुर्गुणस्यास्य व्याबब (०।२।१२।२) मूलं भुजतुल्यव्यासवृत्तफलं द्विगुणम् याब (०।१२।५२।४२) तथा भुजवर्गद्वि घात तुल्यं फलम् = ब्याब ( ०)१७३२ । २४) । तथा- ऽष्टास्रफलम् = व्याव ( ० ४२। २४)। फलत्रययोगः स्वफलमिदम् = व्याब (१।१३।५०) अतो विलोमेन फल मनेन १।१२।५० भक्तं तन्मूलं व्यासस्त सवर्णितो हरः सुखार्थं यहीतः ४४३० तेन फलस्य गुणो ३६० हर४४२ वेश्युपपन्नं यथोक्तम् । अत्रैकहस्तपत्रे फलं गुणगुणं हरभक्तं व्यासवगं = ४८।५। एतन्मूलं व्यासः २१ । ३८ भुजश्च। १६ । ३१ । अष्टास्रफलम् ३३० ४६ । ४४ चतु० १३६।५७। ३७ वृत्त ० १०८।१६।१३ अथ द्वितीयपद्मकुण्डोपपत्तिः । २२ । ५० अष्टास्रभुज संभूतात् समत्रिभुजतः फलम् । द्विगुणाष्टाकभुजाड यासावृत्तफलं तु यत् । तत्षडंशमितं चान्यत् फलं चान्तरकं तयोः । युक्तं षडश कफले पत्रस्यैकं फलं भवेत् । तदष्टनं भवेत् पञ्च तत्राष्टास्र फलं युतम् । यथोक्तमेव पद्माख्ये फलं तत् सकलं यथा ॥ एकहते चेकपचे त्रिभुज स्थं फलम् २५ ।३६ । ४२ । २५ तथा । कलं वृत्तस्य षष्ठांशी ३०।५७। ४२। २० तथा तद्वि वरो वम् ५। ३० ५८ ॥ ५५ ॥ तत्षडंशकयोगैकपत्री ३ । २८ । ४२१५ चाष्टक गुणम् । घवे पणाष्टकफलं २८१ । ४ । १८ भवेत् तत तेन संयुतम् । यदश्वासकलं २८४ । १० । २१ तत् तु सूक्ष्मं पद्मफलं भवेत् । यथेवितं हि शिविरब्यक्तगणिताश्वथा ॥ अत्राटास्रभुजप्रमाणे यावदेकम् या १। त्रिभुजफ लवर्गः = याबव (०।११।१५) । अस्य मूलं याब (० । २५ । ५९) । वृत्तषडंश फलबर्ग = याबब (०।१६। ४०)। अस्य मूलं फलम् याव (०२१।३७) फलान्तरम् = याब ( ५। ३८)। वृत्तषडं बकलेन युतमेकपण फलम् = याब ०३७ ११५) । अटन्नमष्टपत्र जम् याब (४।५८)। अथाष्टास्रफलं भुजः या १ हरेणानेन ०॥ २२५७ या १ भक्तो व्यासः याग १ । ब्यास वर्ग ४६ अयं ग्रिप चगुणः पश्चाद्रिभक्तः फलम् = याव () अष्टाखे । इदमष्ट पलजफलेन युतं जातं यत्रकुण्डफलम् = याब (४। ४८।१) अतः फलम् ८ ।४८। ११ अनेन भक्तं भुजवर्गमानं स्यात् तत्र संचरः। हरन् िरूपं गुणस्तदा रूपमिते हरे को गुय इति लब्धो गुणः -( ०।१।७।१४) तद्वतिकुण्डफलस्य भुज इत्युपपनम् । अथ पञ्चमे द्विगुणा षत्रिंशदंश ज्या भुजोऽस्ति । षबिंग या =नि (०।३५।१६) वा व्या (०)१७३८)। इयं द्विगुणा पक्षाचे भुजः = व्या (२।३५।१३)। अत्र तत्तुल्यभूमो व्यासार्धतुल्यभुजाभ्यां योऽवल यदुभयतस्त्रयोवियत सुषाव तरफलं फलप च मशरूपं पञ्चगुणं च पक्षाचे फलं स्यात् । तत्र भुजार्ध भुजः। (२।१०। ३८)। व्यासर्थं कर्णस्तवर्गान्तरमूलं कस्बः - घ्या (०, २४ । १७) आयते लयः कोटिभुज़र्ध भुज इति तद्घाते फलम् = व्या ब ( १ ।७। ८) आयते । पवन स्वफलम् = व्याव ( •। २५ । ४०)। अतो विलोमेन आलम- । २९ स्पष्टाधिकारः । १६७ कुण्डानां भुजव्यासगुणकाः।। 24b कुण्डानि ० १८४० 33|२३१२ 3383 | 3 ० १९२४ ३४१६ भु जगु षुकः ५१३ १५३९ ४ १५४७ २४ ४८ ४११४० ४७१७ व्यासगु ५३ ४७४५१ १४० ५४ ४६५१ ५६४१ या

१६६ सिद्धान्ततत्वविवेके-- नेन ० । ३५ । ४० भक्तं व्यासबर्ग इति स वर्णितो हरो यहीतः २१४० तेन फलस्य गुणः = ३६०० । हर थ = २१४०। विंशत्यऽप- बर्तनाद्गुणहरौ १८०, १०७ वेत्युपपन्नं यथोक्तम् । द्विगुण(१) वृत्तमन्त्रंशज्यका ५२ । ३ । ५२ सप्तस्र के भुजः । षष्टिभ्यासार्धतः स्वीयकुण्डव्यासार्धतोऽस्त्ययम् व्या (० २६। १५६) भुभुजोऽत्र भुजो ब्यास खण्डतुल्यौ त्रिबाहु । सप्तन्न तत्फलं कुण्डे फलं व्याव७।४१।३) स्यात् तेन तत्फलम् । अनेन ० ४१ । ३ व्यत्ययादुभक्तं व्यासः स्यात् तत्पदं किल । हरे त्वमिन् ८२१ गुणधाय-१२०० मित्यस्ति फ लवासना ॥ अथ वा कुण्डक्षेत्रफलं स्वगुणगुणितं तन्मूलं भुजो व्यास च । समासव्रतया | ग्रावं मूलमासत्रसंज्ञकम् । । वस्तुभूत पदार्थ कार्य रखमकं पदम् ॥ अथावृतायाः करण्याच लब्ध' त थेष्टं तयोरल्पकं चक्रम ज्यम् । प्रकल्प्यथ केष्टाङ्गयोगाइलेनात्र वृत्रं लिखत् तदृतौ हि। प्रदत्वोत्क्रमज्य च तन्मध्यसूत्रे ततस्तरक्रमज्या च रेखात्मिका या । तदेव व रेखात्मकं मूलमत्र भवेत तत्करण्याथ कुण्डादिसिद्धये॥ करण्युक्ति बत् स्वेष्टल ब्धयोः करण्खोरपीह प्रसाध्ये पदे रेखिकाख्ये तयोरयिकां चक्रमज्यां प्रकल्प्य तदैक्यार्धबिस्तारखण्डोत्यवृत्ते । यथोक्तथा क्रम ज्यात्मिका देखि का स्यात् करण्यास्तदेवस्ति मूलस्य मूलम् । इहाभोष्टभेदात् पदेनैव भेदो भवेदियमायंभृशं तद्विचार्यम् ॥ इमानि कुण्डानि मयोदितानि (१)स्खघंगमप्रोक्तदिशि स्थितानि । शङवनौ चाम्बुसमीचतायां कार्याणि तञ्जैरिह सफलार्ध म् ॥ १७ ॥ यथोदित क्षेत्रफलस्य साम्य प्रदर्शनार्थं तु ममैष यत्नः । कुण्डस्य होमधूमि हाथ तत्र त्योऽन्यो विशेषः सुधियाऽन्यतन्त्रात् ॥ १८ इति कुण्डविचरः । विशेषशरण । (१) खेषां अतिस्म यनकमत।नयापन यं। आषोगम वेद ब्राह्मणादिप्रमाणानि तत्र प्रोक्ता कथित यां दिशं दिश कुण्डानिर्मा मणदिशेति यावत् । तत्र स्थितानि तईः सफलार्य कायण विशुदकुडादिनियमेनैव कुण्डरचना विधेयेति । विशेषशरणः । (१) एतदर्थं शेषवासनाऽवलोकनीया । ११२१ ४५६ ८ ९ १०| २|१३११०१६११८१९२९२१२२२३२४ २५ २६ २७२८१९३१ चापम् १ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९२०|१९१|१३४१५१६१७१८१९२०२१२२२३२४५२६२७२८२०३० क्रम ज्या ४३१०३४२३३० ८ |५६२ ३५७२ ४४५२५ ७५४० ७ ४०४३२१२८ २ ५५ ६ |३२|१९५६२५१५२७ १५२२४२१५ १२१ १४६०व०१० |२०२६४९४५०० ० |१२33b४३५३६१७३८३४०|४१|४२४३४४४५८६|४७४८४९ ५५२५१५२५३५५५५५५५५५५५१० | चापम् ०५१५१९ ५४४७४०३३३२४१६/६ ५६|४५४२ ४२१८ ५५४२५ ९ ५ ३५१६५३७१६५०३२८ ८४१९५२२ ८ ४४२५ ६३२|१२५४८४९क्रम ज्य = } ३|३३| १ ४०:०३६ १५२१२ २ ७ ५२४२८१६ |३१६: ' , |६११२६३६४५६६,६७६८६७|०१७७३७४७५७६७७७८७५३०८१८२८३८४८५ १८१८२८३८४८९८६८७८८२५१ चापम् ५२५२५५३५५५५५५५६|५६ ५६१७५५५७५८५८५८५८५२५९५५५५५५५५५५५५५५ ४५८|७५५२४८ १|३० ७ २२४ ४३ ३ २२४०५७१३२७४१५३५२५२ ४ ३ ४०५६५५५५५७ |B७३६ ३७३ २४२ १|१३| ३|१२|४८४९ |३२|१९| 3 |४३१५१|१८४ ७ ९ १६२०१३ ३ ४८२७० क्र मया। १२४०२४१०२८|४९ |२|४२२२५६ | ७ १२४९३ ३१|५८|५२|५६|५२२८२८४०५४५८४33 ५:५८२५६ २४४४| 33 ५०५५८ ४४५२ १२२४४७३८३५४३३७२ ५४१८३ ९५४१०८ |८६१७ ५ ४६ १४५०४ २३ २४ २५ २६ २७२८ ७ ८ ९ १११४१चापम् । ११११११|||||११||१|| | २२ २२ १ १११ २,५९.५१ ८९८ ११८ ७५६ ५६५५५५ क्रम १९७३ ३६१-१८७३६| ण्डानि • ४५४४४६|४२३= :२२, ७ ८ ९८४८४२५ ४ ३२१४५३५ 3|३४१६|४ ४३०३७|३६२ १.४८ ०|३०२४७४५२७३२३ २५३१२५३७४६ १५१४३१५२२७\४८४२१७3१२ ६ ३ १२९५७२ ६ १५४.१५२४१ ३१२३३३४३५१६३७३ १४०४१४२ ४३४४ चापम् | 3 ५२५२५१५१ ०४८९८८८ ६७४६ ४५४४४४४ ४१४०३२०३८३३६३५३४३३३२९ कम है। २३ १ २ ३० १०२८|४६| 3 |१९३४४ २६ १७४८५७ ६ १४२२ ३५० ४९५ ण्डानि हैं । ५०५८ ६ २४१२१६८३ |३२३४२९ ७१ || ४८५ ८४७९४१ ४२ २ १५२८८४६५३१ |६१|६२|६३|६४६५६६६७६८६२७| |७१७३७ ८१८२८३८४८५८६८७८८८९१ चपम् ७७७ 3 ७ २ ९, २६ ५२४२३२२ ०१९१२ १६|१५|१४| २२ ११९८७५४3 १ १ न मख २० ०९८५६ ५५०३७४३४०] २१७१२४६२१५५५०४४३० ३१ ण्डानि ९४३ ६ ५८२०१३१९२|३४| ४|१|३७|४१२७५३३ १२२३ 3 |४५१९९६|४१२६४ ३५२ २२|४३|१११९२४९२४५२२४२१२६ ५३५३१५२१४२३ १७ सिद्धान्त स्वविवेके स्पष्टाधिकारः । १७१ इत्यं हि जो मानयनप्रभेदैः यदुकमश्य यदि खटकानि प्रत्यंशजज्यनयनं धिय । भक्तांशखण्डैक्यवशाद्यथोक्त्या । षष्टिविभज्यन्त तो विलेख्याः क्रमज्यका सा क्रम खण्डकैः स्या प्रत्यंगजौवा व्यवहरसिक्यै ॥ १६ ॥ द्विनाम खण्डैरिह चक्रमज्या ॥ १७४ ॥ अथात्र जीवनयने भुजांश शिरोमणौ ज्य भोग्यख एडं स्पटं कृतं तु यत् । ये तज्ज्यका कोष्ठ गतास्ति सिद्धा । स्थ ते मत्वविश्वसात् तदर्थं किञ्चिदुच्यते ॥१७५॥ श्रमं विनैवानयनोद्यतन अन्वयव्यतिरेकाभ्यां चेत् स कोटीः क्रमज्यय।। ज्योतिर्विद् ज्य गणितो पल ब्धयै ॥ १७९ ॥ अनुपtता: कथं न स तथा कोट्युक्रमज्यया ॥ १७६ ॥ तुल्यन्ययाद् ने क्षेत्र त्रिज्य।वुमति तद्यतः । लघधश्चेत् कलिकादिकं स्या | x कोटिज्य सुधातेन राशिज्या नैव सिद्घति ॥ १७७ ॥ दतभग्य।न्तरखण्डकश्म् । सि दभोग्य पुतद्वारा(१) सर्वभो ययुतामपि । घट्य हृतं तद्युत यातजव एवं विभज्य । नै य किं च स धो तु खण्डयोः n१७८॥ जो वा भवेत् साऽभिमता सुखार्थम् ॥ १७१ ॥ य ज्य। विशङ्का भवति ज्य काझ्। अत्रायं नरकलकगति र हातम इवैन श्रीभास्करप्रकरं खण्डयवि। तच्च ।पमंश।त्म कम सि सिद्धम् । त:कालिकगमनयनार्थं तु दृश्यं मरकतं दीर्घवृत्तलक्षणम् (२) । शेषं तु घध्य गुण तं विभक्तं विशेष शरणः । ज्य कान्तरेण।त्र बल दि लब्धम् ॥ १७२ ॥ (।) यदि दशभिरंशैर्भग्यत्वष्टं तदा शेषांशैः किमि रथ तो या युतं लवणं भवतीह च।पं शेरानन्धनो ज्यावृद्धिः स च स्थूल पदान्तं यावद्देष चीय कलीकृतं तद्धि व. तात्मकं स्यात् । मानत्वात् । अतोऽत्र व येथे विधेयो यथा श्यावृद्धिः सूक्ष्मा भने क्रम ज्ययोत्य क्रमशजनी (९) बतुततकलिकगविचारप्रपञ्चdपूरचरणकृत्-चकप• कल'नामग्रन्थ एवास्ति । षष्टिच्यु कोटिभवक्रम ज्या ॥ १७३ ॥ न अत्र विशेष: । १७२ सिद्धान्ततत्वविवेके- स्पष्टाधिकारः । १७३

• यातैष्य खण्डयोगधं यद्भो यं कल्प्यते त्वया।

तदसवेन सत् तत्र भुक्तमेवस्ति खण्डकम् ॥ १०६ ॥ अथात्र यथायथा चमानमल्पं भवेत् तथातथा तरकलासनवगन जीवागतिः स्यात् तेन यदि च-मानं शून्यं तदा जीवायास्तस्क लगतिः शिवशरणः । हिति वचयं श्रीमान् भारस्कराचार्यस्था भोपखण्डं स्थूलं स्वय करो- उप द्य । रा सद भवेदतरत दश। भग्यखण्डं कश्यप । यतस्तदा । यस्खoर्ड स्वतन्न तद्भग्य खण्डं फुर्ट कितु त हाधितं फलं सूक्ष्म स्पष्ट मित्यर्थः । अतः सिद्धोग्ययन द्वारा "-त्यादिना भट्टन सबै धजनन यनयोर्धालः क्षिप्तति ।

• अत्र विशेषः

अत्राय शेषनामासनः गरेन विलोम या कथं सिद्धयतीति न जानाति ततो भास्करप्रकरं 'डयते । असनमानेन विलोन ब्य नयनं ततो यतैक्ष्यचेः खडकथं मेंशेष इत्यस्योपपत्तश्च . (अथ यदि य-लोपस्य स्थगत्या पूर्वापमा तात्कालिक गतिस्तदा य-च पस्य शरदि सूसंख्यया गत्या का जाता तगत जीवातरकालिकी गतिः कोपय.२२९ इदमेव तत्कालषेगेन भयखण्डे गृहीत्वा कवयतं य-चलचपमा न यस्य जीव याय तदा च-तुल्य चाप वृद्धौ (ज्याय ) अस्यास्तारकालिको गतिरभीष्ट, च यतय-चापघ्या = ज्या (य + च ) । द्वयोज्ययोरन्तरम् = य ( य + च )- ज्याय = ज्यबद्ध: । त्रिकोणमित्या ज्यायद्धिः भास्कराचार्येण ग्रहाणां तात्कालिकी गतिः साधित सा गतिर्यत्र फलमानं में भवेत् तत्र शून्य समा भवस्येव कमलफर इदं सर्वमज्ञवैष श्री भारकरमतं खण्डयति ) (१) एवं " यतिष्ययोः खण्डकयोर्विशेषः "-इत्यादिनिधी गतखण्डमानं = ज्याग- ज्या (ग- १९ ) भोग्यखण्डमानं = ज्या (ग+ १० )- याग, खदयोरेतरम् २ ज्याग { ज्या (ग–१०) + ज्या (ग +१०) } २ र्याग.कोश्या १० २ ज्य।ग . उज्य १० ८ २ ज्योग त्रि २ कॉज्याग.ज्य १० एवं खण्डयोर्योगमानम्=ड्या (ग+ १० ) = २ कोज्या १ य + ज्या य-चापस्य च गती या गतीि रियमतः च भक्ता आता य-लोपः रूपगती जीववागति : । २ क. ३ य + ज्य कञ्जय। ? य + ' या विशेषशरणः। (१) कोष्ठकश्तर्गतविषयस्य महाप्रभाधिकारे ११०तमलोके विशिष्टं त्रि. च त्रि मयजनम् । १२ १७४ सिद्धान्ततवविवेके स्पष्टाधिकारः । १७२१ २ ज्याग.उज्या १० २ उपग.ज्य १० अथ क्रमेण खडतरम् = त्रि त्रि. २ त्रि

कोज्यं १ = त्रि-ज्य१०:आसन्नपदेन कोज्या १०

ज्य।० ज्य १ ३. उक्रम १० = | खडयगः २ त्रि २ त्रि २ को ज्याग . ज्य ।१० ज्या १ । अथ शेषांशज्या = कोटिज्य (नुपातस्य स्थूलत्व भाग्यखण्डके । ज्या सिवल्पबु द्या तु यत् कृतं प्रौढित स्वया ॥ १८० ॥ तत् त्याज्यं भग्य खण्डस्य स्पष्टताकरणं खलु । त्यव सुगनि खण्डानि बलात् सुस्यू लखण्डकैः१८१॥ इष्टज्यनयनं तेऽस्ति तदैवं स्पष्ट खण्डकम् । यातैष्यखण्डभेदनं शेषं खण्डशकैर्भजेत् ॥ १८२ ॥ तदूनं भुक्तमेवस्ति भोग्यं स्पष्टं भवादृशाम् । न मादृशमिदं सृज्य कखण्डक साधनात् ॥ १८३ ॥ इति ज्यनयन यनविधिः । अथोच्यते मया हमं स्फुटकर्म सवासनम् । पू यादृक् च सिद्धान्ते गदितं रविणा स्वयम्॥ १८४ ॥ जिष्ण जायभटभास्क मुख्यै उप १० . शे यो १ शेषकोटिज्या = त्रि - २ त्रि : १ o o ० ० आसनमलन । अय गतशेषयोर्योगज्यवाभीष्टज्या तदानयनार्थं यासः । ग्या १ उज्य १० ० ०

', अभीष्टज्या।

प्रयाग काज्याग ८ ७ कोज्याग . ज्य१०. शे ज्याग . उज्या १०. श ' , + ज्याग । ततो । त्रि.१ त्रि : १ यत_कोज्याग . ज्या१० .शे - ज्यग . उज्या १० शे गतज्पष्टज्ययान्तरम= त्रि. १ त्रि : १ १ ० खण्डयगदल. शे। खण्डान्तर . शे २ ४ १ ० ० रन्धपूरुषपरम्परयाऽत्र । वासना निजघिय निज तन्त्रे नाशिताऽर्करचितानवबोधत् ॥ १८५ ॥ तत्तत्खगेन्द्रोचितगोल संस्यां ज्ञत्वैव योक्ता स्फुटता मयार्थम् । मुन्यर्चिता श्रीरविणाऽथ सैवो च्यते यतोऽन्यैरुदिता न सम्यक् ॥ १८६ ॥ रवेर्मन्दपरिध्यंशस्त्रयोदश कलस्तथा। खसागराश्चतुस्त्रिंशद्दिलिप्तायस्तथा विधोः ॥ १८७ ॥ खण्डतर. शे खण्डयगदल कोष्ठकारतर्गतफलमेव भास्करचर्येण स्फुटभोग्यखडं साधितं तत् तु समीचीनमेव कमलकरो यथै खण्डयति । स्पष्टाधिकारः ।। १७९३ १७६ सिद्धान्ततत्वविवेके परिध्यं शः कुरामाश्च कलाः सप्तार्णवस्तथा । विदितुल्यविलिप्ताश्च तथाऽऽरपरिधेर्लवाः ॥ १८८॥ एकलि फोनसार्धारिन पर्वता ७३ । २८ बोधनस्य तु। इषुलिप्ताव्यनागाश्विल वा २८५देवगुरोस्तथा ॥ १८ ॥ मुनि लिप्तब्यन्तांश्च भृगुजस्य लवा भवः । शनेः षडशिख लिम्राज्यसर्याध्यंशाश्च मान्दजाः ॥ १८० ॥ (१) ब्रोज़न्त परिधेर्भागवर्गनाट्भांशसर्गतः। तत्परिध्यं गवर्नानैर्भrशवर्गाङ्कै तत् ॥ १४१ ॥ पदं सदेकरूपास्ते मन्दः स्युः परिधेर्रवाः। श्रोजन्तव्यत्ययादित्यं बोजोक्त्या यत्र वासना ॥ १६२ ॥ इयरिन दस्रा हयग्निभुवो दिखाः खर्तुस्तकाः । खाब्धयः परिधेर्भागाः शैघया भौमात् फलाप्तये ॥१४३॥ ओोजनेऽर्केदितायैते युग्मान्तादयधिका गुरो। सैकाः शनौ ज़ारसितेष्वेकत्रिवधूनितः क्रमात् ॥१८४॥ मध्यकाव्यसदलं त्रिज्या यन्मनसः किल । तन्मनात्परिधेयसदलं चान्यफलज्यका ॥ १८५ ॥ ० इयं नृपाः पञ्चबेदा सान्दन्त्यफल जज्यका । रवेस्तथेषवोऽयष्टिखी षवो हिमदीधितेः ॥ १६६ ॥ सा झ्यर्कप्रमिता भौमे वित्त्रयंशाः पवना बुधे । गुरौ बणा वियम ल: षडंशोनद्वयं कवेः ॥ १६७ ॥ शनेरष्टौ शर मान्द क्रमादन्त्यफलज्यक। तथैवाष्टाग्नयः शून्य सागरा भूभवस्य च ॥ १६८ ॥ तथा हि दिमिताश्च तथाऽर्कप्रमिता गुरौ । तथा सव्यंशरमाब्धिप्रमित भार्गवे तथा ॥ १६८ ॥ क्ट तवः खाब्धयः सौरे शैघन्यफलजज्यका । भशत्रिज्यप्रमाणेन परिधेरनुपाततः ॥ २० ॥ यदुच्चेन शुद्धो ग्रहस्तस्य केन्द्रं भवेत् त्रित्रिभैरेकमेकं पदं स्यात् । अयुग्मं तु यमं क्रमात् तानि चक्र भवन्तीह चत्वारि दोःकोटिसिद्धयै ॥ २०१ ॥ अयुग्मे पदे यातमेंष्यं तु युग्मे भुजो बाहुहनं त्रिभं कोटिरुक्ता । ततः खस्खकेन्द्रोत्यदो:कोटि बे पrिध्यंशनिदन्यौ विभक्तं च भांशैः ॥ २०२ ॥ क्रमात् खस्खदोःकोटिसंज्ञ फले स्तः फलान्त्यज्यया वा हते त्रिज्ययाऽऽप्ते । त्रिभज्योद्भवं दोःफलं यद्यथोक्त्य विशेष शरणः । (१) अस्य वासना ग्रस्य कृते य शेषासनायामति विशद विहिता, सैव उप चरणैः सूर्यसिदान्ते • रवेर्मदपरेि ध्यंश 'इयदि ५श्वरस्य सघवविंग्य टीकाय मयसंकेतैः संरक्षिता तत्र मट्टस्याभिश्च वदधक्यं च प्ररुपपाददीत विजेरखिलं वि श्रेय । २२॥ १७८ स्पष्टाधिकारः १७ यथोक्त पाठः परिधिः स्फुटः स्यात् । तत्सधितं दोःफ लचापमेव फलं भवेद्वोक्ताफलेन तुल्यम् ॥ २९८ ॥ त्रिज्याहता(१) कर्णं हतैव दोज्य स्फुटा भवेत् तां परिरह्म वा स्यात् । यथोक्तबद्दोःफलचापमेव फलं यथोक्तेन फलेन तुल्यम् ॥ २०६ ॥ त्रिज्यहत कणहृता कृतान्त्य सिदान्ततवविवेके फलान्यज्यकै बेह बेद्या बुधैः सा ॥ २०३ ॥ स्ट गादिकक्र्यादिगते च केन्द्रे स्खकोटिजीवान्यफलज्ययोश्च । योगोऽन्तरं कोटिरिहथ दोज्य भुजस्तयोर्वर्गयुतेः पदं स्यात् ॥ २०४ ॥ यतिस्तथा कोटिफल त्रिमव्य योगोऽन्तरं चात्र यथोक्तकेन्द्र। कोटिश्च तदोःफलबर्गयोगाः न्मूलं स एव श्रवणो भवेद्धि ॥ २०५ ॥ केन्द्रस्य दोर्या गुणिता कुतन्त्य फलज्यया कणहृतप्तचापम् । समं फलं स्याद्भद्यतौ हि मध्य स्फुटान्तरं शून्यशरे ग्रहस्य ॥ २९६ ॥ त्रिज्या ह तं दो.फलमेव कर्ण दृतं तु तच्चापमितं फलं वा । मुसूक्ष्ममित्यं मृदुशघ्रमाय निःसंशयं कार्यमिदं राज्ञः२०७ ॥ त्रिज्याहतः(१) कर्णहृतः छतश्चेट् विशेषशरणः। ज्याभि ४ ज्याअंफ त्रिज्याभ४ प ¥ त्रि फ त्रि = क भ = क ज्याअंक ४ त्रि। यद्यत्र ब्यारफुफ = क व फुप कथ्यते। ज्याभx ज्याफफ उपभु ४ फुप तदा उपाफ = भ अतो ज्ञायते यदि भुजफलं फलज्या कल्प्यते तदा स्थूलं फलं वस्तुतस्तु स्फुटा फलज्या कणांनुपात जैवातस्तदर्थमयफलदीव सुटा वा परिधिरेण स्फुटः कपिन शते निशीथिन्त्यम् । ज्याभु उपाधीफ x त्रि (१) पूर्वश्लोके उपाफ = * त्रि = क याफ , ज्याभि भx त्रि। ज्याअंफ x ज्यास्फुर्भ विशेषशरणः । (१) : भक उयाभ४ याअफज्यभ. प. भ अतः सर्वमुपपनम् । १८० सिद्धान्ततत्वविवेके स्पष्टाधिकारः । १८१ तच्चासकृत् साधितमेव स्मं सकृद्यथोक्तेन फलेन तुल्यम् । एवं यथाऽत्र व सऋत्म कर फलज्यकैवात्र भवेत् स्फुटाख्या * । यत् तद्दशाङ्कःफल चापमेतत् समं फलं वोक्तफलेन तुल्यम् ॥ २१० ॥ त्रिज्य हता कणहृता भुजज्य तच्च पबद्धेर्विवरं फलं व। ज्ञेयोऽत्र बाहुः प्रतिमण्डलस्य पूर्वोदिताभिन्नपदैः स चैवम् ॥ २११ ॥ चपं तु यत् खन्त्यफल ज्यकाया खिभं युतीनोनयुतं तु तेन । पदानि तानीह भवन्ति तेषु बहुश्च यतेयमयुग्मयुग्म ॥ २१२ ॥ घड्भेद-+ जातं सकृदुक्तमित्यं त्वघसटत् तत्स मह्यमेवम् । कनुपातात् स्फुटतां विहाय सवत्र यदोःफलचा पत्र ॥ २१३ ॥ दपि स्ख मान्दं किल दोःफलं स्यात् ॥ २१४ ॥ सकृद्यथोक्तश्च वणोद्भवस्य सन्नं तथाऽहं प्रवदामि सम्यक् । गूढस्फुटत्वनवबोधत- मूढभमज्ञानविभजनार्घम् ॥ २१५ ॥ परं सदैकरूपैश्च परिध्यंशैः पुरोदितैः। सप्त(१)भेदोद्भवं साध्यं फलं नेदं कथं चन ॥ २१६ ॥ त्रिज्य गुणान् कर्ण हतान् कृत्वा पूर्वोक्तयत् स्फुटान् । युग्मौ जान्तपरिणैस्ततोऽनुपतनात् स्फुटैः॥ २१७ ॥ स्वेष्टमध्यपरिध्यंशैः फलं कार्यं विचक्षणैः। युग्मौजान्तपरिध्यंशान् मन्दन् स्पष्टान् वदामि तान् ॥ विवयंशा मनवः सूर्यं दन्ताख्यंशोनिता विधौ । विशेषशरणः । ज्यस्फूभु x ज्यफ एयरफभ x प ( ४ ) (५) भ विशेषशरणः ।

• एतदर्यमयैवैयधिकरस्य १०८ तमश्लोकस्य टिप्पणी विलोक्या।

ज्याभू ॐ ज्याफ x त्रेि यभx ज्याअंक 'h ज्यफ (१) त्रेि x क = ( ६) ज्या (कुभु भु ) अतः षड्भेदजातमित्युपपनम् । (१) षड्भेदजातं फलं पूर्वमुक्तम् । अथ यदि भुजफलसममेव फलश्यां मघा त चापं भुजे संस्कृत्य ततः पुनर्मुजफलमेवासकृत् साध्य तदा तदपि सूक्ष्मं फलं भवितुमर्हतीति सप्तभेदोद्वमित्युपपनम् । ज्याश्रु ४ ज्यास्फुफ उपभx ज्यफप (२ ) (३ ) २३ १८२ सिद्धान्ततत्वविवेके स्पष्टाधिकारः । १३ श्रोजान्त्यपरिध्यंशः प्रोक्ता भौमादथोच्यते ॥ २१६ ॥ ओज द्वघगा वसुयमा रदा रुद्रा गज। ब्धयः । द्वितीययुग्मपादान्ते स पञ्चांशेन्द्रभागकाः ॥ २२० ॥ वेरङ् कलोनेपुवढ्यंश हिमदीधितेः । सत्रयंशा युग्मनन्दांशः कुसुते कलयैकया ॥ २२१ ॥ जनाः सार्ध ख रामाश्च बुधे साङ्गिशराग्नयः। भाग गुरौ च सञ्जयंशा भवांश दृगुनन्द ने ॥ २२२ ॥ त्रिलिप्तना रसेष्वंशाः शनौ तुर्यपदान्तजे। युग्माद्वयेऽथ सूर्यस्य स षष्ठांशाखयोदश ॥ २२३ ॥ विधोर्नन्दद्विभागाश्च सपञ्चांशा: कुजस्य तु । सैक कतिन्नैकषष्टिस्तु बुधे वर्तिकलान्विताः ॥ २२४ ॥ रसह्यंग गुरो भाग लिप्तश्चझदिसंमिताः। कवे वित्रयंशरुद्रांशः वित्रयंशत्र्यब्धिभागकाः ॥ २ २५ ॥ क्रमादो जयुग्मपरिधिदर्शनम् । शनेः श्रीरविणा खल्पान्तरालघवतश्च ते । द्वितीयतुर्ययोगार्थं र्होतः परिधेर्लवः ॥ २२६ ॥ नाशङ्कनो यं न च ले किमिटी फ लवस ना। विचिवऽस्ति यतस्तत्र गोल स्थितिविभेदतः ॥ २२७ ॥ यच्चासन्नं युग्मपदं तद्वधं विबुधैरिह । श्र पुग्मं त्वे क मे वक्तं परिधिज्ञान हेतवे ॥ २२८ ॥ ओजयुग्मान्तरगुणा भुजज्य बि ज्ययो इता। युट ते धनी स्यादोजदूनाधिक स्फुटः(१) ॥ २२८ ॥ क यीनुपातज स्पष्ट: परिध्यंशः पुरा कृताः। यथा सूफत । “ वै त ह त्रापि चदृताः ॥ २ ३० ॥ सवः प्रकारैफलमेकमेव पूर्वोक्तभङ्गयैव यथा सुसूक्ष्मम् । सिद्धं भवेत् तन्मयका निबद्धं ज्योतिर्विदां संशयभञ्जनार्थम् ॥ २३१ ॥ युर प्रान्तजवीजपदान्तजातै र्मध्येऽनुपातात् परिधेः स्फुटत्वम् । फ़ लोपपत्या विहितं सदस्ति जानन्ति नेत्य जडबुड्यस्तु ॥ २३ २ ॥ | सू. चं. मं. चु. छः ए| श. मन्दाः परिधयः १३ | २१ ७२ २ २ ११४८ ओजपदान्ते १४ २४ २ १ २ २५ ११ ५५ | १२५१ २० २१ १५ | २० | ५७ द्वितीययुग्मन्ते १३ | | २०१० ४२ २८६९२६ युग्मन्ते चतुर्थ १० १२ ३ २९ ४० ४० १३ | २२ ७६ | २८ २२ २१ ४८ सौरशास्त्रे युग्मन्ते ४१ ४० १६ २२ विशेषशरण । (१) स्फुटः परिवारिते । १४ सिद्धान्ततत्वविवेके स्पष्टाधिकारः । १८५ इत्य' मयोक्तां परिधेः रफटवं तदैव यच्छीरविण मथार्थम् । प्रोक्तं स्वशाखेऽथ परं तु तत्र सं दृश्यते युग्मपदान्तपाठः॥ २३३ ॥ उक्तविसंवदतया स चायं प्रायो बुधैरन्नपरम्परास्थैः । प्राङ्नाशितः संप्रति सप्रमाणं विप्रैः स्खभतय नितरां हीतः ॥ २३४ ॥ आर्यादितां च ग्रहगलसंस्थां ज्ञात्वैव रव्याशयपाठ उक्तः । स्थित्यन्यथrत्वेऽनुगतः प्रसिद्धः स एव युक्तो मम नाग्रहोऽत्र ॥ २३५ ॥ यद्राक्फलेऽत्र यवणानुपाते तेऽपि सौरे परिधेः स्फुटत्वम् । तद्वासनाविदूर्भगवान् स एव नारायणो मण्डलगो() न चान्यः ॥ २३६ ॥ वस्तुतस्तु न हि सौरमतस्य कल्पनां ग्रहभवामवगन्तुम् । अन्यथा स्थितिबशाह षिवय ऽपि क्षमोऽत्र जडबुद्धिनरः कः ॥ २३७॥ अतीन्द्रियार्थ विज्ञानं प्रमाणं श्रुतिरेव हि । था तिर्यत्र प्रमाणं स्याद्यतिः का तत्र नारद ॥ २ ३८ ॥ जिज्ञासोद्युतिरिष्टाऽस्ति यदि थु, त्यनुसारिणी। इत्थं शाकल्य एवाह बोक्न खनिबन्धने ॥ २३८ ॥ इत्य' कतैस्तैः परिधिस्फटांशै. र्यथोक्ता वह्नःफल चापमेव । फलं च कर्णाङ्घवत् सकृत् स्या उज्योतिर्विदां(१) सं व्यवहारयोग्यम् ॥ २४० ॥ आर्षाक्तगूढस्फुटतामबुध्वा मान्ददोःफलम् । सकृदेवदितं स्वोक्तौ भास्कराचैनं (२) सच तत् ॥२४१॥ विशेषशरणः । (१) ओजयुग्मपदभेदतः परिधिस्फुटतां विधाय ततो यद्भुजपर्छ। तत् कर्णार्पयिं सकृद्-व्यवहारयोग्यमिषे में मदतो भदृश्य दि मालिग्य मासीत् । वस्तुतः परिधिग्टता को भु कालं ततो मन्द कर्णस्तस्मान्म दफलमेनमिह वास्त ममन्द कर्णस्याशनल् कथमपि सकर्मण। षष्टं फले न भवतीति भट्टाशयः। (२) आर्वोक्तप्रपञ्चस्याकथनेन तदशपमज्ञात्वैव “ ये केन्द्र दीर्थं लघखण्डकोत्थे " इत्यादिना ये रविचन्द्रयोर्मन्द फले साधिते तत्रास पदानुपादानात् सकृदेव यत् कृतं तत् समेत्यतः प्रड प्रमाणाञ्चित विशेषशरणः । (१) सर्व शरणो भट्टः स्पष्टमिदेव वक्तीति । २३॥ स्पष्टाधिकारः । १८७ १८६ सिद्धान्ततवविवेके — तुलादिमेषादिगते च केन्द्रे फलं धन क्रमशश्च वेद्यम् । सु संस्कतो मन्द फलेन मध्यो। मन्दस्फुटः स्यादथ वा स्फुटख्य ॥ २४ २ ॥ कणनुपातप्रभवा खमन्द - केन्द्रस्य दोज्य विहिताऽस्ति पूर्वम् । तच्चापमुच्चेन युतं हि मन्द स्फुटोऽय वे त्यं रविचन्द्रयो हि ॥ २४३ ॥ परं तु तच्चापमिहाद्यपादे चापं तथा ह्यदिपदक्रमेण । विहीनितं चक्रदत् तदेव चक्रर्घयुक्तं वियुतं तु चक्रात् ॥ २४४ ॥ मृदुस्फुटावेव सदाऽकं चन्द्रा वेवं स्फुटौ स्तश्च तयोरभावात् । शीघ्रोच्चकस्याथ कुजादिकान स्फुट क्रियां वच्मि मृदुद्रुताभ्याम् ॥ ९४५ ॥ स्खमन्दफल संस्कारान्मध्यमः स्यान्टदुस्फुटः । स्व शीघ्रफल संस्कारात् स्यात् सकृत् स स्फुटग्रहः॥२४६॥ मध्ये शीघ्रफलस्यार्ध मन्दमर्धफलं तथा। मध्यग्रहे मान्दफलं सकलं शीघ्रमेव च। ॥ २४७ ॥ इत्यं सौरक्रमप्रामाण्यतः स्पष्ट क्रियोदिता । तत्फलद्वयमेवाहुः पूर्णामार्षविरोधिनः ॥ २४८ ॥ अत्रापि चेन्मन्दवदन्त्यशीध केन्द्रस्य दोज्य क्रियते स्फुट ऽस्याः। चपं तु यत् स्वीयपदोद्भवं त च्चलोच्चयुक्तं स्फुटखचरो वा ॥ २४६ ॥ असकृत् साधितं मन्द फलमेवं स्फुटर्कतः । स्पष्ट रूपें विलोमेन संस्कृतं मध्यमो भवेत् ॥ २५० ॥ इत्यं सौरोचितं प्रोक्तं सकृदोःफल मेंव चेत् । खयं केवलमकंऽत्र स्फुटं वामं स मध्यमः ॥ २५१ ॥ अथोपपत्तिं श्टणु मध्यमख- कस्थितव्यासले त्रिभज्य । विशेषशरण । आर्यशरणो भास्कराचार्यविरोधी भट्ट " यं के द्योज्ये "...इयत्र स्फुटके द्रांशयासम्बधतः फलज्या ज्ञानमिति मनसि निधायैव सन'-युक्त वन् एवं मृदुदोःफलस्य चपं बुधा मन्दफलं वदति । अत्रापि प्राचीनशरणस्य भास्करस्य न भट्टने गति । वस्तुतधद्रग्रहणाधिकारे " मदधृतिर्दाश्रुतिवत् ":इयडुपपत्तिविचारेण "बुधा मन्दफलं वदन्ति". इह बुधा इति कथनेन कर्णानयने ब्रमगुप्तपक्षपाती भास्करः पाठपत्रित मन्दपरिधिजात मृदुभुजफलं फलGयसममिति न ज्ञातवानिति फुटमिह न चलनकलनादिनवीनसि दान्तस्य प्रयोजननिते विशधिपम्। १८ सिद्धान्ततत्त्वविवेके- अङ्गया तदन्नईदुशीघट्टत्त व्यासार्थकं खन्त्यफलज्यकेह ॥ २५२ ॥ यया भगोलोऽस्ति कदस्वमध्याह्न भमण्डलं खङ्गलवैः कुकेन्द्रात् । खाकाशगोगोलेऽपि तथैव कक्षाः ख-गामिनां तत्समस्त्रतः स्युः ॥ २५३ ॥ परं तु यत् प्राग्भ्रमणात् खगस्य केन्द्रस्य भुक्तया भमतीह विस्वम् । तदृष्टत्तकेन्द्रं क्षितिगर्भगं न किन्वन्तरेऽतोऽन्यफलज्यकरौ ॥ २५४ ॥ भूकेन्द्रमाणं च ततो द्वितीयं केन्द्रं भवेत् खन्याफलज्यकाग्रे। ताभ्यां विधेये त्रिभजीवयैव मध्यखकक्षाप्रतिमण्डल ढये ॥ २५५ ॥ क्रमादद्यादृजु तद्वितीय स्टुक् रूत्रमूध्वं कृतमुञ्चसंज्ञम् । तथैव यच्चाधरदेशयातं नीचाभिधं तत्रमित सुकन्द्रात् ॥ २५६ ॥ यत्रोऽस्त्रं प्रतिमण्डलेऽस्ति तत्र ग्रहोच्चं परिकल्पनयम् । स्पऋषिकारः । १८९ तथैव नीचं किल नीचत्रे ख कविकायामपि तद्वदेव ॥ २५७ ॥ उक्तं हि संज्ञाद्वितयं कुगर्भाद् दूरचितत्वन्निकट स्थितत्वात् । तत्तयोः केन्द्रगते(१)ऽथ तिर्यग् गते च सूत्रे सुधिया विधेये ॥ २५८ ॥ तयोर्यदूर्वाधरमन्तरालं सषत्र तत् खन्बफलज्यकागम् । नौच्चञ्चवृत्राय समान्तरेण तत्तयोरन्तरणं च रूत्रम्॥ २५८ ॥ ऊध्वधरखान्त्यफलण्यकाख्यं सर्वत्र तद्यपि यिदाऽवर्षाध्यम् । ग्रहस्य विस्वं प्रतिमण्डलेंऽस्ति तन्मण्डलं च भमतभद्रकाष्ठाम् ॥ २६ ॥ अद्य भुतयैकदिनेऽथ तेन शमः स्खप्रतिमण्डलात् यत् । यत्रेष्टकाले भ्रमणाश्च बिम्बं भवेच्च तस्य चितिगर्भतः स्यात् ॥ २१ ॥ विशेषशरणः । (१) अत्र सन्धिः शमयिकः। २४ १९९ सिद्धान्ततत्वविवेके सूत्रं भचक्रे किल यत्र तत्र मेषादितः स्पष्टखगः फल र्थम्। प्रकल्पितः पूर्वं मतीन्द्रियप्रै- स्तत्साधनार्थं च वदामि युक्तिम् ॥ २६२ ॥ उच्चाद्विलोमं खलु तुङ्गभगै नैषादिरस्मात् खचरोऽनुलोमम् । ज्ञेयस्तदुच्चान्तरमत्र केन्द्रं तज्ज्या भुजज्या खचरावधि स्यात् ॥ २६३ ॥ तिर्यक् खनौचोच कसूत्रतश्च बाहुस्तथा कोटिरिहथ वेद्या। ऊध्वधरा मध्यमकक्षिकास्थ तिर्यस्थसूत्रात् खचरावधिस् ॥ २४ ॥ स कोटिजीवान्यफलज्ययो: स्या द्योगान्तराभ्यां मृगकर्किकन्दं। तवाङकोट्यों छतियोगमूलं कर्णः कुगर्भात् खचरावधि यत् ॥ २५ ॥ अथात्र तन्मध्यमकक्षिकायां तत्कोटिसूत्रं किल यत्र तत्र । मध्यो ग्रहो यत्र च कथं सर्वं तन्न स्फुटस्तत्र फलं तदन्तः ॥ २६ ॥ स्पष्टाधिकारः । १९१ तत्र घनं च ग्रह विम्बकेन्द्रा दधोमुखे ते श्रुतिकोटिसूत्रे । कुगर्भतिर्यग्गतसूत्रगा स्यात् केन्द्रस्य दोज्यैव भुजस्तदन्तः ॥ २७ ॥ विम्वत् तथैवान्त्यफलञ्चकाख्य यु,तावपि स्वीयफलाय जात्यम् । तत्कथं सूत्रे च भुजज्यका दो स्तथा खविम्वाल्लघक सूत्रे ॥ २८॥ अधोमुखे मध्य मखटविम्ब न्त र स्खरूपान्त्यफलज्यकद्वये । का स्यात् फलतज्येत्यनुपाततः स्यादाद्यप्रकारोऽयमिहोपमः ॥ २६ ॥ मध्ययहं मध्यमकलिकास्यं केन्द्रं प्रकल्प्यान्त्यफलज्यय वा। नीचच्चचत्तं कुरु मध्यमरष्टक् कुगर्भतस्तदृतिगं च सूत्रम् ॥ २७ ॥ ऊध्वाधर तद्वतगध्वपाल लग्नं च तद्यत्र भवेत् तदुच्चम् । नीचं तथाऽधःस्थितपालिलनं तिर्यक् स्थसूत्रे च तयोश्च मध्ये ॥ २७१ ॥ १९२ सिद्धान्ततवविवेके स्पष्टाधिकारः १९३ मधयाख्यक थागतमध्यखेटा नीचोचष्ट प्रतिष्ठत्तयोगे विरूपं वरीवर्ति सदैव यत् नीचोच्चमध्ये परिधौ तु भांश द्विते खविवधि तुदेशात् ॥ २७२ ॥ केद्रांशकाः स्वप्रतिष्ठतजात एवाथ ततो भुजकोटिीबे । नीचोच्चसं ज्ञात् परिधिप्रमाणात् ते एष दोकटिफलाप्तये स्तः॥ २७३ ॥ क्रमात् तद्बुधरसूतस्तु तिर्यक्ससृवाच्च तथा कुमध्ये । तिर्यस्य सूर्यं भवतीह तस्म- चञ्चतिर्यगतसूत्रकं हि ॥ २७४ ॥ समन्तरयं विभजीवया स्य दतोऽत्र केन्द्रे मृगकर्षिसंज्ञे। त्रिज्या तदूर्वाधरसंस्तित्वात् विभज्यकाकोटिकलावयोश्च ॥ २७५ ॥ योगान्तराभ्यां भवतीह कोटिः कुमध्यतिर्यस्थितप्तत्रतश्च । बद्धस्तथा दोःफलमैव ताभ्यां अर्थः स एवास्ति विश्वमध्ये २७६ ॥ द्यावत् कुकेन्द्र थवणखिभज्य। कोटिस्तथा कोटिगुणो भुजज्या बाहुल्विदं जात्यमधोमुखं स्यात् ॥ २७७ ॥ तथोर्वगं खन्यफलज्यकैव कर्णः स्खबिम्बावधि मध्यखेटात् । कोटिस्तथा कोटिफलं च बाहु स्तङ्कःफलं चेति सजाति जात्यम् ॥ २७८ ॥ त्रिज्याकर्णं दोर्भजज्या तदा का खन्यज्याख्यध्वं युतां दोःफलं स्यात् । यद्दा मध्याभांशवृत्ते तु दोज्य का स्यान्नीचोचाभिधे लब्धतुल्यम् ॥ १७८ ॥ यावत् खबिम्बं श्रवणो द्वितीय प्रकारों व क्षितिगर्भत: स्यात् । कोटिस्तयोर्दी:फ़लमेव मध्ये बाहुस्तथा खीयफलार्थमन्यत् ॥ २८० ॥ तत्कर्णकोट्युबसूचयोः स्यान् मध्ये फलं मध्यमकशिकायाम् । तत् तु त्रिभज्यश्रवणे कुमध्या दतः फलं स्य। वानुपतात् ॥ २८१ ॥ २४ । ॥ स्पष्टाधिकारः । १९९ १९ सिद्धान्ततवविवेके चेदोःफलं स्खश्रवणे भुजोऽस्ति तदा त्रिभज्य श्रवणे कथं स्यात् । जाता फल ज्यऽथ च तख प इयं त्विदं दोः:फल भेदतम् ॥ २८२ ॥ त्रिज्यकथं गुण हरौ य यच्छेषकं त्विह । अस्ति तईःफलं तेन त्रिज्यानं वर्ण द्वच्च तत् ॥ २८३ ॥ कर्णानुपतत् फलित जातं दो.फलमेव हि। फल ज्य स्यात् परिध्यन्त्यफल ज्याध्यां प्रकारतः ॥२८४॥ ज्ञात द्विधा दो:फलतः फल ज्यां द्विधोपपन्नां कथयन्ति सन्तः । एवं यथोक्तात् परिधेस्त योऽन्त्य फल ज्य कायस्त्रिगुणो गुणोऽस्ति ॥ २८५ ॥ इतीरितं तन्न हि युक्तियुक्तं सङक्तयुक्तया परिवधितावत् । अहं कथं ते रचयन्ति शास्त्रं खार्षीशियाबोधवशत् तदुक्तया ॥ २८८ ॥ कर्णानुपातात् परिधेः स्फुटत्वं त्यव परे(१) व्यत्ययतोऽनुपातात् । तस्पष्टताङ्गीकरणादबोधान् मिथ्यऽऽद्यतुल्यं फलमामनन्ति ॥ २८ ॥ श्रीब्रह्मगुप्त प्रमुख न तत् सत् सन्नोलयुक्त्या गणितज्ञ यस्मत् । कर्णाग्रसिद्धं मृदुष्टत्तकेन्द्रे कर्णाग्रगं विम्ब मिदं कथं स्यात् ॥ २६० ॥ के चित् तु दो-(२)ज्यन्त्यफलज्यकाव्य विशेषशरणः । कर्णं हरस्तरफलितनुपातात् रफुटीकतायां च सदैव ताभ्याम् । संसाधितं दोःफलमेव । प्रत्यक्ष तः मै य फलज्यया स्यात् ॥ २८६ ॥ कर्णानुपातात् परिधेः स्फुटत्वं विनैव तज्ज्ञ मृदुदोःफलाख्ये । कर्णानुपातो न कृतः स्खयोग्यो ऽप्यल्पान्तरकरणात् सुखार्थम् ॥ १८७ ॥ (१) परेऽन्ये श्रीब्रह्मगुप्तादयः कणांनुपात त् परिषस्पष्टत यक्वा विहाय यया यदि कर्णनेऽयं परिधिस्तदा त्रिज्याने क इति- यकवेयर्थः। अबोध बोधमप्राप्यैव त स्पष्टतीकरणात् विलोमाद नुपातात मिथ्याऽऽद्यतुल्यं फलमामनन्ति। यच्च भास्करी यगोलाध्याये " कर्णः कतो नेति च ” इत्यस्य वासनाभाष्येऽति । यतस्ते कर्णाने परिधिमानीव वन्तः । तदा तु वकचैः नीचोचवतके सति तत्कर्णाग्रगं प्रहविस्वं कथं भवेदततं दसदिति । (२) दोषी मन्दकेन्द्रश्या विश्वप्रगणः, राः यदि कर्णप्रग स्पष्टाधकारः । १९७ सिद्धान्ततस्वविवेके ३९६ कर्णास्तथोक्तखिगुणाग्रगास्ते । कृत्वाऽथ मन्दश्रवणग्रस्त न् यदोःफलं श्रुत्यनुपातजं तत् ५ २४१ ॥ आ(१)द्योदितं दो:फलमेव नाशे कतं समत्वङ्गणहरयोः स्यात् । इत्थं हि धृष्टाः प्रवदन्ति तुच्छ मतं तदीयं प्रतिभाति यस्मत् ॥ २८२ ॥ कणादयोग्यफलज्यकाव्य हतौ तु शरखि(२)गुण यहीतः । नो मन्दकौं ठदुदोःफलार्थ मित्युक्तयुक्तयैव हि तन्निरासः ॥ २८३ ॥ कर्णानुपतदिह दोज्यं काया अपि स्फुटत्वं परिकल्प्य चैवम् । यहःफलं तत्वमसूक्ष्मरूप- फलज्यकायामिह ने च तिर्न ॥ २६४ ॥ फलज्य मध्यखेटे त्या दृषकर्णीनुपतज । स्पष्ट केन्द्रोद्भवेनैव दोःफलेन समा सदा ॥ २६५ ॥ इत्थं भङ्गया क्षेत्ररीत्या यथा निःसंशयं तथा । वदाम्यहं नृणां तुष्यै संशयग्रस्त देहिनम् ॥ २६ ॥ कल्प्यं कुर्वन्ट्रवियन्तः श्रवणो मध्यसत्रकम् । मध्यकक्षास्थितान्मध्यग्रह चित्रद्यथा भवेत् ॥ २६७ ॥ कोटिसूत्रं तया तत्स्थस्पष्टचि ह्रदपीह तत् । कोटिसूत्रं तयोस्तिर्यक् समनं चान्तरं सदा ॥ २६८ ॥ मध्योत्य कोटिसू वस्थं विम्वं स्यात् प्रतिष्ठत्तगम् । उच्चद्विम्बवधि खोयं मध्यमं केन्द्रमस्ति च । २६ ॥ स्पष्टोत्य कोटि मूत्रस्य प्रतिमण्डलदेशगम् । उच्चत् स्पष्टं भवेत् केन्द्रं तत्र मयाख्यसूत्रतः ॥३० ० ॥ तत्कोटि इ यसम्बन्धात् कोणो यौ विषमौ च ते। एक रूपौ तयोर्जात्ये तुल्ये तुल्ययुतेर्वशात् ॥ ३०१ ॥ इत्य शिल्प न बुड्ढे मां वासनां घटण तत्त्वतः। विवादन्यफलज्य।ग्रतुल्यवर्णं तु दोर्य का ॥ ३०२ ॥ मध्यखेटजचिह्नाद्या छता मध्याख्यसूत्रगा। भुजः स्खयफल ज्या स्यान्मध्यकटुतौ तथा ॥ ३०३ ॥ तद्वत्तगस्पष्ट विद्वन्मध्यत्वेनटतादपि । उक्तवहःफलं कथं भिन्नं नौचच्च वृत्ततः ॥ ३४ ॥ विशेषवारणः। क्रियते तदाऽधिकाऽर्थतो भूकेश्रात् कक्षागृतीयमध्यग्रपरिगतं सूत्रं प्रति नृते यत्र लगति तस्मादुच्चाधिचापम् । (१) कर्णत्रिज्ययोर्गुणहरयस्तुल्यत्वाषाशाविति । (२) मन्द कर्णसमकर्णे कर्णप्रय केज्या तद। स्पष्टार्पफल असम कनै केति जातं दो:फलपत्र त्रिज्याप्रवणम् युक्तमिति । २५ सिद्धान्ततस्वविवेके स्पष्टाधिकारः। १९८ १९६ एवं तु युग्मजपदस्फुटत्व द्वारा स्फुटत्वं परिधेस्तु कृत्वा । तत्साधितं दोःफलमुक्तरीत्या फलज्यका स्यात् सकृदेव चात्र ॥ ३११ ॥ प्रतिष्ठ त्तस्तत्स्पष्ट कोटिस्त्रावधिस्थिते । कर्णं स्खन्त्यफल जाग्रे बाहुः स्यान्मध्यसूत्रतः ॥ ३०५ ॥ दोःफलं स्पष्ट केन्द्रोत्यं तुल्यं पूर्वफलज्यया । समत्वाज्जात्ययोरित्यं चोपपन्नमयंशयम् ॥ ३०६ ॥ ज्ञाताच्च कणादनुपातजातं स्फष्टत्वमेकं फलसंस्कृत। इ। ज्ञातग्रहात् केन्द्रदोयी कयाः स्फुटत्वमन्यद्विविधं तदित्यम् ॥ ३१७ ॥ अज्ञातकर्णे फलसंस्कतोत्थ स्फुटस्खकेन्द्रद्वदोःफलं स्यात् । सत्फलज्यैव परं त्वसध्या यह कणव्यासखण्डन टुत्त कोट्टत्तं खटजं भूमिगर्भात् । पूर्व (१)यत् स्यान्मध्यखेटस्य चिह्न तत्स्ट चर्च भूमिकेद्राच्च सूत्रम् ॥ ३१२ ॥ कक्षद्यते यत्र लग्नं च तत्र मध्यः खेटः कण सूत्र स्फुटः स्यात् । वित्रस्थाने तद्दृतौ चक्र क्रलिप्ता भांशाश्चात्र व्यासखण्डं त्रिभज्या ॥ ३१३ ॥ अत्रापि तुङ्गात् किल तुङ्गभागै मेषादिरस्मात् खचरः स्फुटः स्यात् । विम्यावधिस्थः स्फुटमध्यमान्तः पूर्वे तदज्ञानवशच्च साऽत्र ॥ २०८ ॥ अतोऽत्र मध्यग्रहमेव पूर्वं प्रकल्प्य खेटं फलसंस्कतं तम् । तदुद्भवप्रस्फुटकेन्द्रदोज्य द्वारोद्भवं दो:फल चापमस्मत् ॥ ३०६ ॥ सुसंस्कृतात् खेचरतो यथोक्तया सुहुः कृतं दोःफलचपमेव । यथोक्तवत् सूक्ष्मफलं समं तत् सकृत्कृतेन श्रवणोद्भवेन ॥ ३१० ॥ विशेषशरणः । (१) पूर्व प्रथमं भूकेन्द्रात् त्रिज्याभ्यासार्थोत्पने प्राचीनकक्षावृते मध्यप्रहस्य चिहुं यत तत्पृक् तद्विन्दुगतं भूकेन्द्रात् सूत्रमूर्छ ( वर्धतं ) सत् कर्णध्यासवेंकत कक्षावृते यत्र लनं तत्र ते हृते मध्यप्रदःकर्णसूत्र संसक्तः स्पष्ट ग्रहस्तस्मात् फलतरिव इति । २° २ सिदान्ततत्ववेके-- स्पष्टाधिकारः । फलं तु तज्ज्यो ऽवसूत्रकं(१) यत् ॥ ३१४ ॥ तदोःफल यं यवण प्रमणात्। सिद्धिं न तच्च त्रिगुणानुपातात् । कर्णानुपतत्रिगुणोत्यवृत्ते य ज्यऽथ तच्चापमितं फलं स्यात् ॥ ३१५ ॥ एवं च तन्मध्यमकक्षिकाख्य द्वारा स्ख कष्टतिजं यत्र । तत्रान्तिवृत्तोवमेव बेट्टी शून्ये शरे गोलविदा सुझम् ॥ ३१ ॥ मध्यादग्रे स्फुटं तत् स्याद्धनं पृष्ठे का यं त्वतः। प्रत्यक् प्राक् तङ्गषट्कस्थे तु भवेत् क्रमात् ॥ मन्दं फलं केवलमस्ति यस्य। सदैव मान्दप्रतिमण्डलस्यं तद्वत्तपालौ खगविम्बकेन्द्रम् । शेषयभिधेऽपि प्रतिमण्डलेऽस्ति तत्र स्फुटस्यानयनं किलैत्रम् ॥ ३१६ ॥ सुसंस्कृतो मन्दफलेन मध्यो मन्दस्फुटः खाशफलेन सोऽपि । सुसस्कृतः स्पष्टखगः सकृत् स्या दित्यं स्खती गोलविदों वदन्ति ॥ ३२० ॥ फलार्धायां फलाभ्यां च संस्कारान् स्फुटता भवेत् । तदासना गोलभेदैरार्थतत्त्वविदां स्फ टु ॥ ३२१ ॥ वेद एव रबितन्त्रमथास्य वासनकथनमल्पधियां हि । दोष एव न गुणो रविणोक्तं तेन युक्तियुतमेव सदह्यम् ॥ ३२२ ॥ रेखाखरूपाण्युदितानि यानि वृत्तानि यङ्लभानि तैश्च । वदामि गोलांन् फलसेतुभूतान् मूर्तान् दृढाकाशभवान् विरुपान्॥ ३२३ ॥ उचनीचाभिधौ कण विस्वाधीन युतोनित । परोध परनी चाख्यो ज्ञेयौ गोलविदऽत्र तौ ॥ ३२४ ॥ सद्वासना प्रोक्तविद सदोद्या। फल हयं यस्य मतेय शं ध्य वृत्तस्य केन्द्रं किल तम्मते तु ॥ ३१८ ॥ विशषशरण । (१) तथोदूवसूत्रकं तरकणचूलीयफलचयस्य च ज्यास्त्रे त दोःफलं श्रवणात् कर्णतुव्यत्रिज्या । अतः - उ. त्रि. भफ मनात त्रेि. पाप . . यक = य फ = पप x ज्याकं C = क. भ। = भुफ, एतापमितं फलचापमुभयत्रोत । ०३ सिदान्ततत्वविवेके स्पष्टाधिकारः । २०३ परोचमान्दश्रवणान्तरेण कुगर्भत: स्यात् परमोवगोलः। तथैव मान्दत् परनीचकर्णा व्याप्तार्धतः स्यात् परनीचगो लः ॥ ३२५ ॥ परनीचाख्यगोलाधः परोच्चगोलतो बहिः । नैवीथिम्बसं चारसयोर्मध्ये तु सोऽस्ति हि ॥ ३२६ ॥ परोच्चकणं रविमान्दजन्य फलज्ययोन: खलु पृष्ठयः। स चार्कविस्वीयसुगोल कस्य व्याप्तनितश्चोदरसं शुक : ॥ ३२७ ॥ तक विस्तारदलेन सिद्ध । पृष्ठोदराय (१) किल यस्य गोलौ । स च प्रसिङः प्रतिमण्डलयो गोलोऽथ वीरगोलमध्ये ॥ ३२८ ॥ व्य तस्य पिण्डो रविबिम्बमोल व्यसोन्मितोऽस्त्यत्र च विम्ब गोतः । स्थिरो रवेस्तत्प्रतिष्ठत्त(१)ष्टड गोखे तु ये स्तः खलु धृष्टकेदे ॥ ३ २६ ॥ मियश्च घड्भान्तरिते ततो यत् खवस्तु हृत्तं प्रतिमण्डलं । । पृष्ठे तथैवोदरगोलके त- मध्ये तु यत् तत् प्रतिमण्डलाख्यम् ॥ ३३० ॥ वदन्ति मुख्यं रविकेन्द्रयोगा न्मध्यख्यकक्षप्रमितं बुधेन्दः । नीचोच्चगव्यासभवं हि रेखा त्मकं तु यद्दघासदलं(२) विभज्या ॥ ३१ ॥ खोईस्थिताकाशकदल का? मयी मद म्यफलांशकं नु । सुगधटे भवतः प्रसिद्ध ययोर्नि बढं सरलं च घ्नम् ॥ २२ ॥ यथा कदम्बवयबद्धख्त्र सर्वत्र मान्दन्त्यफलज्यया स्यात् । समान्तरस्थं त्वथ पृष्टकेन्द्रे सुगन्धदेशद्वयगे तथाऽऽयम् ॥ ३३ ३ ॥ विशेषशरण । (१) अत्र ‘पृष्ठगोले' इत्यत्र गोलपृष्ठे' इति पाठः साधुः ( २३ नीचोच्चरेखो यो व्यासस्तदले जिभपेधि । विशेषशरणः। (१) केदादयफलथातरे केदं मत्वा पृथुकर्णग्यासवेंन यो गलः स पृष्ठास्यः । तकेन्द्रदेव रविर्विबध्यासनपृष्ठकर्णेन उदरकर्ण : संशकेन यथा गोलः स उदरसंशकः। अनयोरन्तरं रविबिम्बश्वासः । स्पष्टाधिकारः । २३ सिदान्ततत्वविवेके २०५ गोलश्चलोऽस्ति प्रतिमण्डलस्य तदयासखण्डे(१) प्रतिवत्सकेन्द्रम् । कुगभतश्चान्यफलज्य काय सदा सुगन्धद्वयबद्धरुचे ॥ ३३४ ॥ कदम्बक स्थैर्यवशगोल लांशगत्य चलते ह तद्वत् । परोच गोलोऽपि चलत्य जस मैन्यां खश तयैव निजोच्चभुक्त्या ॥ ३३५ ॥ मूर्ते परोक्षप्र तिष्ठत्तगोल कक्षाभिधः कल्पित एव गोलः ॥ ३३८ ॥ अथो भवेद्यः प्रतिवृत्तदेशो दूरे भुवस्तस्य कृतोच्च संज्ञा । नीचं तथाऽऽसन्नतरस्तदुच्च व्यस्तं तदंशैरजवक्क्रमत्र ॥ ३३६ ॥ परोच्चगोलमध्यस्थः प्रतिष्ठत्तस्य गोल कः । तथा तद्दलमध्येऽपि रविबिम्बस्य गोलकः ॥ ३४० ॥ अथान्यथा वा कथयामि सम्यग यस्य स्फुटस्यैव सुयुक्तिमत्र । मरोच्चगोलं परनीचगोल दूर्वं परोच्चाम्बरगोलपिण्डः ॥ ३४१ ॥ a = मुगधजस्येव यत् तथाऽय मैद्यां च तेऽस्ति प्रतिष्ठत्तगोलः । इनोत्यया मध्यमकेन्द्रभुक्तय तकूलमनर्कजविम्बगोलः ॥ ३३६ ॥ चलत्यजडं प्रतिष्ठत्तगोल त्रमा तथैवात्र तयैव गत्या । एवं हि यत्र भ्रमणच्च बिम्बं कुगर्भठक्झत्रवशाची ॥ ३३७॥ स्फुटग्रहो मेषमुखात् स तत्र खयैः फलार्थं परिकल्पितो हि । विम्बस्य संचरवशात् स एव कक्षाख्यगोलोंऽस्ति सहस्ररश्मेः । व्यासश्च(९) तत्पिण्डसमोऽस्ति यस्य नीचोच्चष्ट तस्य परस्य गो लः ॥ ३ ४२ ॥ तद्गोलकन्दं क्षितिगर्भतश्च वैशंघशरणः। विशेषशरणः । (१) परोक्षपरनीचगोलयोरन्तरं द्विगुणितारस्य लक्ष्यारविधिः ध्यासयोगमितम् । तनुत्यपिण्डसमो व्यासः परनीचोचवूनश्येति । (१) तसर्थस्थले इयर्थः । २६ स्पष्टाधिकारः । २०७ २० ६ सिदान्ततवविवेके मध्यस्थकवाश्रवणान्तरे१) स्यात् । तत्पृष्ठकन्ट्रे तु कदम्बकाध्यां (२) खोची स्थिताकाशगतैकपावें ॥ ३४३ ॥ मध्याख्यकान्तरितखगन्ध प्रदेशसक्ते भवतस्तथाऽयम् । नीचोच्चगोलोऽस्ति हि गन्धयुग्म सूत्रं कस्बह्यसूत्रतश्च ॥ ३४४ ॥ सर्वत्र मध्यमवणान्तरेण समान्तरस्थं किल तच्च सिद्धम् । यथा कदम्बइयतो भगोलः परेच्चगेलेऽपि चलस्तथैव ॥ ३४५ ॥ गन्धद्वयस्थैर्यवशाच्च गोलो नीचोच्चसंज्ञः परदिकूच लः स्यात् । (१) तस्याश्रयस्याश्रय उच्चगत्या प्राच्यां चलोऽतञ्चलमुच्चयुक्तम् ॥ ३४६ ॥ नीचोच्च संज्ञोऽस्ति यदन्तरस्यः स स्खश्रयान्तश्चलतौ ह चैन्द्याम् । कदम्बकाध्यां निजकन्दगत्या स्खान्तर्गतं तं परिधिं गृहीत्वा ॥ ३ ४७ ॥ स्खयं तु नीचोच्चकवृत्तगोलः केन्द्रस्य गत्यैव हि पश्चिमायाम् । (२) चलोऽस्ति गन्धादिह तं गृहीत्वा स्खान्तर्गतं खचरबिम्बगोतम् ॥ ३४८ ॥ गन्धात् परिध्य(३)द्विस्त वान्तरेऽय पृष्ठे राबेरस्ति हि विम्वगोलः । स्थिरस्तदाकाशनिमग्न एव नोचचगोलभमणाभमोऽध्या ॥ ३४६ ॥ (४)तद्गोलवत्तर्धदलेन गन्धाद् विशेषशरणः । (१) त्रिज्यातु ख्यान्तरे इतेि । विशेषशरणः (२) पनीचोचगोलस्य पृष्ठके तु भूकेन्द्रात् कक्षास्मध्यग्र हगत सूत्रोपरि लम्बरूपा तद्गिरिमध्यस्थकवृत्तस्य या स्पर्शरेखा तस्य रेयमेवोभयपार्वे मध्यग्रहात् परमंचोखगोलब्यासार्थान्तरे करा न्धाख्ये । अस्याः स्पर्शरेखयाः कदवरेखयाश्चरतरं मध्याद्यकक्षा श्रवणतुल्यमेव, द्वयोः समानातरत्वात् । उक्तस्पर्शरेखा च कदम्योभयपा. तो यस्मिन् नभोभागे ग्रस्तस्मिनेव पार्ये इति सर्वं विशदम् । (१) तस्य नीचोच्चवृत्तस्याश्रय रूपस्य मध्यग्रहस्याश्रयरूपं प्रविवृत्तम् । (२) ‘चलः खगधादिति पाठः सधुः । (३) नवदशान्तरे इति । (४) त परिधि चतुर्यभागेन तनुत्यनवत्यंशचापेन गन्धात् खगधाद बिम्बाश्रयात् विश्वमाश्रयं मयेति पश्लेषे पञ्चमी’ बिम्बोपगतमिति । २७८ सिद्धान्ततत्वविवेके प्रतिमण्डलाद्रव्याकाशगोलस्वरूपम् । स्पष्टाधिकारः । २०९ विस्वाश्रयाद्यद्भवतीह वृत्तम् । नीचोच्चष्टत्तं परिधिं वदन्ति नीचोच्चदेशविह पूर्ववत् स्तः ॥ ३५० ॥ नीचोच्चटत्तात् परिकल्पनेयं डाव समत्वात् प्रतिचत्तभङ्गव । इत्यं प्रहृष्टो भवृतौ हि यत्र १३ नचोद्यवृत्तपरिधेर्वा रव्या काश गोल ख रूपम् । कुगभदृक्स्त्रवशत् स्फुटः सः ॥ ३५१ ॥ अत्रार्कवच्चन्द्रफलोपपत्तिः जयऽथ तद्वच्च कुजादिकानाम् । (१)दुद्रुतार्थादिफलप्रसिद्धे तदर्धगोलाद्यमपौह बोध्यम् ॥ ३५२ ॥ भमन्नथो मध्यम कचिकायां मध्य ग्रहः सं जनयत्यभीष्टम् । सुदुस्फुटयं २) रविरत्र(३) बिम्ब- विशेषशरणः । (१) मन्दशीप्रफलभं सूर्यसिद्धान्ते कुजादिप्रहार्य संररुते वदुप पयर्थमपि तदर्धगोलकल्पना बुद्धिमाद्बिध्या न तत्र का विशेष इत्यत्र ग्रन्थकर्नूलविषये उपेक्षा व्यज्यते । (२) मन्दकुटाख्यं स्थानं संजनयत्युत्पादयति । (३) अत्रास्मिन् मन्दपष्टस्थाने एव विम्बयोगात् मृदुकर्णवृत्ते भकेन्द्र मदकञ्यासधवृत्ते रविः स्पष्टः स्यादिति । २६ ॥ सिदान्ततत्वविवेके स्पष्टाधिकारः । ११ योगात् स्फुटः स्यान्मृदुकर्णाटते ॥ ३५३ ॥ नैवं कुजादिः स पुस्फुटोऽत्र तच्छघटत्तस्य च केन्द्रमस्ति । विम्यं तु तदृतगतं तत्र मन्दस्फुटान्मध्यमत: सुबोधम् ॥ ३५४ ॥ (१)यह च मान्दत् परिधेस्तु केन्द्रा न्मध्यग्रहत् तत्परिधिस्थ विश्वे । तत्कटत्ते हि यदस्फष्टाख्य माचार्यवर्याः प्रवदन्ति खटम् ॥ ३५५ ॥ केचित् तु मध्यः किल मध्यकक्षा- दृ त्तेऽव मन्दश्रवणोत्यटत्ते । मन्दफुटः स्पष्टखगस्तु शीघ्र कर्णात्यदृत्ते निजकविकायम् ॥ ३५६ ॥ तेन स्फष्टस्यानयनाय शंघर्च फलं तु मन्दस्फुटरुपमध्यात् । विज्ञायतेऽतो टुकजिकैव मध्याख्यक क्ष। सुधिया प्रकल्प्य ॥ ३५७ ॥ विशेषशरणः। (१) यदृच यथा निदर्शनमिति । मध्यग्रहरूपकेद्रात् माग्दात् मदर्थमभिय यः परिधिस्तस्मात् तदवलयेत्यर्थः । तपरिधिस्थे तमदगीचोचवृत्तपरिधिस्थिते विषे कर्णगते मन्द एवृत्त इति । तत्राशदेज्यपरिधियुतीनां ज्ञानाङ्गवेदाशुफलं सुवेrधम् । परं तु ता त्रिगुणात्यद्य ते नों मन्दकर्णात्यष्टौ तु सिद्धः ॥ ३५८ ॥ अतोऽत्र मन्दश्रवणाहतस्ता- स्त्रिभज्यया संविहृताः स्फुटाः स्युः। खमन्दकद्वकलिकायां सदा फलस्यानयनाय योग्यः ॥ ३५ ॥ खेनाहते परिधिनेति कु(१)भास्करेक्तया। स्पष्टोक्ताच्च परिधेस्टंटुकीतश्च । यदोःफलं भवति साऽत्र फल ज्यके व स्पष्टा ततः स्फुटभुजज्यकया यथाक्तया ॥ ३६॥ कृतं स्खशश्नान्यफलज्यकायाः स्पष्टीकृताया इह दे:फलं यत्। स्फुटशकणादनुपातत स्तः च्छैब्यं फलं भास्करसं मतं स्यात् ॥ ३६१ ॥ कवप्रभेदेन फल प्रभेदान् विशेषशरणः। (१) की भास्क भास्कराचार्यस्तस्योक्तिस्तथेत्यर्थः । वा । कुत्सितो भास्करः कुभास्करस्योक्ति तथेति । स्पष्टाधिकारः । २१३ २१२ सिद्धान्ततवविवेके स्खायैर्विधन्निजबुद्धिमौव्यत्। इतीरितं तन्न हि युक्तियुक्तं प्रत्यक्षयुक्त्या परिवाधितत्वात् ॥ ३६२ ॥ यते ऽत्र मन्दवणग्रसंस्थो ये। मन्दखटेऽस्ति तदुक्तरीत्या। यथाक्ततद्राक्परिधेस्तु केन्द्र(१)- खरूपसि स तु सुप्रसिद्धः ॥ ३३ ॥ काणग्रगञ्चत् परिधिर्यथाक्तः कयग्रके तत्करणं त्वयुक्तम् । चेन्नैव तद्यत्र कृतेऽपि मन्द- कर्णानुपाते परिधौ स्फटी न ॥ ३६४ ॥ उक्तवशेषयः परिधिर्यतेऽत्र मृदुयुतिव्यासदले।यटत्ते । भांशान् विभागान् परिकल्प्य ने तद् विभगमनात् परिधेर्मिति: सा ॥ ३६५ ॥ एवं हि दोर्यान्यफलज्यका तत् कर्णा अपि स्पष्टता न येग्याः । य(१)द्वत्सगं तइतिभांशमान द्योयं परिध्यादि न चान्यमनात् ॥ ३६ ॥ किं चाथ मन्दश्रवणोत्यष्ठत्ते भांश अपि स्पष्टतराः कृता ये। चेत् तह शात् त्वं वदसि स्फुटत्वं पूर्वोदितं तर्हि विभिन्नजात्या ॥ ३६७ ॥ खदोःफलाये त्वनुपात उक्तः खभांशकैस्त्रिज्यकया कथं सः। युक्तः स्फुटत् तत्परिधेः स्फुटान्त्य- फलज्यकातः स्फुटदोज्यं कातः ॥ ३६८ ॥ खेनेति पद्यान्निजभास्करोत्य किं चाथ पूर्व परिधिः स्फुटो यः । विशेषशरणः । (१) परिध्यादि मन्दपारिध्यन्त्यफलज्यादि यदूत्तगं यद्वतीय त दूतर्भाशमानद्योग्यमन्यमानने यथत त्रिज्या तुल्यकणं भास्करादिभिः परिध्यादयः पठितास्तत्र भइंस्विज्य तदा पठित परिध्यंशैः किमिति जातं भजफल म । किन्तु यदेष्टः कर्णस्त्रियाधिको न्यून वा स्यात् तदोक्तानु पतो वैजया कथं सम्यगियादिभिर्भी मूभुकलसमां फलज्य स्वकु र्यन्तं भास्करं व्यर्थमेव खण्डयति । वास्तवमदकर्ण-तदीय- मन्दपरिवादिभिर्यद्भुजफलं ततः कर्णानपाततो या फलज्य सा पाठ त पारेिथिजातमृदुभुजफलसमेति भास्करोत-ग्रहगणितस्य चन्द्रग्रहणाधिक्। रस्थस्फटमन्द कर्णसाधनतः पुटम् । विशेषशरणः । (१) शgनीचोच्चवृनस्य मध्य स्थित तुमद कृतं कर्म मादं ततः इत्यादिभाकक्तत्वात । २१ ४ सिदान्ततत्वविवेके स्पष्टाधिकारः । १५ तद्भीतितो नान्यफलज्यकाऽत्र रफुटेति मौव्यादुदितं न सत् तत् ॥ ३६ ॥ यद्गुणों हि परिधिः परिधिञ्चत् तद्गुणा गणक विस्टतिरेव । विस्तृतिर्भवति वासनयाऽयं तद्विदां हि नियमोऽस्ति सुयुक्तः ॥ ३७० ॥ खमन्दकर्णाद्भवद्यत्तभांश प्रमाण तथा क्रियते पुरोक्तम् । नौ चोच्चचत्(१) खन्त्यफलस्फुटत्वे यथोक्तमेवेत्य विशेष एव ॥ ३७१ ॥ संसाधने शीघ्रफलस्य कक्ष भेदेऽप्यतो गौरवत२)स्तदुक्तम् । यदत्र तन्नादरणीयमाणैः स्वर्षाविरुद्धेः फलतस्त्वभेदात् ॥ ३७२ ॥ (१)मिथ्याऽऽशयं भस्करसत्कृतेश्च यः स्खनुकूलं विष्ट णोति तन्त्रे । अशबपक्षाश्रयणाद्विनष्टः स्वयं परं नाशयतीह तं च ॥ ३७३ ॥ इत्यं सिद्धाः स्फुटाः किं ते भट्टत्ते व विमण्डले । संशयग्रस्त विदुषां निर्णयं तं वदाम्यहम् ॥ ३७४ ॥ भट्टत्तसंयप्रतिमण्डलस्य धमेण तरन्थं रविमण्डलं हि । भट्ट त्रुगं सत् प्रकरोत्यजादे गृहांशलिप्ता विकलादिभेगम् ॥ ३७५ ॥ विमण्डलस्य प्रतिमण्डलस्य श्रमेण चैवं विधपूर्वविस्वम् । विहृत्तगं सत् प्रकरोत्य(२)जादे गृहांशलिनाविकलादिभोगम् ॥ ३७६ ॥ विशेषशरणः । (१) एतेन मुनीश्वरमाक्षिपति । (२) विमण्डलेऽज़ादिर्नास्ति ततोऽजादेर्गुहांशलिप्तषिकलाई भोगं करोतीति कथं संगच्छते ऽतो विमण्डले भाकपनं बलदेव । प्रथमे मध्यमाधिकरे चन्द्रादीनां कहते भगणाः पठितस्ते चापि विमडलीय तदा महानर्थः । वृषभध्यमराशिभोगा प्रभवादयः संहितका बत्स नश्येयः । एवं मध्यमरचितवशतो यत् तिपादकयुक्तं वत् समयेनफमेवेत्यादि । विशेषशरणः । (१) उक्तनियमनः स्वान्यफलवे कृतेऽपि नीचोचवडयोगं यथा नीचोचयोर्न कधिर्विशेषस्तथैवाप्यविशेष एव । (२) कक्षाभेदेऽपि शेषिकर्णवशतः कक्षाया भिनत्वेऽपि शीघूरू लस्य साधनेऽतो गौरवत एतस्मात् सूर्यसिद्धान्ततशीघ्रफलादि साधन गवतो गौरवं सक्षम तदुकं यत् तनादरणीयमिति । १६ सिद्धान्ततत्वविवेके स्पष्टाधिकारः ७ विष्ट त्तगात् तत्प्रतिमण्डलाच्च विम्बस्य भोगो भट्टतौ न तद्दत् । भट त्तगात् तत्प्रतिमण्डलद्द विम्बं विवृत्ते न भवेत् कथं चित् ॥ ३७७ ॥ यतो यश्वत्तसंस्थेन प्रतिष्ट तेन यो नमः। विम्बस्य सेऽत्र तष्टत्तसंस्थित्यैव भवेद्ध्रुवम् ॥ ३७८ ॥ विम्बं येषां विद्यते यत् ते स्युः स्पष्टा विमण्डले । यात स्थानविष्ट ते यद्विस्वावध्यन्तरं तु यत् ॥ ३७६ ॥ सपातखटतुल्यं स्यात् कर्ण रूपं शरस्त्विह। कोटिः कदम्बष्टते स्याच्छराग्रावधि पाततः ॥ ३८० ॥ भटत्ते बाहुरित्यं यच्चपजात्यं भवेदिह । सपातखटपणाभ्यां(२) बहुश्च पात्मकस्तु यः ॥ ३८१ ॥ गणिताद्भद्यते सोऽत्र कार्यः स्खयपदक्रमात् । पातोनितो गोतरीत्या भचक्रे स स्फुटग्रहः ॥ ३ ८२ ॥ अतो यथोक्तरीत्यैव चन्द्राद्या ये स्फुटग्रहाः। विमण्डलगतास्ते च विज्ञेया भट्टतौ न हि ॥ ३८३ ॥ अथो भट्टत्तेपि यथाऽत्र ते स्यः स्फुटास्तयाऽहं प्रवदामि सम्यक् । खयोग्यतत्पातयुवस्फुटस्य खटस्य(१) कोटिज्य का विनिनी ॥ ३८४ ॥ त्रिभउपकेषुङ्गवकोटिसौर्या हृताऽऽप्तच पांशविहीनखाङ्कः । खन्य व तांश इह राशयः स सपातखटस्य भुजो यहद्यः ॥ ३८५ ॥ आद्य पदे द्वयादिपदेषु भार्ध च्युतोऽथ भार्धेन युतोऽथ चक्रात् । च्युतः स्खपातेन विीनितोऽसौ भमण्डले स्पष्ट खगः स सूक्ष्मः ॥ ३८६ ॥ इत्यमानयनं पूर्वस्या(२) खल्पान्तराग्रहः। बिमण्डलगता एव गृहीतः क्रान्तिम ण्ढले ॥ ३८७ ॥ यतो वनेषु सर्वत्र भट्टतौ स्वकृत ग्रहः। फलार्थे गणितेऽकवेः केवलेषु वीि ऋतजात् ॥ ३८८ ॥ विशेषशरणः । विशेषशरणः । (१) यथ। भुजांशपमार्थ कणकटिरूपाभ्यां विषुवांशशनं वक्ष्यमाणानि नक्तगणतेन भवति तथैवेहपीति । (१) भुजकटेश्य कोटिकोटियाघातः कर्णकटियात्रिज्याचा तसमो भवतीति संप्रति चापीयत्रिकोणभिय पष्टमिति । (२) केरले शरसधनार्थं कान्तिमण्डलीयसषातभुजसभो विमर्ड लयसपातभुज स्वल्पान्तरत् प्राचीनैः स्वीकृत इयत भट्टकल्पने किं लाघवमिति विचार्यचारणीयम् । अथ च कुलगुरुशमीनां शीघोचरूपो रवेः कान्ति मडले तत विम अडले ते त्रयः कथं भवेयुरेति ३७॥ २१८ सिद्धान्ततवविवेके स्पष्टाधिकारः । यत्स वनैकेन दिनान्तरेण स्थितौ तु यौ स्पष्ट खगाबिनस्य । तदन्तरं स्पष्ट गतिी इय सूक्ष्मा भवेत् तत्समयान्तराले ॥ ३८६ ॥ तत्राग्रिमश्चेदधिकस्तदा स्या दवक्रगोऽल्पो यदि वक्रगः स्यात् । वक्रस्य मार्गस्य भवेत् प्रवृत्तौ सदैव खेटस्फुटगत्यभावः ॥ ३० ॥ तत्तुचन्द्रेवं वेदेन्द्रेः शून्यत्वचेकैर्णाष्टिभिः । शररुद्रेश्चक्रशुद्धचलकेन्द्रांशकेः कुजात् ॥ ३६१ ॥ भवन्ति वक्रिणस्तैस्तु स्वैः स्वैश्चक्राद्विधितैः । अवशिष्टांगतुल्यैः स्खे तैरेवोज्झन्ति वक्रताम् ॥ ३२॥ वनं गतोऽपीन्द्र दिशं राङ्कवद्गच्छति ग्रहः। भगस्यपचयात् प्रत्यग्ढद्ध तत्पातवन हि ॥ ३६३ / ग्रहोऽनुलोमं निजकक्षिकायां भमन्नपि खाजमुखत् स्फुटेऽसौ । खनीचभीतश्च लतीह वक्र दिको विलोमं श्ट तत्र युक्तिम् ॥ ३६४ ॥ भौमदिकानां चलतुङ्गभुक्तिः सदऽधिक मञ्चमभुक्तितोऽतः । खगोनतुङ्गपरिकल्प्य केन्द्र तदाशकन्दं वमति खतुङ्गात् ॥ ३८५ ॥ व्यस्तं त्रिभेऽस्य प्रतिमण्डलेऽन्य फलं युतीनोनयुतं पदानि । तद्वधमानं चलकन्द्रमृद्यां चलीच्चतः स्वाशफलप्रसिद्धये ॥ ३६४ ॥ फलान्तरप्यपचयोऽस्त्यभव स्थानाच्च तस्योभयतः सदैव । एवं तथैवोपचयेऽन्त्यसंज्ञा - फलस्थ लाश्चोभयतेऽयनार्षः ॥ ३७ ॥ स तु मध्वक आवृत्तप्रतिवृत्तयोगे फलान्तराभावस्तत उप चयः । दुस्पष्ट गत्यधिकपूवं मृदुस्पष्टग्रह एवापि मो दुस्पष्ट नहीं ऽस्ति ।। सततं तो खस्खशीघ्रफलसंस्कृती सङ्कटो भवतः । तदन्तरं स्फुटभुताः पूवर्टग्रहानायमस्फुटग्रहरुष फलान्तरसंस्क त मृदुभक्तिसमा । तयुतपूर्व घटोऽग्रिमस्फुट इति युक्तथा सर्वत्र वासना सुगम । स यथा-हना थपदे धनफ लवृद्धा फलान्तरं धनम् । त ऋक्त मृदुभुक्तयाऽऽवस्फुटदधिक एवाग्रिमस्फुटः। परं तत्र फलन्तरापच- यदपचय एव तस्याधिकतायाम् । एवं द्वितीयपदेऽपि धनफ प चि त्या फलान्तरमणं तदूनमृदुभुक्तिरेव स्फुटभुक्तिः । तत्र यबदत्यत्वं मृदुभुक्तेः फलान्तरस्य तावदुक्तपृव स्फुटग्रिमस्फुटो ह्रास क्रमेणा धिक एव फवतारोपचयात्। अनन्तरं यदा फलान्तरसूर्य २० सिद्धान्ततवविवेके स्पष्टाधकारः । २२१ मया सच्छिष्यबोधर्थ वक्रमा गैसुवसना । सुवीध विहिताऽन्यैः सा सम्यङ्नैवेदित यतः ॥ ३८ ॥ कक्षामध्यगतिर्यकस्थ- रेवास्खप्रतिष्ठत्त यः। सम्पाते ग्रहविस्वं चेत् फलाभावे गतेस्तदा ॥ ३६ ॥ सुभक्तिसमं तदा तदन्तरे स्फुटभुक्तभावात् पूर्वापर स्पष्टौ सभौ। भवतः । नीचासन्ने तत्र बक्रगति प्रारम्भस्तदग्रिम स्याल्पत्वात् । यतो नरं यावदुपचयेन सुदुओं नयधिकर्णफलान्तरे सति दुगयून फलान्तररूपस्फुटभुक्तया विहीनपूर्व स्पष्ट एवग्रिमस्फटो ति । फलान्तरोपचयात् तत्र स्फुटभुक्तयुपचित्य नीचं यावदति न्यन एवामिस्फुटः पूर्वस्फुटत् । अनन्तरं वतीयपदेऽपि क्षण क लवृज्य फल तरणं मृदुगत्यधिकरवाग्मृदुगयूनितं सदृणमेवेति तत्स्फटभुक्तया विहीन एवायोऽग्रिमः स्यात् । अपचयेनणफल- न्तरं यदा तन्मृदुगतिसमं त व तदन्तरे स्फुटगत्यभवात् पुनः। पूर्वसम एवामिस्र्ट इति नीचासने मार्गगतिप्रारम्भेऽपि तदधिमस्याधिकत्वात् । अनन्तरमपचयात फ लान्वरं मृदु गतेथूदा ऽयं तदा तदन्तरं धनगस्टभुक्तश्च युक्तपूर्वस्फुट एव यिमस्फुटः । चतुर्थपदेऽपि क ण फ लन्नासrड नगफलान्तरयुक्तमृदुभक्तिरू पस्पुटभ तयाऽधिक एव पूर्वोऽग्रिम इति फलान्तरदृष्टया वृद्धिक्रमेणैव पूर्व स्फुटादधिक वत्तरस्फुटो वरीवर्ति । पूर्वं विलक्षण सुदुगतिवशान्नियमेनैकरीत्या तदान यनस्या- शक्यत्वात् स्वल्पान्तरण ग्रहमध्यभुक्तथैव स्फुटभुक्तयभावकालजा- चल केंद्रांशः घ।ठपठिताः सुखार्थम् । तदा स च स्थ ले यदा चल फलान्तरं मृदुगति समं तदा तत्र स्पुटभुक्त भाव स्थानं वास्तवं मध्यम् । धनफला से वक्रारम्भ जण फलवृहं मार्गारम्भ जमिति । अथोचनग्रहसमेऽपि चलकेन्द्रं तत्केन्द्रमपचीयमानमुद्यदनुलोमगं त दशात् टतंय पदे वक्ररम्भो द्वितीयपदे मार्गारम्भं नीचास च पूर्ववक्रमार्गकेन्द्रव्यत्यासेन यः । अत्र स्फुटं बहुमन्दस्फुट ग्रहेऽपि कथं न भवेइक्र त्वमिति नाशङ्कनीयं मन्दफलान्तरस्योक्तवत् तन् ध्य ग्रहान्तररूपम व्यगति तुल्यत्वाभयत् । लल्ल खण्डनकुगवं कुबुद्ध वेति यन्निगदितं निजतन्वे । भास्करेण तद(१)सद्धि नितान्तं गेल सङ्गणितयुक्ति विरोधत् ॥ ४०० ॥ येन तत्र परमं खच रस्य स्यात् फलं बुध तदग्रिमजं तु । स्यात् तदल्पमनयोर्विवरं तु दृश्यते गतिफलं किल नान्वैः ॥ ४०१ ॥ सम्पातस्थितमेवैतदुबिम्बं नैकदिनान्तरे। फत साच्यात् फलाभावात् तदुक्तं येन संगतम् ॥ ४०२ ॥ विशेषशरणः । (१) भास्करेण तात्कालिकगतेस्तत्र फलाभावत्व म तम्। । तत्र यथेमेव दैनन्दिनीं गतिं मव कमलाकरभट्टन खण्डितम् । २८ २२२ सिद्धन्वत स्वविवेके २२३ अयत्र पूर्व परतस्तदुक्त स्थनमिलित्वैकदिनान्तरे ण । सम्यं भवेत् तत्फलयेणेंहस्य तत्पूर्व काले नियतं गतेश्च ॥ ४०३ ॥ शन्वं फलं स्यात् तदुदीरिते हि सम्पातकले न हि तत् कथं चित् । इत्थं मदुक्तं ग्रहगलरीत्या मध्यस्थबुवा मुधिया विभाव्यम् ॥ ४ ९४ ॥ स्पष्टाधिकारः । शैघये त्वभावं परिकल्प्य मिथ्या ॥ ४६ ॥ भ(१)ी इथेऽप्युक्तफलस्य युक्तय नीचोच्चदेशेन फलं ग्रहस्य । (२)यथोक्तसम्यात गते ग्रहे तु परं फलं स्यात् प्रतिवृत्तभङ्गयम् ॥ ४०७ ॥ (३)नी चोच्चभद्य परिधौ तु यत्र स्पृष्टं कदेशं क्षितिगर्भ सूत्रम् । बहिर्गतं यन्नियमेन तत्र स्पर्शस्थले पर्णफलं ग्रहस्य ॥ ४०८ ॥ तन्मध्यकलस्य लतोऽप्यधःस्थं तदन्य देशे न हि तत् कथं चित् । सम्पततः प्रगत एव मध्य कक्षाख्यटत्तप्रतिष्ठत्तयोगे । ययोचितः श्रीरविणऽऽशुभक्तेः फलस्य नाशेऽस्युदितः खशाखे ॥ ४५ ॥ सम्यातगं तं (१९) च बलात् प्रकल्प्य तद्वासनां च प्रवदन्ति मूढाः । अन्योक्तसद्भक्तिफलेत्यभव विशेषशरण । (१) आशुयुतेः फलाय नाशं संपातगं कक्षामध्यगतयेप्रम तिवृतसंपातगतं बलात् प्रकल्प्य " अथोक्तस सभुक्तफलेरथभवे " । अन्ये लीलादिभिषक्तं यत् सत् समीचीनं भुक्तिफलं गतिफलनयने वकार लिकभोग्यखण्डमुद्धरेवेति तदुपभावे तज्जनितस तयाँ त्वभावं मिथ्या २५र्थमेव परिकस्य तद्वासनां च सूदाः प्रवदन्ति । विशेषशरणः । (१) प्रति घृतभङ्गिनीचो बभञ्जिथेऽयुक्तफलस्य कथितफलप्तध नस्य युक्तया नीचोचदेशेन करणेन ग्रहस्य फळे भवति । (२) प्रति वृत्तभङ्गयां भङ्गश्च वा यथोक्तसंपातगते कक्षामध्य गतिर्य प्रेखासंपातस्थाने परं षं फलं मदं शैत्रयं वा स्यात् । (३) नीचोच्चभइञ्च तदेव प्रतिपादयति । नीचोच्चभङ्गयः परि धौ यत्र यस्मिन् स्थले एकदेशे स्पृहा बहिर्गतं भूगर्भसूत्रं स्यात् तत्र स्पर्शस्थळे कक्षामध्यगतिर्यग्नखसंपातस्थले एव विद्यमानस्य ग्रहस्य पूर्ण फलम् । अन्यत्र वत्कथं चित् न हि तत् स्थलं मध्य कक्षास्थलतः प्रति वृचकवृत्तसंपाततोऽधःस्थम् । तत् कथमित्यत्र शिल्पनेपुण्यमेव मुख्यत्वेन कारणं निदर्शितं भर्यदिदानीं रेखागणितदिभिः सुस्पष्टम् । स्पष्टाधिकारः । २२५ २२४ सिदान्ततत्वाववेके शिल्पज्ञवेद्यां ग्रहगोलसंस्थां जानन्ति नेम जडबुट्यतु ॥ ४०६ ॥ यथा कदम्वद्यतो भगोल खरूपक आभिधगोल कोऽस्ति। अर्कस्य तद्वद्(१)विधुकक्षिकाख्यो विशषशरण: । (१) भातीति भम् । तावत यद।काशे भाति यस्य विम्बलघुत्व महवं गतिश्च नोपलक्ष्यते ऽत एव न क्षरति चलतति नक्षत्रमित्यादिप ययमर्थकं लभमानास्तारास्ततो राशय थ कर्हिथताः। तद्बलदे व भम०डी राशिमण्डलं च यदश ज्योतिषशास्त्रस्य मुख्यं फलं जातकादे प्राचीनैः कृतम् । तदङ्गभूते सिद्धते ज्योतिषां प्रधानं रविमाश्रित्य सिद्धान्ताः प्रसारित । रयिर्यमण्डले क्रम ति त कान्तिमण्डलम । क्रमणं क्रान्ति- स्तत्सम्बन्धि यन्मण्डलं वृत्तं तदेति । एवमनतदूरगं भगोरावधिकं यदेकं मण्डलं तद्भमण्डलं तद्धरत लग सावधिकं रविबिम्बपर्यन्तं क्रान्तमण्डले प्रकल्प्य तत्संबधतो विष्वग्मण्डलाच्चानेके पदार्थाः सिद्ध तयोगेन कृत । ततिमण्डलतो ये चाकाशस्याश्चद्रादय नवेम्बरूपाः पृथग् द ३यते तेषामर्षे युक्तश्च तत्रैव (क्रान्तिमडल एव ) आनयनं सर्वैः प्राचीनैः कृतमतः सर्वेषां ग्रहाणां तत्र क्रमणमिति नासंगतम् । एवं प्राचीनरहस्यमवगम्य गोलक्षेत्रादिनिपुणैः क्रान्तिमण्डी विमण्डलमित्यादि तेषां गर्भपृष्ठकेन्द्रादि च कल्पतम । प्रचनानां बहुधा सुखसध्प स्वमङ्गीकृत्य सर्वं यथार्थ ज्ञात्वाऽपि सनातनधर्मरक्षार्थ रथनेव ग्रह। नानीसवत इति रहस्यम् । सर्वमेतद् बुद्ध्वाऽपि भट्टः केवलं चन्द्रशरार्थ किं गुर्वी श्लथां कथनां प्रलपर्वते विध्येय म् गोलः कदाविकदवकाध्याम् ॥ ४१० ॥ घडभान्तरेणात्र मिथः स्थित ध्यां परेषुभागस्तु विमण्डलाख्यः । तङ्गोलके यहूदिकदस्वमध्यात् खङ्गस्तु वृत्तं तु विमण्डलं स्यात् ॥ ४११ ॥ तत्केन्द्रकं तु क्षितिगर्भ एव ततः ख मान्दन्त्यफलज्यकारौ । यथोक्तवत् स्यात् प्रतिमण्डलाख्यो गोलो बिष्टत्तेऽस्ति यथा भटत्ते ॥ ४१२ यथा भट्टत्ते प्रतिवृत्तगोल परोच गोलौ रविगोस्तसंस्थो । तद्वविधोश्च प्रतिष्टत्तसंज्ञ परोच्चसं ज्ञावपि तौ विवृत्ते ॥ ४१३ ॥ तदुच्चगोलोध्र्वगतो विपाता- भिधोऽस्ति गोलश्च ततोऽपि तद्वत् । ऊर्ष भपाताभिधगोलकस्तद् इयं शरस्यानयनाय योग्यम् ॥ ४१४ ॥ परोच्चगोलो विकस्वकाभ्यां यथा तथोर्व स्थविपातगोलः । तत्स्थानकाध्यामथ यस्तदूर्वा २८ २२३ सिद्धान्त स्वविवेके स्पष्टाधिकारः । २२७ भपात गोलः स्ख कदम्बकाभ्याम् ॥ ४१५ ॥ पतस्य गत्या भमतीह तच धः प्राक् तथा पश्चिमतो द्वितीयः। आद्यान्यदेशद्वयमध्यतो वे तञ्जलयोः खङ्गलवैस्तु यत्ते ॥ ४१६ ॥ विटत्तकपक्रममण्डलाख्ये तयोः परेष्वन्तरकं त्रिभे यत्। संपातदेशात् जितिगर्भ एव केन्द्रं च तत्पतजगोलयोः यत् ॥ ४१७ ॥ विपातगोंलभभ्रमणात् स्वपात्त- मन्दस्फटः पातयुतो वितत्ते । भपतगोलत्रमणाद्दे व्यस्तं भट्टत्ते भमति स्ख पातः॥ ४१८ ॥ मृदुस्फुटोऽसौ भ्रमति स्खविवे ॥ ४२० ॥ एको म्य्दुस्पष्ट इहास्ति मन्द कर्णात्य मध्याभिधकक्षिकायाम् । चलाख्यनौचच्च कट बेन्द्रे स्यात् तत्समो धिम्बगतो द्वितीयः ४२१ ॥ नीचोच्चटत्त प्रतिष्ठत्तयोगे शेषये च तन्मेषमुखात् प्रसिद्धः । चलाख्य मूत्र्तप्रतिमण्डलाख्य विमण्डलयाम्बरगोल संस्थः / ४२२ ॥ पूर्वोदितौ ताबि४ पातगोल तद्वस्त छोड़ी गतौ शरार्धम् । परोच्चगोलवंगत विधोस्तौ तद्दघत्ययादव गतौ तदन्तः ॥ ४२३ ॥ यद्देशमध्यात् प्रतिमण्डलाख्यो गोलः स तद्देशत एव चयम् ।। विपातगोलोऽस्ति चलस्तदूर्वा भपात गोलोऽस्ति परस्सतोऽपि ॥ ४२४ ॥ परेषुभागान्तरितप्रदेश चलोऽयथोक्तवदिशि खगत्या । यह स्ति श्री प्रप्रतिष्ठत्सगोल विष्टत्तमन्दस्फुटगं च विम्बं भमण्डल त् तद्धि कदम्बष्टते । यदन्तरे सोऽस्ति शरोऽत एव तत्साधनं चास्ति दुरूस्फुटेन्दोः ॥ ४१८ ॥ यश्चाथ शीघ्रप्रतिमण्डलस्य ग।लो वरीवर्ति कुजादिकानाम् । तत्र स्थिते द्राक्प्रतिमण्डलेऽज्ञा २२८ सिदान्ततत्वाववेके स्पष्टाधिकारः । २२९ केन्द् हि तन्नोलकयोस्तदेव ॥ ४२५ ॥ एवं हि पातभिगोल घुष्ठ केन्द्रस्थिताङ्गोल जमध्यदेशात् । गोलार्धवृत्ते भवतश्च ये तें विमण्डलस्थपममण्डलस्थे ॥ ४२६ ॥ शीघ्रयाभिधे स्तः प्रतिमण्डलस्थे बिभे तदैक्यात् परमान्तरं स्यात् । उक्तः परेषुः प्रतिमण्डल ख्य शैघ्रयखगोल स्थितिरेवमस्ति ॥ ४२७ ॥ तन्मानतस्तचिगुणप्रमाणत् साध्यं तु तचापमिषुः स्वगोले ॥ ४३० ॥ विभालयतन्मण्डलजान्तरं स्या विम्याश्रयेणैव कदम्बवृत्ते। युक्रुपागमोक्तेऽपि मृदुस्फुटेषी सबसनान्धाः स्फुटखेटतस्तम् ॥ ४३१ ॥ वदन्ति पाठोक्तपरेषुभागैः स्वोक्तपेन्दुवह्नौममुखग्रहाणाम् । विधेर्यथेक्तौ हि परेषु पातै स्फुटं परेषां निजकक्षिकायाम् ॥ ४३२ ॥ कुजाच पाठोक्तपरेपुलिप्ताः सैरोदिता मध्यमलिप्तिकास्ताः । त्रिज्यागुणः स्वान्स्पचलाख्यकर्ण- हृताः स्फुटाः स्युर्निजकक्षिकायाम् ॥ ४३३ ॥ विलेमतद्बाकूफलसंस्कृतेक्त पातः स्फुटेऽसमाविड तिस्फुटारूयात् । खेटात् सपातः खचरः स एव यथेक्तपातादयमृदुस्फुटाख्यः ॥ ४३४ ॥ अस्माद्यथेक्त्या * भवृतं सपाते अन्यस्तु कक्षभिधगोलकस्तौ द्वव विस्वाश्रयतो भवेताम्। अथात्र शीनप्रतिष्ठत्तगले विम्यात् कदम्बोत्यवती तु या स्यात् ॥ ४२८ ॥ विभख्यशैष्यप्रतिष्ठत्तभेद जा सैव विस्वान्निजकक्षिकायाम्। विभाख्यवृत्तान्तरशिञ्जिनी त चपं ततः कतुमशक्यमस्मात् ॥ ४२ ॥ तत्र स्थितं यद्विभसंज्ञायत्त न्तरं तु शीघ्र श्रवणोत्पद्यते । विशेषशरण: ।

• प्रगेडीयविमण्डल शीनप्रतिवृत्तयेगाविस्यावधि विमण्डले।

२६ २३० सिट्टान्ततत्वविवेके स्पष्टधिका: । २३१ ग्रिमशेदयांश हताः स्वीयमुक्तेः । ये मध्यपातेन विहीनतः सः । कार्यः स्फुटः स्यान्निजकक्षिकाय मेषादिते विम्यकदस्ववृत्ते ॥ ४३५ ॥ विधीयकक्षास्थशरः कथं चि न ज्ञायतेऽनार्षविरुद्धरीत्या । तस्मान्मृदुस्पष्टखगाच्छरस्य संसाधनं गोलविदा विधेयम् ॥ ४३६ ॥ गेलानुसारं रविणा स्वशास्त्रे प्रोक्तं मयार्थं किल तन्मयोक्तम् । सता शरथघ्रमभङ्गनाथ जानन्ति नेत्थं जडबुडपस्तु ॥ ४३७ ॥ विधेः स्वकक्षागत एव पाते ऽन्येषां तु शीघ्रप्रतिमण्डलस्थः । कलाश्चक्रलिप्तायुताः स्युः स्फुटख्या अहोरात्रति प्ताश्च तास्तत्खगस्य ॥ ॥ ४४० कृतायमांशार्कलवाग्रिमशोदयाहतं सूर्यफलं कलाद्यम् । गतिम्मर्क युनिशेड्रतं तद्वहेऽर्कवद्बहुफलं कलासु॥४४॥ सम्पातस्फुटमध्यार्कविषुवस्कलिकान्तरम् । । यदपमर्कमान्दीयाः सर्वा बाढन्तरोचिताः ॥४४२॥ गतिवियोगगतिस्तिथिसिद्दी गतियुतिस्तु गतिधृतिसिङ् । ग्रहगतिर्गतिरस्ति भसि । तिथिगतिश्च गतिः करणथम् ॥ ४४३ ॥ केवलस्फुटचन्द्रार्कवशात् तिथ्यादिकं स्मृतम् । स्वागमेक्स्याऽयनांशैस्तु संस्कृताभ्यामिदं न हि ॥४४४॥ विरविचन्द्रलवा रविषहृताः। फलमितास्तिथयः करणानि च । कुरहितानि च तानि ववादितः शकुनितेऽसितभूतलादनु ॥ ४४५ ॥ ग्रहकलाः सरवीन्दुकला हृताः। खखगजैश्च भयेगमिती क्रमात् । अथ हृताः स्वगतैष्यविलिप्तिका निजजवेन गतागतनाडिकः ॥ ४४६ ॥ परारक्तबाणद्वबलनाथ स्फुटः परेषुस्त्विह मध्यमे न ॥ ४३८ ॥ अविदित्वैव यद्लमुक्तमार्षविरोधतः। शरस्यानयनं सार्वभीमेऽस्ति तदसद्ध्रुवम् ॥४३॥ चलांशैः सुसंस्कारितस्याथ यस्या कर्णः, प्रप्रतिकृते केटिः कदम्बोतवृत्ते भुज येतशापजातये। भुजांगकाम्यंशते विषुवांशशानवद् विमण्डलीयकर्णचापप्रहगे।ीय शरथतः कान्तियुतीयः सपाते। प्रहः कायं ति ।

• अत्र भुकिः स्वसावनान्तर्गता इति कमलाकरस्यैव टिप्पणी । २३२

सिद्धान्तप्तस्वविधै = स्यष्टधिकाः । २३३ सृष्ट्याद्यकालेऽङ्कितमेषवक एवं तु नाडीषलयस्थितं हि । ततश्च सप्तत्रि-२७ व वैश्वलांशै. भीमण्डलं पश्चिमतेऽथ गत्वा ॥ ४५५ ॥ तात्कालिकेद्धर्कवशात् स्फुटत्वं भवत् स्वकालस्य तताऽसकृच । तिथ्यादिकानां स्फुटता विधेया सुसूक्ष्मकालनयनप्रवीणैः ॥ ४४७ ॥ यातैष्यनाडीशुणिता शुभुक्तिः षधुिभाजिता । लब्धेमयुग्ग्रहस्तास्कालिको वक्री विलेमतः ॥४४८॥ अग्रिमेदयकावस्यास ने गत्याऽनया स्मृतम् । चालनं स्वोदयासने तत्पूर्वगतिते हि सत् ॥४४॥ श्रीसूर्यमुख्यरचितीमपास्य लोके यत् केवलं मुनिकृतं न हि तत्प्रमाणम् । तत्स्थूदहङ्कत सुसूक्ष्ममते विलेयं देवर्षिवाक्यजपलायलसद्विवेकात् ॥ ४५० ॥ यद्ब्रगुप्तगदितं नतकर्म तत् तु दृग्गलसफाणितवासनया न लभ्यम् । तेनार्षतम्यनवशाद्ग्रहणेशसिद्धौ तन्नैव सहुधवरैरिति चिन्तनीयम् ॥ ४५१ ॥ अनाद्यनन्तकालेऽस्मिन् कदम्याभ्यां चलोऽनिशम् । भगेलेऽसै वरीवर्ति तरसक्तं राशिमण्डलम्॥४५॥ तद्दशाचलभागैस्तु पर पूर्वदिशोश्वलम् । काले नैतादृशे यस्मिन्नथलेऽयं कथं चन ॥४५३] ततः परावत्यै च तैस्तु भागै र्यथास्थितं मेषमुखं ततश्च। तैरेव तच्चेन्द्रदिशीह भूत्वा ततः परावर्यं लवैस्तु तैश्च ॥ ४५६ ॥ यथास्थितं मेषमुखं पुनश्च स्वकारतः स्वपमवृत्तास्या । इत्थं हि देवैर्मुनिभिः स्वतन्त्रै रुदीरितं स्वीयकृतै यथार्थम् ॥ ४५७ ॥ चतुःप्रकारावगतेऽयमेको- ऽयनांशकानां भगणोऽथ ते च । युगे खवाङ्ग-६०० प्रमिताः सहस्र नास्ते भवेयुर्भगणाश्च कल्पे ॥ ४५८ ॥ सृष्ट्यादिते गताब्दा ये स्खखयुग्माद्रि-७२०० ॐ भाजिताः । भगण यं फलं यत् स्याद्वर्षादी सायने ग्रहः ॥ ४५६ ॥ नाडभट्टतययंत्र सम्पातः पात एव सः । चलांशसिड कोरोक्ता ज्ञेयास्तद्गणा बुधैः ॥४५४॥

• विशेषशरणः

x गवई००४ गघ गव गपाभ-युपाभ अत उपपन्नम् । युष ४३२००००७२०० ३४ सिन्तप्तत्यविवेके स्पष्टधकारः । २३५ भगणानां परित्यागाद्राश्याद्यस्य भुज़ शकाः । ते तु त्रिध्ना * दशाप्ताश्च विधेया अयनांशकाः ॥ ४६० ॥ चलांशकाश्च ते स्वर्ण तुलाजादिगते क्रमात् । अयनांशग्रहे ज्ञेयास्तत्संस्कारवशाच सः ॥ ४६१ ॥ चलख्यखेटेऽयनखेचरश्च ज्ञेयस्ततः क्रान्तिचरोदयाद्यम् । सध्य तु सम्पतत एव तष स्वरूपसिद्धा गणिताववधात् ॥ ४१२ ॥ अन्येषामतथात्वेन सम्पातान्मेषवक्त्रतः। अदृष्टफलसिद्धार्थ साधनं न कथं चन ॥ ४६३ ॥ चलार्कसंक्रमे पुण्यं कथमुक्तमिदं किल । नाश ऊनीयं विदुषा तदुक्तेरर्थवादतः ॥ ४६४ ॥ अर्कायुक्तमबुद्ध्वैव तद्विरोधाच्छिरोमणं । सुद्धालोक्यनांश ये प्रोक्तास्त्याज्या बुधैस्तु ते ॥४६५॥ कश्चित् परं तच्चलनं जिनगैः यतस्त्रि-* आगे चलने परस्य २४ तदुक्करीया तु जिनज्यकात् चापं चलांशाश्चलने तथाऽषं १२ जिनज्यकाबर्गदलस्य मूलात् ॥ ४६७॥ चापं चलांशास्वयन ग्रहोस्थ क्रान्त्यंशका एव तदुक्तरीत्या । भचक्रपूर्वापरदिग्भ्रमाद्यत् सिद्धे न तत् किं गणितं फलार्थम् ॥ ४१८ ॥ त्रार्कचन्द्रानुगतैर्न नोन्द्रः स्फुटाधिकार स्फुटखेचरैश्च । अजादिसिद्धरुदितः स्वतन्त्रै- स्तिथ्यादिकानां फलनिर्णयोऽस्ति ॥ ४६९ ॥

• वि. श. - परमचखनम् २४, एवं && भागेषु प्राक्पधाच

खितेषु भगणः श्यंतेऽतः २४ भागेषु चलितेषु भगणचतुरो नवतिः पूर्यते । एवं यदि परस्य नवते त्रिभागे त्रिंशद्भागेषु चयनां वीकृत्य तस्याप्ययनप्रहस्य । न्यंशतुल्यानयनांशकश्च मन्दः सदैवाह न तन्मतं सत् ॥ ४६६ ॥ ज्याजि x ज्याजि ४ ज्या (३०) राज्य ज्याजि ज्या (६०) श्रि अतश्चापं चलनशः । तथाऽषं (५) च चढने चयनांशज्या ज्याजि४ /त्रि ! ज्यजि ४ ज्या ( e ) ज्या (६०) त्रि

• विशेषशरणः ।

ज्यजि त्रि.२ त्रि' ४२ अअ / गपाअं . ४२७ गपऑ ४३ अत उपपन्नम् । ६० १० ज्यानि अत उपपभम्। २३६ विद्वान्सत व विवेके स्यष्टाधिकाः २३७ सुसूक्ष्मसद्धस्तवरीतितस्तत् संसाधनेऽस्त्यत्र महान प्रयासः ॥ ४७८॥ लविधस्तथा नैवमतेऽविशेषात् सतां सुखेन व्यवहारसिहो । वदामि कर्णानयनं महर्षि शकल्यपूर्वीडतसैररीस्या ॥ ४७ ॥ यः खटजन्य श्रवणेr + ज्यकोत्थ स्तचिज्ययेचेंगदलं हि कर्णम् । प्रकल्प्य तन्मध्यमकक्षिकस्थ कर्णेन निघ्नत्रिगुणेढतश्च ॥ ४८० ॥ ९ परैस्तथा रोमकपत्क्नस्थैः कृतायनांशस्फुटखेचरैश्च । भनाडिकामण्डलयोगदेशा देवेदितः फलनिर्णयोऽस्ति ॥ ४७० ॥ फलापपये बहवोऽप्युपाया अतोऽजभेदेऽपि तयोर्न बाधः । तेनाविरोधेऽपि विरोधतो यैः प्रौद्योदितं स्वीयकृतं न सत् तत् ॥ ४७१ ॥ स्थूलस्याचलसंक्रान्तिरुं नूक्ता मुनिभिः पुरा। स्वमस्त्वाद्राशिसंक्रान्तिरसूत्रुऽप्युदितेह तैः॥४७२॥ ग्रहविषं स्वभुक्त्याऽऽप्नं षष्टिघ्नं तहलोन्मिताः । नाव्यः पूर्वापरः स्वस्य पुण्यकालः स्वसंक्रमात् ॥४७३॥ तत्रार्कस्यातिपुण्याः स्युरन्यखेटस्य संक्रमात् । । स्वसंक्रन्ते ग्रहे। मित्रं प्रददाति फलं नृणाम् ॥४७४॥ स्वाकाशगेलभ्रमणाद्यत्र खे विम्यगोलकः । ग्रहाणां क्षितिगर्भायैर्यजनैर्योजनश्रुतिः ॥ ४७५ ॥ स्फुटाख्या सा गोलविदा ज्ञेया तत्साधनं शृणु । तत्र चन्द्रार्कयोरेकफलवाद्णनेदिता ॥ ४७६ ॥ मध्ययेrजनकर्णध्नै त्रिज्याप्ताविनचन्द्रयः। ज्याकणे येऊनरूपधृौ भवेतामन्यथेच्यते ॥४७॥ कुजादिकानामथ मन्दरौक्ष्य चतुप्रकारस्फुटतान्यथात्वात् । स्पष्टो भवद्यजनकथं एष। स्त्राकाशगेrऽपाम्बरगाद्विभिन्नः । श्रीविष्णुधर्मोत्तरतोऽपि चाय यत् सर्वशब्दादिह सर्वजीवा ॥ ४८१ ॥ त्रिज्यैत्र बेष्टयाऽथ तदन्त्य कर्णा-+ विशेष उक्तः स तु योग एव ।

• विरोयशरणः-तथा महतीलंधिनैव यथा प्रयास मदंस्तथा।

लाभे नेत्यर्थः । + विशेघशरणः । कलात्मक इत्यर्थः ।

• विरोबशरणः ।

तवश्य कर्णविशेषः । तस्याः सर्वजोचायात्रिज्याया इति तथाऽस्य कर्णस्य चाविशेषे वेग इति । स्य दधिक्राः । २३८ विद्युन्तल स्वविवेके इत्थं प्रमाणाधवरक्तश मुक्त स्वसिद्धान्तशिरोमो * यत् ।। ४८२ ॥ यत् सार्वमैrमे च कृतं तु कर्ण संसाधन योजनमानतस्तत् । तच्छrखरोट्या प्रवदाम्ययोग्य परग्रहकाशजगेrखसंस्थाम् ॥ । ४८३ ॥ पठोक्तमध्यभ्रतियोजनै फर्तात् फलस्यानयैनप्रसिद्धात् । दृणु + स्मयुक्त्या सदपीदमुक्तं दुधं भवेत् तस्वविचारतेऽश्र ॥ ४८७ ॥ इस्थमानयनं दुषं दृष्टुऽस्य येrजनश्रुतेः । अन्यथाऽऽनयनं देवैर्मुनिभिश्च कृतं पुरा ॥ ४८८ ॥ विस्वान्यम्पन्यपि स्वस्य कक्षस्थनह तन्मतम् । अतः कर्णनिरासेऽयं गणितेनान्यथेच्यते ॥४८॥ श्रियानं स्फुटङ्कण विप्तविम्ब मिनादृतम् । प्रहं यवास गावाटं कलायं भास्करादिभिः ॥४६ ॥ स्वकृतावुक्तमप्यायैस्तन्न ग्राणं कथञ्चन । अर्कनीचमध्याख्यस्वेच झक्षागतं भृगेrः ॥४६१॥ पज्वलिप्ताधिकं विम्यं भवेत् तीतितस्तथा । ग्रहस्य कक्षा चतकर्णनिष्टनो स्फुटा भवेद्दासदलेन भक्ता । तद्वासखण्डान्तरितः कुमध्यात् स भ्राम्यते हि प्रव हानिलेन ॥ ४८४ ॥ यजनकण गुणिते सूर्येन्द्वोर्मन्दकर्णाभ्याम् । त्रिज्याभ क्लै स्पष्ट यजनकथं तयोर्भवतः ॥४८५॥ मैrpदोन या श्रतियैrजनाख्या क्षिप्रभुस्या t सा हता त्रिज्ययाऽऽप्त । स्पष्टrः कण योजनारूपा भवन्ति ते कसrः स्पधूकक्षोद्भवा हि ॥ ४८१ ॥

• विरो यशरणः-ज्याकर्णत् कर्मकरणदिति ।

+ विशेषशरणः । खरमयुता स्वबुद्धिविचारतः सदर्पद मुक्त तस्वविचारतस्त स्वविवेकबुद्ध्या दुष्टं यतः सूर्यसिद्धान्तानुकूलं नेति पर्यवसितार्थः । + विशेषशरणः । विश्वानि प्रहविम्शनि, अन्यानि ग्रहण नीचोच्चपात स्थान नि । अपिः समुच्चये । स्वयकक्षास्थानि स्वकक्षायां प्र हविषं तद् न्याय कक्षासु इह तन्मतं देवर्षिमतं यते।ऽते विश्वानयनेऽयं कर्ण निरासः कर्णनपेक्षा भास्करीयकार्णन पेक्षाऽभ्यषेच्यते । ही विशेषशरणः-त्रिज्यन्नमित्यादिमास्करादिकथितं न प्रा' यतस्तत्र कचोर्वाधारतादिदोषः प्रत्यक्षतेऽगम्यत इत्येव प्रमाणम् । विशेषशर णः । यत् यस्मात् कारणात् स्वसिद्धान्तशिरोमणै सुतो श्वरानुकूल भास्करसिद्धान्तशिरोमणे सार्वमैमे च कर्णसंसाधन योजनमानते। यत् कृतं भिन्नमिति तत् तस्मात् कारणादिति । + विरो दशरथः-लिप्ताभृया' ति वा पा. २8o सिद्धान्त स्वविवेके म्यटधिकारः ।। २४१ प्रत्यक्ष दृष्ट्या परिवाधितस्वा स लबसे त्वं यवनदपीथम् ॥ ४६६ ॥ स्वमध्यकक्षिकासंस्थं न वलिप्तोर्यगं तथा ॥ ४६२ ॥ स्वनोचकक्षिकसंस्थं भवेद्वित्रि-३ २कलेन्मितम् । रपुचमध्यनीचास्य कलिकास्थं कुजस्य वै ॥ ४६ ॥ तथा बिम्यं भवेन्नन्दकलेrध्वं स्वीयनीचगम् । तथैव मनुलिप्तोध्वं जायते तच्छुनेर्वशात् ॥ ४६ ४॥ इनेन्दुबिम्बेन समं तदर्धा सनं तद्ध्यूध्वगमुक्तविम्यम् । लेके विरुद्ध कथमादृतं तै- रस्पस्करजदृश्यविम् ॥ ३९ ॥ स्वनीचगं भृगैर्विषमर्कत्रयंशेrध्र्वगं तु सत् । भास्करेक्तम सीण दृविरोधात् तंद पसत ॥४६ १॥ सम्यक् कृतं तैर्ये वनेरपीह त्वत्तः स्फुटं योजनकर्णमानम् । स्वमार्गजं भिन्नमिदं तदुक्तं किमस्त्यपूर्व तदहं न वेद्मि ॥ ४६७॥ इनचकक्षेrध्वगता सदैवा- धिकाऽस्ति भीमाशुजनीयकक्षा । सदाऽधिकल्पेर्वगताधरस्थ- विस्थी यमूर्तप्रतिवृत्तयोर्हि ए ४६८ ॥ स्वमध्यकक्षासमयेर्यदुक्तं संमोलनं तत्र कथं चिदत्र । कलासंरूयया यद्भवेत् खेटविम् समं चाधिकं चारु पकं स्यात् तदेव । स्रदृष्ट्याऽपि नोदायरे दृश्यमिस्थं न जानन्ति मूढाः स्वकुज्ञानगत् ॥ ५०० ॥ रविणाऽल्पान्तरात् त्यक्तं तद्वीजं विधिनाऽऽहतम् । यत्रैश्च बहुभिस्तजस्फुटखेटोदितै च ये ॥ ५०१ ॥ दृष्टrथं निर्णयादेशावदृषुर्थ न तो यतः । अदृष्टफलसि इर्थ निर्योजाकॅक्तमेव हि ॥ १०२ ॥ प्रमाणं धृतवदूषाणं कर्मानुष्ठानतत्परैः। दृष्टयेग्यमपि स्य क्तमदृष्टाङ्गप्तये कचित् ॥ ५० ॥ परात्मनाऽन्यथेच्छेन्मह तेऽस्याल्पफलात् । सर्वज्ञस्यास्य तस्वेतेनैवाऽप्यन्तं न यास्यति ॥५०४ भृतयोऽपि स्तुवन्त्येनं कालास्मानमनेकधा। कर्मार्ह सैरकाखाहया स्वीयतस्सिद्धये क्षिते ॥ १०९ ॥ इति श्रीकमलाकरविरचिते सिद्धान्ततत्वविवेके ग्रहस्यष्टाधिकारः । अथ त्रिप्रक्षाधिकरः । दिग्देशकालाः सकलेषयुक्ता विनेश्वरं यान्न की विदन्ति तज्ज्ञाः । ज्ञातु च तान् गेलसुसूक्ष्मरीत्या त्रिप्रश्न संशं गणितं प्रवच्मि ॥ १ ॥ वाधिताऽपि परोलजसंस्था स्वीकृता निजवृते t समसूत्रे । तेन भूमिस्खगभानिलगोला- भैकमेव परिकल्प्य सुगेलम् ॥ २ ॥ लाघवात् तदुदरस्थितस्रम क्षेत्रजातगणना सुधियेत् । चेत् ः परार्थमिह धातुमयानि वंशजान्यथ दृढानि ॥ सुधीभिः ॥ ३ मण्डलानि च सुसूक्ष्मशलाका सम्भवानि विरचय्य विधेयम् ।

• विशेषशरणः ।

यत् विना तशा ईश्वरजिशासव ईश्वरं न जानन्ति समाधि- प्रहणेऽपि दिग्देशकालानामावश्यकत्वात् । + विशेषशरथः । 'स्ववक्षये’ इति पाठेऽसंदिग्धः ।

• चि रोषशरणः ।

चेद्यदि परार्थं भिन्नगेधार्थमभिलाषेति शेषः।। पिशनाधिकारः । ३४४ लिङन्सप्तत्यविचेचे २७५ वृत्तानि स्खलैर्विहितानि तानि सर्वाणि तन्मध्यगतान्यवश्यम् । निरक्षजा रावणराजधानो लङ्का च तद्दक्षिणसैय्यदृ त्तम् ॥ १० ॥ रेखभधं तन्निजयाम्यसैम्य- गेलच अगणितं गणितज्ञ गलगर्भ इह स क्षितिगर्भः ॥ ४ ॥ तद्ल पूछे ध्रुवसंज्ञचि हं कार्यं स्त्र यास्तरदिग्गते च । परस्परं गेrबदलrतरस्व- स्थिस्याऽथ कार्यं भुवमध्यचिहत् ॥ ५ ॥ वृत्तं तु यत् स्वाङ्गलवैर्निरच पूर्वापरारूपं विश्वं तदेव । नाड्याहयं तत्र च ये प्रदश निरवदेशाः किल ते प्रकल्प्याः ॥ १ ॥ स्वदेशगं यद् ध्रुवयोर्विलग्नं तत् खीययाम्योत्तरवृत्तसंज्ञम् । लनं च तद्यत्र निरक्षदेशे स एव वेषः स्वनिरक्षदेशः ॥ ७ ॥ वृत्ते च ये स्वस्वनिरक्षदेशा भ्यां वा ङ्गभागैः किल तकुजे ते । तदैक्ययुग्मं तु निरक्षवृत्ते ऽथेन्मण्डलं यत् स्वनिरचभुजम् ॥ ८ ॥ व्यक्षस्वदेशक्षितिजे विभिन्न तथेrश्च याम्येत्सरवृत्तमेकम् । यन्मन्यतः स्ख हलवैश्च यत् स्यात् सर्वत्र तद्वृत्तगदेशतेऽपि ॥ ९ ॥ वृत्तान्तरं प्रागपरं तथाऽन्यत् । याम्योत्तरं स्वस्वनिरक्षमध्ये तिर्यक् स्वरेखास्वनिरवमध्ये ॥ ११ ॥ याम्येrत्तरे स्वे स्वकुजं तु यत्र लग्नं भवेत् तत् समसंज्ञचिहम् । इत्थं समाख्यद्वयतेऽपि स्वार्क येत् प्राक् परं तत् सममण्डलं स्यात् ॥ १२ ॥ उन्मण्डलस्वक्षितिजैक्यलग्नं * सदैव तत् प्राक्परवेशयेrः स्यात् । भ्रमत्यजत्र प्रवहभ्रमेण ध्रुवात् कदम्यः परमापमांशैः ॥ १३ ॥ सैम्यधृवात् सैम्यकदम्बकस्तु सव्यं द्वितीयादपसव्यमन्यः ।

• विशेषशरणः।

तत् सममण्डलं प्राक्प्रदेशयोरुमण्डलस्यक्षितिजयोरैक्ययोः। संपातयेर्लग्नं गतं सदैव स्यादिति । ३१ ४६ सिद्धान्सप्त स्वविवेके त्रिप्रश्नाधिकारः । तनैकरूपं प्रवदन्ति केचि न्न तन्मतं स्वार्थाविरोधतः सत् ॥ १८ ॥ ९ वृतं च यत् खाऊलवैः कदर्यात् तत् क्रान्तिह्सं किल राशिदृत्सम् ॥ १४ ॥ तन्नाडिकावृत्तयुतिद्वयस्थं तै सायनं मेषतुलादिसंज्ञा । पूर्वं क्रमात् ते किल राशयः स्यु यं ते भषट्कं विषुवाख्यवृत्तात् ॥ १५ ॥ सैम्ये च तन्मेषमुखं भषट्कं याम्ये यतस्तच्च तुलमुखं स्यात् । प्रेक्के बुधैस्ते विषुवाभिधे यन मेषादितः प्राक् त्रिगृहान्तरेऽस्ति ॥ १६ ॥ भवे च तत् कीटमुखं तथा यत् पश्चञ्च तन्न क्रमुखं सदैव । ते चायने दक्षिणसैम्यसंज्ञ तयः कदम्बद्धयसक्तहृत्सम् ॥ १७ ॥ लग्न च तत् स्यादनाख्यमत्र * । नाडीभवृत्तान्तरकं परं स्यात् । नाडीभट्टससम्पातात् खाकेऽयनमण्डलम् । पृष्ठाख्यकेन्द्रयोस्तत् तु विलग्नं नियतं तयेrः ॥१६॥ त्रिराशियुज्यकचापांशैर्वा तत्प्रतिभागजैः। भुवाभ्यां यानि वृत्तानि स्वाहोरात्राभिधानि च॥२०॥ ध्रुवेस्थसूत्रग * स्वस्वपमेनान्तरितानि च । एवं समाख्यचिद्दद्यात् तद्भवेदुपवृत्तकम् ॥ २१ ॥ समाख्यमण्डलात् स्वस्वभुजांशान्तरितं च तत् । तत्र यत् खेटसम्बन्धात् तथ खेटोपवृत्तकम् ॥२२॥ यद्याग्राग्रकसम्बन्धात् तदग्राग्रेपट्टकम् । ये खेटसमचिहस्थवलये सममण्डलात् ॥ २३ ॥ ग्रहोपवृत्तावधिका भुजसंज्ञांशकास्तथा। अग्रोपर्यात्तावधिका ये च तेऽग्रशकाः सदा ॥२४॥ ग्रहाग्रिकोपवृत्तान्तश्चैवं शकुंतलांशकाः ।

• विशेषशरणः ।

पूर्वेक्तान्यहोरात्रवृत्तानि श्रुत्थसूत्रेषु ध्रुवप्रोत वृत्तेषु गच्छतीति ताहणे ये यः स्वः स्वेrsषमः क्रान्तिस्तेनान्तरितानि समानान्तराणि । तानीति ।

• विशेषशरणः

अत्रायनप्रोतवृत्ते नाडक्रान्तिवृत्तयेः परं जिनशमितमा नुकुलमतरं स्यात् । तत् केचिदाचार्या एकरूपं जिनांशमि तमेव नेति प्रवदन्ति वेधप्रप्तसाय सावयवत्रयोविंशत्यंशलाभादिति शेषः । स्वार्षविरो थतः स्वकीय आर्षग्रन्थः सूर्यसिद्धान्तस्तत्र परमऋतिश्चतुर्विंशत्यंश अतस्तत्र विरोधी जातस्तस्मात् तम्मतं सत् माननीयं नेति । + विशेष शरणः एवं शकुंतलांशक । शङ्कग्र ' हकेन्द्राद्गर्भक्षितिजधरातपरि खम्बस्य तलं मूलप्रदेशविदुरिष्टहतमूलपर्यन्तं शङ्कतलं तस्यांशः। अयं २४८ सिद्धान्तसत्वविवेके जिप्रश्नधिकारः । १४९ यहूलपृष्ठार्धभवं च वृतं ततश्च तत् स्यान्नियमेन तिर्यक् । ध्रुवछयस्थं विषुवाख्यवृत्त इत्थं समग्रहाग्रारूयमण्डलैरुदितं बुधैः ॥ २९ ॥ एवं खमध्यखेटसँपरिगं तद्भवेदिह । इछमण्डलं तव चलं भग्रहानुगतं सदा ॥ २६ ॥ यद्भर्भभुजे परिकल्प्य केन्द्रे प्रहसँग खाऊलवैस्तु वृत्तम् । दृङ्मण्डलं तत् प्रवदन्ति तबत् समाख्ययाम्योत्तरकोणगानि ॥ २७ ॥ यथा यथा वा सममण्डलाच ॥ ३० ॥ नतोन्नताख्यं च तदेव वृत्त मित्थं च वृत्तानि बहूनि गेले । प्रयोजनं यस्य च तत् प्रवक्ष्ये स्वस्वाधिकारे स्खलु युक्तियुक्तम् ॥ २८ ॥ यत्रैलगर्भत किल गेलमध्य व्यासार्धमानेन कृतं सुवृत्तम् । तद्भोलपृष्ठार्धभवं च तस्मिन् कृत्सस्य मध्यं परिकल्प्य स्खकैः ॥ २६ ॥ वृत्तं समाख्यदचिह्नसक्के यथा कदम्बद्धयागं भवृत्तात् । तिर्यग्मतं भवेत् यच्च यता तदू कृताच तत् स्यान्नियमेन तिर्यक् ॥ ३१ ॥ यत्रिज्यावृत्तस्तिर्यस्थितत्रिज्योत्थवृत्तयः । यत्रैक्यं तत्र तस्यास्ति नियतं पृष्ठकेन्द्रकम् ॥३२॥ पृष्ठrधीवृत्तद्वयमस्ति गेले भिनं तदैक्यद्वयमस्त्यवश्यम् । षडभान्तरस्थं च तयोश्च ताभ्यां त्रिभेऽन्तरे स्यात् परमान्तरं हि ॥ ३३ ॥ परापमांशश्च यथा भवृत्त नाड्याख्यवृत्तान्तरण यथा वा । यथेष तप्तमण्डलम्तभुजांशाः। अगौपवृत्तममण्डखयोरन्तरे क्षिति जर्सेऽन्याम्यसमप्रोतेषु चाप्रश एव तथैव शङतलांशा ग्रहाग्रके- का पतातप्र' होपरिगते अप्रषवृत्तपत्र च तयोरन्तरे क्षितिजे । न ते भवितुमर्हन्तीह भट्टः स्वपितृमान्यस्य ज्याचापसूक्ष्मताभिशस्य श्रीमद्भास्कराचार्यस्य वधा व्यर्थखण्डनगर्यपर्वताश्निपतित इव ज्यायोगज्यान्तर रूपशकुतलस्यांशस्तथापयेगार्तरशः कथमिति सरप्रकोणमियाऽतिरोदितम् ।। ध्रुवद्वयस्थं च कदम्वयुग्मस्थितं तयोश्चापि परापमांशाः ॥ ३४ ॥ समाख्यनाडीवलयान्तराले । यथाक्षसंज्ञाश्च तथैव वेद्यः । उन्मण्डलदमाययान्तर स्या देवं द्वयोस्तडहुधाऽत्र गेले ॥ ३५ ॥ २५ विदुरन्ततत्वविवेके- जिएशन।धिकारः २५१

1. विनेrध्वश्रयमन्योऽस्ति नाश्रये लभ्य एव सः।

स्वीये दिनार्थं चल संस्कृतेrऽर्कः स्फुटस्तुलाजादिगते यदा स्यात् । तदा रवये नतभागकास्ते पलांशका व ध्वजेन्नतशrः ॥ ३६॥ ॥ अकोन्नतांश ध्वजा नतशा वा लम्यभाग यमसैश्यवृत्ते। नाट्याद्भयमुत्तरयाम्यभाग गेrतस्य तावुत्तरयाम्यगोही ॥ ३७॥ भूपृष्ठे यत्र संस्पृष्टस्तत् पृष्ठं स्वस्य तस्थले ॥४१॥ कुगर्भात् स्वोयपृष्ठस्थं सूत्रं यद्भास्वरे स्पृशेत् । खमध्यस्तत्र विज्ञेयस्तस्माद्ब्रडले स्वके ॥ ॥ ४२ नतांशका ये खचरस्य नूनं ते दृग्ज्यकाचापभवास्तथाऽत्र । ये चेन्नतास्ते किल शङ्कचाप भवास्तु गर्भ क्षितिजाच वेद्यः ॥ ॥ ४३ दृग्गोलकस्यास्ति यदूर्वखण्डं सदेव गर्भक्षितिजेर्वगं तत् । भूपृष्ठचिहू किल दृष्टिचि ह। येषां च तेषां क्षितिजं सदैव ॥ ४४ ॥ कुगर्भभुजात् कुदान्तरेण समं ततोऽस्तीति सतां प्रसिद्धम् । तदूध्वंगं किल यत् तच्च तष दृश्यं न चान्यत् क्षितिगर्भजात् ॥ ४५ ॥ मृगाननात् सं चलनं भषट्कं यावद्रवेरुत्तरदिप्रतिष्ठम् । कीटादितश्चगृह षट्कमेवं दृढं च तद्दक्षिणदिक् च तेन ॥ ३८ ॥ ते सैम्ययाम्यायनसंज्ञके स्त अतश्च यस्य ग्रहस्तशः स्तथा झषात् षट् ऋतव वसन्तात् । तद्दोलपृष्ठार्धहृतं हि चक्र- लिप्ता२१६००स्तु तद्दासदलं त्रिभज्या ॥३६॥ उन्नाडिकादमासममण्डलानां येगो द्विधा प्राकू परतश्च सेऽयम् । कुच्छन्नसंज्ञांशविहोनि तास्ते । का यश्च पृष्ठक्षितिजाच ते स्यु तत्स्वस्ति काख्यश्च तथा स्खमध्यं

• विणेयशरणः ।।

ऊध्र्वाश्रयं विन। पस्यास्य आश्रय आधारो नास्ति तादृणे। लम्बेऽवलम्बसूत्रानुरूप: पदार्थो यत्र भूपुटे संस्पृष्टो भूकेन्द्राकर्षण यत्र व नः स्वस्य तत् पृष्ठमिति । नैतलदम्बरे।लक्षणमिति सुधीभिरव गम्यम् । तत् स्वस्तिकं चेर्वगमिप्यधेऽपि ॥ ४० ॥ Fत्र प्रबन्ध करः । २५३ २५२ सिदृतसत्वविवेके पृहोन्नतांशाः क्षितिपृष्ठगानाम् ॥ ४६ ॥ त्रिज्या कुखण्डेन गुणेट्टता यत्कणेन कुच्छन्नगुणः स तस्य । चापं तु कुच्छन्नमिति स्वगर्भ पृष्ठान्तरे दृग्दृतिजा लवास्ते ॥ ४७ ॥ द्यज्यगुणाऽऽप्ता त्रिगुणन कक्ष स्पर्धे तयाऽऽतं गुणितं सुखार्थम् । गजाश्रुनेत्रे-२८८ ग्युतं १०००० * पलानि प्रत्यग्भ्रमाद्भकुजात् स्वभुजम् ॥ ४८ ॥ गतिलिप्तनवत्यंशेऽथ वा स्थलं पलात्मकम् । गर्भभुजात् पृष्ठभूजं तैर्गुहेऽस्त्यनिलभ्रमात् ॥४९॥ मिथस्तिर्यक्स्थयोरैक्याचतुर्दिक्षु स्थिताश्च ये । समसंज्ञाश्च ते केrणास्तद्भिन्ना विषमभिधाः ॥५० श्रियावृत्तत्रयात्पन्नं यस्य कोणत्रयं भवेत् । विषमं शिभुजं तत् स्यात् त्रिज्यावृत्तचतुष्टयात्५१॥ चापरूपभुजैस्तत् स्याचतुर्भिश्चतुरस्रकम् । (१विषमं विषपाभ्यां तस्कर्णाभ्यां समतः समयम् ॥ १२ यककाणयुग्णं विषमं समस्यैकोऽस्ति तद्भवेत त्रिज्यावृत्तत्रयोपनं त्रिकोणं (२जयसंज्ञकम् ५३ ।। समझणाश्रित यस्य भुज त चापामकौ यः मध्ये चापरमकः कणेश्चपजस्य मतश्च तदा ॥ ५४ ॥ गलि च।पक्षेत्रजता सुयुक्तः क्रान्तिक्षेत्रोक्तप्रकारस्य रीत्या । तावत् तेन सशये क्रान्ति जात मृद्धक्षेत्रादुत्थितां तां वदति ॥ ५९ ॥ यत्र स्यात्र डीक्रान्तिहृतैक्यचिद् मृध्ये कृत्वा गोरेलमध्यं प्रकल्प्य । तदुगलस्यधःस्थितं यच्च चण्ड छित्वा यक्वा चोर्धखण्डं समायाम् ॥ ५६ ॥ भूमौ स्थाप्यं येन तचयनरूपं भूमिष्ठ स्याद्युत्तमस्यति केन्द्रम् । तत्र स्यादधे भूस्थिते यत् ततास्त मध्ये यावत् ध्वंगं मध्यसूत्रम् ।। ५७ ।। याम्योत्तरौ स्वायनवृत्तलग्न ध्रुव तयोर्मध्यविलग्नट्टत्तम् । यास्योत्तरं प्रागपरं च नाड्याद्वयं भवृत्तं किल तत्र तिथे ॥५८॥ (९) विशेषशरण-विषमश्यामतुल्याभ्यां तरकर्णाश्म तस्य चतु भुजस्य कर्णाभ्यां विषमं चतुभुजम् । सम तः सप्तभ्यां तस्कर्णाभ्यां समं चतुभुजं चापीयम् । संज्ञामात्रमभिहितं नैतस्मात् किमपि प्रय जन प्रदशतमेते । (२) वि० श७. -चापजये नमेति तथा तस्य भुजकविकर्ण- चाषाध्ज्येत्यादितः सरलजत्यतः सजात्यादि प्रथमतः कमलकर भटेन विशदीकृत्य यथार प्रदर्शितं न तर तटप्राचीनैरिति ।

• विशेषशरणः

स्पकक्षा = क: स्यु: अथ भूव्य - ८००, अतः कुच्छन्नपलानि छि ३६०० x ८०० २८८ x १०००० - उपपन्नम् । अत । स्पकक्ष स्पकक्षा + विशेषशरथः । ग कु कला यदि विषुवद् वृत्ते यास्तदा षड्भिर्हतास्ताः १५ गक गक पलानि अतः स्थू. कु पलानोत्युपपन्नम् । १५४६ ६० ३२ २५४ सिद्धान्ततवविवेके त्रिप्रइनाधिकरः । २९१ मध्याद्भद्यते खचरावाधि स्युर्युजांशकाः कोटिलषः कुतश्च । मध्याच गोल। इग्निसमानि तानि दृश्यानि वृत्तानि भुवं तु यावद् ५९॥ खेटोपरिस्थं धुवयोर्विलनं तदिष्टसंज्ञे वथ तद्गच । पुष्पशर्कर्य खचरावध स्यादृते खगस्य शुनिशाभिधं तत् ॥६०॥ तथैव मध्याद्भुजभागकैश्च वृत्तं कृतं तद् तु भुजांशवृत्तम् । नाड्याइयाश्चोभयतस्तदिष्टद्यतैक्ययुग्मं तु समास्तरेऽसि ॥६१॥ तदैक्यपदं किल यच तत् स्यात् पृणज्यकास्त्रमथाश्चक्रेन्द्रात् । तन्मध्यसूत्रे खगकोटिजीवान्तरे द्वितीयं किल केन्द्रमुवम् ॥६२॥ तकेन्द्रः क्रान्तिऋतौ खगेन्द्रं यावद्भुजज्या विषुवेऽपि वृत्ते भुजशवृत्तावधि सैव दोषं तद्दृतमध्यस्थितमूत्ररूपा ॥ ६३ ॥ नाड्याडये तद्विषुवङ्कचिद् यत्रेष्ट्टत्तं युतमायकेन्द्रात् । तचिह्नं विषुवतिस्थमध्यसूत्रे तयोयोग इहास्यवश्यम् ॥६४॥ पूर्णज्यकास्त्रदलेऽथ तेन सैवेष्टश्च च भुजांशवृत्ते । क्राश्यंशकानामथ तद्गतानां ज्या खटनाडीवळयान्तरं स्यात् ॥६५॥ आयकेन्द्राय तद्योगावधि युज्या ग्रहा।वधि । त्रिज्या तौ कोटिकण तो बाहुं क्रान्तिज्यक तयोः ॥ ६६ ॥ आद्याकेन्द्रात् तथा भूमौ सुत्रे नाडीभट्टत्तगे । तयोरायनऋतेऽन्तः परक्राम्यंशकाः किल ॥ ६७ ॥ तेषां ज्या नाडिकासूत्रात् तिर्यथा भूभष्टतगा । आपकेन्द्र तथा कार्य भुजजीवोत्थमण्डलम् ॥ ६८ ॥ त्रिऽपाकणं परक्रान्तिज्यका दोऋतौ च का। अनुपाताद्भुजयोस्तृतौ दोषीपमज्यका ॥ ६९ ॥ चांशसंस्कृतात् खेटावेऽपछष्टापपज्यया । गुणिता त्रिगुण।प्ता स्याचापमिष्टापमस्ततः ॥ ७० ।। बलसंस्कृतखेटस्य गोलदिक स भवेदिह । अतो या परक्रान्तिर्विलोमगणितबुधैः ॥ । ७१ ॥ अथ याम्योत्तरे मूत्रऽपमया चायकेन्द्रतः । दवा केन्द्रमहोरात्रवृत्तस्यात्र प्रकल्पयेत् ॥ ७२ ॥ परकन्दुत्र सम्पियाम्यस्थष्टताहारात्रदशगम् । । स्त्रं युज्या च तम्पध्यमुत्र।व तिर्यग्ग्रहावधि ।। ७३ ॥ स्त्रं स्यात् खेटसम्बन्धि (१)पक्षोदयलवश्यका । क्रान्तिज्यादोऽर्यकवर्गान्तरमूढसपैव या ॥ ७४ ॥ सैद्यकेन्द्रत्रिषुवांशकम् युतिस्थले । पुष्पाग्रे मध्यस्त्राच्च तिर्यक्स्था जायते ध्रुवम् ॥ ७ त्रिज्याग्रे त्रिपुरीशन ज्या स्यात् तदन्ततः । तच्चापं विषुवांशः स्युस्तकला युनिशेऽसवः। ॥ ॥ ७६ अथान्यरीत्या विषुवांशकानां ज्ञानप्रकर वह बुधानाम् । धौ (२)मध्यं परिकल्प्य यच्च याम्योत्तरं तद्विषुरूप श्रुतम् ७७॥ यदिष्टं किल तद्वृत्तं यमडिकाख्यं तदिहायनाख्यम् । भूनाडिकेयं धुकं ततो यद्वोपरिस्थं च तदिष्टश्चत्तम् ॥ ७८ ॥ यत्र स्याद्वष्टस्य शुनिशारूढं भुजांशदृशं किल तथा स्यात् । श्राद्रवृत्ते खलर।वधि स्युर्युज्यांशकास्ते किल तभुजांशः ॥७९॥ परापघांश विषुवांशका ये तथाऽपपशा अपि ते प्रकलत्याः । मकथितेष्टरूपतृव तु ये स्युदक्रान्तिजीवकृतिभेदमुला॥८०॥ चाशकस्त न परापयांशाः स्वष्टपमान ते विषुवांशकाः स्युः यदा।ऽयन.टयं विपुभिर्य स्याहृतं मधु तं तु यदिष्टष्ठतम् ॥८१॥ (१) वि० श७-घुणवृत्ते परिणता विपुवश बझोदय लव ज्येति नाम भट्टनैव रक्षितमिति । (२) वि० श०–पिपठिष्णमुक्तविषयपरिपाकार्थं ध्रुवं खमध्यं प्रकल्प्येरथादिना विपुयश एव प्रदाता २५७ २५६ त्रिप्रधनधकरः । नेि हाततधव व क -- 65A ७ ७.०००+ ka e = e = a 4-40 - 44C -s = 10 ८ ८ । 4 < 0 -- ९४ ८ ७ % - ० - 4 ० ० ० -- -- २ = 44a - 60,000 - h° « ¢ येद् ल१ध्यं किल तभृव। ख्षभिस्थं मिथ गोलविद प्रकटयम्। । परपमः स्याद्विषुवांशकटिरष्टपमः स्य। द्रह । च कोटि ॥८२॥ अत्रापि साध्या विषुवांशकास्ते स्वेष्टपमा। तत्परमपमोक्त्या । जातांशकैफीनखनन्द भगा ये चान्यथा ते त्रिषुवांशकाः स्युः॥८३ ॥ भमण्डलं चापमण्डलं तद्यच्चयना।ळ वयनरूपमेव । यथम्यसौम्यं वलयं च नाड्य इयं त्रिराशियुगुणोत्थ चqप ॥८४॥ परापमो भूविषुवळपयोग द्ष्टाख्ऋतावभीष्ट । क्रान्तिस्तथा खटभुजांशकास् भुजांशकमध्य इहास्ति मध्यः ॥८० (१)रामा सजनितो भुजाऐ खेटामो योऽत्र स एव चोक्तः। परपमानां विषुवांशकनामपि युजीवांशगतो धुवत् प्राक् ॥८६॥ अत्रैकपूर्णोपम जापमाच्च विलोमतोऽन्यः परमापदः स्यात् । अतो बुधन विषुवांशकानां ज्ञानं सुबोधं गणितप्रकारैः ॥८७॥ इष्टपमज्याकृतबजताया दज्याङत मूलमवष्यत तत् । त्रिभ७५कान युगुणेन भक्तं लब्धस्य चायं विषुaशकाः स्युः ॥८८॥ ग्रहस्य कोटि-१कया विनिनं त्रिज्याहुता द्युज्पकयाऽऽप्तचरम् । लादिकं तद्वियुतश्च खडून या बुधेन्द्रेर्विषुवांशकास्ते ॥८९॥ त्रिभथुप्रैौर गुणित द्युभौव्यंकृता भुज ज्याप्तफलस्य चापम् । । ते वा भवेयुर्विषुवांशकोचलग्रहोऽत्र।द्यपदस्थितोऽथ ॥ ९० ॥ द्वितीयपादे तु तदून खटैन्दवस्तृतीये खगजेन्दुयुक्तः । पदे चतुर्थे खर सम्नियुद्ध अज।ख्यतदूलजसन्धितः स्युः ॥९१॥ 6-40a ७ ८ ९ ७ - ८ * 44a s, & « - ~~। 04-40a २ ८ ८ 42a ५ ४ - -> १ - 4 ३. ८०७ - ५

• - S - G

b

---

cu ८३ - ४ ८ ७ ५ | 4 = 8 • « +

---

400 56b -= -b & % ८. ७ ॐ a - - ४ ४ २००६ 4- ७० - (१) वि० श७-परमज्याच।पमिह परापमः कल्पितस्त स्म।ज्जनित उत्पन्न भुजगे यः खेटपम इष्।ख्यः स एव प्रक् इतः पूर्व खुबन्धः स्वयं परिहर्यादितो विषुवांशकानां कल्पि त। परापरा य इष्टापमो युजीवशगतो व्यद्यलवणचाप तुल्य इति । --- - ९०

{ | • • « + 3 6964b |4= A G - ५ यो । १ । - 6 = ० २५८ सिद्धान्त नव व वक त्रिप्रइनाधिकारः । -b « ne ०८ 04 - २ - ०० ०८ ६ & * < *

• • " + ल

+ « -० ० ८ 4-4a e आता यदा ते विषुवांशकास्तद्वशाद्रांशः कति तत्प्रकारम् । विलपरीया कथयात्र सूक्ष्मं यद्यस्ति गोले पटुताभिमानः ॥९२॥ या (१)बहुजी व विषुवांशकानां स्त्रकोदितयुगुणेन भक्का । त्रिज्यागुणा लऽधफलस्य चापं चलग्रहशः प्रथमे पदे स्युः ॥९३॥ पदे द्वितीयेऽथ तनखऐन्दवर्तृतीये खगजेन्दुयुक्तः । अन्ये तद्नाः खरसाग्नयस्ते खरामभक्त गृहपूर्वकः स्यात् ॥९४॥ अत्रोपपत्तिर्विषुव क्रान्तिवृत्तैक्यदेशतः । क्रान्तिवृत्ते ग्रह यत्र तत्र ध्रुवकदम्बयोः ॥ ९९ ॥ स्त्रे ये भवतस्तत्र भुम् त्रऽतरं तय: । क्रान्तिनाड्याख्ययोराद्य क्रान्तिरन्या तदन्तरे ॥ ९६ ॥ । h« • * 5A ४ ।। ०४

• %

40 = ४८ - ४ २ ४ ८ { Ay २ । ८ ८ ० ०-> ed + « - । ४ % 4 ८ १० -b 6A a ५ । ८ % « = ४० 4A 4A -52a « % - c ५ -b - । A A A -0 - - ७ +4a | ५ १० - 4 -bot - au 's = + (९) वि० श७-अस्य साधरणोपपत्तिरा कर एवथ नष्टोपपत्तिः । विषुवांशशानाद्भुजांशशानम् । वा कस्मिन्नपि चापस्ये समकोणो पादकभुजयोरेकतरस्य शने तथा तभुजकर्णचापेपभ्रकणशाने च तरकर्णचापशानम् । कक्ष्यते भुज चापांशाः क्रान्तिचापशा विषुवांशाश्चेति त्रिभिधायै यत्पापस्थे विषुवांशजिनांशशाने च भुजांशशानं यथा-क्रान्ति वृत्तध्रुवम्रोतवृत्तरपन्नः कोणो यष्टिः सा चयन बलकोटिज्या । ग्रहो पन्ननवत्येशवृत्ते नाडीक्रानिवृत्ततस्स्वायनवलनज्या । अथ गोल सन्धितो यद्दिशि प्रोक्तचापज़यं तद्विरुद्धदिशि विषुवांशकोटिः कर्ण ऋतिश्च ते भुज एको प्रहनवत्यंशवृत्त आयनवलनप्रयभुज इति को पवि. ज्याज जाये ज्याआयव- =अविषुवांशकोटिसमभुजांशसंबन्धिनी क्रान्तिज्य। । अतः प्रथमचापजाये यदि यष्टया तत्संमुख चापज्य विषुवांशज्या तदा। त्रिज्या केति जाता ज्यभु ज्यवि िज्यावि त्रि वि. क. यु. को. शुविषुवांशकोटिसवर्धिनी पुज्येत्यत उपपन्नम् । ततो गोल सन्धितस्तवापशानं सुगममिति । ७ ४ , । --> 4a ७० ५ १०

• +

6 A ०

• e

Venkateswaran raman (सम्भाषणम्) ०९:३४, १२ नवम्बर २०१८ (UTC) A - « + • • ०७ 5A

• 0

० - A ८ G ८ - ५ । 6a - G _s-b h >

• A

- ।

• -

b छ र त्रिप्रश्नाधिकारः १६१ २६० सेि खननतर चवे व के क्रान्तिः कदम्बमूत्रं स्यात् तथाभेदः पदान्तरे । पदस् द पदस्यान्ते व भेदोऽस्ति तयोरिदं ॥ ९७ ॥ (१)प्रहोदयस्तधिकारे ज्ञेया तवसन। बुधैः । अथ न।न्न विभेदोऽस्ति विषुवस्क्रान्तितुं नय योः ॥ १९८ ॥ नैव स्वरूपतस्तेन नाड्य रूपे विषुवांशतः । तिर्यग्ध्वाख्यसूत्रस्थो भवृत्तविधिकोऽपमः ॥ ९९ ॥ आद्यसे ज्ञः स एवात्र भवृत्ते विषुवांशतः । तिर्यक्कदम्बमूत्रस्थोऽपमोऽन्यो नाडिकवधि ॥ १०० ॥ ग्रहस्यशिवशत् तेन यो भवेत् प्रथपापमः । स एव विषुवांशनाम यमोऽन्यो भवेद्ध्रुवम् ॥ १०१ ॥ तद्वशत् क्षेत्रजांश ये विषुववृत्तगश्च ते । क्रान्तिवृत्तस्थिता वेद्य गोलतवं विजानता ॥ १०२ ॥ परपपऽ प्रया निम्नी त्रिज्याप्त विषुवांशज । जीव सा विषुवांशनां कव्यशद्युज्ययोद्धृता ॥ १०३ त्रिज्यानी च परक्रान्तिज्यया भक्का च सा पुनः । त्रिज्यागुणाऽथ परमापमीत्रिष्वजीवयोः ॥ १०४ ॥ गुणहरकयोः साम्यानशे संविहिते सति । यथोक्तं सर्वमुपपन्नं विषुवांशपदक्रमात् ॥ १०५ ।। तिर्यस्थित्या यन्मिथोऽस्ति त्रिभज्य तच्चापांशैरर्धचूर्णज्यकाभि- बनैतत् स्याद्यत् त्वङ्क्षत्रजास्यम् ।। १०७ ॥ किन्तु प्रत्यक्ष भवेत् तत् त्रिकोणं नो तीत्याऽतोऽत्र सिद्धिः कथं चित् । (१)पूर्णज्याभिषं वदन्त्यल्पबुदया जात्यक्षेत्रं तन्मतं मन्मतं नो ॥ १०८ ॥ सूक्ष्मस्वेनतोऽन्यथैवास्य सिद्धिस्तद्वत् क्रान्तिक्षेत्ररीत्या प्रवश्चिम । चापक्षेत्रे या श्रुतिः खेटा। हुर्वाडोरेकश्चापमो वैषुवतयः ॥१०९॥ अन्यश्चेत्थं कल्पयित्वेप्सितं गोलाणैस्तविचार्य स्वबुद्धया। अत्र शते चापबाहुभुती ये तज्ज्याकृत्योरन्तराद्यत् पदं तत् ॥११०॥ त्रिज्यानिनं शतकोटिज्ययाऽऽतं तच्चापं स्यान्मानमज्ञातवाहोः । यद्वा कर्णास्थाऽत्र या कोटिव त्रिज्यानि ज्ञात कोटिज्ययाऽऽप्त ॥ १११ ॥ तचापशरूनखाङ्कः समं स्या दशतस्य व्यक्तपानं हि बहः । नक्तं समयं शतदलक्षण यस्त न्यूनवे चाज्ञात्वा हरिहदम् ॥ ११२ ॥ व्यासाधाथ वृत्तयुग्मं तदैक्यत् । तद्वृत्तस्थावेव यो चापरूष बाहु कण यस्तयोर्मध्यसंस्थः ॥ १०६ ॥ तद्वत्रज्यादृत्तगस्तच जास्यं त्रिज्यावृतैः स्यात् त्रिभिः खे खगोले । (१) वि.श.चापजात्यस्य पूर्णज्याभिः सरलजात्यक्षेत्रं न भवितुम हीति किन्तु कुत्रचिच्चापाजस्ये पूर्णज्याभिस्तद्भवितुमर्हति यथा गोलसन्धितो भुजांशवृते द्विगुणभुजांश एकोऽवयवः। प्रहान्नाडी वृत्तभुजशवृत्तसंपातवधि बृहद्वृत्तोयचर्श द्वितीयोऽवयवः । भुजांशक्रान्तिवृत्तयोर्द्धितीयपातावधिगते बृहद्वृत्ते चापांशस्तृती योऽवयवः । एषां पूर्णज्याभिः सरलजात्यक्षेत्रं भवत्येव । वृत्तार्थं पूर्णज्याद्वययोगोत्पन्नकोणस्य समकोणस्वात्। ३३ (१) वि० श9-द्रष्टव्य उदयरताधिकारस्य २३तमः ६ले।कः । २६२ सिडान्ततवविवेके- त्रिप्रइनाधिकरः । २६३ एवं ज्ञातौ य च बहु तथोर्या जीवैकस्याम्यस्य कोटिऽयकानी । त्रिज्याभक्तोऽस्यास्तथाऽन्।ख्य बाहो ज्योया यत्र स्याद्योगस्य मूलम् ॥ ११३ ॥ तचाप च हातकणस्य मान मत्र व्यक्तं जायते तद्विलोपात् । यद्वा कोटिज्येकवदोस्तदन्यः कोटिज्यनी त्रिज्ययाऽऽप्त फळे यत् ॥ ११४ ॥ तथापशैरुन खडैर्पितं स्यादशायास्तच्छुते/नषत्र । क्रान्तिक्षेत्रोक्कोन्यभेदेरपीह तेषाश्चान्ये तत्र करप्रभेदाः ॥११५॥ गोलेऽथ१चापकर्णाये पार्श्वयोपजायके । तद्दशचतुरस्त्रं तु दृश्यते यद्विदां वर ॥ ११६ ॥ तस्य कणोग्रसक्तेकः कोणः स विषमाभिधः । समं तु कोणत्रितयं विषमाभिधकोणतः ॥११७॥ पार्श्वयोर्यो भुजी तौ तु विषमौ समकोणतः। कर्णग्रसक्ताद पार्श्वस्थौ भुजौ तौ स्तः सपाभिघ ॥११८॥ यत्पाइवासमवाहुउपाकृतं कर्णज्यकाकृतेः । विशोध्य मूलं तच्चापं नियतं चान्यपाश्र्वगः ॥ ११९ ॥ भवेत् स विषमो वाहुरेवं यद्विपमो भुजः । शतस्तज्या त्रिभज्यनी भक्ताऽन्यविषमाख्यया ॥१२० (१) वि० श७-उदाहरणार्थमेकं चापीयं चतुरस्त्रं यथा-सममण्डछ प्रवेशादुपरि कुत्रचिद्ग्रहः किल तदुपरि समप्रोतघनं पूर्वस्वस्तिक प्रोतं दग्धुलं च कृतम् । ततः समप्रोते भुजचयमको भुजः। सम मण्डले द्वितीयो भुजः । याम्योत्तरे तृतीयः पूर्वस्वस्तिकफोते कळ वृताभिधे चतुर्थ इति चतुरस्रम् । ऋग्वृत्ते नतांशाः कर्ण इति चाप जात्यद्वययोगाश्चतुरस्त्रं सर्वं विचार्यमा । कोटिमव्यऽथ तच्चापमन्यपाइसम भुजः । सदेखी गणितं प्रीफें यमेतादृशस्थले ॥ १२१ ॥ ध्रुवमध्यवृदहृते विषुवन्मण्डलमिधम् । तथाऽहोरात्रवृत्तानि लघुवृत्तानि सन्ति वै ॥ १२२ ॥ मानभेदेऽपि तद्रांशसंख्या तथैव वृत्तयोः विषुवे विषुवांश ये मध्ये स्युर्धर्वास्त्रयोः ।। १२३ स्वाहोरात्राख्यवृत्तेऽपि तन्मिता एव चांशकाः । असवस्तकलाः प्रोक्ताः का। लज्ञानमसिद्धये ॥ १२४ ॥ उदयादुदयं यावत् स्थिरक्षेस्य भवेद्दिनम् । त्रिज्या विषुववृत्तं युज्यया युनिशाभिधम् ॥ १२५॥ ज्यायां त्रिज्यक चेत् स्याद्रांशाः स्युर्धज्यकावृतं क्षेत्रं तदेव विनेयं यत्र द्वादश राशयः ॥ २२६ ॥ स्थिरमेषादितः खेटसम्वन्धिषुवस्त्रगाः। क्षेत्रांशस्तत्र विज्ञेया विषुवे विषुवांशकाः १२७ ॥ अथ निरक्षे स्थिरमेषादितो राशीनां क्षेत्रांशेभ्यस्तदुदयका लांशज्ञानम् । उमण्डले मेषसुखोदयाद्यक्षेत्रांशका यान्त्युदयं च येन । कालेन ते व्यक्षसमुद्मांशाः कलाश्च तत्रासत्र एव बोध्याः॥।१२८। भमण्डलेऽजादिगृहत्रयस्य क्षेत्रांशका ये प्रतिमागताः तेषां यथोक्त्या विषुवांशका ये ते चोदयांशः स्वनिरक्षदेशे॥१२९॥ पूर्वोनितं यद्विहितं तदत्र तत् केवळस्योद१कालमानम् । एवं च यन्मेषर्दत्रयं तद्विामतः कीटगृहत्रयं स्यात् ॥ १३० ॥ । इयं च मेषान् किल राशिषट्कं यत् तद्विलोपेन तुलादिषट्कम् । पलप्रभासंगुणिताऽऽमज्या तद्दशांशो भवति क्षितिश्या ॥१३१॥ त्रिज्या गुणा सा युगुणेन भक्ता चरष्यका चपमत धरांशः । ३६४ सिद्धान्ततवविवेके- त्रिप्रश्नाधिकारः। २६५ ० इत्थं चरांशा उदयशरीया प्रयंयाजाताः सुधिया विधेयाः॥१३२॥ दिागत्रयंशगुणैर्विनिनी पलप्रभा व चरखण्डकानि । पलस्मकानि ब्रिगृहोद्भवानि स्थूलानि(१)छोकव्यवहारासिंध्यै ॥ अथ स्वदेशे राशीनां प्रत्यंशोदयकालांशज्ञानम् । मेषादिराशित्रपभागकानां चराणि शोध्यानि निरक्षजेषु । विलपतस्तानि युतानि चैवं कीटत्रये स्यादिति राशिपकम्।१३४॥ तुलादिषट्कं तदतो विलोमाव ते स्वोदयांशाः प्रतिभागकानम् । पक्षस्वदेशाक्षितिजोदयान्तर्यतो भवेत् स्वं चरखण्डमेव ॥ १३५ ॥ ति(२)यच्च भमण्डलस्य खण्डं तदल्पेन यदूर्घसंस्थम् । अनल्पकेनोद्गमनं प्रयाति कालेन चेत्थं किल दृक्प्रतीतिः । |१३६ स्वस्वपमयम्पनतं मृगाद्या व्यश्नोदये यत् तदतीव नम्रम् । याम्याक्षतस्तेन ततोऽषे चल्पकालेन तद्यत्युदयं तथैव १३७॥ उदङनते कीटगृहादि यत् तत् चूजुवमाप्नोत्यधिकेन तन । कालेन यास्युद्गमनं ततोऽपि कालेन तस्मादुदया न तुल्याः ॥१२८॥ (१)धन्वन्ताच्च झषान्तो वा ततोऽन्तो मिथुनस्य यः । व्यक्ष पञ्चदुना। डाभिश्चरोनाभिः स्वके च सः १३९ उदेति तद्वत् कन्यान्तो मिथुनान्तात् तथा ततः ।। धन्वन्तस्तिथिनाडीभिश्चराठ्याभिस्तयोः क्रमात् ॥ १४० भमण्डलाध च सदा गभभूद्यतश्चाध्वमधश्च तन । उदेति यो यत्समयेन तेन तत्सप्तमोऽस्तं समुपैति नूनम्।१४१॥ इत्थमुक्तं हि यम्याक्षविषयेष्विह तच्च वै । रसषट्काक्षतः पूर्व इयं तत्परतो न हि ॥ १४२ ॥ अथ सूर्यादिभिर्देवैः स्वतन्त्रैश्च महर्षिभिः। दिग्देशकालैणितप्रवृत्रिर्गदिता च या ।। १४३ ॥ (१) वि० श७-एकाङ्कलपलभदेशे मेषान्ते चरसवः ६०/ वृषान्ते चरासयः १०८। मिथुनान्ते चरासवः १२८। एवमेषामसूनां जो य चापयोराभेदात् पद्भक्ता अधोऽधो विशुद्धः पलात्मकानि राशि अये चरखण्डकानि सूक्ष्माणीव किम्वधकपलभदेशे जीवाचापयो भेदात् स्थूलत्वकथनं युक्तमेव । (२) वि० श७-भमण्डलस्य यत् खण्डं तिर्यक् ,ज्यौतिषसिद्धान्ते विशेषत इव तस्वविवेके तिर्यपदेन लम्बरूपस्य कथनं किन्विह तिर्यक्पदमसमभवबोधकम् अर्थतो गोलसन्धितस्तत्तकान्ति धृतीयखण्डोपरिगतध्रुवप्रोतवृत्तोपरि क्रान्तिवृत्तीय खण्डं यथा- यथा प्रवणं समकोणाल्पकोण कारकं तथा तथा तत्तत्खण्डसम्वन्ध्य सवो नाडीवृत्तेऽल्पाः। अथ गोळसन्ध्यपर्यन्तं न वयंशाः। मेषान्त- द्युज्याचशाः क्रान्तिवृत्ते त्रिंशदंशः एतमश्चाजाये ज्यामे ज्यापयुज्या (३०) यx ज्या (३०) एवम् ज्याद्यः ज्यामेऽद्य अत्र‘य’इति खूप ज्योम अंयु ततगतधुवप्रतक्रान्तिवृत्तोत्पन्नकाणेज्या यष्टिरिति परमालपयुज्या या अधिकवतो युक्तयाऽपि मेघनिरक्षोदयाद्वृपस्याधिकस्ततो मिथुन स्याधिको निरक्षोदय इह न केवला टप्रतीतिर्मुक्तिरित्यादि सर्व भास्कराचार्यानुकूलमेव । सा फळश् च तद्दृष्टमदृष्टं चेति तद्विधा । दृष्टं कुपृष्ठतः पृष्ठस्थितानां च कुकेन्द्रतः ॥ १४४ ॥ अदृष्टं तेन भूगर्भक्षितिजयऽर्धगोलकः । दृश्यत्वेनादृतथादृश्यस्वेनान्यस्त्वधोऽस्ति यः ।। १४९ ॥ अथाऽन्यद्वरात्रवृत्तने च मण्डलोध्वे तथाऽधोऽनिशं संस्थितानि । खपनाडिकास्तद्वृत्तौ खनिनाय स्तदधेऽब्धिभागे तु पश्चेन्दुनाड्यः। १४६ ॥ (१) विशेषः-अत्र धम्वतात् इति पाठः साधुः‘धनुषा च धनं बिन्दु"-रित्यादि प्रामाण्यात् । २६६ सिद्धान्ततत्वविवेके त्रिप्रइनाधिकारः । २६७ सदा सौम्यगले निरक्षयभूत् स्वभुजं स्वधश्चध्वंगं याम्यगले । तयोरन्तरं कालवृत्ते चर स्या दतोऽशस्मकं यच्च तत् पविभक्तम् ॥१४७ भवेन्नाडिकायं च तद्युक्तहीनाः क्रमाद्वलयरत्र पञ्चन्न।उयः । दिनार्ध भवेत् खनिशुद्ध निशार्ध द्विनिर्धने कृते ते चुरायुन्मिती स्तः ॥ १४८ ॥ धुरात्रवृत्त क्षितिजाध्वेगं य दिनस्य रात्रेर्यदधःस्थितं स्यात् । तत् सौम्यगोळेऽधिकमल्पकं स्या द्यम्येऽधिकाल्पं दिनमानमस्मात् ॥ १४९ ॥ अल्पाधिकं तत्र निशाप्रमाणे क्रमाभिरक्षे वधराध्वसाम्यात् । सदैव साम्यं द्युनिशोश्च सौम्य याम्यधुवाधःस्थितयोरपीत्थम् ॥१५०॥ तत् सावनं चार्कवशात् स्थिरश्नवशाद्वेदार्दमिति प्रभेदः । लम्बांशका यत्र परापमांशसमाश्च तत्रापपमण्डलाभम् ॥ १५१ ।। कुजं च मेषोद्भमनस्य कालेऽन्यथा न तस्कीटमुखं च तत्र । सदा कुजोर्वे प्रवहभ्रमेण भ्रमत्यधो नक्रसुखं च तद्वत् ॥१५२॥ लम्बाधिका क्रान्तिरुदक् च यस्य यावच्च तावत् क्षितिजोर्वगः सः । एवं हि लम्बाभ्यधिकाऽनुदक्स्था क्रान्तिध तावत् स कुजादधःस्थः ॥ १५३ ॥ (१)कुच्छन्नचपोनपलांशतोऽपा यस्य स्फुटाऽऽद्य पपईनखाङ्काः तदं सदैवोदितपूर्वापर्यंतृदृष्टिचिते स्वकुपृष्ठसंस्थे ॥ १५४ (२) यंशयुझ्नवरसः ६९ ।पलभागा २० स्तत्र कामुकमृगं न हि दृष्टं किञ्च कर्किमिथुनौ किल दृष्ट सर्वदेवमथ नागनगाः ७८। ११ ॥ १५५ ॥ साख्यः किल सदैव न दृष्टं तत्र वृश्चिकचतुष्टयं तथा । दृश्यते च वृषभाचतुष्टयं वेत्रमेव नवतिप्रपितोऽक्षः ॥ १५६ ॥ यत्र तत्र भदछु क्रियादिकं दृश्यते न हि सदा तुलादिकम् । दक्षिणाक्षवशतः कथयन्ति व्यय पेन किल चोत्तरजक्षे ।।१९७।। स्वस्वषुवे(३)न्द्राधरसंस्थयोश्च नाड्याद्यस्खक्षितिजाध ऊर्वम् । अदर्शनाद्दर्शनतो मिथोऽस्ति व्यास तो रात्रिदिनप्रमाणम्॥१५८॥ रवौ कुगर्भक्षितिजोर्वेगे स्याद्दिनं तथाऽधो रजनीति किं वा संदर्शनेऽकस्य दिनं सदेव तमी तमोहन्तुरदर्शने स्यात् ॥१५९॥ (४) चेदाधरीयेइ दिनं तदोक्तं कथं भवेत् तचतुराननस्य । (१) वि० श७-धुवसमस्थानयोरन्तरेऽक्षशः। समस्थनाः गर्भक्षितिजयाम्योत्तर वृत्तसंपातादुदस्थात् उपरि कुच्छम्कलास्तरे पृष्ठक्षितिजम् । अतः कुच्छन्तचापोनपलांशेभ्योऽपि यस्य भस्य स्पष्ट ज्याचशास्तभं सर्वदा दृश्यमिति भास्करीये प्रहगणिते भग्रह युत्थधिकरेऽप्येतदनुरूपमिव । केवलमिह कुपृष्ठसंस्था दृष्टिरिति विशेष (२) वि० श७-प्रवेशयुगिर्यतो "दृश्यते न तृपभाच्चतुष्टयम्" इस्यन्तं सर्वे भास्करानुकूलमेव । (३) वि० श७-ध्वे। द्वाविन्द्राविति ध्रुवेन्द्रौ। एवं यौ स्वस्वधू वेन्द्रों तयोरधःस्थय प्रदेशरायोरोित । न ह्यत्र धृवधूवेन्द्रयोर्भदः कितु चरणपूरणार्थमेव बहुत्र स्थल ईदृक् प्रयोगः । (४) वि० श०--वेद्यदि आद्यरोत्या "वौ कुर्भक्षितजोर्वगे २६८ सिद्धान्ततवविवेके त्रिप्रइनाधिकारः । २६९ चेद्दर्शनोत्थं च तदा कुमृष्टदृचिह्नतः पृष्ठकुजादधस्तात् ॥१६०॥ अदर्शनाद्भैकुजोर्वगं तद्दिनं यदुक्तं किल तत् कथं स्यात् । अत्रोच्यते दर्शनतो यदुक्तं तदृक्फल“ यदिहा।धरीत्या ॥१६१॥ अदृष्टतन्त्रोक्तफलार्थमुक्तमित्थं न पक्षद्यतोऽपि दोषः । परन्तु सिद्धान्तशिरोमणिस्थ ब्राहं दिनं भूयशतोऽत्र नोक्तम्॥१६२॥ भूम्याश्रयेणैव यथोदयास्तकुजान्तरे यद्रबिदर्शनोत्थम् । कुपृष्ठतोऽप्यूर्धगदेशगानां दिनप्रमाणं कथयामि सम्यक् ॥१६३ (१) कुखण्डकार्कश्रवणौ तु यौ स्तस्तद्वर्गयोरन्तरम् लभक्ता । तयोर्हतिश्चावनिखण्डहीना स्याद्योजनैः पृष्ठदृगच्च्यमानम् ॥६४॥ तैर्योजनस्यावयवैः सुमुक्ष्मैः स्वभूमिपृष्ठाध्यंगतेंभवेच्च यद्दृष्टिचिहूं किळ तदृशेन दृश्यः कुगर्भक्षितिजस्थितोऽर्कः॥१६५॥ यथायथेषं च ततोऽपि तदृचिदं कुगर्भक्षितिजात् खगोले । तथातथाऽधःस्थितदेशगोऽर्को दृश्यो भवेथोर्वगढवशेन ॥१६॥ वदामि तत्रनयनं च याः स्युर्लिप्तश्च कुच्छन्नभव इनस्य । तद्युस्(२)इयांशजकोटिपौव्य घृतं त्रिभज्यागुणितं कुखण्डम् ॥ १६७ ॥ कुखण्डकोनं च कुपृष्ठजोध्वं तद्योजनैः स्यान्निजदृष्टिचिहम् । हयांशकज्ञानमतोऽपि गर्भभुजादधः स्याच विलोमरीया ॥१६८॥ (१)धुवाधःस्थितानामपीत्थं प्रकल्प्यं स्वगर्भयनाड्याख्यभूदधोऽपि । इहैकदिराश्यन्तजापक्रमो यE स सूर्यस्य कृच्छन्नलिप्तभिराव्यः ॥ १६९ ॥ ततः कटिग्रीव्यैवृतं त्रिज्यकर्ते कुखण्डं कुखण्डोनितं योजनाद्यम् । त्रिधैवं विराश्यन्तजोत्थं फलं स्यात् कुपृष्ठोध्वंसनेन्दुभि१७वेंदबाणैः ६४ ॥ १७० तथा षष्नगै७६यंजनैर्यानि दृष्ट्यु द्वानीह चिह्नानि तत्सदृशेन । क्रमादेकरशिद्विराशित्रिराश्यु द्वर्कश्चक्रान्तिभागावधि स्यात् ॥ १७१ सद नाडिकद्वगर्भायभूजा दधःस्थं रवेर्दर्शनं स्वीयगोले। तद्वै स्वदिक्स्थेऽर्केगोले सदऽस्ति रवेदशन चत तव स्याद्यमानम् ॥ १७२ ॥ तर्यटकिलपनातो यत्र विधस्पर्शरेखारविकशायोगस्तरमा गर्भक्षितिजावधि दृश्यशकाः कल्पिताः । एवं गर्भक्षितिजादधोऽधो रचिकक्षायां च।पं दृश्यांशकान् शस्त्वा ततः पृष्ठटगंडळयमानमपि ज्ञातुं शक्यते तदर्थं ‘थाः स्युर्लिप्ताश्च" इत्याद्यनयनं युक्तमेव । (१) वि० श७-एवमुपरिप्रदर्शितां युक्तिमवलम्ऽ ध्वाधो डटिं प्रकटष्य मेषाद्रिाशनिां दर्शनमेकद्विश्यादिमासपर्यन्तं दिन रात्रिमानादिविचारः प्रशंस्यः । स्यादिनम्" शस्यते दिनमुक्तं भवेत् तदा चतुराननस्य ब्रह्मणो दिनं युगसहस्रमितं कथमित्येवं "अत्रोच्यतेइत्यादिना सदेहमुत्थाप्य " १६१तम श्लोकोत्तरार्धाद्दृग्गणितैक्यविषये स्वपरामर्षमप्यभिव्यः अयन् दृष्टादृष्टरीतिभ्यां द्विधा दिनलक्षणकथनम् न दोष इति सम। धाय ब्रह्मदिनविचारो भट्टस्य विशिष्टः । (१)विः श०-भंक्षितिजरविकक्षासंपातात क्षितिविस्वस्य रूप शरेखा वर्धिता यत्रोऽधरसुत्रे लग्ना तद्गतेन द्रष्टाऽवश्यं गर्भक्षिति जस्थो रविरवलोक्यते । अतस्तद्भूपृष्ठत कियोजनान्तर इति ‘कु खण्डार्कश्रवणौ' इत्यादिना पृष्ठद्गौच्यमानं साधितम् । तदूर्यमपि दृष्टिः कल्प्यते तदा गर्भक्षितिजादधःस्थेऽपि रविर्दश्यते । १२) वि० श०-"कुखण्डकाकेश्रवण ’ इत्यादिना यदूढगच्च्यं ३४ २७० सिद्धान्ततवविवेके- त्रिप्रश्नाधिकरः । २७१ कुखण्डकं तत् तु कुखण्डकोने कुपृष्ठतोऽप्यूर्यगटष्टिचिह्नम् ॥ १८२ ॥ कुखण्डयुक्कोचेंगदृष्टचिह्नो छतं कुखण्डं त्रिगुणेन निघ्नम् । तच्चापकृच्छद्युतिः खनन्दै- विश्लेषिता दृश्यटश्च शेपम् ॥ १८३ ॥ खट्टा युतेश्चदधिका कुजाद् ते वधः स्थताश्चोध्वेगता यदाऽपाः । अन्योदितादूर्वगडष्टिचिहे दृगूगलसंदर्शनमन्यथाक्कम् ॥ १८ ॥ अथात्रोपपयर्थ क्षेत्रदर्शनम् । + ¢ तेन मीनवदनाच तुलान्तं कुम्भसंज्ञकमु खादलिभान्तम् । नक्रसंज्ञकमुखाद्धनुषोऽन्तर्यावदर्कचशतो दिनमानम् ॥ १७३ ॥ स्यात् क्रमाचदवशिष्टमिह स्याद्रात्रिरुत्तरगतध्वगानाम् । कन्यकावदनतस्वजभान्तं सिंहसंज्ञकमुखहृषभान्तम् ॥ १७४ ॥ कीटसंज्ञकमुखम्मिथुनान्तं स्थगदिनं च यपदिग्धगानम् । स्वस्त्रयोजनमितान्तरगानां स्वीयभूमिगत पृष्ठत एवम ॥ १७९ ॥ आधेयेदत्रोदितमस्ति तत् तु तदैव गभस्थकुजं यदा स्यात् । अस्तोदयाख्यक्षितिजं पुरोक्त मतोऽन्यथा नेति सुधीभिरूपाम् ।। १७६ ॥ अनेकद्यादिमासेयंद्वदितं क्षितिगर्थतः । दृश्यभागैस्तदत्रापि दिनर्थे यमुक्तवत् ।।१७७। जिनाढयकुच्छन्नलवाधिकाको लम्बांशसिदांशकयोगतुल्यैः। दृश्यांशकैरुक्तवदेव यत्र स्यादचिह्नकं स्वक्षितिपृष्टचिह्न १७८॥ यैर्योजनैस्तद्वशतोऽपि तत्र सदोदितोऽकं भवतीति चित्रम् । कुच्छन्नकोटयल्पकदृश्यकोशोद्भवैः स्वदृचह्नजयोजनैस्तु ॥|१७९।। सर्वाक्षदेशेऽपि कुगर्भभूजादधः स्त्रतर्दश्यतोवैः समन्तात् । अस्ति ग्रहेन्द्राश्रितगोलमध्ये संदर्शनं यत् तदपीह चित्रम् ॥१८०॥ कुछन्नकोव्यापकदृश्यकांशै रुक्तं कुगर्भक्षितिजादधःस्थैः। ऊर्वस्थिता दृश्य लव यदि स्युः कुच्छन्नभागानधिकास्तदानीम् ॥ १८१ ॥ छुच्छन दृश्यांशवियोगकोटि ज्यया हृ त्रिज्यका विनिभम् । ड"स्था भूगर्भाः २७२ सिद्धान्ततवविवेके- त्रिप्रसूनाधिकरः । २७३ सुवर्तुलस्यावनिगोलकस्य पृष्ठोद्दी संस्थात्ररटपचिह्नात् । अर्कस्य दृस्त्रवशाद्यदुक्तं तत् स यदा तदूवधायकं न ॥ १८५ ।। चक्रशकट्टे क्षितिजाख्यवृत्ते मस्वस्तिकदृग्भवमण्डलान्तः । दिगंशकाः स्वीयभुजाख्यदिक्का- स्तथा धुरात्रावधिकाग्रकशः ।। १८६ ॥ भमण्डलस्थग्रहगोलदिका- वैवं हि याम्योत्तरमण्डलेऽपि । अक्षांशकास्ते तु सदैव याम्याः खमध्यदेशाद्विषुवं तु यावत् ॥ १८७ ॥ तथाऽधमांश ग्रहगोलदिक्का नाड्या ह्यात् स्वद्युनिशाख्यवृत्तम् । एवं खमध्यान्तभागकाः स्यु धृशत्रवृत्तावधिका अतोऽत्र । १८८ ॥ ऐक्यं दिगैक्येऽन्तरकं विभेदे चैवं हि तत्संस्करणप्रकारात् । क्रान्यक्षसंस्कारमितानतशा स्तनखड्डा युदयोन्नतशः ॥ १८९ ॥ नतांशकाक्षांशकयोर्विलेप संस्कारत श्वपमभागकाः स्युः । इथं यदाऽर्कस्य ततो विलेपाद् भनोभुजांशाः स्त्रपदस्थिताः स्युः ॥ १९० ॥ आघं पदं चद्भुज एव भानुः पदे द्वितीये तु तद्नषभम् । रसान्वितं स्यात् तु पदे तृतीय चक्रच्युतं स्याच्च पदे चतुर्थे ॥ १९१ ॥ (१)आचे पदेऽपचयनी पलभाऽचिपका स्था। छायाऽल्पिका भवति वृद्धिमती द्वितीये । छायाऽधिका भवति वाद्धिपती तृतीये तुर्यं पुनः क्षयवती तदनलिपका च ॥ १९२ ॥ वृद्धि व्रजन्ती यदि दक्षिणाग्र च्छाया तथाऽपि प्रथमं पदं स्यात् । हासं प्रयान्तीमथ त विलोक्य रवेर्विजानीहि पदं द्वितीयम् ॥ १९३ ॥ अतुचितैरिदं पूर्वैरुक्तं सर्वत्र तत्र हि । केवलं कुकविमीठे पदज्ञरुप्पे न तद्रवेः ॥१९४॥ प्राग्भागके गर्भकुजे विलग्न भमण्डलांशोऽस्ति तदेव लग्नम् । पद्भान्तरेऽतोऽस्तविलग्नमेवं स्यादुध्र्व याम्योत्तरगं खळग्नम् ॥ १९५ ॥ सावनोऽभीष्टकालवेलनं तात्कालिकाङ्कतः । नाक्षत्रो यदि तटप्रमुदयात्रैव प्रसाधयेत् ॥ १९६ ॥ (१) वि० श०-अथ सायनरविपदवगमक्रमो भट्टस्य विशिष्टः। किन्तु नैतावता श्रीमद्भास्कराचार्यप्रदर्शितपदवगमक्रम ऋतुचि हैद्रुष्यते । यत्र कुत्रचित् काश्मीरादिहिमालयप्रदेशे तहतुचिह्नानि न जायन्ते तावता तत्रतूंचितैः पदशानं न भवेत् तत्र भट्टप्रदर्शितपदा वगमक्रम एव श्रेयान् भवतु तावता कुकवर्गस्यथेमेय ऋतुवणेन मितीर्थामात्रमावहति भट्टस्य । २७४ सिद्धान्ततत्वविवेके- त्रिप्रइनाधिकारः । २७५ भशद्वत् स्वेष्टकालः स्याद्यद्यर्कलग्नमल्पकम् । तदाऽक्रुदयतः पूर्वं कालः स्यादुदयर्कतः ॥ २०८ ॥ स चक्षः सवनश्चय तेकालकवशाद्भवेत् । अभ्यमानं यदत्रेष्टं तदा तच्चस सद्रशत् ॥ २०९ ॥ चलसंस्कृततिग्मांशोर्चत कलायं गतं तु तत् । पट्टिशुदं तु तद्गम्यमुक्रमक्रमळनयोः ॥ १९७ ॥ साधनार्थं तु ते युक्ते वत्तेमानोदयेन ते । निने षष्ट्या हुते तौ स्तः कालौ यतैष्यसंज्ञकौ ॥ १९८ ॥ अथ घट्यादिको योऽत्र कालः पुइगुणितश्च सः । ततः शोध्यौ तु तौ यातगम्यौ त्रस्वाङ्गसाधने ॥ १९९ ॥ तथा यातंष्यका ये च स्त्रोदपास्तेऽपि तत्र वै । बोध्याः शेषे भवेतां ते युक्रमक्रमलनजे ॥ २०० ॥ अशुद्धोदयभते ते पट्टिनं कलिकादिके । फले रतः क्रमजं यच्च फलं तत् किल योजयेत् ॥२०१॥ विशुद्धोदयकोष्ठोषं स्थितरश्यंशकेषु च । यदत्रोक्रमजं तच्चाशुद्धराश्यंशकेषु च ।। २०२ ॥ शोध्यं व्यस्त चलांशैश्च संस्कार्यं लग्नमाहृतम्। । शुभाशुभफलज्ञप्त्यै(१)स्त्र तन्त्रैः स्फुटखेटयत् ॥ २०३ ॥ यातष्यकालतः स्वल्पाः स्वेष्टफलश फुस्तदा । षष्टिनाः स्वोदयाप्ताश्च कलास्तीनयुक्छुतः ॥ २०४ ॥ अर्को लनं भवेदिष्टकालश्चतो विलोमतः । चलसंस्कृत लनार्कभुक्तभोग्यौ च यौ क्रमात् ॥ २०५ ॥ कालौ तसंयुतौ मध्योदयांशः संयुतश्च ते । रसाप्ताः स्वोदयाध्वैमिष्टघटयः पुरोक्रमात् ॥ २०६ ॥ चललफ़ायरेकगृहभागस्थयोस्तयोः । कळायमन्तरं यत् स्यात् तच्च स्वोदयसंगुणम् ॥ २०७ ॥ भट्टतनाडवलयं यांचहा ददितः स्वस्वपदस्थिता ये । क्षेत्रांशकानां विषुवांशकास्ते स्पष्टर्कतः पूर्वं यदत्र साध्याः ॥ २१० ॥ ते पइगुणभीष्टघटीभिराव्य। लग्नोद्भवस्ते विषुवांशकाः स्युः । माग्वत् ततः क्षेत्रल वः मसाध्या स्ते लग्नभागा अजतो भवन्ति ॥ २११ ॥ त्रिंशद्भिक्ता गृहपूर्वकं त- ढने निरक्ष चल सकृते स्यात् । एवं चलाच लभतऽत्र यथोक्तरीत्या विषुवांशका ये ॥ २१२ ॥ तयोर्वियोगो रस इंड्रिलब्धं स्त्रकोदयात् स्युपेटिका अभीष्ट। विलग्नसिद्धा विषुवांशक ये भांशाधिका भांशविहीनितास्ते ॥ २१३ ।। शेषेश्च तलग्नमह म सध्य प्राग्वत् ततः स्यात् समयो निजेष्टः । लग्नोद्भवश्चेदधिकारवेः स्यु स्तदोदय।दूर्वमधोऽल्पके सः ॥ २१४ ॥ (९बि७ १०–स्वतनैर्बशिष्ठादिभिर्मुनिभिर्यथा स्पष्टग्रहः क्रान्ति तृतीयो ब्ययनशः शुभाशुभफलशनायाहतस्तैथतलग्नमपीति । षड्विशतिमितेऽक्षांशे । १ २ । ३ । ४ | ५ । ६ ७ ८ ९ १० १११११११११ १९ २० २१ २२ २३ २४ २५ २६ २७ २८ २९ भागाः ० | १ | २ | २ | ३ ४ ५ ५ ६ ७ ७ ८ ९ १० १० ११ १२ १३ १३ १४ १५ १६ | १६ | १७ | १८ | १९ | १९२ | २१ ४३ | २६ | १ २१ ४२ २८ ५४ ५४ |५१५१ २४|१ |४१२५१८ ८ १३ २५४४१०|४३| १४ | १४ | १२ | २१ | ३८ | ६|४२| ३३|३४|४६ २२ २३ २४ २५ २६ २६ २७ २८ २९ ३० ३९३१३२३३३४३५३५३६३७ ३८ | ३९| ४० |४१|४२|४२| ४३ | ४४४५४ ५९४५ ३२१९ १५४३ ३११९८ |५७४७३६२६१६ ७ |५८|४९|४०|३२| २४|१६| ९ २५५| ५०|४३|३८३२ ४६| ३६ |३९|५५| २५ |१७१०२५५६|४२|४४ ४ ४१३४४४३२ १ ७ ३२ १४ | १८४० २३ ४५| ४८ | २१ |५५ ४७ ४८४९ |५० ५१५२ |५३५४५५५६|५६५७५८ ५९६०६१/६२/६३ ७१७२७३ २३ | १९ | १५ / ११ / ८ /६३१ १० |५८|५७५७५७५७५७५८५९ १३५ ८ ११ | १४ | १७ | २१ | २५| २१ |३५|३९ ३३२२| १४|५७५१८ ४६४७ ८ |५१५६२३ ११२०५०४२५४२८५१ ३८ १४ ४५ ३५४३१ ५४ ७८७९ ८१८२८३ ८४८५८६८७८८८९९१ ९२९३९४९५९६९७९९१ १००|१०११०२१० ३१ १०६ १०७१०८१०९११ ५० | ५६२ ८ १५ २२२९३६ ४४५१५८ ७ १५२३३२ ४६३५४० ५९३४ २१ २२ २३ २ ४०२९२८३७५६२४ १ |४५३६३४ ३९|४९| ४ | २४| ३४ १५ ४७२ ५५३२ १५ १६ १७ १८ १९ २१२२२३२४२५२६२८ २९ ३० ३१३२३३ ३४ | ३६ |३७३८ |३९| ४० |४१|४२|४४|१४५ २९ ३९४९ ५८ ८ १७२७३६४६५५ ४ १४२३३२४१५०५९ ८ | १७ | २५| ३४|४२|४९|५९ ७ १६ ५१३१ | १ |५ ७ ४४१४५०|२१|२१|४९१४३५५४ ९ २०२७३०२९ २४ १५ १ ४२| १८ |५०|१७| ४० ५७१ |१४७१४८|१४९|१५०१५२५३५४५५/५६/५७५८५९६१६२६३६४६५६६६७ ६८ | ६९७१ ७२७३ ७४७५ ७७ |१७८ २२ ४० ४८|५६| ३ ११ १९२६|३४४१|४८५६३ १०१७२४२१३८४५५२|५८| ६ | १२|१९| ३६ |३३ २१ २ १४ ४-४९ ३ ३८ ६ २१५१ ८ २१३०३७४१४२४०३५ २८२ ९ |५७| ४३ | १८ | २ ५४३ ७१८ षद्विंशतिमितेऽक्षेशे २ ३ ४ ५ ६ ८ ९ १० ११ १२ १३ १४१ १६ १७ १८ १९ २. २१ २२ २३ २४ २५ २६ २७ २८ २९ भा १८११८२८३८४८५८६८७८८९०९१९२९३९४९५९६ ९७ |१९९२००२०१२०२|२०३२०४२० ६ १३ |२०२६३३४०|४७५३ |२०६२०७२०९|२१०२११२१२ ४१२२ ६ ४९३२१७ ३ |५०४०३१२५२०१८१९|२३|२९| ९ |५२| ९ |३०|२२|५४|३०|११|५६|५६|४५||३८ ७ |१४२१२८३५४२ ४९६ ३ | ११ | १८ | २५|३२ ४० ४९|५६| ३ | ११ | १९१७ २१४ १५ ११८११ २०|२१|२२२३२५ २६ २७ २८ २९ ३० ३१|३३|३४| ३५३६१७/ ३८४० ४३|५२० ८ १७२५३४४२५१ ९ |१८२७३६ ५५४ १४|४२|४३|४४|४५ २४६ २१०|४२|१८५९४५३६३०|३०३२|५०५१ ६ | २४|४६|११|२९|९|४२|१६|५३|३१|१ १३ | २३ |३२ ४२५१ १ १ २० ३० ३९४९५९ |०|४९| २९९ ४९५० |५१५२५३/५५५६५७/५८|५१६०६२६३६ ६६६ ६८ ७० ७१७२७ १८ | २८ |३७४६|५६| ६ |१५२४३४४३५२१ १०|१८२७| ३६४४ | ५२ ७४७५ ६७७ ७८ ८० २८१ २७ ४ ४०२७१४१२३६ १५२३३ ७४४ | ५१५७ ११|२१२६२३१५५९३६ ३ २२ ३१३११ |५८|२४|३१ |३९ २६ ० | १९ | २४२४ ८३८४ ८५८६८७८८८९|९०|९१|१२९३९४९६९७१८२९१३००|२०१|३० २३० ३ ३ | ४॥ २५ २९३४|३८४२४५|४८|५१|५४५६|५८० १२ २ ५ ६ ७ ९ १० ३११ १६|२५|१४|४६५८|५२३५३९३२५ |१८||३१४१३७१ १५१५८ |५६ ५३५१ ४८४४४०३६ ४ |५२| १३ | १३५२८ १ |३६|४७४८ १३ १४ १५ १६ १७१७ १८ १९ २० २१ २२ २३ २४ २४ २५ २६ २७ २८ २९|२९|३०|३१|३२|३३|३३|३४|३५| ३६ ३३ २७| २१ |१६१ ५०४३३५२७१९१ ४३ ३३ | २३ | १२| २ |५१४० १३५९ (१४२८|११३४|३७१९|४२|४५२८५३|५९|४६|१५ २६ | १८ |५६|१५|१८ २८ | १६| ४ | ५२५२ २७ १४१ ४ | ३४ | ५०|५०|३५५ | २१ | २४१४ ३८३९ ४०|४१|४२|४३४३ |४५|४६|४६|४७|४८|४९४९५० |३४| २० |६ |५२३७२३ ८ |५३|३८३२८ |५२३७२१|५|४९|३३| १०| १ |४५|२८|१२|५६|३९|२३|६|४४| ३२|१६ ५१ |५२|५२|५३|५४|५४|५५५६ |५७|५७५८ ३५ १४ २६ २७१६५४२१३९४७ ११ ३६१७ |१६|३५४६५२५१|४६|| ८ |३९ ६ ३१५५२७४ ३५१९५९३५ • • सिद्धान्ततवविवेके- २७८ त्रिप्रइनाधिकरः। २७९ अथान्यथाजादियहांशकानां साध्या यथेक्स्या विषुवांशका ये । भनाडिकावृत्तयुतेरजादेगळक्रमानयुताश्चरणैः ॥ २१५ ।। स्वैः स्वैश्च ते स्वोदयकालभागः प्रत्यशकानामह काष्ठक स्थाः । षड्दस्र संख्याकपलदेशे । विलग्नसिद्धय लिखिताः मुखर्थम् ॥ २१६ ॥ अत्रत्रेऽपि छतायनांशस्फुटार्कभुक्तालय भाग संस्थम् । भागादिकं स्वामिमजान्तरनभुक्तफेलिप्ताखरसांशयुक्तम् ।।२१७ पर्नेष्टनाडीयुतमंश पूर्व स्वसनपृष्ठान्तरकं खपइन्नम् । पृष्ठग्रमशान्तरहृत् कलाढ्यः स्वासनपृष्ठध्वेहांशकश्च ॥ २१८ ॥ लग्ने भवेद् सायनकं यदा तत् तदंशपूर्वं खरसानळध्वम् । तद तदूनं प्रविधाय साध्यं तच्छषरूपशकपूर्वकाच ।। २१९ रात्रीष्टकाले तु सपइभस्य छत्रं विद्यामायनसंस्कृतं तत् । उक्तविलग्ननयनप्रकारा- द्विलोमतः स्यात् समपो निजेष्टः ॥२२०॥ षट्संगुणाभिर्नतनाडिकाभि हीनान्विता अर्कजवैषुवांशः । मध्यङ्गतः म१रतऽथ तज्ज्ञाः क्षेत्रांशकः खनिहताः खळग्नम् ॥ २२१ ॥ किं व वेलम्नद्रविः तरकालतः षड्भयुतद्विलग्नात् । लग्नं प्रसाध्यं दशमं भवेत् तद्- व्यक्षोदयैः षड्युतमम्बुळग्नम् ॥ २२२ ॥ लग्नाग्रकशज्यकया खलन नतांशजीवगुणिता विभक्ता । त्रिभज्यय तत्फलचाषभागः खविविभाङ्गान्तरबहुभागाः ॥ २२३ ॥ दृग्दृत्तगाकनतभागर्जावा त्रिभज्यया संगुणिता विभक्ता । लग्नार्कयोरन्तरजीवया त च्चषांशका दृग्गतिचपभागाः ॥ २२४ ॥ दृक्षपचषस्थलवश्च ते स्युः ख।ङ्गच्युतस्ताविह चाग्यरीत्या । खलग्नकस्योन्नतभागजीवा त्रिभज्यया सेगुणिता विभक्ता ॥ २२५ ॥ खवत्रिभङ्गान्तरकटिमव्य स्यादृणगतिश्चपलच अत ये । तेषां च कोट्युद्वशिञ्जिनी स्या दृक्षेपकः खङ्गनतांशादिक्कः ॥ २२६ ॥ (१)त्रिप्रश्नरीत्या चुगतं शृशेषं त्रिभोनलग्नस्य विघाय साध्यः । (१) वि० श०-त्रिप्रश्नरीत्या प्राचीनज्योतिषसिद्धान्तत्रिप्रश्न कथितरीत्या वित्रिभलनस्य नतकालः सrध्य इति भट्ट वस्तुतः प्रतारयतीव । वित्रभलग्नस्य चुगतङशेषावगमे यथाऽऽयासो न तथा टक्षेपानयन इति विंशैर्विचार्यम् । अथ यदि नत कालो शायते तदा स्वस्तिकदूधृवावधि लम्बश': विभिभावृधुवाबाध विधिभयुज्या २८० सिडrततवविवेके – त्रिप्रइनाधिकरः। २८१ कालो न तस्यात्र च तज्यका सा धुजीवया वित्रिभलग्नकस्य ।। २२७ ॥ निनी स्वलनग्राकय विभक्त दृक्षेपको मध्यन तशदिक्कः । (१)यद्वेष्टदेवसंस्थितबित्रिभङ्गा- दिगंशकोटिज्यकयेत्यनेन ॥ २२८ ॥ यथोचितं विभिन्न कार्य दृक्षेपमानं सुधिया प्रसाध्यम् । लग्नाग्रकाचपजकोIटभागा बाढंशकाश्च क्रमशस्तु वेद्यः ॥ २२९ ॥ त्रिभनवग्नस्य दिगंशाढ्या दिक्कोटिभागश्च सदव विनेः । दृमण्डलं चित्रिभलग्न से स्थं दृक्षेपट्टत्तं प्रवदन्ति सन्तः ॥ २३० ॥ (२)उषा विद्विभाषमजाऽक्षजीव चङ्गयुमाव्य विहता त्रिमव्य । गुण्या तयोश्चापसुस कृतेश्च दृक्षेपचायं स्वदिशि स्फुटं स्यात् ॥ २३१ ॥ यद्वा सेरोकटक्षेपः कार्यः स त्रिगुणहतः । खचित्रिभाङ्गभेदस्य कोटिज्याप्तः स्फुटो भवेत् ॥ २३२ ॥ अत्रोपपत्तिः प्रथमं स्वलग्नं गोळस्य सन्धिं परिकल्प्य तस्मात् । कुजं तु नाडी वलयं भट्ट ते भवृ त्तमेवात्र विलग्नभान्वोः ॥२३३ ये सतरांशाः किल ते रवेः स्युः क्षेत्रांशकाः कल्पितगोलसन्धेः हुड्मण्डलं वित्रिभलग्नजं चायनाभिधं तत्र च दृग्गतिर्या ॥२३४॥ परापगांउको नतभागतुल्य9पमाSत्र साध्यः परमापमऽतः । एवं खमध्यापकगोल सन्दृषण्डये वित्रिभासते ॥ २३५॥ तयोः कुजे यद्विरं विलग्नाग्रशः सदा ते परमापमांशाः । खवित्रिभङ्गान्तरकं भद्यते स्वेष्टुपमो मध्यनतशिक ये ॥२३६॥ क्षेत्रांशकाः खङ्गखगस्य ते स्युर्टकोषकांश विषुवांशकरूयाः। खवित्रिभाङ्गस्थितद्भवभभनाडिकाम० डलयोः क्रमेण ॥२३७ ॥ इत्थं चापक्षेत्र जातं च सर्व क्रान्तिक्षेत्रोक्तस्वरूपादमितम् । तेनार्धेत खङ्गदोषकांशज्ञानं प्राग्वत्र पण्डितानां सुबोधम् ॥२३८॥ गोलहृद्गतर्वणां सम्बन्धाद्यानि यानि च । क्षेत्राणि जायसंज्ञानि तैरेव ज्ञानमुत्तमम् ॥ २३९ ॥ गोलपृष्ठस्थचापाख्यक्षेत्राणां जायते ध्रुवम् । ऋजुजास्याम्यतः सम्यक् तानि वक्ष्याम्यसंशयम् ॥ २४० ॥ पूर्वापरस्वस्तिकसंनिषदं पूर्वापरं मूत्रमुदाहरन्ति । यत् स्यात् समाख्यद्यचिहचदं याम्योत्तरं तद्वदितं च सूत्रम् ।। २४१ ॥ चापांशःवित्रिभखस्वस्तिकाम्तरं दृशेषांशाः एतस्मिाजव्ये । केणानुपताद्डक्षपदाने सुगममिति । (१) वि० श०–वा इष्टदि संस्थितवित्रिभलग्नस्य 'दिगंश कोटिज्य कयास्यादिनाऽस्यैवा धिकारस्य ३४३तमेन श्लोकेन टक्षे पमानं दिनार्धनतांशवत् सुगम् अथ वा पूर्वश्लोके स्व लग्नाप्रकया इयत्र वैशद्यार्थं वित्रिभलग्नस्य दिगंशकेटिज्यकयेति भवितुमर्हत्य पि सम्यक् न रोचते । (२) वि० श०-शेषनाडीवृत्त संपातोरपत्रकोणज्या लग्नयुज्या, तजहानालपलप्रभा ब्यास दलेन" इत्यादिप्रहगणि तोकभास्करपद्यो। पपत्तिवचूडक्षपमानं सुसध्यम् । २८२ सिद्धान्ततत्वविवेके- त्रिप्रइनाधिकारः । २८३ पुरात्रष्टताक्षितिजैक्य के ये पूर्वापरस्थे तु तयोर्निबद्धम् । स्त्रं च तत् स्यादुदयास्त संज्ञमुन्मण्डलाहर्निशमण्डलैक्रये ॥२४२॥ ये प्राथरस्थे च तयोर्निबद्धं तच्छासनं प्रवदन्ति तज्ज्ञाः । ऊबोधरस्वस्तिकयाश्च बद्धमेवं तद्ध्वाधर सूत्रमुक्तम् ॥ २४३ ॥ निरक्षजोवीधरमूत्रमेवं तथैव भूस्थ किल कोणसूत्रम् । भुकोणषुत्तेक्यनिबद्धमन्या न्यग्रह कायणे नेिजसतानि२४४ ॥ तिर्यग्गतं यच भवेदुभाभ्यां तत्सूत्रगं चन्तरमत्र बोध्यम् । द्वयद्दयोः मूत्रकयोः समानान्तरस्थयोस्तृदितयोरथेवम् ॥२४०॥ श्वपरादयास्ताख्यसूत्रयरन्तरं भवेत् । सर्वत्रैवाग्रकातुल्यं व्यासाख्यमापरान्तरे ॥ २४६ ॥ तथा क्रान्तिज्यका व्यासदास्तविवरं तथा । । कुज्यतुर्यं युजीवरूपे त्रिज्याख्थे सा चरज्यका ॥ २४७ ॥ स्याच्छङ्कमूलं परपूर्वसूत्र दस्तोदयारूपावधि गोळदिका ॥ २५० ॥ अग्रा तदग्रादपि शङ्कमूलं यावच्च तच्छङ्कतलं यमाशम् । सम्यागकाग्रान्नृतढं यमाशं याम्यागकाग्रात् सुतरां च याम्यम् ॥ २५१ ॥ दिवैव सौम्यं निशि तद्धूरात्रषु तस्य तद्दिगमनाद्यमाक्षे । तच्छङ्कमृद्धे परपूर्वस्त्राद्यदन्तरे यदिशि तच्च तदिक् ॥ २५२ ॥ भुजाभिधं शकुंतलाप्रकाख्य- संस्कारतः स्याद्भुज एव सोऽत्र । कोटिस्तु पूर्वापरस्त्रखण्डं हरश्या ऋत्रिः स्वक्षितिजेऽपि चैवम् ॥ २५३ ॥ दिया भुजो ह्यकुजसूत्रगा स्यात् त्रिज्या श्रुतिः प्रापरगा च कोटिः । पूर्वापरस्खस्विकतो धुरत्र वृत्तावधि स्वीयकुजेऽग्नकांशाः ॥ २५४ ॥ उन्मण्डले स्यादपमस्तथैव मध्य तया हुनश चर स्यन् । याम्योत्तरे स्वस्तिकतन्निभे स्यु स्तयो(१)श्च मध्येऽक्षलवाः सदेव ॥ २५५ ॥ तथैव नार्हक्षितिजान्तराले लम्बांशकाश्चापि सदैव गोळे । यथैव खेटः परदिग्भ्रमेण मयाति दृग्वृत्तमपीह तत्स्थम् । भवेत् खमध्यच कुतयुतीये तयोर्निबदं किल दृकुत्रम् ॥ २४८ ॥ तत्खचरेन्द्र सममण्डलस्थे भवेच्च पूर्वापरस्त्ररूपम् । याम्पत्तर कोणगतं च तत्त भूत्ररूपं क्षितिगर्भसक्तम् ॥ २४९ ॥ तिर्यक् ततो यद्ग्रहणं नराख्य- सूत्रं च तरसूत्रकयोर्युतौ हि । (१) वि० श७–तयोः क्षीितजग्मण्डलयोरिति । २८४ सिद्धान्ततवविवेके त्रिप्रश्नाधिकारः । २८५ अथेष्टकलं क्षितेिजा।च्च खेटो दृमण्डलहनैिशवृत्तयोगे ॥ २५६ ।। नापाहतो ( १ लम्वनिभो यतः स्या रलम्बः कुगर्भाभिमुखो न चायम् ।। २६६ ॥ मध्य विनवत्र च शङ्कव यैः स्वशनत लम्बकसूत्ररूपाः । दृ मण्डले ते स्युरिहोन्नतांश धुरत्रकं चनतकालभागः । एवं खमध्याच नतांशकाः स्यु मेध्याह्टतनत कालभागः ॥ २५७ ।। मक्ता न युक्ताः फल तऽथ शत्रु यं दृङ्मूत्राच महान्(२) स कोटिः ॥२६७ पूर्वोदितं शङ्कतलं च बाहु स्तदुस्थजा श्रवणा हृतः स्यात् । यदूव्यासमुत्रदुग्रह हृतयत् सूत्रं कलाख्यं तदिह प्रदिष्टम् ।। २६८ उन्नतं द्युनिशमण्डले कुजत् तऽउपकव हुतरवसुवृष्टता । कुज्यका चरगुणन्मिता तथा (३ ) लम्बवन्नर इतीरित न सत् ।। २६९ ॥ समानमण्डलदृग्ऋत्तकाण याम्योत्तरादिगाः । शङ्कवो ये प्रसिद्धास्ते स्वस्वनाम्ना विजानता ॥ २५८ ।। भुजोऽक्षज्या तथा लम्बज्यका कोटिनिभउपका । कर्ण इयक्षजे जास्यमुक्तं क्षेत्रं सनातनम् ॥ २५९ ॥ भुजोऽक्षभ कटेिरकडुल नऽथ पलश्रुतिः । कर्ण इयक्षजं जात्यं क्षेत्रं तदपवानृतम् ॥ २६० ॥ कुज्य भुजऽपमGथा स्यात् कार्टर अग्रका श्रुतिः उन्मण्डलमरो बाहुः कोटिरप्रादिखण्डकम् ।। २६१ ॥ अपमज्या अतस्तद्वद्वाहुरग्राग्रखण्डकम् । उन्मण्डलनरः कटिः क्षितिज्या श्रवणस्तथा ॥ २६२ ॥ अग्रा भुजः कोटिरत्र समना तद्धृतिः श्रुतिः। तथाऽपमयका बाहुः कोटिः कुज्यनतधृतिः ॥ २६३ ॥ समशङः श्रुतिस्तद्वद्बाहूरग्रथखण्डम् । कोटिरुव्ऋतशकुनः सभशङः श्रुतिर्भवेत् ।। २६४ ॥ कुज्यन तद्धृते वेस्थं जयाम्यक्षभवानि वै । । तथाऽन्यान्यपि दृगाले भवस्यक्षयशबुध ॥ २१९ ॥ दृष्यण्डले गभञ्जालय ये । खटस्य तज्ज्यात्मक एव क्रुः । (१) वि० श७-गर्भयोन्नतशराज्य शङ्कर्भडेनाद्रियते किन्तु भा स्करेण गोलाध्याये त्रिप्रश्नाधिकारे संक्षिप्तशकानयनवासनावसरे न तु नरः स लम्बवत्यतो तस्वनिभः शङ्करिति अम्याड तो भr स्कराचै। इतः शङरुन्नतांशज्या न भवेद्यतः स च लस्थः कुगर्भाभिमु खो भवत्य तो मध्यं खस्वस्तिकं वनाऽवलम्बकसूत्ररूपः शङ्कयः प्रो . क्तास्ते युक्ता नेत्यवलम्बमूत्ररूपशङ्ककथनमयुक्तमिति भट्टकथनं यु क्तमिवपीदरीं रेखागणिते रेखोर्युरि धरातलोपरि तथा गोले ठू तोपरि लम्बपरिभाषायाः प्रचुरतया प्रचरितवद् हुकुजमुत्रोपरि क्षितिजधरातलोपरि वा ग्रह।क़म्यः शङ्करस्य दुष्टः (२) वि.श-टुक्कुसूत्राद्दृक्कुजस्त्रयो मदन्,यतो द्वादशाङ्ग लशङ्क प्रयस यातः शङ्करत्र कोटिरिति ग्रहकेन्द्रद्वक्कुजरेखार्या लम्बरूप (३) वि.श.-उत्क्रमज्यातो वलनस्य खण्डने भास्कर इव कमला करोऽपि पुनः पुनस्तामेव गाथां गायन्नदोषः २८६ सिद्धान्ततवविवेके त्रिप्रइनाधिकरः। २८७ अग्रग्रखण्डानितसंयुत य छद्भस्तलं स्याङज एव सऽत्र । कलाभिधं स्याच्छूवण श्च ताभ्यां कटिर्भवेद्यष्टिरिहाक्षजाख्ये ॥ २७० ॥ भुजकोटिगुणे कुज्याऽपमध्ये कर्णभाजिते । अग्राम्यादिपखण्डे स्तस्तद्योगे वाऽग्रतो भवेत् ॥ २८० ॥ क्रान्तियाग्रादिखण्डे ये भुजने चोहृते क्रमात् । श्रुपा को व्या च शङः स्यादुन्मण्डलगते रवौ ॥ २८१ ॥ कुष्पाग्रकग्रखण्डे ये कोट्या निने च भाजिते । भृश्या दोष्णा च लब्धं स्यादुडळगतो नरः ॥ २८२ ॥ घुश्यवशोऽत्र कलाऽथ सैव त्रिऽपवशात् मूत्रकसंज्ञया स्यात् । एवं बहून्यक्षभवानि तेषां वियोगयोगात् प्रभवन्ति गोले ॥ २७१ ॥ त्रिज्यागुणे कर्णहृते बाहुकटी क्रमेण ते । पललम्बऽपके ती चापे स्तः पललम्कौ ॥ २७२ ॥ अथ वा तज्ज्पके त्वत्र वाङकोटी मिथश्च ते । अभ्याक्षभुजकोटिभ्यामनुपातात् सुबुद्धिना । ॥ २७३ ॥ क्रान्तिज्यका कर्णगुणा कोच्या दोष्णा च संहता । आद्यमग्रा द्वितीयं तु समशङ्कः स संगुणः ॥ २७४ ॥ भुर्या कटा हृतं लब्धं तद्धुतेः स्यादथान्यथा । अग्र। कर्णगुणा दोष्णा भक्ता वा तद्धृतिर्भवेत् ॥ २७९ ॥ अग्रातधृतिसंज्ञे ये कोटयो निघ्ने क्रमेण ते । दोष्णा कर्णेन संभक्ते समश छुद्धाि भवेत् ॥ २७६ ।। स च बाहुगुणः कव्य हृतः स्यादप्रकाऽथ वा । तद्धृतेरूर्वखण्डं यच्छंतिनं कोटिहृद्भवेत् ।। २७७ तदूनः समनवत्र समशहूर्वखण्डकम् । भुजफ्नो धृतिहृद्यग्रा कुज्या स्याच्च तदूनिता ॥ २८३ ॥ तद्धृतिस्तधृतेरूर्धखण्डं स्याद्बहुधा बुधैः । । गुणच्छदविपयोसादेव ज्ञेयानि गोलके ॥ २८४ ॥ हृतिः कला चाक्षज जास्यकोट्या नेिन हृता तच्छवणेन लब्धम् । आो नरो यष्टिरिह द्वितीयमेवं भुजफ्नी श्रवणेन भक्का ॥ २८५ ॥ आधे भवेच्छङ्कतलं द्वितीय मग्राग्रखण्डोनयुतं तलं स्यात् । अभ्य गुणदछदांवपर्ययद्वा हृतिः प्रसाध्या गणितप्रवीणैः ॥ २८६ ॥ दोःकोटिवर्गयोगस्य पदं कथं भवेत् तथा । दोःकर्णवर्गविवरान्मूलं कोटिस्तथा भुजः ॥ २८७ ॥ कोटिश्रवणयोर्वगवियोगपदसंमितः । इस्थं द्वाभ्यां तृतीयस्य ज्ञानमयै रुदहतम् ॥ २८८ ॥ दोःकोटिश्रवणानां च त्रयाणामप्यभावतः । यथास खरपकं जायं नानुपतः कचित् ततः । ॥|२८९॥ समशहुरथ क्रान्तिज्यका द्वष्ठा पृथक् पृथक् । भुजकोटिगुणा कव्या दोष्णा च विहृता क्रमात् ॥२७८॥ आयं कुज्या भवेत् खण्डमन्यद्वै च तद्धृतेः । खण्डं स्याञ्च तयोर्योगे तद्धृतिः स्याद्धुरात्रजे ॥ २७९ ॥ २८८ सिद्धान्ततवविवेके- त्रिप्रश्नाधिकरः। २८९ आद्या सनातनक्षेत्राटाघवाद्वाऽपवर्तिता । कार्योऽनुपातः सर्वत्र व्यभिचारस्ततो न हि ॥ २९० ॥ मध्याह्नशङ्कह्यन्ये तथा यष्टिश्च तत्रयम् । तन्नाम्नैवाहतं चेष्टसंज्ञे यत् स्विष्टकालजम् ॥ २९१ ॥ मेषकादषट्कस्थे तीक्ष्णांश चलसेस्कृते। उदग्दक्षिणगोल स्तस्तदशेन युनिता २९२ ॥ उद्यत्तशङना यष्टिमध्यशभवत् तथा । क्षितिज्यया युजीव स्थातित्रिज्या चरज्यया ॥२९३॥ अन्या स्याद्वा त्रिजीवन युज्यया हृतिरम्यक । अतो हृतिविषयं सज्ज्ञेया गुणकहरयोः। २९४ हात्तिद्दशनिनो वा ५लकणता भवेत् । दिनार्धशत्रुरथ वा सदुन्द्रा गुणिताऽन्यका ॥ २९५ ॥ सत्तचरज्यया भक्त फलं मध्याह्न जो नरः । एवं द्वादशलम्बज्यागुणिते दिनमौञ्चिके ॥ २९६ ॥ पलकर्णत्रिजीवाश्ते क्रमाद्यष्टिस्तु मध्यज । शतस्वबाहुकर्णाभ्यामपि पक्ता च सा भवेत् ॥ २९७ ॥ (१)अथापमांशोरक्रमशिञ्जिनीन लम्बांशी वा त्रिभजीवयाऽऽप्त । लब्धोनिता सैव विलम्वभाग उपका भवेद् दिनमध्ययष्टिः ॥ २९८ ॥ अत्र हुयोक्तवत् साध्या भुजः सा मध्यदृग्ज्यका यद्वा गोलक्रमादीनयुक्ता तद्धृतिसंज्ञया ॥ २९९ ॥ हतिः पलभया निनी पलकणीहुना च सा । दिनार्धहरउपकाऽथैवं नृचोत्क्रमजीवया ॥ ३०० ॥ ऊना त्रिज्याऽत्र दृग्ज्या स्यादतोऽप्येव नरो भवेत् । रविन्नहम्यकात्रज्ये शत्रुभक्ते प्रभाश्वती ॥ ३०१ ॥ पलकणगुणा त्रिज्या हयस मध्१मा धृतिः । चलाकेदोज्र्यया भक्ताः खाद्यधक्षितयः१७७०परः फलकर्णगुणः सोऽत्र पलच्छयोद्धृतो भवेत्। । उद्वृत्तगरवेश्छाया।कर्णाऽथ सममण्डले ॥ ३०३ ॥ परोऽक्षच्छायया निम्नः पलकर्णाद्धृतः श्रुतिः। उद्वृत्तार्कप्रभाकधरपानो तऽन्यय ॥ ३०४ ॥ दिनार्धार्कप्रभाकर्यां यदोङसमभृती। कुउपयाऽथ च तस्या गुणिते इतिभाजिते ॥ ३०५ ॥ दिनार्धार्कप्रभाकर्या क्रमाच्छब्धसमौ च तौ । झुयातशेपयोरल्पमुन्नतं स्वकपालजम् ॥ ३०६ ॥ तथा नतं च तत्रस्थं तद्नं शुददं भवेत् । अथैवमिष्टकालेऽपि छायाकर्णस्य साधनम् ॥ ३०७ ॥ युरात्रान्तकालाच चरणनयुताज्यका । गोलक्रमेण तस्सूत्रं भवेयुज्यागुणं हुतम् ॥ ३०८ ॥ (१) वि० श०-तिः कण दिनार्धशङ्कः कोटिस्तद्धर्गम्तरपदं भुज इत्यक्षक्षेत्रसजातीयम् । उदग्दक्षिणगोलँवशातिर्ज्याधि कालपा च भवेत्। अतोऽहोरात्रवृत्तगर्भकेन्द्रादिनार्धशरूपरि लस्य करणावलम्बमूलादूर्वखण्डं दिनार्धशद्वर्यष्टिरिति । एवं क्या कर यं यष्टिः कोटिस्तद्वस्तरपदं भुज इययक्षक्षेत्रसजातीयम् । अथ दिनार्थं यत्र प्रहस्ततो निरवीधरस्योपरि लम्बः क्रान्तिज्या। का तिर्यामूलाद्गोलकेद्रावधि युयैव कथंऽअतः कान्तिश्यामूला। त् समसृजोपरि लयो यश्चिमिता कोटिः समसूत्रे भुज स्थळ्यक्षक्षेत्र जातीयम् । निरक्षस्वस्तिकात त्रिज्या कणं लम्बाक्षज्ये कोटिभुजा विति । अत्र त्रिज्यागतक्रान्तिज्यामूळवलम्बज्योपरि कम्यकरणात् क्रान्युत्क्रमज्या कणं लम्बज्याथ कोटिर्हम्बो भुज इत्यतः सर्वं स्फुटम्। २९ सिद्धान्त तस्वविवेके त्रिप्रइनाधिकरः । २९१ त्रिज्यया तत् कलासंगं यदा सूत्रं कुवया । निघ्नने चरज्यया भक्तं कला सा रविसंगुणा ॥ ३०९ ॥ पलकर्णहृता चेष्टयष्टिः स्यादथ मूत्रकम् । सदुद्वृत्तनराभ्यस्तं भक्तं वा सचरज्यया ॥ ३१० ॥ इष्टषष्टिरथाङ्गस्य च ज्या गोलदिक् क्रमात् । सूत्रे युनिता सेठान्पकैवं क्षितिजीवया ॥ ३११ ॥ युतनिता कला सेटहृतिरेवं स्वयष्टिका । इष्टेतृत्त नरेणात्र युतीनेष्टनरो भवेत् ।। ३१२ ॥ नतोस्क्रमज्यका बाणस्तेन हीनाऽन्यका भवेत् । इष्टान्यका तथा बाणो युज्यन्नस्त्रिगुणोद्धृतः ॥ ३१३ ॥ लब्धख्यं तच्च तेनोना हृतिरिष्टहृतिर्भवेत् । लब्धमर्कगुणं भक्तं पलड्डयोवैसेक्षकम् ॥ ३१४ उद्वृत्तशङ्ना नेिन वाणऽवाप्तश्चरज्यया । ऊर्धसं भवेत् तेन हीनो मध्यनरो भवेत् ॥ ३१६ इष्टशङन्तादेवमिष्टान्त्या हुतितोऽथ वा । दिनार्धशत्रुवत् कार्यं स्त्रष्टशङ्कोश्च साधनम् ॥ ३१६ ॥ तद्वच्छङ्कश्च दृश्या स्यात् ततश्छाया च तच्छुतिः । यत्र कचिच्छुद्धिविधौ शोध्यं चेनैव युद्धयति ॥ ३१७ ॥ विलोमशोधनात्र कार्या विधिस्तत्रोक्तवबुधैः । किन्तु योगे वियोगश्च वियोगे तद्युतिस्तथा ॥ ३१८ नतं पचेन्दुना।डीतोऽधिकं स्याच्च तदा नतम् । पन्दुदीनितं कुव तस्क्रमज्या त्रिभज्यया ॥३१९॥ युक्तो नतोरक्रमज्या स्यादथोद्वृत्तादिजो नरः। याम्यगोले कुजाघोऽस्य दृश्यतद्धर्हता न हि ॥३२०॥ अतः परानुपाताथै योग्यत्वेनाहतो बुधैः। सममण्डलममाते रवौ प्रागणितेन यः॥ ३२१ ॥ शङ्करुपद्यते सोऽपि स्यात् परानयनाय वै । अक्षांशाभ्यार्षका क्रान्तिर्यस्य तस्य पुरात्रजम् ॥ ३२२ ॥ मण्डलं तदसंस्पृष्टं समवृत्तेन तत्र वै । तद्धूतः समशङ्कयेव स्वरूपं तदिहोच्यते ॥ ३२३ ॥ स्वेष्टकाले चूरात्रस्य (१)हृतेगलोध्र्वगं नयेत् । मूत्रं स्वमागछेदं च तथा प्राक्शरस्त्रतः ॥ ३२४ ॥ कोटिवत्र समदृशं च भिषा गोलोध्र्वगं च यत् । इति सूत्रेण संलग्नं तत्सूत्रं समना भवेत् ॥ । ३२५ ॥ स्नैक्याच्च तथा सूत्रं हृतेस्तधृतिसंज्ञकम् । प्रोक्तमेवं धुरात्रस्थाद्यत्र कुत्र स्थिताकतः ॥ ३२६ ॥ नतासुजीवगुणिता द्युमौर्वी त्रिषु दिगंशोद्भवकोटिर्भाव्यं । तथोपवृत्तार्घजविस्तरेण तथा त्रिमथ्य विहता क्रमेण ॥ ३९७ ॥ आथं तु दृग्वत्तनतांशजीवा द्वितीयकं स्यादुपवृत्तगा सा । तृतीयकं स्यात् फलवृत्तगा सा ताभिर्विलोमेन न तासुदज्य ॥ । ३२८ ॥ (१) वि० श-समसुखोपरि ऊध्वधरत्रं लस्वरूपम् । हृतिसूत्रं तु याम्याक्षतो याम्यनतमतः समसूत्रहृयुत्पन्नः कोणो लम्बांशस्ततः रे० १ अ० १२ स्व० सिद्धपरिभाषया वधतध्वधरहृतेसुत्रयोगो गोलाद्यदिवश्यमित्याद्यतः कमलकरसमये रेखागणि तस्य प्रचार आभासते २९२ सिद्धान्ततवविवेके प्रिनाधिकारः। २९३ पूर्वापरस्वस्ति कसक्तदृत्तं दृग्वृत्तनम्रांशगतं फलाख्यम् । फलरूपठत्तस्थनतांशकानां या कोष्टिजीव हरसंज्ञकः स्यात् ॥ ३२९ ॥ त्रिज्यागुणे हाहृते भुजाख्या- पमज्यके तत्फलचपके ये । तदन्तरैक्यं समभिन्नदिक्वे दोःक्रन्तिमच्यः स्युरिहाक्षभागाः ॥ ३३० ॥ दृग्जीव या दिग्लवकोटिमौर्वी तच्चापहीना नवतिर्दिगंशाः। फलाख्यनम्रांशगुणविषौद्यो घतः पृथक संविहृतो द्युभौ ॥ ३३५ ॥ नतामुमव्य च फलं भवंत क्रमातासुयुगुणद्वयं ते । एव हि दृकण्डलनम्नभाग दिक्कोटिजीवाहृतिरेव ताभ्याम् ॥ ३३६ ॥ हाहत दरफलचपकोटि ज्यक त्रिभज्याविहृता नरः स्यात् । इराहत दोःफलचपदज्य दृग्ज्याहृता दिग्लवशिञ्जिनं स्यात् ॥ ३३१ ॥ ह्रयाविंगाँवंयगमूलं व दृग्ज्५याऽप्तं त्रिगुणेन निनम् । दिग्ज्या तया व्यस्तविधिक्रमेण पृथअथः सम्भजना।द्धराभ्यां सिद्धिस्तयोरेव यथोक्तयत् स्याद् । कृतपटुत्तSTष नतज्यकात वासार्धयोरादतितोऽपि चैवम् ॥ ३३७ ॥ पूर्वं च कालनियमान्नरश्रेरिता या तामेव दिइटनियमतः प्रवदामि (१)भूयः । भूस्वस्त्रदलवजदृग्भवमण्डलभ- दिभेदतोऽपि गणितैकसुमुक्ष्रीस्या ॥ ३३८ ॥ दृषण्डलं दिग्भवमण्डलं त- द्यम्योत्तरं तत्र खमध्यतो ये । नाड्यद्वयं यावदिह।क्षभागा यावच्च न।य।यतः खगेन्द्रम् ॥ ३३९ ॥ नतासवश्चापमभगकाः स्युः ॥ ३३२ ।। अक्षांशकाः क्रान्तिफलस्य चाप शैः संस्कृता दोःफलचाषभागः । तदक्षयव्येस्तसुसंस्कृतश्च चापांशकाः क्रान्तिफलस्य वेद्यः ॥ ३३३ ॥ भुजाख्यदृग्वृत्तनतांशजीव वगतरलाच्च पदं नतज्या । फलाख्यद्दत्तं त्रिभतफलाख्य नतांशजीवहतिरुता स्यात् ।। ३३४ ।। (१) वि० श७-भास्करेण ग्रहगणिते व्यासदलेन" 'पलभ स्यादितो यथाऽऽनीतं नतशमानं तत्क्षेत्रप्रदर्शनाद् विशदीकृय भट्रेन नाडीवृत ग्वृत्त संपातोत्पन्नकोणमानं पराख्यमस्येवाधिकरस्य ३४३ तमेन श्लोकेन प्रदर्य तत इष्टक्षपमशः सुसाध्या इति । ३७ २९४ सिद्धान्त तस्वविवेके त्रिप्रदानाधिकरः । २९५ स्त्रज्ञांशकस्वापमभागदिका ते चापमीश युदलोक्तिव स्यु नैतांशकाः खेटगताः खमध्यात् । खमध्यदेशग्रहमण्डलस्थं दृअण्डलं यन्निजगभे भूजे ॥ ॥ ३४० ॥ प्रस्वस्तिकाद्यदिशि यैर्लवैः स्यात् तद्दिग्भवः खेटदिगंशकास्ते । याम्यत्तरा व सममण्डलद्य दिगंशकास्ते किल याम्यसम्याः ॥ ३४१ ॥ ते याम्यगाले तु सदैव याम्याः इष्टाक्षभागापमभागकाः स्युः । सौम्याग्रकल्पस्वदिगंशमौख्यं परो यदा स्वापमसंमितः स्यात् ॥ ३४६ ॥ यदाऽथ वाऽग्राधिकदिलबज्या । तदैकभासाधनमुक्तवत् स्यात् । अतोऽन्यथेष्टाक्षलवः कृत। ये तदून खडेन्दुमिताश्च येंऽशः ॥ ३४७ ॥ ताभ्यां यथोक्तनयनादभीष्टव कृतापमादेव हि भाद्यं स्यात् । कुजोर्वमित्थं त्रिपलोत्तरे तु विचर्यमयैयेमसम्यगोले ॥ ३४८ ॥ सम्ये स्वगले यदि दिलवज्या ऽग्रकल्पकास्वपमभागकेषु । स्वक्षल्पकपूदितमायेवयं इछायाद्यं तत्र कपालभेदात् ॥ ३४९ ।। तदा भवंदककपाल एव छायाद्यं (१)कालविभेदसिद्धम् । ३५० ॥ सम्ये तु याम्यत्तरगाः कुजध्वम् । यद्दिग्भवः खटकपालसस्था दिगंशकास्तख चरापरस्थे ॥ ३४२ ॥ कपालके तस्मदिग्लाः स्यु स्तदन्यदस्था नियत स्वगल । दिगशकटिउपकया विनिनी लम्घांशीय विभजीवयऽss8 ॥ ३४३ ॥ तच्चापभागानितख।ङ्कतुल्यः परोऽथ तज्यविहृते विनिघ्नयों । त्रिभज्यया स्वाक्षलघपमांश- यके वभीष्टं भवतश्च तत्र ३४४ तच्चपतुल्याविह चेसिताक्षा पपौ तु ताभ्यां खुद ले नतीशाः। तथोन्नतांशश्च ततः प्रभा तत् कर्णोऽर्कशङ्कनेत्रंशतः पुराघव ।। ३४५ ॥ [१] वि० श०-अत्र प्रथमच्छायाया द्वितीयच्छाया कियत्काल न्तरे भवेदित्येतदथे विशेषसूत्रम् त्रिज्यागुणेषुपमकोटिीवा युज्याधिभक्ता फलचापभागाः हुताशभक्ता भवतस्तदा ते १ ल७धघट्यादिभवे सुयोधे ॥ अस्योपपत्तिः-नाडीवृत्त डग्वृत्तसंपातात् स्खस्वस्तिकावधिरिष्टा क्षशः। खऐन्दुवि शोधनाद्वितीयेऽक्षशाः। कल्प्यते द्वितीय संपा तः क्षितिजाधस्तदा प्रथमच्छाया क्षितिजासन्नाऽतः प्रथमन तांशः =१८०-अ-इक्रां, द्वितीयनतांशाः=इक्रांइअ अतो नतशिरतरम् २९६ सिद्धान्ततवविवके- त्रिप्रश्नाधिकार । २९७ इथं कपालद्वयभप्रसङ्ग या स्यादयुद्धक्षवशात् प्रभाऽत्र । स याम्यदिग्द्ग्लिवखेचरस्य या तद्वियुद्धक्षवशाच्च सा स्यात् ॥ ३५१ ॥ भा सम्याद दलवखचरस्य कृते कटुण्डलदिङ्गर था । एवं दिनार्धावधि वैपरीत्या दृषं दिनाधात् तु तदेव बोध्यम् । (१)स्वापक्रमस्वाक्षलवल्पकास्ते परांशक नैव भवन्ति गोले ॥३१६॥ (२)अल्पाधिकोऽदपपस्तदा स्यात् सम्यं क्रमाङफकपाल भा । सदोत्तराग्रार५कदिज्यकाया- माद्यः कृतं भाद्वितयं स्वतन्त्रं ३५७ अग्राल्पकायामपि दिग्ज्याया- मेकप्रभाया अपि संभवः स्यात् । यदा परः स्वापमभागतुल्य स्तदा खनन्दमर्मिता अभीष्टः ॥ ३५८ ॥ ९ a क्रन्पशकास्तत्र तु यंऽक्षभाग खुरात्रदृषण्डलजांड्रागा दित्थं खगोले सुधिया विचार्यम् ॥ ३५२ ॥ एवं यद चेककपाल एव छायद्वयं सधितमस्ति तत्र । या स्याद्दिनाधनिकटऽथ तस्य भवेदद्युद्धक्षसमुद्भव भा ॥ ३५३ ॥ दूरस्थतस्यत्र भवद्विध्रद्धा क्षज प्रभा तर्गणितं पुरोक्तम् । परापकस्योपम भागकेषु मोक्कं त्विदं नैव तयोः समत्वे ॥ ३१४ ॥ दिग्ज्याऽग्रया स्यात् क्षितिजे समैत्र ततस्तदल्पाऽथ तत विवृद्धया । समग्रकाञ्चभ्यधिका च सौम्ये गोले पलात् स्वापमकाधिकवे ॥ ३१५ ॥ १८०-२३क्रां। नतांशान्तरं भूः। द्युज्याचापशामितौ भुजी । अत्र शर्षको णाद्धुत्रस्थानान्नतांशान्तभूमेरुपरि लम्बवृतं नतांशान्तरार्ध विधत्त एवातो नतशर्धचापसंमुखकोणज्या=प्र० ज्या(९०-इक)=षि० कोज्याइक एतचाप भाग नाडीतेऽतः प भक घट्यादिफलं तदूविष्यं नतघटि कस्तरमत उपपन्नम् । । इष्टाश्च ते शङळवास्तदूनाः । खङ्का नताशा अथ व परख्य स्वाक्षज्ययोर्वर्गवियोगळम् ॥ ३५९ ॥ त्रिज्यागुणं संविहृतं पराख्य- ज्यया । नतज्या च ततः प्रभा स्यात् । [१] वि० श०-ना। परामिति (वृत्तदृग्वृत्तसंपातोत्पन्नकणमानं परमास्तरवृत्तत्रयस्याथ स्वापक्रमशः स्वाक्षांशाष्टान्तरमतः परां शः स्वापक्रमांशेभ्यः स्वाक्षोभ्यधापा न भवेयुः। (२] वि० श०-सौम्येऽप्रारूपदिग्ज्यायामक्षांशेभ्योऽल्पोऽपमस्तदा कपाळद्धये । छायाढ्यम् जिनाल्पधीशदेशीयलम्बशवृत्ताक्षितिवृत्तसं पातलग्नडण्वृत्तवशाद्यत् परमानं ततोऽपः स्वाशेभ्योऽधिकोऽप मो यदा भवेत् तदैककपाल एव भावयमिति युक्तमेव । २९८ सिद्धन्त तस्वविवेके त्रिप्रश्नाधिकारः। २९९ परस्वतक्रान्तिपलांशकान साम्ये तु शङ्खेरिह नैव भा स्यात् ॥ ३६० ॥ अद्यथैवाभ्यधिकः पराख्य पयस्तथा सा परिवर्धते भा । भद समस्येऽप्यपमक्षयभ• भावोऽप्यभावः सुधियेद् एवम् ॥ ३६१ ॥ खेचरापमलवः परभागे भ्यः कथंचिदधिका न भवेयुः। चेदयश्यमपि पृच्छति तत्र दुर्मतिश्च खलु तत् खिलमूवम् ॥ ३६ ॥ यद्भास्करप्रभृतिभिः स्वकृतौ कलक्त दिग्भाद्वयं व्यभिचरयुदगग्रकातः । दिग्ज्यापकवनियमेऽपि खनन्दभागै रिष्टपमे तदिह दिग्द्युनिशेकयोगात् ।। ३६३ ॥ यत् कृतं हि नरभावितयं तै स्तद्योर्यदि समस्वमिहास्ति । सव तदस्ति हैि कपालकभेदाः नान्यथाऽत्र बुध किन्तु समैका ॥ ३६४ ॥ संत्र भा भवति चैककपाले येन तत्र नरभैकमिता स्यात् । एकदृग्युनशमण्डलक योगतो द्वियुतितः किल भे स्तः ॥ ३६५ ॥ उदीरितं तत् किल याम्यगोले संजायते स्वक्षितिजादधस्तात् ।। ३६६ ॥ यच्चैकदिग्भानयनं हि याम्ये कुजोध्यमग्राधिकदिग्ज्यकायाम् । तत् सम्यगले क्षितिजादधस्ता- दथोपपत्त शृणु गोलसंस्थाम् ॥ ३६७ ॥ खमध्य गलसन्ध प्रकल्प्य दृग्यु |म्यात्तरष्टतं नाडष्टत क्रान्तिष्ठत्तं कलये क्षितिजे स्वयनवृत्तम् । तत्र तयोरन्तरं दिगंश कटीिमत परन्तः स्यात् । दृग्ट्टत्तनाडीवृत्तसपातानत्रयशत्रु त्वं ध्रुवासक्तमिष्टवृत्तम् । तक्षितिज संपात उंच इष्टद्यते ध्रुवाद् दृग्युत्तावधाष्टक्रान्तयम्पुत्तरवृत्ते खमध्याध्रुवावधि लम्बांशाः क्षेत्रांशास्तत्रेट्क्रयंशान् पसध्य तकोट्यंशः कायोस्ते दृग्वृत्त- नाडीषुतयोगश्पगलसन्धस्तवृत्तयोः क्रमेण क्रान्तिनाडीवृत्तरूप योरन्तर गाः परक्रामतरूपा अयनाभिधे चेष्टतृत्ते । अथ दृग्वृत्ते तद्लसन्धेः खमध्यं यावदिष्टक्षांशाः क्षेत्रांश। ध्रुवं तु धुवौ। याम्योत्तरे वृत्ते खमध्यानाडीवृत्तावधि स्वक्षशास्तथा ग्रहसम्ब निधुवद्वयोत्थवृत्ते न। डीदृग्दृत्तयोरन्तरं स्वपयांशाः।अत्रेट्क्रम्यं श इवृत्तस्थतहोत्रशा एव । तत्र स्वल्पमौ भुजौ तदिष्टा पत्रं कर्णे नाडीवृत्ते तस्कोटिश्चेति चापजस्यद्वयमश्नक्रान्तिसम्ब धात् । तृतीयमनन्तरोक्तछुतपरक्रन्तिसंबन्धि चापजात्यं चेति सजस्यात् तदनुपात जयद्वयभुजद्वारा तकयोरूपेष्टाक्षपमज्ञा ने सुबोधम् । स्वाक्षल्पस्त्रक्रान्तौ क्रान्तिक्षेत्रमक्षक्षेत्रान्तर्गत धिकं वक्षक्षेत्रं क्रान्तिनेत्रान्तर्गतम् । स्वापमयोदिंगैक्ये वक्ष क्षेत्रकोणादिषुवस्थिताद्वहिःस्थं क्रान्तिक्षेत्रं तस्कोणलग्नं स्यात् । विषुवटुग्धृतैक्यद्वयान्तर्वेद्यते भाषीशास्तदैक्याभवस्येशान्तरे तः & *. एकद्वदिग्भानयनं कुजोध्वे हवृत्तदिकस्यं निजसौम्यगोले। ३०० सिद्धान्ततवविवेके त्रिप्रइनाधिकारः ३०१ भव कर्णधुत्तमक वयस्तगळ । पदच्छायया सौम्यया संस्कृता स्या भुजोऽथोत्तरे भाग्रके सम्यगले ॥ ३६९ ॥ भुजः कर्णावुत्तग्रयाऽऽद्य।ऽन्यदाऽस वियुक्तोऽक्षभा स्यात् तया वा वियुतः । भुजः सम्य भागSऽन्यदव्य स्रभज्य हतः कणभकऽग्रक चपमतः ॥ ३७० कर्णाग्रकासिद्धभुजस्य वेग छायाकृतेः शोध्य (१)पदं ततः स्यात् । पूर्वापरा कोटिरिहाथ खेट कपालके पश्चिमपूर्वसंवे ।। ३७१ ॥ तयोः परतुल्यमन्तरं परमम् । उत्तरगोलेऽग्राल्पकादिग्ज्यायां कु जोर्वगतग्रहस्य दिगंशानां सम्यक् शोधिता याम्यस्वे स्वशोधि- ता इष्टक्षांशाः स्युरिति स्पष्टमेव दृग्गोलेऽल्पक क्रान्तौ । तत्र दृग् तमहोरात्रौ चे स्थानद्वये कपालभेदेन संलग्नमिति छायाद्यं सुप्रसिद्धम् । आधकं परल्पकस्वपमें तचैककपाल एवस्थान दये लग्नमिति छायाद्यं तत्रापि सूक्ष्पलैकगम्यम् । परलरूपे स्वपमे तु तत्रस्थद्वग्वृत्तदेशगतग्रहस्याहोरात्रवृत्तं तत्रैव संलग्नं नान्यत्रेति छायैका प्रत्यक्षप्रमाणावगताऽग्रपकदिग्ज्यायाम् । ए तन गलस्वरूपमहाद्वव बलात्र तत्र छायाद्यमकरं वदन्तानि तर निरस्ताः शेषासनाऽऽकरत एव स्फुटेपलं पल्लवितेन । दृग्जीव संगुणिताऽत्र दिग्ज्या त्रिज्योधृता लब्धमितो भुजः स्यात् । छायागुण तच्छूवणाधृता वा दिग्ज्या भुजः सा भुजतो विलोमान् ॥ ३६८ ॥ (१)त्रिभज्याहृताऽकग्रका कर्णनित्री (१९) वि० श० पद्यद्वयमेतद्भास्कराचार्यस्यैव । अत्र व्यस्तगोलश दर्शनार्थं बहुभिः कर्णगोलो व्यर्थमेव विरच्यते बहुमूलात् पूर्वापर रेखबधि भुज, स तु शकुंतलाभासंस्कारतो भवति शैङ्कतलं सदा या म्ये निर्विवदम्। अथ छायाग्रीयो भुजः (त अ) छ त्रिज्या, शरा इज्या अथ छायाकर्मी, छदशाङ्गलशङ्कश्छाया, एतत् क्षेत्रद्वयं सजातीयमतः (शीत : अ) छाक शीताक दृग्ज्या ‘छायाग्रीयो भुजः भ९ छाक। शीत० छक पx१२xभxछक अत्र प्रथमखण्डम् =प,..छ. १२xछकत्र भु= प • एक अध पळभा सदोत्तरैवतो यथावत् संस्कारार्थ द्वितीयखण्डे कर्णौ ताम्रा यदि व्यस्ता न कल्प्यते तदा भुज इछायाग्री यो न भवेदतो व्यस्तगोलेति कथनं युक्तमेव । अथाव् ऋतं समभूमपृष्ठ कार्यं तु तचक्रकलङ्कितं च । तत्कन्द्रगाढम्यानभाकशुद्ध (२)श्छायाग्रकं यत्र विशत्यपैति ।। ३७२ ।। (१) वि० श: अत्र कास्थने त्यविति प्रामादिकम् । (२) वि० श० -छायाग्रीयो भुजः=* -अतत्रिज्याग्रीयो । X = क भु ज७ छाक त्रि ‘एवमन्यभुजमप साधयित्वा तयोश्चाप त्रिछा छा० योरन्तरक्यमानं सुगममिति । अत्रावसरे भास्कराचार्यस्य "तरका लापमजबयेस्तु" इत्यादिना भुजाम्तरदनं वृत्ते स्वमनस परिक इष्य भास्करद्युटिं व्यर्थं कथयन्ति वस्तुतस्वत्र प्रवेशनिर्गमविद्ध तरं शायत एव स कर्णः साधितभुजान्तरं भुजस्तद्वर्गान्तरपदं कोटि रिति क्षेत्रम्यासे भुजान्तरदानं न दुःसाध्यं कथमन्यथा एकस्माद पि भागतो भुजमिताम्" इति सङ्गच्छते तद्बुद्धिमद्भिर्थिभावनीयम् । ३८ अ०छाक, त्रिप्रइनाधिकारः। ३०३ ३०२ सिद्धान्ततवविवके वृत्ते परेध्यौ भवतो दिशौ च तत्कालदृग्ज्याग्रगतौ भुजौ यौ । छायोत्थकर्णेन गुणौ विभक्तौ छायाप्रमाणेन तयोस्तु चापे ॥ ३७३ ॥ । एकान्यदिक्वे तु तदन्तरैक्य कलभिरैन्द्री चलिताऽपनाशा । हृता स्फुटा स्यात् खङ गलियुचय तन्मरुस्थतः स्यादिह याम्पसम्या ॥ ३७४ ॥ मेषार्क संदर्शनतो दिगंश- न्तरेऽपि पूर्वापरस्त्रमेकम् । यद् ध्रुवदेव सदोत्तर दिश्। याऽन्यदिग्ज्ञानमतः सुबोधम् ॥ ३७५ ॥ अथैकभाग्रादपि तत्समाय भूमौ स्वदिग्बहुमितां शलाकाम् । कोटीषितां तथाऽन्य शकुंतलाव स्वदिग्भवां यव तदग्रकैपम् ॥ ३७६ ॥ दिवध्यरूपं परिकरस्य तस्मात् कोटिस्तु पूर्वापरस्त्ररूपा । भुजस्तु याम्यत्तरसूत्ररूप स्तस्सवंदिग्ज्ञानमतः सुबोधम् ॥ ३७७ ।। सच्चुम्बकादेव सुशिल्पविशः। कुर्वन्ति दिग्ज्ञानमिहीन्यथैव । पूर्वापरा याऽत्र कृता प्रकार: भैया बुधैः सा सममण्डलीया ॥ ३७८ ॥ अर्कोदयास्तजे पूर्वापरे तेऽद्यादिपूदिते । अपघाल्पान्तराव कोचिदुदकं ततो जगुः ।। ३७९ ॥ आद्यपकारादयनाख्यसन्धे रासनकाले यदि दिक् प्रसध्या । स्वल्पान्तरत्रानुपपत्तिरत्र दिङ्कसाधने संव्यवहारहेतोः ॥ ३८० ॥ विम्वोर्वदेशान्तरभावशेन दिसाधनं यैर्विहितं न स तव । बिम्बाधंलिप्तमितङ्गतेन दिनार्धतः प्राक्परतो ग्रहेन्द्र ॥ ३८१ ॥ अभाव एवास्ति नृभाद्वयस्य किंचिद्दिनर्थोऽस्ति च खेटदिक्स्था । तद्रुततर्भवमिंद्रेकमध्यात् पूवपरं भोपचयो न यस्मात् ॥ ३८२ ॥ दिसूत्रसंपातगतस्य शङ्क इछायाग्रपूर्वापरसूत्रपध्यम् । ददमभावगवणगमूलं कोटिर्नरान् प्राच्यपर ततः स्यात् ॥ ३८३ ॥ कणमकंनरभाकृतियोगा मूलमाहुरथ भाऽत्र विलोमात् । भूमिपृष्ठगनरेण विभक्त दृग्ज्यका रविगुणा स्फुटम वा ॥ ३८४ ॥ यत् स्वव कुपृष्ठान्नरदृष्टिचि ह द्यावद्वद्विम्बजगोलकेन्द्रम् । ३९४ सिद्धान्ततधव च के त्रिप्रइनाधिकरः । ३०५ खगस्य तद्भजदृष्ट्मूत्रं स्पृष्टैव तद्रलजपृष्ठमग्न ॥ ३८५ ॥ यद्न्तुकाम तदिहास्ति पृष्ठ दृक्पुत्रकं ते सुधिया प्रसाध्ये । स्वल्पान्तराद् व्यवहारयोग्ये साध्ये कुगर्भाभतृदृष्टिचिहात् ॥ ३८६ ॥ दृङ्मण्डलं गभंकुजात् खगस्य मतांशकाः खानतभागकाश्च । यं तज्यकं यजनकनिष्य त्रिज्योवृते ते किल योजना ॥ ३८७ ॥ स्वशङदृग्ज्ये भवतश्च तत्र तदेकाङ्घ्रिस्वरूपाच्च यन्त्रादेव यथा भवेत् । ज्ञानं दिग्देशकालानां तथा सूक्ष्मं वदाम्यहम् ॥ ३९२ ॥ ग्रन्थजीवार्थखण्डानि त्रिंशत्रिज्याभवाम्यतः । खाग्नित्रिज्याप्रमाणेन लाघवद्यन्त्रमाहृतम् ।। ३९३ ॥ यत्रं त्रिकोणकं जयं तस्य व्यासार्धसंमितौ । भुजौ तच्चक्रनेम्यङ्घ्रिरूपो बाहुस्तृतीयकः ।। ३९४ ॥ । तस्यैकः समकोणोऽस्ति तदन्यौ विपमौ किल । समकोणे चक्रकेन्द्रं विषमेका भवेत् कुजम् ॥ ३९५ ॥ तथाऽन्यः स्यात् खमध्यं तु कुजकेन्द्रान्तरेऽस्ति भूः । तथा खमध्यकेन्द्रान्तः खरेख नेमिनं तथा ॥ । ३९६ ॥ वृत्तत्रयवशात् कुयल् कोष्ठक द्वितयं बुधः । कुजात् खङ्गलवा नेम्यां तथा ख तिथिनाडिकाः॥३९॥ समात्रिंशद्विभागाश्च काय भूमस्तत ज्यकाः। खसंज्ञरेखिकातुल्यान्तराळ नेमिह्त्रगाः ॥ ३९८ ॥ त्रिंशन्पिताः (१)कुजारभ्य खन्तं यन्त्रे कृता बुधैः। अष्टादशी ज्यका जाज्ज्यान्तराला डुलाद्विता ॥ ३९९ ॥ तस्यां कुतोऽक्षभातुल्याङलाग्रे केन्द्रतोऽस्ति यत् । लम्बमूत्रं च तनेम्यां यत्र स्पृष्टं ततः कुजम् ॥ ४०० यावदक्षांशकास्तद्वत् खं यावलम्वभागकाः । तयोः क्रमोर्स्क्रमज्ये च ज्ञेये येषां क्रमज्यका ॥ ४०१ अभीष्ट ते लव नेम्यां देयाः खत् तत्र या ज्यका । भूमौ तत्केन्द्रयोरन्तः क्रमज्याङ्गुलसंमिता ४०२ शङ् कुखण्ड मवशध्य शषम् । पृष्ठख्यशङ्कस्त्वथ दृग्ज्यक तत् कृत्योद्युतेर्गुलमितं भवेत् तव ॥ ३८८ ॥ गर्भायमुत्रमथास्य वर्गों स्वय'जनव्यासदलस्य वगम् । विशोध्य मूलं किल पृष्ठतं तद् दृसुत्रकं गोलविदाऽवगम्यम् ॥ ३८९ ॥ बणां यदा स्यात् खचरस्य तस्य विम्बोद्वैरेव नतनतशिः । साध्यं त्विदं दृग्भवस्त्रकं तत् सर्वत्र खे स्याद्भणितोषयुक्तम् ॥ ३९० ॥ ऊध्वाधर तथा तिर्यगूख। चक्रस्य मध्यग । कार्या चक्र।यस्ताभ्यां चत्वारः स्युः समा इह।।३९१॥ (१) वि० शक -‘कुजादारभ्य स्खम्तं तु त्रिंशद्यस्त्रे कृता बुधैः ।" इत्यत्राकरस्थः पाठः प्रामादिक इव । “त्रिशमिताः कुमारस्य" इ यपि पाठो भवतुमर्हति कुं कुजमिति । ३०६ सिद्धान्त तस्वविवेके त्रिप्रइनाधिकारः । ३०७ एपिटोस्क्रभया चैव कुज़नेम्यां च ते लवाः । देयास्तदग्रगा जीय तर्जन्तोऽश्च यानि को ॥ ४०३ ॥ उत्क्रमज्या भवेदत्र यदि साध्या। स्वदेशज। । (१)परक्राम्युत्पपानी लम्बज्या त्रिज्ययोद्धृता ॥४०४॥ फलोनलम्बमौर्वं स्यात् स्वस्थानेऽस्यल्पयष्टिका । स्वदिग्लबोनलम्बज्या स्थूल वाऽस्यरथयष्टिका ॥१०९॥ (२)अस्यल्पया तया भाज्याः खखझ९०० स्यात् पराधिकम् । तदद्भुलेश्च सा दीघ मुखेऽर्धाङ्गुलविस्तृता ॥ ४०६ ॥ अग्रे (२)वडुलविस्तारा कार्यो केन्द्राच लम्बवत् । (१) वि० श०. -अस्यैवाधिकारस्य २९८तमेन श्लोकेन दिनमः ज्याक्रयाले ध्ययष्टिः=यालं । यथा यथा द्वितीयखण्डमाधिकं तथा । दिनमध्ययष्टिरक्षेयतः लय=ज्यालं उपापकार्पालं, अत्र स्वल्पान्तरात् ३ ज्यलं उज्यापक्रां=३:.लय=ज्यालं-ज्यालं- पट्टिय्यार्थी जी याः पठिताः सन्ति ततत्रिंशद्भ्यासrधं इति । (२) वि० शe-याऽस्य यष्टिः स य केन्द्रतो दध तदने गता ज्यारेख तुर्यपरिधौ यत्र लग्ना ततः केन्द्रधि त्रिंशत्, एयमेकं जास्यं तत्सजातीयं यन्त्रे कुजविदुत ऊध्वाधरसमानान्तर रेखा यत्र वर्धितपूर्वक्षेत्रे कर्णरेखयां लग्न ततः केन्द्रवधि वृहदेतत् क्षेत्रम् । अत्र बृहत्क्षेत्रकणी= अत्र लय इत्यल्पयष्टिः । फल= यथा तदकपात्रं स्यात् तथा केन्द्र नियोजयेत् ॥ ४०७ ॥ ज्यान्तराळाडुलका इंध केन्द्रादश्चाऽथ सा बुधैः। नेय्यां कुजात् पलांशाग्रस्थित५ष्टयां च केन्द्रत ॥ ४०८ ॥ यन्त्रयुज्य प्रदद्य तज्ज्याग्रे नेम्य (१)युपट्टिका । याऽथ (२)सेषुभागाकडुलैर्दूलं च केन्द्रतः ॥ ४०९ ॥ अपमाख्ये लिखत् तस्मिन् प्रोक्तपी भुजाग्रगा । लग्न। यत्रास्ति तज्ज्याग्रे नेम्य खादपमांशकाः । ॥ ४१० ॥ पठभा स्वीयषष्ट्यंशयुता कुज्या भवेद् (३)परा । केन्द्राद् भूमौ च तां दत्वा तज्जीवा यत्र संस्पृशेत् ॥४११॥ कुज़नेमिगतक्रान्यंशकस्थां पट्टिकां ततः। केन्द्रं यावद्य तत्पट्यां स्वेष्टा (४)पर चरज्यका ॥ ४१२ ॥ (१) वि० श०-एतदर्थं ४२३ तम श्लोकस्य टिप्पणी विलोक्या । (२) वि०००-पाटच्यासार्धवृत्ते भडेन प्रत्यंशानां जीवाः साधिताः। तत्र जिनशज्या=२४।२४।" --“अतस्त्रिशदङ्गलब्धं जिनज्या= १२.१२ "अत उपपद्यते। (३) वि० श०-कु= * यथा २ क्रान्तिज्या वर्धते तथा कु १२ १ ४ उपज ज्याऽधिकेति परा कुज्या १२ । अत्र ज्याजि=१२१२ अत पकु= य (१२१२) प + १२ (४) वि० श9-कु= ज्य ५ ४ज्याजि x याभ्_४ज्याम्, १२xत्रि पकु यामु० चिपकु० मिज्यम् अत्र यन्त्रे कुजङ्गमगतक्रम्यं त्रिषु शाने पीसंरक्षणात्, केन्द्रात् क्षितिजे परा कुज्याऽङ्किता तदग्रग जीया। यत्र तपट्टयां लग्ना ततः क्रेन्द्रावधि पट्टीखण्डस्वरूपम् । एतन्नाम स्वेष्टा परचरज्येति तत इष्टचरज्या पूर्वसिद्ध खुx पाइपच x - अतः सर्वमुपपने शेषवासनायामप्यस्ति । लय। ९०७

• पराधिकं पीप्रमाणमिति ।

(३) वि० श०-४०६ तमश्लोकस्योत्तरार्धे 'मुखेऽङ्गुलविस्तृत इति मुखेऽप्र एव पुन 'रग्रे वलविस्तार' इति पाठस्थाने 'आदाव ज्यविस्तारा' इति युक्तः प्रतीयते । आदौ म्ले । सरस्वतीभवनस्थे प्राचीन लिखितपुस्तकेऽपि तथैव बिछतः पाठोऽतः प्राचीनसमयादे व तपाठस्य स्थिरत्वान्नाद्यावधि कस्यापि तत्र मनोयोगो जात इति । ३०८ सिद्धान्ततवविवेके त्रिप्रश्नाधिकारः। ३०९ ऋतायनांशबाढग्रस्थितपट्टयां पुनश्च तत् । चिह्न परचरज्यया यत्र तज्ज्यनन्तरे ४१३ नेम्यामिष्टचरांशाः स्युर्नाड्यश्च ज्याङ्गुलानि तु । सौम्यगोचे चरं करष्यं खाद् बहिःस्थं च दक्षिणे ।। ४१४ ॥ तथा तदन्तर नेम्य तत्र ज्ञेयं चराग्रकम् । चकाद्यपदस्यांश नेम्य खदुक्रमादथ ।। ४१५ ॥ द्वितीयपदभागा ये ते क्रमात् कुजतस्तथा । तृतीयजाः खतस्तुयद्भव देयाः कुजात् तथा ॥ ४१६ ॥ एवं भुजाग्रकं नेम्यां गाणितार्थं च खद्भवेत् । धातुजं दरुजं वा यद्यन्त्रं बुद्धिमता कृतम् ।। ४१७ ॥ तस्य केन्द्रकुजार्धस्थे रन्धे कार्ये समान्तरे । कुजरन्ध्रस्य दृष्ट्य केन्द्रध्रगत ग्रहम् ।। ४१८ ॥ खस्थ विध्वाऽथ तद्यन्त्रं काय द्वग्वृत्रवद्बुधः । अथ वा इन्द्ररन्ध्रण जरन्ध्र विशयथा । ॥ ४१९ ।। अर्कतेजस्तथा यन्त्र धार्यपर्कमुखं सदा । । अफदय भव स्वस्थ लम्बमूत्र यथा यथा। ४२० वयस्यकः कुजस्थानादुनतश्च तथा तथा । यन्त्रे खतश्च तरसूत्रं नेम्यंशैश्चलितं भवेत् ॥ ४२१ ॥ अतः खदुन्नतांशश्च ज्ञेया भूजनतांशकाः । तज्ज्पके शङदृग्ज्ये च यन्त्रे दृग्वृत्तवत् स्थिते ॥ ४२२ ॥ एवं नग्नांशजीवा य (१)युपदं यत्र संस्पृशेत् । गोलक्रमाच्चरज्योनयुतः कायोऽङ्कस्तु सः ॥ ४२३ ॥ तदग्रतुल्यभूज्यागं यावन्नेम्यां चराग्रतः । उन्नता नाडिका ज्ञेयाः कुजच्छेषा नताश्च ताः ॥ ४२४ ॥ चर-(१)उयोनयुता कार्या विच (२)लोमाख्याऽथ तज्यका । धूपीस्थतदञ्जज्या रेख संव नतज्यक ४२५ हतगा तदग्रेऽथ कल्पयेने मिगं रविम् । ततः खं स्वोन्नतांशः स्युः कुजं यावत्रतांशकः ||४२६। नेम्यां कुजात् पलांशाग्रस्थितपट्ट(३)पिनज्यका । यत्र स्पृष्ट्वा ततः केन्द्रान्तरे स्वेष्टहृतिर्भवेत् ॥ ४२७ ॥ एवं तपट्टिकायां ख क्रान्यंशग्रउपका स्पृशेत् । यत्र तत्केन्द्रयोरन्तः स्वग्रा स्यादथ पट्टिका ॥ ४२८ ॥ रविचिद्गत काय तस्यामष्टादशी उयक । यत्र तस्मभुवं यावच्छाया केन्द्र तु तच्छुतिः ॥ ४२९ ॥ एवं खान पल भागग्रस्थितपट्टयां च खपमा । ज्यका यत्र भवेच्छिन्न तरकेन्द्रान्तः समो नरः ४३० (४भूयिष्ठायाश्च तत्पट्टश्छिन्नदेशज्यका ग्रगम् । )। समवृत्तगर्भस्य चिह्न नेम्य प्रकल्पयेत् ॥ ४३१ ॥ (१) वि० २०-दक्षिणोत्तरगोलयोश्चरज्योतयुता नतकालकोटिज्या इष्टान्येति बोध्यम् । (२) वि० श०-विलोमास्या तऽऽयका नतनाडिकाभ्यो या नतका लकोटिज्येति भट्टाभिप्रायः । (३) वि० श७-न ज्या नतज्येति । (४) वि० श9-पूर्वस्मिन् पद्य खस्वस्तिका दक्षशाप्रगपट्टयां ख स्वस्तिकादेवापमशनज्जीवा यत्र लग्ना तरकेन्द्रस्तः पट्टयां सम शङ्कः समुचित एव। एवं समशङ्कविहिता पटु भूमिष्ठा सती त च्चिद्गता जीवा नेस्य यत्र ततः खस्वस्तिकावधि सममण्डलीया नतशा अत एव तत्र रावकल्पनमुचतम् । ९५ (९) वि० श9-पलांशस्थितपट्टयां केन्द्रको शृज्य दत्त्वा तत्र ज्या क्षितिजे यत्र लन्ना ततो भूकेन्द्र यावदिनमध्ययष्टिः। एवं पटुथप्रगा। ज्या नेम्यां यत्र लग्ना तत्र स्थितां पङ्कमिति सर्व शेषवासनाय। घशक्यम् । २१० सिद्धान्ततवविवेके- त्रिप्रइनधिकारः ३११ शकुंभाकणनाड्यादि ततः सर्वे यथोक्तवत् । एवं खान् समशङ्करौ पट्टी स्थायाऽपमज्यका ॥ ४३२ ॥ खगता तां स्पृशेद्यत्र तत्केन्द्रान्तः पलज्यका । तत्पष्टमेव य केन्द्रात् पल ज्याग्रगता ज्यका ॥ ४३३ ॥ यदग्रखतरे नेम्यां क्रान्शा वा खगोलजः ।। यद्वा सदोदिती(१) च परमं सन्नतोन्नतम् ॥ ४३४ ॥ द्विध विध्वोन्नतांशैक्यदलं यत्र ते पलांशकाः । एवं मध्qनतांशानां क्रान्यक्षाभ्यां भवन्ति च ॥ ४३१ ॥ व्यस्तसंस्कारतोऽक्षशः क्रन्स्यशाश्च क्रमाद् ध्रुवम् । एवं खतः क्रान्तिभगन्तरे संस्थयया स्पृशेत् ॥ ४३६ ॥ जिनयामण्डलं यत्र तत्र पट्ट न्यसेत् खतः । यावत् १ह्यग्रकं नम्य चार्कस्य भुजांशकाः ४३७ ॥ रसीज्य २७ २४ परां(२)कुज्यां प्रकल्प्य चरकर्मणा। ये च राशित्रयोत्पन्नः स्वस्वपूर्वविशोधिताः ॥ ४३८ व्यक्षोदयाः क्रमान्मेषात् स्युः कीटाणुक्रमाच्च ते । उक्तवचरखण्डश्चद्धना युक्तः क्रमोरक्रमैः ॥ ४३९ ॥ स्वोदया पेपपकस्य का ते स्युर्वि लोमतः। पृष्ठे यन्त्रस्य नेम्य तु कृस्व वृत्तघ्रिपञ्चकम् ॥ ४४० ॥ उदयर्थ च संसाध्यं कोष्ठकानां चतुष्टयम् । आवे(१)खवद्विघटिका द्वितीये तत्पलानि वै ॥ ४४१ ॥ • • तुतय मषषट्कस्य विभागाश्चक भागक । त्रिंशल्यश्चतुर्थं तु तन्नामानि क्रमोक्रमात् ॥ ४४२ ।। चलार्कराशिभागेभ्योऽभीष्टकालाग्रगं भवेत् । चललग्नं चलांशानां व्यस्त संस्करतोऽङ्गकम् ॥ ४४३ ॥ चललग्नाक्यामध्ये कालोऽप्येवं स्फुटो भवेत् । विवाणी कुवै सद्विध्व यन्त्रान्नतांशकान् ॥ ४४४ ॥ ज्ञास्वा तत्राकवत् साध्यं युगतं हीनयुक् च तत् । भक्षुवकस्त लग्नान्तःकालेनोनधिके ध्रुवे ४४५ रात्रियुतं भवेज्ज्ञेयं चैवमन्यदपीह वै (२)सौम्यगले ज्यकालयत्व पट्टी नैव स्शे तदा।।४४६॥ (१) वि० श७-आधे कोष्ठे खत क्षितिजयर्थम्तं पुनः खबध त्रिशंघटिकाञ्चनं द्वितीये तपळ इनं तथव तृतीये राश्युदयविः भागविचारामेषादिराशीविभागस्तत्र प्रत्येकस्मिन् विभागे त्रिंशः लवश्चतुर्थ तथव तद्शनामकनामिति । (२) वि० श७-संस्यगोले ज्यकल्पस्वातंतशज्याया अल्प त्वात् तुरीययन्त्रान्तः पटुं नैव स्पृशेत् । एतदुक्तं भवति पूर्व ४: ४२५तमश्लोकमध्ये नतोन्नतज्यातो नतोन्नतकालज्ञानं प्रदर्शितं तत्रोत्तरगोले यदेष्टन्या त्रिज्याधिका तदा भूमौ शङदानान् तद् गता जीवा झुपर्दा यत्र स्पृशति ततः केन्द्रवधि इऍम्स्या स्यते तस्यात्रिज्याधिकत्वद्य प्राप्तः स्पर्श न भवेत् तत्र यक/नुसारं सूत्र वेति पदपूरकमेव । यत्रनेमितो बहिर्वर्धयित्वा पट्टयां पट्टया वा योजयेत् सङ्गमयेदिति । एतविषयस्य प्रकरणं ४२२-४२५तम- श्लोकविषयावसर एव किन्तु तत्र विस्मृतवता भट्रेन ४४४-४४५ तमश्लोकमध्य एवावश्यकत्वानिःक्षिप्तऽयं विषय इति । (१) वि० श७-सदोदितं भं क्षितिजदुपयैव परिभ्रमस्य तस्त स्य परमोन्नतपरमपोन्नतभागैक्यार्थमक्षांशाः । अवशिष्टचसन। शे पवासनार्या स्पर्धेव । (२) वि० श७-पर्पटभागज्य पट्ठियासार्थं ५४। ४८ द्वात्रिंशद्द्वपासषं पञ्च=२७ । २४ । । । अथास्यैवाधिकारस्य ९० तमश्लोकेन ज्या=ि9¥अतो यत्रीया ज्यावि='" (२७ २५ ) ज्यामु, अत्र यदि २७ । २४ परा कुज्या कलयते ततः ४१२तमश्लोकानुसार राषेप्यरज्या सव विषुवांशज्येत्येतदर्थ तत्रत्या टिप्पणी वि लोक्य ३१२ सिद्धान्ततत्वविवेके- त्रिप्रश्नाधिकारः। ३१३ तत्र ज्यकानुसर व मूत्रं पट्टयां च योजयेत् । षडंशाधिकमवैकजुलै १ । १० स्याचिह्नमर्कजप ॥ ४४७ ॥ विश्यंशं चिह्नमत्रन्दरङ्गुलत्रितयं २४० सदा अथ खान् पट्टिकां धृवेनेन्दोः केन्द्रभुजान्तरे ।। ४४८ ॥ तस्य केन्द्रात् स्वस्वचिह्नसक्त ज्याग्राच्च खवधि । नेम्य मन्दफलं ज्ञेयं तौ तत्संस्कारतः स्फुटौ ॥ ४४९ ॥ अहम्रयन्त्रंऽत्र पाताढ्यचन्द्रजा या भुजज्यका । नवनीन्दुशरः स्थूलः स्यात् सपातविधोर्दिशि ॥ ४५० ॥ अत्र दोःकोटिकर्णानां नामव्ययासतो मिथः। गणतं फलसाम्यं स्यात् तथा काये विचक्षणैः ४५१ ॥ अनुपाते ममाणं तत्फलमिच्छा च तत्र वै। त्रिज्यातुल्यं प्रमाणं चेदिच्छवृत्तं च केन्द्रतः ॥ ४५२ ॥ लिखेल्लभ्यं ततो नेम्यां दवा पदं न्यसेत् खतः । वृत्तं पट्टयां च संलग्नं तज्यकाग़खरेखयोः ॥ ४५३ ॥ मध्ये स्विच्छफलं ज्ञेयमथ वा केन्द्रतो लिखेत् । लभ्य वृत्तं च खदिच्छाग्रगपट्यां तु तयुतम् ।। ४५४ ॥ यत्र तत्र ज्यकाग्राध खरखावध तद् भवत् । इच्छाफलं यदा लभ्येच्छयोत्रिज्या भवेत् तदा ॥ ४५५ ॥ खरखातः प्रमाणाग्रे नेम्यां ५ईं यसेत् ततः । भूम। केन्द्रात् त्रिभज्यम्य द(१)वा तज्जयाऽथ पट्टिकाम्*४५६ यत्र तरकेन्द्रयोरन्तः पट्यामिच्छफलं भवेत् । । यदा कुत्रापि न(१त्रिज्या तदा त्रिज्याप्रमाणतः ।४५॥ लभ्यमिच्छां च वा कृत्वा तदेकं केन्द्रतोऽङ्कयेत् । पट्टयामथ तदस्याग्रे पदं संस्थाप्य खत् ततः ॥ ४५८ ।। त्रिज्याप्रमाणतश्चात् प्रवदेच्छाफलं भवेत् । अथ यन्त्रोन्नतांशानां वैचित्र्यं तदिहोच्यते । ॥ ४५९ ॥ यथा खमध्यात् स्वकुजं तथैव अत्युन्नतांशोर्धगमण्डलानि । द्वयोर्दूयोर्मध्यगतं युरत्रखण्डं स चैकोनतभागकालः ४६० स्थितस्वे स महानृजुवे ऽल्पकः कुजासनगतो यथा स्यात् । कालस्तथा कलजखण्डकं त दृजुत्वमेवं निकटे दिनार्धात् ॥ ४६१ ॥ तियेकूस्थितव भवतीति गोले प्रयक्षसिदं किल तेन भानोः। यन्त्रोन्नतांशप्रभवः स कालो महान् दिनार्धान्निकटे कुजाच्च ॥ ४६२ ॥ तथाऽल्पकः स्यान्निकटं सदैव सर्वत्र देशे दिवि दृश्यतेऽहि । सद निरक्षे विषुवत्स्थिताक नतीशकालः सम एव वेद्यः ॥ ४६३ ॥ (१) वि० श७-खस्वस्तिकात् प्रमाणान्तरे नेम्यां न्यस्तायां पर इयां केन्द्र त्रिभज्यान्यमिच्छायामल्पाय तत्तुल्यामम्य त्रिभज्य भूमौ क्षितिजे दत्वा तज्ज्या तत्र या ज्या सा पट्टिकां यत्र स्पृशेत् तत्केन्द्रयोर्मध्ये तदिच्छाफलं भवति । अवि०श० म्यसेदिति शेषः । (१) वि० श०-यद् यत्र कुत्रापि त्रिज्या न भवेत् पट्टीप्रमा णादधिकेच्छा भवेत् तत्र त्रिज्याप्रमाणतस्तदधिकेच्छातुल्यत्रि ज्याप्रमाणलभ्यमिच्छाफलं वा इच्छां विधाय तदेकं तदेकतरं प ह्यमेय केन्द्रादङ्कयेदित्यादि । ३१४ सिद्धान्ततत्वविवेके- अथ विम्बाधकारः। सिद्धतलैः क्षेत्रगोलप्रवीरौ व्यं क्ताव्यक्तमोक्तयुक्तिमकरैः । अत्रावश्यं ज्ञायते वासनाऽङ्घ्रि यन्त्रे स्वे स मया नोदिताऽस्मात् ॥ ४६४ ॥ दिग्दशकलद्वजत्यजतं यंचनुपातगणत सुसूक्ष्मम् । तदङ्घ्रियन्त्रान्मयका निरुक्त मपूर्वमाश्चर्यकरं नृणां च ॥ ४६५ ॥ कालदिग्देशजं किंचिद्भणितं तदिहोदितम् । तत्सारमखितुं वक्ष्ये ग्र(१न्थालङ्करणेऽग्रतः ॥ ४६६ ॥ अविदित्वैव यद्विस्वरूपं गणितं न सन् । सूक्ष्मं सबसनं बिम्यविचरं कथयाम्यतः ॥ १ ॥ इति श्रीकमळाकरभट्टविरचिते सिद्धान्ततवविवेके बिमश्नधकारः । -£ * } ग्रहक्षदहगाळ य त तु तादृम्बगलकाः । आयंस्तवासमानं तु प्रोक्तं योजनमण्डलम् ॥ २ ॥ तेजस गोलकः सूर्यो ग्रहर्काण्यम्बुगोलकाः । प्रभावन्तो हि दृश्यन्ते सूर्यरश्मिप्रदीपिताः ॥ ३ ॥ इत्थं स्वानुभवादयैस्वार्थलैः किलदितम् । क्षितिजगत दृश्याश्चादृश्यास्तदधः स्थिताः ॥ ४ ॥ गोलेऽष्टमे तारकनीरगोलाः मदोज्ज्वलाः सूर्यकरैर्बिलतैः। दिने तु ते वर्ककरप्रदुष्टदृश न दृश्याः क्षितिपृष्ठगानाम् ॥१॥ अथार्करश्म्युद्दष्ट्यनाशान् सर्वग्रहे भानि सहस्ररश्मेः । सुहष्टितः कानि चिदेवमत्र दृश्यानि संस्थनृणां दिनेऽपि ॥६॥ दृश्यानि रात्रौ सुदृशाSत एव चंव रेव युक्लं हिमरश्मिबिम्बम् । विना ग्र(१)न कथंचिदत्र दृश्यं सुदृष्टेरभिघाततः स्यात् ॥ ७ ॥ एवं हि दूरान्तरित रवीन्द्र कुज़र्व संस्थौ दिवसेऽपि तत्र । रवः कुजसनतयेन्दुशुक्ल विम्बं नरः पश्यति तद्विर्णम् ॥ ८ ॥ (१) वि० श७-दिग्देशकालजं त्रिप्रश्नास्यजातं किञ्चिद् ग• णितं यत् तदिहोदितम् । अग्रतोऽग्रे ग्रन्थान्तेऽखिलं समस्तं त रसारं तन्निर्गलितार्थं ग्रन्थालङ्करणे ग्रन्थप्रथिविकाशिकायां टीका य शेषवासनायां वश्ये कथयिष्येऽहं कमलाकरभट्ट इति । । सब प्रकार की संस्कृत पुस्तक के मिलने का एक मात्र पठा कृष्णदास गुप्त, ४०।५ ठठेरी बजार बनारस सिटी । (१) वि० श७--प्रहाधं प्रहणद्यम् । ३१६ सिद्धान्ततवविवेके विस्वाधिकारः ३१७ तद१दृग्दापवशादथैव र तु याम्योत्तरवृत्तसंस्थे । तादृग्विषं चापि न पश्य तीर्थ दृक्तारतम्पाद्बुिधैर्विचिन्त्यम् ॥ ९ ॥ ऊध्वाधरस्यं परिकल्प्य शङ्का वंशेन यो दृश्याविधुः सदोर्घः । (१)सबर्धगोऽर्कस्तदधोऽस्यवश्यं व्यासेरितं चेस्थमपि प्रमाणम् ॥ १० ॥ क्षि(२)तिप्रभावद्विधुबिम्बगोल च्छाया च या तक्तहष्टिचिह्नम् । प्रायस्तदर्कग्रहणेऽस्ति तेन तत्रार्करश्म्युद्भवदृष्टिदोषः ॥ ११ ॥ नैवेति शीतद्युतिनीरबिम्बं नृदर्शनाई सुदृशेति चन्द्रः। रयिं पिधत्ते न तथा इथुनं सदैव यस्मान्नरदृष्टिचिह्नम् ॥ १२ ॥ (१) वि० श७-कथावशत् कर्णवशाद्वा भूकेन्द्रात् सदा दूरवर्ती रविः समीपवर्ती चन्द्रमाः किन्तु श्रीमद्भागवते व्यासेन चन्द्र उपरि रविस्तदध इति कथितमसङ्गतमिव ज्योतिर्विदां समा धत्ते भर्तुः । रात्रौ चन्द्रस्य क्षितिजोपरिस्थत्वात् तच्छङ्खीमुखः क्षितितलद्रवेः क्षितिजधःस्थतयाऽधोमुख एव रावश शत्रुरिति शङ्कवशाद्दृश्यचन्द्रस्य रवेर्वस्थत्वकथनं श्रीमद्भगवतो व्यास स्य” सप्रमाणमिव (२) वि० श०. –क्षितिप्रभा भूमा । तद्वश्चन्द्रच्छया सूर्यचन्द्र- बिम्बस्पर्शरेखाजनितसुच्या भवितुमर्हति सूर्यग्रहणावसरे । तत्र मुख्यमं भूपृष्ठे उपपर्यधो वा भवेत् तविचाराव्य लयप्रहणदिस्थि तिरपि भवति यऽस्यैवाधिकारस्यान्ते भट्रेन प्रदर्शिता । कुपृष्ठग(१) तज्जलबिम्बगोल च्छायाग्रतो बाह्यगतं युतौ हि । प्रत्यक्षतस्तद्भणितेन दृष्टं तयोरतस्तादि सुनीरबिम्बम् ॥ १३ ॥ द्रष्टा कथंचिद्रविरश्मिजात• दृग्दोषतः १दयति नैव तत्र । दशैन्दुवत् अग्रहणं विनाऽथ किं-तर्हि(२) सर्वं रविमण्डलं हि ॥ १४ ॥ स सर्वदा पश्यति सप्तमं तु सच्छिद्रता तेन न जायतेऽर्के । एवं कदाचिच्छशिबिम्बगोळ भाग्राद्वहिःस्थं नरदृष्टिचिह्नम् ॥ १९ ॥ संदर्शनं तत्र कथं नराणां भवेद्धि सूर्यग्रहणस्य चेत्थम् । नाशङ्कनीयं हि यतो ज्ञशुक्र विषापहम् तद्विमरश्मिबिम्बम् ॥ १६ ॥ (१) वि० श७ -यस्मान्नरवधिचिद्वमिति पूर्वेणान्वयः । कुपृष्ठगं युतो बुधशुकयोरन्यतरस्य सूर्येण सह योगे तस्याम्यतरस्यैव यो ज लबिम्बगोलस्तस्य छाया सूर्यबुधविस्वजा खर्यभृगुजा वा या सुची तस्या अभं शीर्षे तस्माद् बाह्यगतम् । बुधशुककेन्द्रतो भूपृष्ठगदश्चि हपर्यन्तं यदन्तरं तन्मध्य एव विम्यार्थान्तरकेन्द्रस्तरादितो भूभाईष्र्य यश्चेदानीयते तदुक्तच्छायादैर्यं यत् तस्यापवादूभूपृष्ठ(दुष्यथैवेति । तावता। डग्विबिम्बच्यां पतितं सूर्यविशकलं सप्रभमेवेति भट्टकथा ने न पीढपपत्तिरिति । (२) वि० श७-किन्तु ४० ३१८ सिद्धान्ततवविवेके बिम्बाधिकारः । ३१९ स्वल्पावशिष्टं रविबिम्बमिन्दु योगेऽवशिष्टं च महज्ज्ञभृघोः। स्वल्पावशेषान्नयनाभिघातो ऽल्पको महान् स्यान्महतोऽत्र नूनम् ॥ १७॥ तेनेन्दुयोगे तरणेः पिधानं संदृश्यते नैव तथा भृग्वोः । सच्छिद्रा स्याद्रविमण्डले तत् तेजःप्रभावाल्पतया कदाचित् ॥ १८ ॥ दृग्दव्यनामभृगुसस्यजा स चोत्पातरूपा कथिता मुनीन्द्रेः। इत्थं किळक्कं वकयग्रहेऽस्मिन् शुक्रकिटक्स्त्रजकेन्द्रयोगे ॥ १९ ॥ तयोः परस्थूलसूक्ष्मताय यथाऽभिघातो न भवेत् तथैव । जळयुपायं विरचय्य सु मशक्पमप्यन्यदृशां सरन्ध्रम् ॥ २० ॥ दृष्टISधुना सद्यवनाः सिताम्बु विम्यप्रतीतिं जनयन्ति लोके । दूरान्तरस्थावुपयं निशायां तदुज्ज्वलं पश्यति यत् कुजार्धम् ॥ २१ ॥ एवं ग्रहा । येऽर्कत ऊर्वगोळ- स्थिताः सदैवीकरोज्ज्वलास्ते । तपूर्णविस्त्रवमतः सदैव । वधः-स्थयोश्चापि सितज्ञयोश्च ॥ २२ ॥ समीपगाऽर्कस्य च कलिकातः कक्षा तयोस्तत्र तथाऽर्कतोऽल्पे । विम्बं च तनज्ज्वलपूणवंघ सदैवमाहुर्बहगोळ विज्ञाः ॥ २३ ॥ राश्यंशकैर्दूरगयोस्तयोश्च दृग्विम्बमानं सकलं निशायाम् । समुज्ज्वलं त्वकंकरैर्विलयै दंष्ट सदा पश्यति वाऽत्र यस्मात् ॥ २४ ॥ नैवं विधोस्तत्र भृगुन्नविम्वन् (१)पड-कणाबिम्बमितिस्तथाऽर्कात् । कक्षावशादूरगतश्च तस्य रविः समन्ताद्भ्रमणं करोति ॥ २५ ॥ विलग्नरव्यंशुभिरत्र शौक्ल्य वृदिक्रमेणैव तु पूर्णशौक्ल्यम् । शुक्रज्ञतोऽस्यास्ति मह। विशेषो यतोऽनिशं शीतरुचेरिहैवम् ॥ २६ ॥ यनीरविम्बं रविबिम्बत श्व यथायथाऽल्पं च समीपगं च । तथातथा शौक्ल्यमितिश्च तस्या- धिकाऽत्र लग्नर्ककरैरधस्तात् ॥ २७ ॥ भानोर्बिम् (२)छिद्रभीत्या (९) वि० श७–महदिह वृहत्-ति साधुपाठः।। (२) वि. श. —विद्भृग्वोर्घिस्वयोस्त जसवं नैव कहष्यते चेद्बु- धेन शुकेण च सह सूर्यस्य बहुधा विम्बयोगे छिद्रमवलोकितं भवे यदकस्माद्भवति अतश्छिद्भीय यैर्जनैस्तैजसत्वं सदा निरू कमिति । ३२० सिद्धान्ततत्वविवेके- विम्बाधिकरः। ३२१ निरुक्तं विभुग्भयैस्तैजसत्वं सदेह । आधैः साकं सवरधन तन्त्रे तपक्षोऽयं मन्भते सुन्दर न ॥ २८ ॥ यस्मात् कलशल्पकांशान्तरऽकां दुक्कौ शुक्रज्ञौ कथं दृष्ट्ययोग्यौ । एवं कालांशाधिकान्तरेऽपि शुक्रः सूर्येनैव संदृश्यतेऽह्नि ॥ २९ ॥ त्वत्पक्षे तत्तेजसबथरत्वं युक्तं स्यात् तद्धेतुना केन तत्र । यद्युष्णांशोरंथसंघमभवत् स्त्रयं तेजो दीपवनाशमेति ॥ ३० ॥ यद्योगे यत् तेजसवं न भनें तद्वेदे वै स्यात् कथं तत् प्रभग्नम् । एवं भेदे यच्च भग्नं कथं तन् न स्याद्योगेऽर्कधूजाक्षिप्रघातात् ॥ ३१ ॥ अर्करश्मिप्रणतोऽस्ति नेत्रयोश्च महान् युतौ । अन्तरे वरपकश्चैवं नृणामनु भयो यतः ॥ ३२ ॥ (१)अर्करश्मिजदृग्दोषात् तैजसे याऽस्यदृश्यता । युतौ साऽम्बुमये चैव प्रमाणाvदितेऽस्विह ॥ ३५ ॥ ये च नीरमया गोलस्तेजो गोळद्विवस्वतः। स्वल्पाः स्युः सर्वतद्गले शौक्लयमर्धाधिकं भवेत् ॥३६॥ कुष्ठस्थेनेरैगलो नेत्राभ्यां दृश्यतेऽत्र यः । तद्दर्शने महानास्ति विशेषस्तं च संश्रुणु ॥ ३७ ॥ अथकनत्रदृष्ट्या तु गोलो यो दृश्यते बुधैः । (२)तदर्धार्यं सदा दृश्यं दृष्टिस्त्रान्तरास्थितम् ।। ३८॥ नेत्रान्तरसमो व्यासो यस्य गोलस्य तस्य तु अर्थ से दृश्यते कचिदित्यूचुनेयनद्वयात् ।। ३९ ॥ तत्राप्येकभेजाधेल्पवशेन नयनद्वयात् नैव पश्यात गालाध सम्यगिथं तु मन्मतम् ॥ ४० ॥ यथायथा दूरगत गलस्तस्य तथातथा । दृश्यते स्वधिको भागः परं(३) त्वल्पको हि सः ॥४१॥ एवं तन्निकटवे तु ज्ञेयस्तद्वैपरीत्यतः । स्थूलवं चणुबिम्बत्वं दृश्यते यच तच्छुणु ॥ ४२ ॥ (९) वि. श.-अर्करश्मिजहग्दोषात् सूर्यकिरणजातदृष्टिदोषं प्रा प्य तैजसे प्रकाशिते सूर्यरश्मिजडष्टिदोषात् पूर्वं जाज्वल्यमाने नभो विद्यमाने विश्वे याऽदृश्यताऽस्ति भवति सा युतौ योगे सत्य इह तैजसस्वविचरे प्रमाणार्यादिते प्रमाणरूपसूर्यसिद्धान्तकथिते ऽम्बुमये जलमये विम्वेऽस्तु भवत्विति कथनात् कमल। करभट्टर्बहु धा था। प्रपञ्चतः कृतेऽपि खण्डने बुधशुक्रयोस्तेजसस्वविषये मन सोऽसंतोष एव प्रकटितः । (२) वि. श. --अर्धापविस्वमवलोक्यत इति भट्टेनैव पूर्व सः रमाणमबोधि (३) वि. श.-इयत्तामितान्तरे भट्टमतं युक्तमनन्तदूरे नैवमित्यतो । नक्षत्रविश्वे प्रमाणज्ञानस्याशक्यत्वादूभातीति भमिति। इत्थं त्वदुक्तयतकंतऽत्र दोषस्तवायं तदवस्थ एव । प्रयसेद्धषेविगधतस्तु ततैजसवेऽस्ति नवीनवर्य ।। ३३ ॥ अथाकाष्ठानमग्नं तत् तैजसं नैव दृश्यते । किन्तु सर्वे रवेर्पिम्यं दृश्यतेऽत्रेति चेच्छृणु ॥ ३४ ३२२ सिद्धान्ततत्वविवेके विम्वधिकारः । ३२३ (१)नेत्रगोलककेन्द्रोत्थदृष्टिसूत्राणि देहिनाम् । वस्तुग्रहणशक्तानि तदन्तर्बिम्बगोलकः ॥ ४३ ॥ दृश्यस्तव्यासमानं तु दृष्टिमूत्रान्तरं किल । यथायथा दूरगतो विम्बगोलस्तथातथा ॥ ४४ दृष्टिस्त्रान्तरं चाल्पं निकटे स्वधिकं सदा । स्वीयहो।लट्टत्ते स्यात् तेनाणुस्लाविम्बता ॥ ४५॥ दृष्टिस्त्रान्तरे विम्बं दृश्यते नेत्रगोलके । सङ्चतस्तयोः स्वल्पमसङ्गचेऽधिकं ह्यतः ॥ ४६ ॥ स्थूलवणुस्वभेदो हि विधेऽस्ति त्रिविधः सदा । दृग्दुरासन्नभावेन चैकस्तद्वद्वितीयकः ॥ ४७ ॥ खमध्येदयभेदेन ज्योतिर्हग्दोषतस्तथा । तृतीयश्चेति तज्ज्ञानं सवसनमथोच्यते ॥ ४८ ॥ विवीयगोळस्य च पृष्ठभगं स्पृष्टं च ये दुकिरणाः खगोळे । लग्नास्तदन्तर्गतगोललिप्त- स्ता एव तद्योजनविम्बजाताः ॥ ४९ ।। योजनात्मकविम्बस्य छिप्तिकाकरण। बुधैः । स्थूलवे निकटेऽणुवं दूरे सम्यक् कृतं किल ॥ ५०॥ स्थूळवाणुहेत यत्र पूर्वाचार्यः स्वकल्पितम् । उक्तं तत्र मतं मेऽस्ति गोलयुक्तिविरोधतः ॥ ५१ ॥ अथागमोक्तसञ्चब्रह्माण्डान्तर्गतं तमः । नीलगोलोऽस्ति तन्मध्ये भूमिखेटसँगोलकाः ॥ ५२ ॥ भगोलार्तं तमो यत्र तत्समर्थकंकरैः सदा । नष्टं स्याच तद्र्व तु तदभावाद्यथास्थितम् ॥ ५३ ॥ नीलाम्बरं सर्वजनप्रसिद्धं यत् तस्य केन्द्रं क्षितिगर्भ एव । भगोळपृष्ठध्वगतं सदैव संदृश्यते भूमिगतैः सुवृत्तम् ॥ ५४ ॥ यत्रानिशं तारकखेचरेन्द्र चैकत्र संस्था इव भान्ति यान्तः । स नीलगोळः किल दर्शनार्थं भखेचराणां विहितोऽम्बरस्थः ॥ ९९ ॥ । नलं विना स्यानयनाभिघातो नीलं परं दर्शनयोग्यमस्मात् । नृदृष्टिसूत्रान्तरगं च विम्ब गोळस्य खण्डं किल विम्वसंज्ञम् ॥ ५६ ॥ नृदृष्टिचिह्न खगविम्बगोल केन्द्रे तु तद्भैजदृष्टिसूत्रम् । तद्विम्बगालस्य च पृष्ठभाग स्पृष्टं समन्तात्ररदृष्टिसूत्रम् ॥ १७ ॥ तन्मागेट्टत्तं परिधिस्तु बिम्बे तद्विस्तृतिं विश्वमितिं वदन्ति । तस्थुष्ठजं दृष्टजस्त्रमुक्क यतश्च तत्पृष्टविलग्नमास्ति ॥ ५८ ॥ तद्विस्वगोलस्थमुष्ष्ठयेग यत्रास्ति तद्विजगोलगर्भात् । यदन्तरे तस्खगवरवगल व्यासार्थतुल्यं भुजसंज्ञकं स्यात् ॥ ५९ ॥ (९) वि. श.-त्यादि भट्टकथनं युक्तियुतमभिनवं चेति । ३२४ सिद्धान्ततवविवेके विम्बाधिकारः। ३२५ तव पृष्ठजं दृष्टिजमृतुमत्र कोटिः श्रुतिर्गर्भजदृष्टिसूत्रम् । दोःकोटियोगाच्छूवणक्षितौ तु यचुम्बमानं द्विगुणं हि विषम् ॥ ६० ॥ त्रिज्यागुणं यजनमण्डलध स्त्रयजनाख्यस्फुटकणभक्तम् । द्विनिव्रतच्चापमितं ग्रहण स्पष्टं कलायं भ नतीह विम्यम् ।। ६४ ॥ अत्रोपपतं शृणु भूमिगर्भात् स्त्रविम्वगळस्थतपृष्ठलग्नम् । सूत्रं नयेत् खेचरगोलदेशे चेकं तथा विंस्वजगोलकेन्द्र ।। ६९ ।। तन्निबन्धनं च अन्यच तद्वस्त्रजगलपृष्ठ ओयाक्ततयोजनमण्डलार्ध- तद् भदृक्सूत्रवियोगयोग। काय तु तद्घातपदेन चत्र निनं हि तद्योजनमण्डलर्घम् ॥ ६१ ॥ तद्भेदृकुसूत्रहृतं द्विनेिन खगामिनां (२) योजनाविस्चमानम् । परं विदं विम्बजगोळखण्डं संदृश्यतेऽन्यादृशमम्बरे तत् ॥ ६२ ॥ दृक्स्त्रयोरन्तरणं च तस्य तEत्रयगावधि केन्द्रतः स्यात् । तदूव्यमखण्डे भुजरूपमास्ति कोटिस्वरूपात् किल पृष्ठद्वत्रान् ।। ६६ ॥ तत्कन्द्रपृष्ठस्थितमुत्रयों ग्रहस्य गाल विवरं कलयम् । आद्याक्ततद्यजनमण्डलञ्च चापोन्मितं युक्तियुतं सदैव ॥ ६७ ॥ (१)सार्वभौमकृता कक्षागोलान्तःपरिधौ स्थितम् । यत् खेटबिम्बगोलस्य खण्डं चित्रं तदेव हि । ॥ ६८ ॥ स्वीकृतं स्वधिया तत्र तस्स क्तपरिधेर्मितम् । कलाविम्बं च पृअॅक्तात् सुसूक्ष्मं तदसद्ध्रुवम् ॥ ६९॥ न्तरस्थदृग्भेदवशाद्विभेदात् भूगोलकेन्द्रं नरदृष्टचह्न प्रकरलक्ष्य कार्य गणितं सुखर्थम् ॥ ६३ ॥ अथ कुगर्भडक्खुत्रवशेन स्वकक्षागोले कलात्मकडग्विश्वानयनम् । (१) वि. श.-वास्ववदृश्यवृत्तव्यासमानम् । एवं दृश्यवृत्तधरा तलेन खण्डितो विम्बगोलाधःप्रदेशो दृश्यते । स चान्यादृशोऽम्बरे नभसि षड्भान्तरस्थयोर्डटिसूत्रयोरन्तर्गतः प्रतीयते । न गोलाकार इति । तथापि वस्त्रान्तर्गतं दृश्यविम्बमानमन्तरस्थदृग्भेदवशात् इबिम्बयोरन्तरे मध्ये मध्ये दुग्भेदकल्पनया तस्य चक्षुश्रान्त गीतस्य कश्यबिम्यमानस्य विभेदात् हेतोः पुत्रार्थं गणितं भूगोल के द्वे नरदृष्टिचिहं प्रकल्प्य विधेयमिति । (१) वि० श०-सार्वभौमकृत मुनीश्वरेण कणव्यासार्धवृत्त परिधौ प्रथितविम्वगोलस्य प्रदेश यत्र लग्न तदन्तर्गतं चापं कलवियं स्वीकृतं तत्र भट्टखण्डनं यथा-तडम्बकक्षवृतसंपत प्रदेशौ भुकेन्द्रात् कर्णस्तरे वर्तेते किन्तु भूकेन्द्रद्युवशेनापि दृष्टि स्थानात् विधस्पर्शरेखया। स्पशेविडपर्यन्तं मानं कणोल्पं तावतक्तसंपातप्रदेशयोर्डप्रस्मिसंबन्धाभवात् तदसदिति युक्तमेव । ४१ ३२६ सिद्धान्ततवविवेके विम्बाधिकरः । ३२७ स्युस्तद्दशादेव भवेदणुवं स्थूलख- मूत्रधरसंस्थय तत् ।। ७८ ।। यद्भास्करणैः सुगमं विहाय स्वयैर्विरोधाद्विहितं प्रयाप्तात् । (१स्वयंशवृद्धिक्षयकल्पनाभ्यां कलादिभौमादिकबिम्घमानम् ॥ ७९ ॥ तम्बिकक्षिकगोलयुतौ नेमिस्तु विम्वजा । कर्णान्तरे कुगर्भात् स्यान्न हि तत्पृष्ठदृष्टिजम् ॥ ७० ॥ मूत्रं येनात्र तद्विषं दृष्टियोग्यं यतोऽनिशम् । विना हुक्मूत्रसंबन्धं दर्शनं न कथं चन ॥ ७१ ॥ कुगर्भटष्टिचिह्नाद्यद्विगोलस्य मध्यगम् । गर्यटक सूत्रसंनं तत् कर्णतुल्यं भवेदिह ॥ ७२ ॥ कथं सृजतु पूर्वोक्तविम्बयोजन खण्डकम् । अत्र कोटिस्तु कर्णाल्पा पृष्ठदृक्सूत्रसंमिता ॥ ७३ ।। तत्पक्षेऽथ कुगर्भायदृष्टिचिह्नवशादपि । पृष्ठहृन्मूत्रसिद्धिर्न कथं दृग्योग्यता ततः ॥ ७४ ॥ विम्यगोल रविणा मयोक्ताः स्त्रमार्गभेदेऽपि सदैकरूपाः । नीचोच्चयेरन्तरतश्च ते स्यु स्तद्यासमानं तदपीह चैकम् ॥७२॥ दृग्रमिसम्बन्धवशात् तु दृष्टं न्यूनाधिकत्वं गगनेऽस्ति तेषाम् । नीचोच्चमध्ये बहवः स्फुटाख्या कक्षाश्च तद्यो।जनाधिवमेकम् ॥ ७६ ॥ तदुक्तिशून्ये त्विह तन्मतेऽस्ति यतोऽत्र तयोजनलिप्तिकातः । भिन्नं सदा तस्कलिकादिविम्ब मेवं रवीन्द्धश्च न सद्यत।ऽत्र ॥८०॥ यस्यार्धचषं द्विगुणं न तत् स्यात् तच्चतुरयं गणितात् कथं चित् । इसृत्रयोरन्तरगेऽर्धचषे द्विन्न न तच्चापमिदं तदन्त |८१॥ सूर्येन्दुभूभातनुयोजनानी यनेन ता मानाकलास्त्रतश्च । दृक्सुयोरत्रन्तरग न हि स्यु स्तद्वन्थरीत्या वध मर्यभौमे ॥८२॥ सर्वत्र संस्था किल तद्वशन कलाश्च तद्ल भवः स्ववेम्बम् । यस्यात्र कक्ष महती तु तस्य खल्पाः कल योजनविम्बजाताः ॥ ७७ ॥ (१) वि० श७-श्रीमद्भास्कराचार्येण प्रहगणिते प्रहयुच्यधिक रेस्युर्मध्यमा स्तनुकलाः क्षितिजादिकानाम" इत्याद्यस्य बस ना भाष्ये विस्वस्य त्रिभागमितावुपचयापचयी कर्णाल्पाधिकस्वान् त्रि ज्यायास्तत्रोपलधिः प्रमाणम । साऽपि यष्टिद्वयाप्रवेधेनेत्यादि प्रतिपादितम् । तत्र तद्युतिशयमिति कथनं तथा न शोभते यथा। “सुर्येन्दुभूभातनुयोजनानि”-इत्यतो रविचन्द्रविस्वकलासु ‘दृक् स्त्रयोरम्तगे" इत्यादि । यस्यापिका तत्र कलास्तु बह्वयः सदैकतद्यजनविश्वमानात् । • • सिद्धान्ततघांघ वक विस्वाधिकरः। ३२९ ३२८ ९ २ प्रक प्रोक्तं तदप्यत्र न सद्यतश्च विधीयलिप्तः किल विम्वसक्त (१)सूर्येन्दुमन्दश्रवणादिना यः । कास्थिता नैत्र कलाश्च ताः स्युः ॥ ८३ ॥ किं मन्यलिप्तममितेस्तु विम्वं कुवऽथ तय य यतः स्वबुख्य । (१) वि० श७-सर्वभीमे (१)‘विम्बस्य लिप्ता युगभागजीवे" यनेन मानैक्यदलं कृतं तैः ८४ "सूर्येन्दुमदश्रवणर्धहेनित्रिज्य।गुणं योजनविस्यमुक्तम् । भीमादिकानां चलकर्णखण्डहीनत्रिभज्यागुणितं विभक्तम् ॥ न तत्स्वकक्षाकलिकाप्रमाणात् स्वेषुः सदैवास्ति च तत्प्रमाणात् । ताभ्यां स्वकक्षाकलिकाप्रमाणाव की स्थितेरानयनं कृतं तैः॥८५॥ मध्यस्वयोजभवश्रवसऽऽप्तखण्ड। पाधिघातकलिका ग्रहविग्बलिप्तः” ॥ सद कझपावम्वायव्यासः कक्षाकलावयात् । एतत् सार्धपणे पवासनायामशमव तथोपपत्तिरहितं चा अन्यथा कल्पयित्वा तं प्रतारितमिदं जगत् ॥ ८६ ॥ तोऽत्रैव शुद्धं सवासनमपि । “तद्ग्रन्थराय त्वथ सार्वभौम इति ८२तमइलेकाद्भास्कररीत्या "सूर्येन्द्रभूभेर्यादिप्रकारादेव नीचोच्चविम्बयझल यथोक्ताः (२)कुभास्कराचैः क्षितिजादिकानाम् । असह--योगवि ४ त्रि -रविचन्द्रार्थ मन्दकनैं भौमाद्यर्थे च शीघ्र । तथा रवीन्द्रनं कथं कृताः किं कर्णः । किन्तु स्फुटकलाक” “मदश्रुतिद् श्रुतिवत्” इत्यादितः। रवीन्दुवर्मेघ कुजादिकानाम् ॥ ८७ ॥ स्फुकक = २ त्रि-मंक एवमेव शीघ्रकर्षोऽपि मुनीश्वरेण स्वीकृत कpवि योपधं त्रि क्षात्सीयतदर्धचापेऽथिकव्यासार्धवृत्तजनिते ज्यचापयोरभेदश्च- स्तथ कृते त्रिज्याप्रे पूर्वोक्तसमद्विबाहुत्रिभुजबाहुद्वयस्तरे पूर्ण ज्यारूपमतस्तद् ‘चापं चतुर्गुणं मुनीश्चरसंमतं कलात्मकग्रहविस्यकलमानमिति (यप्रर्षि x त्रि) (२ त्रि-मैक ) योगचे (२ त्रि-मैक) २४ त्रि सर्वमुपपन्नम् । (१) वि०श०–मुनीश्वरग्रन्थपद्यखण्डम्। विस्वलिप्तचतुर्थांश भौमाद्यर्थ च कपर्दि जीया हिनी पूर्णज्या तत्र एव विम्बकेन्द्रमिति तदनुकूलमेव । वस्तुतः स्पर्शरेखजनितक्षेत्रादेव दृश्यविवकलसाधनमुपेक्ष्य य एव (नि बिम्बानयनं मुनीश्वरस्य तदेव विकृतं यत् पूर्वमेव भट्टनाखण्डि पुनः मध्यस्वयोजनश्रवस्तु त्रिचैवातो लब्धिी स्तविकृतवस्तुजातं गृहीत्वा यत् खण्डयते तव पिष्टपेषणमिव वाग पलापमत्रम् हस्य कलाम कविम्यव्यासार्थं किन्तु मुनीश्वरेण प्रहविवकेन्द्रं यत्र कक्षायां तस्मात् विम्बप्रदेशौ यत्र तदवधी केद्राचे पूर्णज्ये तथा (२) वि० श७ः -कौ पृथिव्यां भास्कराय भास्करमुनीश्वरप्रभु भकेत तदवधी यौ प्रहकर्ते भूकेन्द्राद्ग्रहविम्बकेन्द्रपर्यन्तं च तयो नाकशस्थभास्करवसिष्ठाद्य इति कुत्सिता वा भास्करा प्रहकर्ण एव । एवं ले त्रिभुजे समद्विबाहुके प्रकल्प्य ततत्रिज्याप्रेऽपि द्यस्तैरिति । एवं ९०तमश्लोकपर्यन्तं मृतमारणे भट्टस्य भटत्वं न शोभते । तत्सजातीयं शास्त्र विम्यकलाद्यनयनं क्रियते तत्र योजनविम्बं क २ थि मंक मंक यौष () य ३३ सिद्धान्ततवविवेके विम्बाधिकारः । ३१ स्फुटस्त्रकक्षाकलिकाप्रमाणाद् दृग्योग्यविम्वीय कला यतः स्युः । यत् तद्विरुद्धनयनं विना स युक्तिं न सत् तत् सुदृशोद्यमाणैः ॥ ८८ ॥ कुगभेदृक् चक्षवशत् तथा (१)तत् स्थितोच्चकर्णः कुजविघनिनः । तच्छुक्रविम्बेन हृतः फलं स्या द्यदरजो योजनजातकर्णः ॥ ८९ ॥ तदा खसंस्थsपि सितोत्थविस्त्र लिप्तः समा दृष्टिजमूत्रयुक्या। स्युस्तास्तदुक्तद्रणितान्न हीस्थं तद्दृग्विरोधो बहुधा विदोः ॥ ९० ॥ कुगर्भटमुत्रवशत् स्व गोळे दृक्स्त्रयोरन्तरमेकमेव । मध्योदयान्तः क्षितिपृष्टष्टिचिह्नद्भेिदोऽस्ति तदन्तरस्य ॥ ९१ ॥ अतः कुपृष्ठस्थितादृग्वशेन दृश्यं हि विम्बं महदल्पकं च । नैवं कुगर्भायदृश कथं चित्र तद्दृष्टिदोषात् कथयन्ति चान्ये ॥ ९२ ॥ यत्र प्रत्यहं स्वक्षितिज खमध्ये यावद्विभिनं किल दृश्याबिम्बम् । षदमि तस्यानयनस्थ युक्किं कुपृष्ठदृचिहवशात् सुमृष्टम् ॥ ९३ ॥ स्पृष्टा विधीयपृष्ठं ये इकराश्चाम्बरं गताः। तदन्तरे गोलविद ज्ञेय दृविम्बबासना ॥९४॥ (१) वि० श७–तस्सितोधकर्ण इति पाठः शोभनः । टकरान्तःस्थितं विम्बगोलखण्डं तदेव हि । दृश्यते यत् करातःस्थमहद।काशसंस्थितम् ॥ ९५ ॥ खमध्यसंस्थग्रहविम्बगोलकेन्द्रेऽथ तद्ल लजपृष्ठभाग । स्वगा नायनरश्मयो ये नीलाम्बरे झूलतया समन्तात् ॥९६॥ लग्नाश्च तन्मण्डलसंमितं हि । नीलाम्बरस्थं खगदृग्जबिम्बप । दृग्रदिपमध्यस्थितविम्बगोल स्वरूपमेव क्षितिगस्य दृश्यम् ।। ९७ ।। नृष्टिचिह्न। खगविम्बगोल केन्द्रान्तरे यत् किल दृष्टिसूत्रम् । तद्यत्र तद्रालजलपृष्ठलग्न तत्रैव दृविम्बजकेन्द्रमृद्यम् ॥ ९८ ॥ तत्केन्द्रचिहाच्च समान्तरेण सर्वत्र तद्विजनेमिरत्र । नैवं खपथ्येतरसंस्थखेटे सम्यग्विशेषं शृणु तत्र च।तः ॥९९॥ यदा नतं खेचरबिम्धगोलकेन्द्रं हि दृमण्डलगं तदा स्यात् । तद्गोलपृष्ठमथरसंस्थदेशं स्पृष्टैव यच्चोध्र्वगइष्टिमुत्रम् ॥ १०० ॥ नीलाम्बरे संमिलितं हि तत्र त्वधःस्थितं विषजनेपिचिहम् । दृश्यं तथास्थितपृष्ठभागं स्पृष्ट। च यद्वग्नमिहाम्बरेऽस्ति ॥१०१॥ दृश्यं हि तच्चध्वगविम्वनेमि चिहुं न ते दो निजपृष्ठकेन्द्रात् । तुर्यऽन्तर स्ताऽथ तयास्तु मध्यं विम्वेऽन्केद्वै सुधिया प्रकल्प्यम् ॥ १०२ ॥ तत्केन्द्रतश्चिद्युगान्तरेण वृत्तं कृतं तपरिधिक्रमेण । दृग्रश्मयोऽपीह युता भवन्ति तेनास्ति तदृत्तमितं हि बिम्बम् १०३ ३३२ सिद्धान्ततवविवेके- विस्वाधिकारः। ३३३ रश्म्यन्तरे संस्थितहृदयविम्बस्वरूपमेवास्ति महल तथाऽल्पम् । हुग्योपनीलाम्बरगोलसंस्थं संदृश्यते भूमिगतैः सुवृतम् ॥१०४॥ खमध्यसंस्थेऽपतरं सदैव महल तथा स्वक्षितिजस्थिते स्यात् । तदन्तरे दृष्टवशाद्विचित्रे तत्रैकरीत्या गणितं प्रवचिम ॥ १०५ ॥ त्रिमश्नरीत्या खगविम्बगोल गर्भाद्वै पृष्ठभवं च तावत् । कथं हि दृक्सूत्रमिदं ग्रहीः सुसूक्ष्मविम्वानयनपवीणैः ॥ १०६ ॥ (१)कुखण्डखेटश्रवणौ तु यस्य भुजौ च तस्यास्ति महीप्रमाणम् । स्याद्भेदृक्सूत्रमिहस्य लम्बो गर्भाय लम्बस्ववधे च तत्र ॥ १०७ ॥ याऽल्पा तयास्तद्गुणत खगस्य मक्क च तद्योजनमण्डलार्धम् । स्वपृष्ठढमूत्रहतं च लब्धं भुजो भवेत् संस्करणाय नूनम् ॥ १०८ ॥ ऋणात्मिका चेदवधाऽल्पिक स्यात्। तद्गर्भलम्बो भुजयुक्तहीनः। अधःस्थितोध्वंस्थितपृष्ठदृष्टि स्त्राच्च सूत्रं क्षितिगर्भगं स्यात् ॥ १०९ ॥ धनाभिका चेद्विपरीतमुक्ता यं हि तत्संगुणितं खगस्य । दृणुष्ठस्त्रं विहृतं च गर्भ हसूत्रकेणात्र फलं द्विधा स्यात् ॥ ११० ॥ अधःस्थितोध्वंस्थितपृष्ठदृष्टि सूत्रे स्वलम्बः किल पृष्ठज स्यात् । स्त्रयाम्बवर्गेण विहीनि तस्य भकर्णवर्गस्य पदं हि यत् स्यात् ॥ १११ ॥ तत् स्वस्त्रपृष्ठोरथफी प्रकल्प्य- मथात्र गर्भायविलम्बवर्गम् । भकर्णवर्गात् प्रविशोध्य शेषात् पदं युतनं क्रमशश्च कार्यम् ॥ ११२ ॥ (१)वि श०स्वकक्षास्थविम्बकेन्द्रं भूगर्भपृष्ठभ्यां सूत्रे विम्ब कर्ण गर्भटसूत्रे भूया सार्ध चेत्येतद्विभुजे गर्भटसुत्रं भूमिमित री भुजे प्रकलव्य अवधालम्याः साध्याः । अवलम्ब गर्भायलम्ब इति। अथ भूपृष्ठादेव ये टर्वृत्तधरातलीये विभ्यस्पर्शरेखे ते स्वस्ति कास मदूरवत् क्रमादूर्वाधःपृष्ठसूत्रे । ततो विश्वासार्थं गर्भ हस्त्रं चोध्र्वपृष्ठस्त्रमिति त्रिभुजमथ गर्भपृष्ठडक्सूत्रे चाधो वर्धते पूर्व सश्रितो ठम्यश्चाप्युवधः पृष्ठटक्सुत्रावधि वर्धि: त एवमत्र गभपृष्ठऋक्स्त्रतरस्य संस्कारार्थ भुजसंश । एव भकक्षावधि स्पर्शरेखतरमानीय ततत्रिज्याने यश्चपमानं तदेव वेम्बमानं तदर्धस्थाने गर्भयपृष्ठसूत्रं न गच्छति किन्तु तदर्धस्थाने केन्द्र प्रकल्प्य यद्वृत्तं तदेव नक्षत्रगोलीय दृश्यवृत्तमिति खस्वस्ति कार्यस्थाने न भवितुमर्हतीति विज्ञानामग्रतः स्पष्टम् । धनणगल्पावधया च तद् गर्भायड मूत्रमनेन निन्नम् । खेटस्य तद्योजनमण्डलायै तदुगभंडझस्त्रहुतं च तत् स्यात् ॥ ११३ ॥ ४२ ३३४ सिद्धान्ततस्वविवेके विस्वाधिकारः । ३३५ । भगोल योजनमण्डलाधं• मधःस्थपृष्ठीयविलम्बकेन । तद्युक्तमूनं तु तदूर्धजेन यत् स्याच्च तद्भश्त्रणोत्थकृत्योः ॥ ११४ ॥ वियोगमूळे किल तत्स्वपृष्ठ फलान्तरं दृष्टिमन्तरं स्यात् । भगलतद्योजनमण्डलाधे तदूर्गयोर्योगपदं विनिघ्नम् ॥ ११५ ॥ त्रिभज्यया भश्रवणावृतं तद्- दलस्य चायं द्विगुणं द्विध्रुवम् । स्वपृष्ठट्झसूत्रवशत्र कळयं तद्योगतुल्यं कळिकादि विम्बम् ॥ ११६ ॥ नक्षत्रकक्षाश्रितगोलके स्यात् संपूर्णचापमपितं तु वेद्यम् । तपूर्णजीवादलसंमितेन व्यासार्धमानेन कृतं च वृत्तम् ॥११७॥ तद्त्ततुल्यं किल दृश्यबिम्ब मध्येऽस्य केन्द्रं सुधिया प्रकरष्यम् । तत्केन्द्रजं दृष्टिजमूत्रकं यत् तद्विम्बगोलस्य च केन्द्रलग्नम् ॥११८॥ तथैव तद्भर्भजहट्टिसूत्र- लग्नोक्तपृष्ठद्वकेन्द्ळग्नम् । कथं चिदप्यत्र भवेत् खमध्याद् भिक्षस्थले नेति सुधीभिरुवम् ॥ ११९ ॥ प्रहस्य यद्योजनमण्डलार्ध षष्टं च यथोजनकर्णमानम् मस्वा तदेवात्र भ(१)जं यथोक्त्या यत् स्यद्धि तदा कलिकादिबिम्बम् ॥१२०॥ इथं खमध्योदयभेदतस्तु सांनिध्यास्थितिभेदतश्च । दृग्विम्बपाद्यनयनात् सुम् मतोऽत्र तद्रौरवमयदोषः ॥१२१॥ यथायथा कुपृष्ठाच्च नृणां दृचिह्नमूर्वगम् । तथातथाऽधिकं विम्बमम्बरे दृश्यते नृभिः ॥ १२२ ॥ पृष्ठोद्धटचिहमिलासुकेद्रान् मस्वा कुखण्डं खगदृष्टिसूत्रे । ज्ञात्वाऽधरोध्वं निजदृष्टतुल्या- दनर्णगल्पावधयोक्तसिद्धिः । ॥ १२३ ॥ अत्रावधया अल्पाया ऋणयं स्वीकृतं तु यत् । आचाधायोगभूमिथै वन्य तद्भणिते न तद् ॥ १२४ ॥ इत्थं च दृष्ट्वा गणितप्रयासं स्वल्पान्तरात् तयवहारसिद्धये । कुजादिनार्धावधिकारपबिम्ब हासक्रमात् तद्रविणाऽन्यथोक्तम् ॥ १२५ ॥ सोन्नतं दिनमध्यर्ध-दिनार्धनं फलेन तु । छिन्द्याद्विलेषमानानि तान्येषामङ्गानि तु॥ १२६ ॥ (१) वि० श०. -भजं भक जतं योजनात्मकं विस्वार्घ स्पष्ट ये।जनात्मकं कर्ण भकर्ण मरवा कलात्मकविम्बमानमुक्तयत् साध्यं वा। २३६ सिद्धान्ततवविवेके- बिम्बाधिकारः । ३३७ (९) सम्यक् चानुपातोऽत्र पूर्वीयक्तेन्दुशक्तयत्र ज्यानुपातान्नरैरत्र नाशितं स्वल्पबुद्धितः ॥ १२७ ॥ यथा नाशितं चोस्क्रपश्याविधानाद् विधोः शौक्ल्यमस्तीह लटपमुख्यैः। तथा भास्करायैः क्रमज्याविधाना दलं चान्तरं बिम्बी नाशितं हि ॥१२८ अभावे स्वभावं तु भावेऽथ भावं च दृष्टुंब मध्येऽपि ये चानयन्ति । वियोमानुलोमज्ययाऽत्रानुपाताः दयग्येऽपि तेभ्यो महद्यो नमोऽस्तु ॥ १२९ ॥ यदन्यरीत्या कविना स्वबुद्धया ज्योतिर्विदा श्रीपतिनैवमुक्तस् । 'द्रष्टा महीव्यासद लेन यस्मात् समुच्छिंस्तिष्ठति भूमिपृष्ठे ॥ १३० ॥ नभःस्थभानोर्निकटस्ततस्तं सुभास्करं सूक्ष्ममवेक्षतेऽसं । पिधीयते भानुवपुर्मयूपैः । समन्ततः पङ्कजकर्णिके ॥ १३१ ॥ तकेसरैरम्बरमध्यवर्ती निरीक्ष्यते तेन च सूक्ष्ममूर्तिः। बसुन्धरागोलनिरुदथामा दुरस्थितोऽयं मुखहृदयविम्बः ॥१३२॥ महीजवृत्तोपगतो विवस्त्र नतो मह। भारुणे विरश्मिः ।” (१) वि' श-चापानुपातोऽत्र सम्यगिद्द न कऽपि युक्तिः । पूर्वाचार्याणां शुक्लसाधनमवलम्ब्य १२०तम श्लोकपर्यन्तमग्रह एव । यस्तु त उकमज्य या शुक्लसाधनमेव लयस्य वास्तवासन तरमिति सयुक्तिमप्रदश्यैव खण्डनं न समुचितम् । चेदित्थमद्यानयने सुयुक्ति ज्यंतिर्भवादृष्ट्यभिघाततोऽस्ति ॥ १३३ ॥ तीन्दुभान्वोर्जेसनेऽल्पके (१) तन् पक्षे वयक्ष्यं कथमास्ति विम्बम् । नृणां पुनर्दश्यविधिस्फुटस्वे कृतेऽष्यतस्तत्र मतं हि रम्यस् ॥ १३४ ॥ मानैकपखण्डं विहितं पुराणं स्थिस्यर्थपग्रहणे रवीन्दोः। केन्द्रान्तरं तत्र हि नेमियोगे ऽतः सूक्ष्मरीत्या तदहं प्रवापि ॥ १३५ ॥ (२) अथर्वस्त्रकक्षाख्यगोले सदैव रवेर्बिम्बगोलोऽस्ति चैवं विधोश्च । अधःस्वीयकक्ष।रूप गोलेऽस्ति गोलः सदा विभ्वजा तच्युतिः स्यात् कथं हि ॥ १३६ ॥ अतो दृष्टिस्त्रे बुधैः कल्पिता सा तयोः स्त्रयोरन्तरे चाफेगोले । भवेद्वबिम्बगोलस्य विस्तारतुल्यं रवेर्मण्डलं चन्द्रगोलेऽपि तइव ॥ १३७ ॥ तयोः स्त्रयरव यच्चान्तरं त द्रवेर्मण्डलं योगसिद्ध्यै प्रकल्प्यम् । (१) वि० श०-श्रीपादिपक्षे दृश्यविधिस्फुटत्वे कृतेऽपि पुननृणां मध्येऽलक्ष्यं विषं कथमस्ति कथं नरैरपुप्रासो नावलो क्यत इत्यर्थः । वस्तुतोऽवग्रासे विस्वप्रकाशाधिक्याम्ना वलोक्यते एतावता श्रीषस्यादिकथनरमणीयतायां न काऽप्यनुपपात । (२) वि० श७-इत आरभ्य १४४तमश्लोकपर्यन्ताभिनयो युक्तियुक्तो विचारः । ३३८ सिद्धान्ततत्वविवेके विम्याधिकारः । ३३९ तयोः पुत्रयोरन्तरं योजनाएं रवेः कक्षिकाय न तच्छीतरश्मेः १३८ तयमण्डल पृष्ठ€Qत्रक तथा उपकाख्ये प्रसाध्ये विधेः कक्षिकायाम् । अथ स्पर्शकाले विमुक्कौ कुगर्भाव कुपृष्।च्च यत् पृष्ठहृन्मूत्रमस्मात् ।। १३९ ॥ रविम्वगोलस्य केन्द्रं तु वेषं रवेर्मण्डलार्थेन सूत्रेण तिर्यक् । विधोर्बिम्बगोलस्य केन्द्रं तु तद् द्रवभिन्नदिक्स्त्रार्धतन्मण्डलेन ॥ १४० ॥ तदैक्यं तु केन्द्रान्तरं चन्द्रभान्वो र्भवेत् पूर्णजीवस्मकं सूत्रमत्र । परं पृष्ठसूत्रं द्वयोरेकमेव यदा नेगियोगस्थितं स्यात् तदेस्थम् ॥ १४१ ॥ यदा विम्बगोलीयपृष्ठ।ख्यदृष्ट्यु द्वे मिन(१) मुवे तदा वन्यथैव(२) । विधोः कक्षिकगोलसंस्थेन्दुभान्यो भवेतां च ये मण्डले तद्युतिर्हि ॥ १४२ ॥ स्वतो नैव किं(१)तर्हि दृकूमूत्रयोग भवेदेकगोळेऽपि चोक्तप्रकारत् । स्खपृष्ठाख्यविवैक्षचिह्नच तिर्यक् स्त्रविम्वधेतुल्यन्तरेण स्वकेन्द्रे ॥ १४३ ॥ भुजोऽत्रास्ति मतैक्यखण्डं च कोटि स्तयोः पृष्ठट्टसूत्रयोरन्तरं हि । तदुत्थश्रुतेरर्धचापं द्विनिनं रवीन्दोर्भवेदन्तरं नेमियोगे ॥ १४४ ॥ कुगभकडकुसूत्रतः सर्वभौमे यदा मण्डलार्थे समे स्तस्तदानीम् ।। तयोः पृष्ठसूत्रेक्यतो मानयोगा दल विम्बकेन्द्रन्तरं प्रोक्तरीत्या ॥ १४९ ॥ यदा नैव तुल्ये रवीन्दोश्च विवे तद विम्घकन्द्रान्तरस्थे च सूत्रम् । तयोर्मानयोगार्धतुल्यं न तत्र न(२) संगच्छते सार्वभौमोक्तपस्मात् ॥ १४६ ॥ मानैक्यखण्डेन समेऽपि केन्द्रान्तरे तु तत्क्षत्रगनेमिंजैक्यम् । तदुक्तकक्षागतनेमि जैक्यं न जायते तयुततोऽपि तत्र ॥ १४७ ॥ यतो हि कक्षगतनेमिजैक्ये ग्रस्तं च तद्विम्बकमुक्तयोगः । (१) विश–भिन्नसूत्रे भिन्नप्रमाणके । एकस्मिन्नेव सुत्र एकस्य शुदम्यस्य लघु पृष्ठदृक्सूत्रमित्यर्थः । (२) वि० श-अत्र पूज्यचरणो विशेषः कुत्रापि ह्यचिह्नमिह प्रकदृष्य रविग्रहे स्पर्शविमुक्तिकाले । करन्तर मनलयाभक्ष स्याद्यर्थमेतत् कमलाकरस्य ॥ इति पृष्ठाभिप्रायेण त्रिज्यागोले कलात्मकं मनैक्यखण्डं केन्द्रा म्तरं स्यादेवेति कमलाकरेणापि शतमेव द्रष्टव्यः शुनोज्ञरयधिकार स्य २५ तमश्लोकस्थाभिप्रायः । (१) वि० श ०किन्तु । (२) वि० श७ -अत्रापि सर्वभौमे कलम ककथने न काऽप्य नुपपत्तिरिति धीरैर्विवेचनीयम् । ३४० सिद्धान्ततवविवेके विम्याधिकारः ३४१ कुगर्भडक्खुत्रवशेन(१मानैक्यखण्डदर्शनम्। र०व र० वे० यो० वि० चन्द्रगोलेऽपि पूर्वोक्तया रवेर्योजनमण्डलम् । पृष्ठदृक्सूत्रकं कृवा तयोस्ते त्रिज्यकहते ॥ १५१ ॥ चन्द्रकणशृते कृत्वा विम्बकेन्द्रजस्त्रकम् । सध्यं मनैक्यखण्डं च तदेव परिकल्पयेत् ।। १५२ ॥ दुःसाध्यटकूस्त्रजकल्पनां तां त्यक्त्वोदितं श्रीरविणा सुखार्यम्। । शीतांशुरुझगतयोरिनेन्दोः केन्द्रान्तरं मानदलैक्यमेव ॥१५३॥ अत्रोपपत्तिबोधाथमिस्थं सर्वं विजानता । गोलं ज्ञात्वा तु विवीय दर्शयेत् क्षेत्रसंस्थितिम् ॥१९४॥ हस्त्रयोगे(१)शशितिरमरहस्योर्विवीय गोलस्थित केन्द्रयोर्हि । तयोश्च कुत्रवियोगरूपाविवान्तरादेव यदिन्दुभाषाम् ।।१५। अभाधिकाराद्विहितं तदेव यद्दृष्टिचिह्न केल तदशेन । चन्द्रस्य विम्वं रविबिम्बतुल्यं भवेच दृग्योग्यमिदन्यथा न ॥ १५६ ॥ पूर्णग्रहोऽस्य भवेद्धिमांशोः अभाग्रदृकमूत्रकयोः समत्वात् । हुमूत्रपणे यदि भाग्रमनाद् भान्तःस्थितं तमरदृष्टिचिह्नम् ॥ १५७ ॥ बिम्बाधिकस्वद्रवितो विधोश्च खस्य ग्रहस्तत्र बुधैर्विचिन्त्यः । भागाधिकं दृष्टिजमूत्रकं चेद्ग्रबहिस्तद्भरदृष्टिचिह्न ॥१५८॥ तत्रणरश्मयलयग्रह स्या दल्पत्वतोऽकच्छशिविम्बकस्य । (१) वि० श७-चेदेकस्मिन्नेव इदूसुत्रे रविचन्द्रयोः केन्द्र स्यातां तदैवेयं स्थितिः । इतः परं पूर्णग्रहणादिविचारः कमल करभटैरेव प्रथमं विकाशितः सयुक्तिक इति । ४३ नो कन्द्रमूत्रस्थितनमिजत इयं च ते वे अपि दृष्ट्ययोग्ये ॥ १४८ ॥ स्वहयुतौ दृक्तनुनेषजैक्यं हित्वैव तद्गोळखपृष्ठयोगात् । यैः स्वीकृतं विम्बदलैक्यरूपं केन्द्रान्तरं तत्र हि दर्शनाई ॥१४९॥ चन्द्रकर्ण भकर्णाख्यं रविकर्ण खगस्य च । कर्ण च कल्पयित्वाऽर्कखगटमुत्रकादिभिः ॥ ११० ॥ (९) वि० श७निम्नस्थक्षेत्रे प्रयोजनवशाद्रेखा वधीयतुं शक्यन्ते । ३४२ सिद्धान्ततवविवेके विस्वाधिकारः । १४३ नैवापयेत्थं किल बिम्बमूक्ष्म दृक्षेत्ररीत्या सुधिया विचार्यम् ॥ १५९ ॥ एवं यदा नीचभसंस्थितोऽर्कः स्वोच्चेऽथ तद्राक्षिग एव चन्द्रः। तदा सदा तद्ल याकृतेश्च नूनं बुधेन्द्रे(१)परमस्वमूवम् ॥१६०॥ तद्गभेदृङ्चद्दवशाच्च पृष्ठ दृचिह्नरीत्यऽपि परस्वमेव । विचित्रचिद्दवशात कथं चि न ज्ञायते विम्बभवं पुरोक्तम् ॥ । १६१ ॥ । आसन्नत्वात् कुपृष्ठाच्च मध्ये तीव्राः करा रवेः । दरस्थस्वात् तदन्यस्मिन् प्रभावोऽल्प इति स्फुटम्॥१६२॥ अथ ज्योतिर्मयं खेटाविम्वं यद्दृश्यतेऽल्पकम् । तद्दृग्दोषात् सदा तस्य न्यूनत्वे स्वधिकं च तत् ॥१६३॥ इयं तृतीयभेदोधः सूक्ष्मतवं विजानता । रविणा नियमो बद्धस्ततस्तदनुगैश्च सः ॥ १६४ ॥ अथ ग्रहवम्बवशन नक्षत्रविम्बज्ञानम् । यदं च यखेटसमं भगोले संदृश्यते यजनबटवेम्बम् । भकर्णनिनं निजकर्णभक्तं तव स्याद्रविम्वं किल योजन।यम् ॥ १६५ ॥ परं तु यद्यत्र विहाय कर्ण कृतं च दृक् मूत्रवशादिदं चेत् । ततोऽपि तत् सूक्ष्मतरं च बोध्य मेवं भविम्वे सति खेटत्रिम्बात् ॥ १६६ ॥ (१) चि० श९ -नीचस्थरवर्विषं बृहत्तममुच्चस्थविभोर्बिम्यं छ धृतममतस्तदन्तरं परममिति । अर्धविभागादिमिते तथा च दि-२, ३, ४ नप्रमे तद्विहृतं गुणं च । भज च तद्यजनवर्घक स्पा स्वेष्टं स्वगोळेऽन्यकृतं न सत् तत् ॥ १६७ ॥ खेटेष्वपीत्थं तु मिथः प्रकल्प्यं साम्याददृष्ट दिवि योजनाद्यम् । स्वोच्चेऽपि नीचेऽपि तदेव विम्बं चेद्विवकर्णं खगजौ यथा ॥ १६८ ॥ खमध्यस्थयोर्वा तदन्यैकदेश स्थयोः सूक्ष्ममूढं त्विदं तवविद्भिः । तयोर्मध्यभुजान्तरे विम्बस्म प्रभेददखमं यतश्चामनन्ति ॥ २६९ ॥ द्रष्टा दृग्द्यसंस्थैर्यात् पश्यनलाम्बरे ग्रहम् । खचरद्वितयं तत्रावश्यं पश्यति मानवः ॥ १७० ॥ खगद्यं चैक खगे नरो यत् प्रपश्यति स्वीयविलोचनाभ्याम् । संदखनाव तद्धि न चैकदृष्ट्या तवसनां युक्तियुतां प्रवपि ॥ १७१ ॥ सयन्तरेऽपीह खगो विलोक्यो यस्याश्रयेणैव तदम्बरे च । परस्पर ये ग्रहसतदृष्टं• द्वयोथवत्रे च विभिन्नदिक्स्थे ॥ १७२ ॥ लग्ने च यत्राथ तयोर्बिभेदाद् ग्रहद्वयं पश्यति तत्र नुनम् । २४४ सिद्धान्ततत्वविवेके छायाधिकरः। ३४५ ग्रन्थसूत्रखयोगाचिद्दे यतोऽस्य वश्यं खचरो नृढइयः ॥ १७३ ॥ यद्दृष्टिसूत्रे खचरोऽस्ति दृश्यो यः खेऽथ तं पश्यति नान्यदृष्ट्या । एवं नरा दृग्द्यस्त्रभेद ६S दिग्वैपरीयादवलोकयन्ति ॥ १७४ ॥ इति श्रीकमलकरविरचिते सिद्ध।ततत्वविवेके विम्याधिकारः। अथ छायाधिकारः । २२ येयेभवेदृकिरणावरोधस्तस्तंस्तु करावरोधः सूर्यस्य । भवेदबईथै यदि चान्तरस्थं दृगॐ योस्तत् किल तईटयम् ॥ १३ विम्वं रवेस्तत्र नृणां तदर्क- कराश्च तद्वन्न लगन्ति यस्मात् । अतः खतः सिद्ध इहान्धकारो दृग्गोचरोऽर्कस्य करावरोधात् ॥ २ ॥ यावन करावरोधेन व्यक्तो यः करमध्यगः । विस्तारायामतस्तावान् श्रेयो भासंज्ञकोऽत्र सः ॥ ३ ॥ अर्कतो योऽल्पको गोलस्तछायाविकृतिभृशम् । उत्तरोत्तरमस्य स्यादधिकस्याधिका स्मृता ॥ ४ ॥ यथाऽर्कीरथकुगोलस्य छायादध्ये प्रसाधितम् । तथैव ग्रहविम्वीयगोलशदैर्युपानयेत् ॥ ५॥ ग्रहस्य ययोजनमण्डलर्जी ग्रहर्कविम्वन्तरस्त्रनिनम् । भकं तयोर्योजनमण्डलार्धा न्तरेण तत् स्यात् खगभाग्रदैर्यम् ॥ ६ ॥ यत् स्वस्वगळस्थतखटभान्वा विंम्बीय गेटद्वकेन्द्र(१)सूत्रम् । प्रसिद्धतद्योजनसंख्यया स्या । भासिद्धये तत् कथयामि सूक्ष्मम् ॥ ७ ॥ ग्रहर्कयोरन्तकोटिजीवा ग्रहेषुकोटिज्यका विनिनी । त्रिज्योद्धृता स्यात् फळशिथिनी त चापं फलं तल्लवहीनखङ्गः ॥ ८ ॥ स्फुटंग्रहकोन्तरमाद्यपदे भार्धाशयुद्धश्च पदे द्वितीये । तृतीयके भाषीलवैर्युतास्ते चक्रांशयुद्धश्च पदे चतुर्थे ॥ ९ ॥ ग्रहर्कयोस्तद्विरेऽथ भागाः खग्न्यदूताः स्यादपूर्वकं तत् । ग्रहार्कयोस्तद्विरं स्फुटाद्यं ग्रहर्कबिम्बोर्चग(२)मण्डले हि ॥ १० ॥ फलस्वकयोर्विवरेण वाऽत्र ग्रहर्कयोरन्तरकं युनम् । पदं विधयं विषम स में च। क्रमाद्ग्रहर्कान्तरकं स्फुटं स्यात् ॥ ११ ॥ (१) वि० श७-एतडिम्बान्तरसूत्रसाधनं भट्ट नैव प्रथममकारि। (२) वि० श७-प्रहरविबिम्बोपरिगते सितवृत्त इति । ३४६ सिद्धान्ततत्वविवेके- छ।याधिकारः । ३४७ ग्रहर्कयोः स्पष्टवियोगजीवा ग्रहस्य (१)कर्णेन गुण विभक्ता । त्रिभज्पया लब्धमितो भुजः स्यादेवं फलज्या ग्रहकर्णनिनी ॥ १२ ॥ त्रिज्योद्धृता तस्सहितो विहीन स्तीक्ष्णांशुकर्णः कथिताऽत्र कोटिः । स्पष्टाभिधे कार्कमृगादिषटके ग्रहर्कयोस्तद्विरेऽथ कर्णः ॥ १३ तद्वर्गयोगस्य पदं स्वकक्षा गोळस्थयोः खेचर तीक्ष्ण भान्वोः। स्य। यत्र कुत्र स्थितयोश्च बिम्बः केन्द्रान्तरे योजनसूत्ररूपः ॥ १४ ।। ५ ९ ९ याम्योत्तरावत्र भुजौ च कोटी पूर्वापरे मण्डलतो रवीन्द्रः ॥ १७ ॥ स्वकर्णानिध्य त्रिगुणोद्धृते ते स्वबहुकोटी किळ योजनादी । कथं च तुल्यान्पदिशोः क्रमेण बाड कोट्योश्च वियोगयोगाद ॥ १८ ॥ फुटे च ते स्तः खलु बहुकोटी चन्द्रार्कयोर्मध्यगते(२)ऽत्र नृनम् । काये तयोवेगयुतेश्च मूल माद्यभिधं चैवमिनेन्दुशङ्कू ॥ १९ ।। स्वकर्णनिधनौ त्रिगुणोद्धृतौ च तौ योजनाद्यौ भवन स्तयोश्च । ऊचधरंकान्यदिशोः क्रमण वियोगयोगाद्भवतीह चन्यः ॥ २० ॥ तये।अ बगैक्यपदं स कर्ण(२)इन्द्वर्कविम्यान्तरस्वरूपः । यदर्थमज्ञानवशाद्भ्रमन्ति स्वस्वाभिमानाद्रहगोलविज्ञाः ॥२१॥ यद्विगोलकेन्द्रोत्थं सूत्रं खेटार्कयोरिह । अनल्पं३)सर्वदैव स्यात् तत्कर्णान्तरतो हि तत् ॥ २२ ॥ (१) वि० श७–अत्र सन्धिः प्रामादिकः । (२) वि० श७—ब्रह्मगुप्त नैकगोलस्थयो रविचन्द्रयोविंम्बान्तर सूत्रं "यीन्द्र्धभुज़ज्या द्विगुणा’ इत्यादिना श्वद्भन्नतावनुपयोग्येव साधितमतो भट्टस्य रविच चीनत्वात् तद्गर्वोद्गारः शोभनः । (३) वि० श७–त्रिभुजे यथा द्वयोभुजयोर्योगस्तृतीयभुजाद धिको भवति तथैव द्वयोभुजयोरन्तरात् तृतीयभुजोऽधिक एवेति ज्यौतिषसिद्धान्तविदां प्रथमं भट्टेनैवाशायि । भाशौक्ल्ययोरानयनाय पूर्वे नंदहूतो यः खचरस्य चैवम् । विवृत्तगात् खेचरतः मुख्यः प्रोक्तो मया बुद्धिमत सुखर्थम् ॥ १५ ॥ इत्थं यदुक्तं रविकलिकातः स्वधःस्थितानां च तथोर्वगानाम् । खेटार्कयोर्यत्ययतश्च बोध्यं यथोक्ततद्विवियोगसूत्रम् ॥ १६ ॥ वचनाद्बम्बान्तरसूत्रानयनप्रकारस्य समं अथान्यथा वा कथयपि सम्यक् चन्द्रार्कविम्वन्तरसूत्रयुक्तिम् । (१) वि० श७-प्रहस्य कर्णेन विधीयेनैव । १४८ सिद्धान्ततरुषविवेके छायाधिकारः। ३४९ ग्रहर्कबिम्बान्तरसूत्रमुक्तं भासिद्धिदे तच्च यथायथाऽल्पम् । तथातथाऽपा ग्रहविम्बगोलच्छाया sधिकवे स्वधिका सदेयम् ॥ २३ ॥ अथार्कमध्यकर्णप्रमाणेन भूछायादैर्यम् २२३६३१ । एवमुच्चकर्ण प्रमाणेन २३२१२५ एवं नीचकर्णप्रमाणेन २१५१३६ । एवं चन्द्रश्न शुक्राणां मध्यकक्षाप्रमाणेनार्कवशेन कर्णान्तरसमे केन्द्रस्तरसूत्रे क्रमेण छायादैर्याणि लिख्यन्ते । चन्द्र. ५०५२२ । बु. ११८५४ ।। शुः २१९६२ एवं नीचस्थिते रवौ तद्राशिग एव विधुरुधगत स्तदेदुच्छायादैर्यं च ४८०७४ ॥ (१)खमध्यगौ विम्बजगोलकेन्द्र- योगाद्यद। स्तः शशितिग्मरश्मी । तदेन्दुभागं क्षितिखण्डहीन निजभृतेरल्पतरं च तत्र ॥ २४ ॥ भवेत् कुपृष्ठे।वेगमिन्दुभागं भामण्डलं चेदधिकं पृथिव्याम् । एवं खमध्यादिरत्र भाग दृवस्त्रकाभ्य सुधिया विचार्यम् ॥ २५ ॥ आर्याविरोधतो गर्भात् त्रिप्रश्ने या प्रभोदिता । तदमृक्षपस्वतः पूर्वैः कथिता सा तदन्यथा ॥ २६ ॥ स्वभुक्तितिथ्येशविवर्जितो ना महाँल्लघुः खाग्निकृतांशहीनः । (१) वि० श७-कलयते केन्द्रीययोगात् खस्वस्तिकस्थरविचन्द्र युतिरस्ति । तत्र चन्द्रच्छायादैघ्र्यं भूपृष्ठादुपरि तदधस्तस्थं च त्रिधा। भवितुर्महति । सूर्यग्रहणे खग्रासवलयग्रहणादिविचरोऽप्येत- दधीन एव स्पष्टो भवेदस्फुटतदृग्ज या संताडिताऽॐः स्फुटशङ्भक्ता ॥ २७ ॥ प्रभा भवेम तिथिभागतोऽल्पो यावद्विधुस्तावदसावदृश्यः(१) । इयमभमाधनमुतपत्र शिरोपणं स्वक्षितिपृष्ठशङ्कः ॥ २८ ॥ (२)कुगर्भशङ्ग्ययोर्धनु लंबो क्रमेण यौ । स्त्र विधखण्डलिप्तिकयुतोनित ज्यके तयोः ॥ ॥ २९ नृदृग्ज्थे ततो दृग्ज्य का सूर्यनिधनी धराच्छन्नमूत्रोनशङ्काख्यभक्ता । प्रभा दर्शनीया ततो भाश्रुतिः स्यात् । कुपृष्ठे स्ववियोर्वैनेमिमजात ॥ ३० ॥ छुच्छनसूत्रार्कलवेन नना दृष्टम भ दृष्टभया युतऽस्या । कुच्छन्नमूत्रार्कयुतेश्च वग योगा। पदं तद्विहता त्रिभया ॥ ३१ ॥ कुच्छत्रमुत्रार्कयुतिमगुण्या ऽस्याश्चापभाग रहिता निजेन । (२) वि० श७-प्रष्टव्यः सिद्धान्तशिरोमणेर्पहच्छायाधिकरस्य १४ (२) वि० श७–मुनीश्वरेण सार्वभौमे विम्बकेन्द्राद्वबिम्बाधं कलान्तरे स्वस्तिकासन्ते विम्योर्चनेमिस्तथा दूरे विम्याधीनेमिरिति कलयते । तदविन्दु द्वयस्थकिरणयोर्विस्वेनैवावरुद्धत्वाच्छाये अपि नैव भवत इत्याद्यसङ्गतालापे सत्यपि द्वादशयुतकुच्छन्नकलाकोटिस्तक ॥ तदा त्रिज्याकर्ण का कटिरिति त्रिज्याक तदुकक्षेत्रे साजा त्यानुपपन्नत्वात् तदानयनमसदिति युक्तमेव भट्टस्याग्रतः कथनम् । ३९० सिद्धान्ततवविवेके छायाधिकारः । २११ तिर्यक्स्त्रं च गर्भयं कुजस्त्रं तथोर्वगम् । कुर्यान्मध्याभिधं तत्र यत्र लग्न कुण्डले ॥ ३९ ॥ कुपृष्ठं तत्र विज्ञेयं तत्र रखप झुलं नरः। तथा कुपृष्ठतस्तिर्यग्गर्भक्षितिजस्त्रतः ॥ ४० ॥ समन्तरेण यत् सूत्रं पृथुक्षितिजसंज्ञकम् ।। स्वीयकक्षागतार्कस्य विम्बकेन्द्रान्नराग्रः ॥ ॥ ४१ स्त्रं कर्णेभिधं कुर्यात् स्वीयपृष्ठकुजावधि । तत्र यच्छङ्कमूलस्य कर्णमूत्रस्य चान्तरम् ॥ ४२ ॥ दृष्टच्छाया तथा कर्णश्छायाशङ्कमृगस्विह ।। इस्थमत्र प्रतीयर्य छायाक्षेत्रस्य दर्शनम् ॥ ४३ ॥ विम्बरय खण्डेन ततो ज्यकाऽसौ भूगर्भतऽभीष्टनरोऽतिसूक्ष्माः ॥ ३२ ॥ इस्थमुक्तं हि सिद्धान्त सार्वभौम वयुक्तितः । रङ्गनाथात्मजेनाद्याद्भिनं(९) स्वक्षेत्ररीतितः ॥ ३३ ॥ रविरश्म्यवरोधतोऽत्र लबा कृतिसिदक्षितिपृष्ठगर्कशकः। स्फुटभा भवति प्रमाणमस्याः कथयामि प्रथमानुसारमत्र ॥ ३४ ॥ त्रिमश्नरीया प्रथमं प्रसाध्ये अण्डलस्थार्कजशङ्ह्ग्ज्ये । कुच्छन्नमूत्रेण निजेन हीनः स गधे शत्रुर्निजपृष्ठभूजात् ॥ ३९ ॥ रवेस्तु पृष्ठापनरोऽथ शर्छ- इज्ये तु ते भानयनाय योग्ये । रविप्नदृग्ज्यार्कविहीनपृष्ठ- नरेण भक्ताऽर्क-१२ नरप्रभा स्यात् ॥ ३६ ॥ दृश्या कुपृष्ठीयनृणां तदर्क वगैक्यमूलं किल भाश्रुतिः स्यात् । इत्थं कृतं विम्बजकेन्द्रजात शकग्रसकर्मकरान्तरेण ॥ ३७ ।। अत्रोपपत्तिबोधार्थं पृथिवमपवर्तताम् । कुर्यादर्कस्य कक्षां च तथा तदृत्तपध्यगम् ॥ ३८ ॥ दृग्ज्य |शङ् १२ भूगर्भ (२) वि० श-स्वकीया या क्षेत्ररीतिः । सु अति या अक्षेत्ररीति रसमञ्जसक्षेत्ररीतिरिति । २५२ सिद्धान्तात रवि वेके छायाधिकरः। ३५३ कुखण्डकेन त्रिगुणार्ध निम्न कर्णाधृतं तस्य धनुनेतशः ॥ ४९ ॥ यदा रवेः स्युर्नरभा नरेण सार्वभौमशिरोमष्योः कुष्ट्यर्कसङ्गतम् । स्त्रं कर्णे भुजे इग्ज्या कोटिः पृष्ठस्फुटो नरः ॥४४ दृष्टच्छायान्यजातीयं जायमुक्तमिदं तथा ।। पूर्वोक्तादतिसूक्ष्मार्थं दृष्टच्छायानुपाततः ॥ ४५ ॥ कुच्छन्नस्त्री जास्यं तद्योगाच्च तृतीयकम् । जास्य तदनुपाताच गभशङ्कमसाधनम् ॥ ४६ ॥ कृतं तदपसद्धिम्वोध्वधर्गर्भज्जावधि । यतस्त्रिज्य गृहीत्वैव नाशितं गौरवञ्च तत् ॥ ४७ ॥ विजातीयानुपातोत्थं यद्यभीष्टं च तन्मते । दृष्टभाक्षेत्रतस्तेन न कथं छ।घवत् कृतम् ॥ ४८ ॥ (१)कर्णस्य वर्णा द्विगुणः कुखण्ड वगैनितस्तस्य पदं विहीनम् ।। सम तदा भास्करपूर्वकस्य । कुपृष्ठजस्पष्टनरोऽस्फुटोऽस्य दृग्यासमस्तव यतोऽस्ति नूनम् ॥ ९० ॥ कुपृष्ठगाल्पस्य नरस्य चाग्रं स्या यदकृत् किल कर्णसूत्रम् । समक्षता यत्र विलग्नमस्मात् तच्छङ्कमूलावधि तत्र भा स्यात् ॥ ५१ ॥ दृश्याऽथ सा(२)नैव नरेण तुल्या कथं त्वतस्तद्भणितं सुसूक्ष्मम् । छायाद्वक्षत्रमुखमतस्य विचरणज्ञस्य मतेऽस्ति नूनम् ॥ ५२ ॥ वस्तुतस्तु धरणीसम पृष्ठे भिन्नभिन्नरभा नरभेदत् । अस्ति निश्चितमहदेतदृश्य तमभाजनितजास्यविभेदैः ॥ ५३ ॥ कथ्यतऽल्पनर जल्पनरण नैव साऽत्र खलु किन्तु सदैव । इदीर्घनरमानविभेदे ऽय त्र ते च रविसंख्यविभागैः ॥ ५४ ॥ (१) वि० श७–अत्र ज्यान पृशं. यदि छा = १२ तदा = .गशं = पृशं + कुक = ज्यान + कुक। अथ गर्श +ज्यन = (ज्यान+ छेक) + योन = त्रि =२ ज्यांन+२ ज्यान७ कुक + कुक ।

.ज्यांन + ज्यान० कुक + कुक कुक कुक

ज्यान + कुक कुक V२ कुक ज्यान ३ भूभ्या v कि वे? (४ भृश्य )२ _कि. ३ ऽऽ . ज्यान * क २ क 'क{’क-' ") -५व्या } अतं उपपन्नम्। अस्योपपत्तिः शेषासनायामपि प्राचीना समुचितैव । २ (१) वि० श७-भूपृष्ठे दमध्यस्थशङ्कच्छाया तथा भूपृष्ठा- द्रविबिम्बकेन्द्रगामिसूत्रे संलग्नाम्रस्य शङोश्छाया भास्कराचार्येण समैव सर्वत्र स्वीकृता यहुभटेनाप्यतोऽग्रत एव कथ्यते । ३५४ सिद्धान्ततवविवेके छायाधिकारः । ३१९ तुल्यतामुपगताः सततं ते ये च भानयनमुक्तवदत्र । तुल्यभेऽथ मुग्मजतत्त उजस्यभेद इहास्ति विभिन्नम् ॥ ५९ ॥ इङश्योः संख्या प्रसिद्ध येन मानतः । नैव तेनापशङ्गश्च संख्या तत्र कथं तयोः ॥ ५६ ॥ वियोग योगौ युक्कौ स्तस्तज्जं यत्र तत्र स कथम् । सिदान्ततवं वदतां नराणां स्प१क्षतः ॥ ५७ ॥ अतस्तीयपक्षोक्तं सार्वभौमोदितं च यत् । कुच्छन्नर्कयुतेस्तन्न सूक्ष्मं सक्षेत्ररीतितः ॥ ५८ ॥ अत्यल्पनरभेदेऽपि छायाभेदो न लक्ष्यते । पृष्ठभस्थमतः सूक्ष्मं स्वायतो भास्करोदितम् ॥ ५९ ॥ अनभ्यगस्था स्फुटपित्थं युक्तः सतां सङ्गणितप्रपञ्चः । कुष्ठतो भानयनं सुखात् सन्नडस्थहवखेचरदर्शनार्थम् ६०॥ अथैः साकं विरोधेन विश्वपृष्ठोध्र्वदेशतः । भाऽऽनीता सार्वभौमं तविचारं शृणु चादरात् ॥ ६१॥ वस्तुतः स्वेष्टशङ्कोस्तु मूलं स्वक्षितिपृष्ठगम् । तन्ते तत्र तत्रास्ति यत्र चास्ति हि तनरः ॥ ६२ ॥ तपृष्ठान् स नरो नैव कुकेन्द्राभिमुखो भवेत् ।। कुष्ठमेव तत्पक्षे क्षायागं च तदग्रतः ॥ ६३ ॥ बिम्बपृष्ठोड़ीदेशं तु स्पृष्ट्वा स्वं च यद्भतम् । तस्थुष्टतमदेश। षः करोऽर्कस्य विद्यते ।। ६४ ॥ छायास्त्रपसिव्यर्थ स एवात्रोपयुज्यते । नान्यः स चोर्धदेशस्तु वास्तवमथ तम्पते ॥ ६५ ॥ नायं किं तु स्वकक्षास्यप्रदेशो विम्वनेमिः । पृष्ठवस्त्रतश्चायं न हि सिध्यति सुक्ष्मतः ॥ ६६ ॥ यतः कुपृष्ठभ गृद्यविम्बगलस्य मध्यगम् । गर्भटसूत्रकं तत् स्यादथैवं तस्य साधनम् ॥ १७ ॥ दृशीङटुग्ध पयोर्वर्गयुतिमूलं भवेदिद गर्भटमूत्रकं तत् स्यात् तत्रैव विशोधयेत् ।। ६८ ॥ अर्कविम्वीयगोलस्य व्यासार्थकळिकाकृतिम् । तन्मूलं पृष्ठदृक्सूत्रं कुपृष्ठाद्विम्बपृष्ठगम् ॥ ६९ ॥ तन्पितं तन्यते नैव यच्च तत्पक्षतोऽस्ति तत् । कक्षास्थान। कथं चिन्न स्वीयभूपृष्ठगं भवेत् ॥ ७० ॥ सुम्पार्थं प्रवृत्तानामुचितं तव कथं भवेत् । अतस्तयोर्वदेशस्थकिरणयोगतस्विह ॥ ७९ ॥ तच्छायानयनं दुष्टं दृष्टरश्मिबहिर्गतम् । किं च बिम्बोर्डदेशस्तु खमध्येऽस्ति यदा तदा ॥७२॥ अभावस्तन्मते भायाः कदचिन्मध्यतः स च । प्रापश्चात् स भवेदिस्थं नैवमानयनं कचिव ७३ ॥ शूदले नतभागधेट्सिम्याउँल्पा रवेस्तदा । तत्र बिम्बोर्डदेशस्तु द्विवारं हि खमध्यगः ॥ ७४ ॥ दिनार्थेऽर्कनताभावे विम्बलपनतेऽपि वा । मध्यादुभयतो यस्माद्विवर्धनतसंम्भवः ७५ ॥ खमध्ये विम्बकेन्द्रं चेच्छाया नैवास्ति नुः सदा । १ीया संभवो भायाः कथं तद्रमसाधनम् ॥ ७३ ॥ या च तीतितः छ।या सा च किंदिग्भा स्मृता । शकग्रान् सर्वविधोर्वदेशानां च समवतः ॥ ७७ ।। परस्परविरोधेन तदेकानिभयात् किल । अभाव एव तनयाः स्वीकार्यस्तत्र धीमता। ॥ ७८ ॥ १५६ सिद्धान्ततः वविवेके टङ्कनयाँधकरः । ३५७ अथ गृञ्जनयधिकारः । अथ शङ्कग्रतः सूत्रं विम्बगोलस्य मध्यगम् । तत् तु तद्रोणपृष्ठे स्याद्यत्र लग्नं स एव हि ॥ ७९ ॥ गोलाधल्पकविम्बस्य मध्१देशोऽत्र कल्प्यते । ततः शइकग्रगो भूमौ स्पृष्टो मध्यकरश्च सः ॥ ८० ।। एवं शङ्कग्रतः स्त्री गोलपृष्ठे स्पृशद्रुतम् । समन्तश्च तत्पृष्ठे जातं यद्विनेमिजम् ॥ ८१ ॥ मण्डलं तद्रता ये च करास्तेषां च मध्यजात् । दूरवः तस्मभावोऽल्पस्तेन मध्यकरस्य च। ॥ ८२ ।। सामथ्र्याधिक्यतस्तत्र च्छाया तद्वशतो भवेत् । (१)नान्या तदूर्धदेशव स्यादन्यथानुपपचितः ॥ ८३ ॥ एवमृध्यैकदेशं तु स्थवत्र सर्वे हि मण्डलम् । मेघच्छन्नं तदा तत्र नदेशोद्भत्ररश्मतः ८४ शङ्कदिग्भा भवेत्र(२)यादिस्थं प्रस्य क्षतः स्फुटम् । एवं तिर्यगधदेशाद्विनेषिस्थितादपि ॥ ८९ ॥ तिर्यगूर्धानुग। सा स्यात् तद्मिनुद्मान् किल । आस नवल वन्ध्य च्छयाभावेऽपभा स्वियम् ॥ ८६ ॥ अतो विम्बकुपध्यस्थुकूमध्यसूत्रानुसारतः । तद्र्वनेमिजः सर्वे करैरेव कुभा भव ॥ ८७ ॥ गोललत्रयगणसंसदि संस्थितानां नैवोचितं यदिह गोलविरोधमिद्धम् । तत्रापगलजनितादि विरुदमायें. स्याज्यं सदैव निजनिर्मितसन्निबन्धे ॥८८॥ इति श्रीकमलकरविरचिते सिद्धान्ततवविवेके छायाधिकारः ॥ स्त्रतस्तैजसादर्कगोळा सदऽल्पो विधोर्नारगोऽर्करश्म्यन्तरे यः । सहस्रांशुदिश्यस्य चार्धाधिकं यद् भवेदुज्वकं स्वोर्बतद्रश्मिसद्धेः ॥ १ ॥ तदर्धाल्पकं चान्यदिस्थं रवेर्य वक्तं स्वभान्तःस्थितं सर्वदैव । सितं चासितं वेध्यमकल्पकानां तदन्यास्चुगोळस्मकानामपीथम् ॥ २ ॥ अपान्ते विधोरूर्वखण्डं सितं स्या द्रवेरेकराश्यंशलिप्तादियोगात् । अधः संस्थितं चासितं रश्म्ययोगा दथैवं रवेरिन्दुदेशा(१)गुहायैः ॥ ३ ॥ विभिन्नो यथा शुकवृद्धिस्तथा स्याद् घरासम्मुखे बम्बुशीतांशुर्विम् । विधोगलकवायदधात्पशुकं भवेत् तद्धि(२) इटङ्गदाकारमत्र ॥ ४ ॥ इन्द्रकवचान्तरत्रमुक्त यन्नाधिकारेऽत्र तदेव योग्यम् । (१) वि० श० -"देश हयैः” इति पाठः शुद्धः। अत्रेन्दु- देशश्चन्द्रप्रदेश इति । (२) वि० श०-दृश्यत्तशुक्लवृत्तजनितवपं यद्दृश्यशूद्यान्तर्गतं भवति तदेव शुक्रम् । प्रार्थं तच्छुक्लाधिक्यं तदुभयतः संपात ह्य यपर्यन्तं इयक्रमाच्छुक्लस्यावधिरतः शुङ्गकारतकथनं युकमेव । ४५ वि० श७-- (१-२)अत्रान्यस्मादिहान्यदिति चिन्त्या । ३५८ सितान्ततविवेके टङ्कनत्यधिकारः ३५९ = ९ 4 = सुपयुक्त।न पनमसिये। तथेत्युभावोः स्फुटमन्तरं च ॥ । ५ ॥ गर्भकसुत्रास्थत यही कण न्तरं तु विम्बान्तरसूत्रमृद्यम् । षड्भान्तर तु श्रवणेयमेव त:कर्णवर्गेयपदं त्रिभे स्यात् ॥ ६ ॥ तियझस्थतोISक विधुतस्तदा तु तरहणेयायेगवयोगमूलम् । इत्थं तदेकानयनेन चक्त- मिथ्वग्नगेन्दोः खलु भाधिकारे ॥ ७ ॥ भूसम्मुखं भूस्थितदृष्टयंग्यं यद्विगोलस्य च खण्डकं तत् । विम्वं भवेदविरामकाले तत्रैव शुकं च यथायथाऽकत् ॥ ८ ॥ विधुर्बिभिन्नोऽस्ति तथातथा तद् बिम्बं भवेच्छलमिदं हि पूर्णम् । पात् पूर्णिमास्ते स्यथ त त्रिभेऽर्क चिरन्तनार्याः कथयन्ति चाधम् ॥ ९ ॥ नैवं नवीनास्तु यतोऽर्ककक्षा तुयें (१विचन्द्रश्रवणान्तरे हि । देशे भवेत् तिर्यगिनो यतो ऽजाद् पादनपङ्कप्लवान्तरऽत: ॥ १० ॥ (१) वि० श० –चन्द्रकर्णीपरि लम्यरेखा वर्धिता सती रविक आय पत्र लग्ना राष्ट्रीयेशाद्यपेक्षया चद्रषष्ठभागे तत्र चन्द्रद्रवि पर्वतमन्तरं न यते पन्द्रकर्णसम जवाचापनं तत्परिमितमेवात- स्तरस्थानमर्ककक्ष तुर्य व चन्द्रभयणस्तरमिति । दलं नृइयस्य दलस्य शुक्ल मत्रापि सूक्ष्मं वदत मते तु । अर्धाधिकताच सेि तस्य सम्यग् दलं न शुक्लं नरदृग्ज़विये ॥ ११ ॥ (१त्रिज्येकणदतिरङ्गकर्मी धूतप्तचपांशविदोनखाङ्कः । नेयास्तदल्पा विधुश्टफ़र्ण श्चन्द्रार्कजस्पष्टवियोगभागाः ॥ १२ ॥ (२)सिताख्यवृत्तं तु विहाय पूर्वेः पादोन षट्काट्लचस्पभागाः । भवृत्तचन्द्रार्कवशात् सुखर्थं सदऽsटता मध्यपकर्णतस्ते ॥ १३ ॥ रवं मण्डलं चन्द्रगलं प्रकल्प्य कुगभीयदृष्टत्रमध्यस्थित हि ।। ततश्चन्द्रबिम्बेन साकं च तस्य युतिग्रासपूर्वं कृतं तद्विद्भिः ॥ १४ ॥ ययोः स्पर्शनाथे कृतेऽप्यत्र हानि न दृग्जैकसूत्रस्थ तदस्तवेऽस्य । सदा गर्भस्त्रान्तरे विवलिप्ताः समा एव चन्द्रार्ककक्षावशात् तः ॥ १५ ॥ (१) वि० श७--यथा भटूनान करष्यते तस्यां स्थिती विनमेवाः तस्तत्र कथं श्रोतुतिविचर इत्यपि विचारणीयम् । (२)वि० श०चन्द्रकणं भुजो रविकर्णः कर्णस्तद्धरतयवं कोटि १ि० चेक रिह चन्द्रकर्णसंमुखकोणज्य = * एतद्यपाननयत्पशवपेर - वि चन्द्रग्रे सितद्युतीयेऽधैश्यं शुक्लं तवैव रुहंता चेति । ३६० सिद्धान्ततवविवेके- शृङ्गोन्नत्यधिकारः ३६१ - ९ नृढमूत्रमध्ये तु तच्च(१)च्यो रतुल्याः कलाः स्वस्त्रगोळस्थितास्ताः । तथाऽयत्र दृश्शूत्रसम्बन्धतोऽपि भवृत्तस्थितास्ताः समानास्तयोः स्युः ॥ १६ ॥ इदं वासनापूर्वकं (२)विम्बभानु ग्रहैक्याधिकारेऽपि व्यक्तमुक्तम् । परं विन्दुगोळस्थितेन्द्वर्कबिम्बो द्भवं सूत्रकं नैव सच्चन्द्रभान्वः ॥ १७ ॥ स्फुटस्त्रस्वकक्षास्थयोस्तेन तत्र कृतं जिष्णुजायंस्तु तत्रैव सम्यक् । विधोः कक्षिकमानमपं रवेस्त महद्योजनैस्तत्र तद्योजनस्य ॥ १८ ॥ तदेकं च मानं हि संख्याविभेदाः कळामानभेदे तु संख्या समा स्यात् । अथ स्वस्खगलप्रमाण वाढूः स्वशङध लिप्तमयो नान्यमानात् ॥ १९ ॥ भुजैक्यान्तरात् स्पष्टबाहुः कुतो यः कथं चिन्न स स्वस्वगोलस्थशङ्कोः । भवेदन्तरं दक्षिणोदक् तथोर्वा- धरं शङयोगान्तरात् कोटिमानम् ।। २० ॥ कथचिन तत्तज्जकर्णप्रमाणं कथ वास्तवन्द्वकयामध्यEत्रम् । विजातीययोगान्तरादेव सिद्धि- यदि स्यात् स्वदिष्टस्य तत् संश्रुणु स्वम् ॥२१n यदा भवृत्तं सममण्डलाभं ख(१)पध्यतस्तत्र समैर्नेतरैः । आपश्चिमस्थौ भवतो रवीन्द् पादोनषद्काष्टदलाभगैः ॥ २२ ॥ शिरमणों तत्र न तद्वन्द्वा दृष्टान्तरं तच्छूवणन्मितं हि । दोःको व्यभावेन तदीयकर्णाः भावादथान्यत्र तथैव नूनम् ॥ २३ ॥ पादोनषट्काट्लवल्पके या श्रुतोन्नतिस्तत्र तदुक्तस्त्रम् । कर्णस्य तद्वस्तवचन्द्रभान्वोः केन्द्रान्तरे नैव भवेदतोऽसत् ॥ २४ ॥ वंजस्यसस्कृतभववह कोटिवाडू । सूर्येन्दुपानयुतिखण्डवदित्यदोषः । इथ वदन्त तदसद्ध यतऽर्कबिम्बं यद् करिषतं बुधवरैः याशिगोळगं तत् ॥ २५ ॥ तदोलजातपरिधेः कलिकाप्रमाणात साजस्यमेव तु तयोस्तनुजं प्रसिद्धम् । यद्दृष्टिमूत्रवशतः कः काकविम्बं वेयं तदेव हि बुधैर्हिमरश्मिगोले ॥ २६ ॥ (१) वि० श७ -विस्वाधिकारे सूर्यग्रहणाधिकारे प्रहयुत्यधिकारे च। (१) वि० श०-सूर्यसिद्धान्तेऽiये क्रान्तिवृत्तीयरविचन्द्राम्तरा- मध्यमकर्णत एव शुद्भन्नत्यादिविषयः प्रदर्शितस्तरसमाधानं १६- लोकपर्यन्तमस्ति । (२) वि० श७. -वरयोश्चन्द्रसूर्ययोरिति । ३६२ सिद्धान्ततत्वविवेके ८ङ्गोन्नत्यधिकारः । ३६३ अत्रेन्दुगलस्थितचन्द्रभान्व- र्मध्ये च यजिष्णुमुतोक्त (१)पृत्रम् । तेनापि तुल्यं न हि भास्करोक्को किं तन्निरुक्तं तददं न वेद्मि ।। २७ ।। छतं पूर्वः स्थूलमुक्तं मुखर्थ पारम्पर्येणोपदेशादथात्र । षाणाग्रस्थेदोः सुम्मं यथा त सृक्कं वक्ष्ये पण्डितानां सुखथेम् ।। २८ ॥ । प्रभाझरादित वगृहक तरं त्विह व्यर्कविधं प्रकल्प्य । काय तु विस्वन्तरसूत्रमार्थं श्चन्द्रार्कयोरन्तरकं स्फुटं च २९ ॥ तदन्तरज्या रविकर्णनी। टधस्य चापं विधुवृत्तसंस्थे तद्गति(१)श्यंशपितं सितं स्यात् ॥ ३० ॥ आये तथाऽन्ये च पदे स्फुटारूपे चन्द्रार्कजाते विवरे तदेव । अकोद्विगुडं च यथागतं स्यात् । सितं द्वितीये च पदे तृतीये ॥ ३१ ॥ पदान्यथ (२त्रिज्यकयोक्तपथ या चपभागाभत विद्युद्धः । आयं चतुर्थे त्रिभयुक्तभाग द्वितीयकं चाथ तृतीयकं च ॥ ३२ ॥ व्यस्तं(३) सितादप्यसकृद्दिनाद् व्पर्केन्दुबिम्बान्तरसूत्रयोश्च । ज्ञान यथा स्यादचल तथा तत् कुशाग्रधीभिर्गणितेन साध्यम् ॥ ३३ ॥ यदा त्रिभज्यभ्यधिक उप स्यात् तदा त्रिभज्योनितया तयाऽत्र । (१) विशेषः-. वास्तवसिताघथं मरकतं वास्तव चन्द्रश्नोन्न- तिसाधनं द्रष्टव्यम् ! (२) वि० श७- अस्येवाधिकारस्य द्वादशः लोको द्रष्टव्यः । अत्र त्रिज्य का त्रिज्यया त्रिज्याप्रभृत्या “शिश्येदुकणदतिः"इस्या- दिवचेति (३) वि० श०. -सितं शुक्रम इलामकं पञ्चदशभिर्गुण्यते सित शधन्द्रकर्णविन्यास्तरसूत्रेषन्नकणमानम् । अथ चन्द्रकर्णसंमुख खकोणमानं रविकर्णवियोरतरमुत्रोपन्न कोणमानापरपणे।यकं रवि कर्णेन तत्संमुख कोण उवा सितांशज्या तदा चन्द्रकर्णेन केस्यतः सु सायमतोऽस्य जितशययस्य चाम्तरं सितवृत्तीयाम्तरं ततो वि म्यास्तरवुत्रस्य क्रान्तियुतीयराचिचन्द्रान्तरस्य च शमनं सुगममिति । चन्द्रकोविम्बान्तरसूत्रभक्का । (९) वि० श७-जिष्णुसुतेन ब्रह्मगुप्तेन उक्तं कथितं fध्यकॅन्डर्ड भुजज्या द्विगुणsछैनन्तरं भवति कर्णः ।” इत्यादिना सुपं विम्या- स्तरसूत्रं तेनापि समं भास्करोक्तं न हीत्यादिकमलाकरभट् खण्ड नं न, किन्तु ब्रह्मगुप्तस्वीकृतागमं स्वीकुर्वता भास्करेण तद्भिन्न विश्यादि कल्पितमथ तद्भविस्यान्तरसूत्रं च स्पष्टभुजकोटितः प्र- तं द्रष्टुः संमुखं दशव याम्योत्तर तर्समानान्तरधतले व वस्तुभूतमित्युपालम्भो नष्यन्नेनतिविचारवश्चितं तं भी दृप्यनुसरस्येव वस्तुतो भास्करकल्पना शरभावे क्रान्ति वृत्त कथश्चन्द्रः क्षितिजा।दुपरि तस्माद्यम्योत्तरधरातलसमानान्तरध रातल क्षितिजाधःस्थरवेः क्षितिजसमनन्तरे धरातले यत्र लग्नं त- दवधि रविचन्द्रशङ्कयोगः कोटिस्तरकोटिला स्पष्टभुजमूले रविः कक्ष्यते तद्रविचन्द्रस्तरं कर्ण इति भास्करीयर्थान्नोन्नति स्थितिः । नैतावत। वास्तविक स्थितिरिति व्यर्थमेवाक्षेपः । ३६४ सिद्धान्ततवविवेके मृद्भवेन्नयधिकारः ३६६ चपांशकाः खङ्गयुताः प्रकल्प्या श्चापांशकाः सद्भाणितमसिद्धये ॥ ३४ ॥ इत्थं शराग्रस्थितचन्द्रबिम्बे कृतं सितं गोळविदां मुखर्थम् । अकन्दुयाम्योत्तर(१)भेदजात- संस्कार आर्येन कुतः सितार्थम् ॥ ३५ ॥ (२)सिताख्यवृत्ते विधुबिम्बगोले चन्द्रार्कबिम्बान्तरसूत्रमस्ति । चन्द्रध्देसूत्रच यदन्तरण सितमथेमभिमत लवास्ते ॥ ३६ । पा(३)देन्दुबिम्वन्तरस्रवनिनी ज्यकेषुवेदमितशकानाम् । (१) वि० श७ भास्कराचार्येण ग्रहगणिते शुद्भन्नती। चन्द्रस्य यो जनमयः"त्यादिश्लोकस्य पूर्वी का ‘अथ चन्द्रस्य परिलेखसूत्रा नयनयोग्यतां की संस्कारमह" इति अत्र परिलेखसूत्रं स्वभा सूत्रम् । तस्यानयनस्य योग्यं चन्द्र की संस्कारमिति । नैतावता भा स्करेण याम्योत्तरभावजात संस्कारः कथितः किन्त्वप्रदर्शितेऽपि विम्बाम्त सूत्रे यथार्थ स्वतीक्ष्णबुद्धिस्थविम्यान्तरसूत्रे चन्द्रकर्णा पत्रकोणमनं सितांश ये च भट्टेनस्येवाधिकारे त्रिशत्तमश्लोके न साधिता भास्करेणापि त एव साधिताः किन्तु यथा लयनानयने परम लम्बनशानात् पृष्ठीयनतांशज्ययेष्ठलस्वनं शुद्धमागच्छेत् त्रैराशि कात् तथैव चन्द्रबिम्बकेन्द्र भूपृष्ठं प्रकल्प्य सपादचारांशाः परमलम्बनश। पता एवं रविचन्द्र। तरांश गर्भायन तांश एव पृष्ठीयनतांशरूपसितांशrशनस्थाने गृहीत अतः संस्कारे कि श्चित् स्थौल्यमसकृकर्मणि निःक्षप्योपेक्षितमिति धीरा विचारयन्तु । (२) वि० श०-अनेन श्लोकेन सुर्यसाधिताः सितांशस्त एवे ति भट्टस्य थलास्करः । (३) वि० श० ‘अर्केन्दुचिस्यान्तर-' इति पाठो युक्तः भक्ताऽर्ककणें न फलस्य चाप शकैरिनात् प्राक् परतो यदेन्दुः ॥ ३७ ॥ ततिर्यग्ध्वाधरमध्यगेन्दु(१) स्तत्र स्घटते नियतं रविः स्यात् । तदाऽनिशं विम्बदलार्धशुकं तदाकरता न भवं कथं चित् ॥ २८ ॥ इनन कल्पितेन्द्न्तरांशानुमानात् सितं नैव नांशानुपातोऽपि तेन । ९९ यथायोधयुक्लदशनुराधात् सितं कल्पितेन्दोः छतं तन्न युक्तम् ॥ ३९ ॥ अथोपपत्तिः । कुगर्भाद्रविकझस्थरविबिम्बगोलकेन्द्रं यावत् सूत्रं रविसुत्रसंत्री स्यात् तथा कुगर्भाचन्द्रकक्षास्थगणितगतं चन्द्रं स्पृष्ट्र रविगोलं यावत् सूत्रं तच्चन्द्रभोगजस्त्रम् । तयोः कलाद्यमन्तरं चन्द्रार्ककक्ष येस्तुल्यं गणितागतव्यमैन्दुसमम् । रविसूत्रं यत्रेन्दुकक्षय लग्नं तत्र तत्कक्षगतं रविचितं स्यात् । तत्र चन्द्रविम्बगोल के तु तत्कक्षा स्थचन्द्रभोगाच्छरान्तरेऽस्ति । अतधद्रगोले रविचिद्वचन्द्रबिम्ब- गोलकेन्द्रयोः स्पृष्टं वृत्तमेकं चन्द्रगोलपरिधिमितं सितासिट्यै क क्ष्यम् । एवं कुगर्भाच्चन्द्रविम्यगोलकेन्द्रं स्पृष्टा सूत्रं रविगोले नेयं तच्चन्द्रसूत्रम् । अथ तसितवृत्ते च कटुत्रयोरन्तरं स्फुटख्यम केन्द्धन्तरं स्यात् तदेवास्तरं रवि गोले तत्सूत्रयोश्च स्यात् तज्ज्या योजनरूपा भुजश्चन्द्रार्कविस्थान्तरसूत्रं कर्णस्तरकोटिश्चन्द्र- स्त्रे । कोटिकर्णयोगे तु चन्द्रबिम्बगोल केन्द्रम् । ततस्तद्योजनमण्ड लार्धान्तरेण तद्भोलपृष्ठपरिधिः । तत्परिधौ चक्रांशाश्चतुर्विंशतिमिता यडुलानि च सितशये कल्पितानि । तश्चन्द्रवृत्तं चन्द्रसूत्रविस्व स्तरसूत्रासक्तं चन्द्रबिम्बगोले सितार्यं स्यात् । यद्यस्मिन् कर्णे भुः जाऽयं तद चन्द्रयोजनमण्डलार्थं क इति पुनर्यद्यस्मिन् व्यासार्थं (१) वि० श७ मध्य दास्तत्र इति पाठः सम्यक् ४६ ३६६ सिद्धान्ततवविवेके ऽङ्गान्नत्यधिकारः । ३६७ तुच्छं वर्धसितस्थले न हि भवेत् तीतितस्ततः शृङ्गोत्पत्तिरषीह तद्भणिततः स्वसंभवे जायते ॥ ४० ॥ अथात्र यहृत्तगयोरिनेन्द्रः पादोनषष्टलवल्पभागः । विश्वस्तरं तत्र परपूर्ववृत्ततिर्यस्थिते चोत्तरयाम्यहृत्ते ॥४१॥ लग्न सदन्दः सितमृङ्गकाग्र तदन्तरं दक्षिणसौम्यपस्यात् । चायं तदा त्रिज्याध्यासाधं क इति । अत्र स्फुटाच्यध्यर्केन्दुज्या रविकर्णगुणा त्रिज्याभक भुजोऽस्ति तेन समगुणहरनाशे तच्चापं यथोक्तमेवोपपन्नम् तत्कर्ण त्रचन्द्रविस्थकेन्द्रधगचन्द्रसुत्रयोर तरं चन्द्रबिम्बगोलपरिधी । इदमुक्तं चन्द्रार्कयोस्तिर्यक्स्थत्वं याव त् । अनन्तरं तु चन्द्रबिम्यकेन्द्राधःस्थितचन्द्रसुत्रतरकर्णासूत्रयस्त- दन्तरं स्यात् । अत्र शराभावे क्रमादमातपृणन्तफलयोस्तसूत्रक ऐसूत्रयानन्तरं तदन्यत्र तु तत् स्यात् । कणे सूत्रस्थशुक्रमध्याभिप्राः येण च यत्र कुत्र स्थित चन्द्रबिम्बगोलपृष्ठस्य खण्डमर्धाधिकमिना भिमुखं विना ग्रहं सद वलमिति दर्शन्ते चन्द्रसूत्रकर्णसूत्रयोरन्त रभावश्चन्द्राम्बुगलस्याधोपनुदृश्यखण्डं भूसम्मुखं न सितं तद् wधं तु सितं स्यात् । कर्णस्त्रं चन्द्रसूत्राद्यथायथाऽतरितं तथातथा तदूदश्याम्घुगोलखण्डं सितं स्यात् । चन्द्राम्बुगोले कर्णस्थयुक्तम् ध्यादुक्त स वेतच्छुक्लवनियमन । अर्कस्येन्दोस्तिर्यस्थितत्वं याव दूध्वे चन्द्रसूत्रतस्करीसूत्रान्तरं युक्तमुक्तम् । अनन्तरं हि चन्द्राध स्थित चन्द्रस्त्रस्य कर्णसूत्रस्य चान्तरं सिञ्चति तत् हि नैव य क्लं चन्द्रविश्यकेन्द्रोर्धचन्द्रसूत्रात् तरकर्णसूत्रान्तरेण तच्चुक्रुक्तस्य पचय द रोनात् । अतस्तदन्तरं द्वादशशुद्ध सितं तत्र स्यादित्यादि स्पष्टम । यत् (१सिद्धान्तशिरोमणौ समुदितं न्यूनाधिकवं विधौ सच्छूनमन सुवास्तवसितार्थं सार्वभौमेऽपि तत् । (९) वि० श०-सिद्धान्तशरोमण ग्रहगणित नन्नयधिकारे ‘चन्द्रस्य योजनमयः श्रवणन यिनः"-इत्यादिना विधौ चन्द्र रा. श्यादिके न्यूनाधिकत्वे संस्काररूपें तथा तदनुसारं सार्वभौमे भा स्करमतानुययिमुनीश्वरकृते तन्नामधेयग्रन्थेऽपि समुदिते तत् तु च्छमनादरणीयम । स्वार्थसितस्थळे तदंतितस्तदुतसंस्कारसंस्कृत चन्द्रस्य तद् नुडश्यस्यार्थं सितं न हि भवेद्यत ह स्यार्धसितस्थळे स्वसम्भवे स्वस्य शूद्रोन्नमनस्यासम्भवस्थले 'चन्द्रस्य योजनम यः" इत्यादिफलनिचन्द्रसूर्यास्तरस्याल्पत्वात् पादोनघकाल श्यः श्नोत्पत्तिरपीति द्विधाऽनुपपत्तिः कमलकरण भस्करा शयमबुद्ध्वैव प्रदर्शित । सित तु तद्रु कथयन्ति चन्द येदग्रवः स्यान्न तदन्यदिस्थम् ॥ ४२ ॥ यस्यध्वेनमेः शशिबिम्बनम्यां स्वभावृतौ स्यात् (१)तदधःस्थनेमिः । सितं परं यद्धनुषश्च मध्ये शृङ्गाग्रगं चापचयस्ततः स्यात् ॥ ४३ ॥ श्रीभास्कराशयं बुद्ध्वा मदन्त ये सुटgयः । मात्सर्यच्छन्नमतयऽनुकुर्वन्तु धिक्कृताः । भास्कराचार्येण परिलेखसूत्रार्थ संस्कार आनीयते । परिलेख सूत्रे विम्यान्तरसूत्रं यदिदनीमवगम्यते । तस्या नयनर्थ क्षत्र चन्द्रका रविकर्णं विश्वान्तरसूत्रं चेति भुजत्रय जनिते भूकेन्द्रल अरविकेन्द्रलग्नकोणयोगश्चन्द्रकर्णविम्यान्तरसूत्रोत्पन्नः । अथात्र यदि चन्द्रकेन्द्रं भूपृष्ठं कल्प्यते तथा भूव्यासार्ध चन्द्रकर्ण एव । रविचन्द्रार्तरांशा गर्भयनतशस्तत्र परमलम्बनांशः सपादचारों ऽश। । रविकेन्द्रलग्नकोणमनमिष्टलम्यनांशाः। यथा सूर्यग्रहणे वस्तु तः पृष्ठीयनतांशज्यास्थले गर्भयनतशज्या गृहीता तथाऽत्रापि । क्र न्तिवृत्तीयान्तरादिकमतरा कथितभिन्न न काचिदनुपपतः । ए च तद्भाष्यात् प्रकशमानgभप्रायं तटसंस्कारस्य तुच्छता कथन पाशः कमलकरीयस्तत्कण्ठमेव धावतीति विवेचनीयम् (१) वि० श७--तथा च-इति शेषः । शृङ्गोन्नत्यधिकरः। ३६९ ३६८ सिद्धान्ततवघ व कं ऊध्वधरत्वं शशिशङ्कयेव् खमध्यगेन्दोर्चशतो न दृष्टम् । यथा नतः सऽत्र तथ तद्रथः नैवेन्दुवाणोऽथ तदा भवृत्तं (१)सवे तु तत् स्यात् सितसंज्ञवृत्तम् । अर्केन्दुबिम्वद्यसक्तमस्मात् तिर्यक्स्थवृत्ते सितङ्गकारौ ॥ ४४ ॥ इन्दुर्वाणस्य सखे तु यच्चेन्दूकेंजकेन्द्रयोः । स्पृष्टं तद्वलयं यं चन्द्रगोले सिताभिधम् ॥४५॥ तुल्यन्यदिकूस्वापमकाक्षदेश राशिः खमध्येऽस्ति यद तदा स्यात् । भट्टत्तदृङ्मण्डलयर भेद स्तत्रास्ति ठग्नं त्रिभयुक्तराशिः ॥४६॥ एवं तुलमेषमुखोदये तद्वृत्तरूपं सममण्डलं स्यात् । तत्रास्ति न्नं त्रिभहीन ठनं खमध्यगं भिन्नमिदं परव ॥४७ भट्टत्त हृडमण्डलयोरभेदे शृङ्ग समे ते नरदशेनाहं । भृग्रनम्रांशकयोः समत्व देवं भवृत्ते सममण्डलेऽपि ॥ ४८ ॥ तियेझसमाख्यद्वयसक्तवृत्ते दृसम्मुखं शृङ्गयुगं समं स्यात् । तिर्यग्गतं युञ्जयुगं च तत्र दृग्वृत्ततोऽथ त्रिभहीनलग्ने ॥ ४९ ॥ चेदिन्दुरत्रापममण्डलं हि तिर्यस्थितं दृष्टिजवृत्ततः स्यात् । दृग्वृत्तगं शङ्गयुगं समं न शृङ्गग्रनम्रांशकयोरसाम्यात् ॥ ५० ॥ (१) वि० श७--बाणस्य-इति शेषः । शृङ्गद्वयोधरताऽथ तेन ॥ ९१ ॥ नरैः कुजसन्नतयाऽत्र दृष्ट भृङ्गद्वयध्वधरता विशेषात् । ततिर्यगूर्धाधरभिन्नदेशे भट्टलदृङ्मण्डल भदजता ॥ ५२ ॥ स्यादेकोन्नतिरम्यष्टी नतं भवेत् तत्र वदामि युक्तिम् । स्वल्पा यदग्रस्य नतीशकास्तद् दृक्स्त्रभुवें वार्षिकाश्च यस्य ॥ ५३ ॥ तद्दृष्टसूत्रं तदधश्च तेन द्रष्टोन्नतं पश्यति तत्रतं च । नैकव्यरस्थितितस्तदित्थं क्रमेण चिन्यं सुधिया ख संस्थम् ॥ ५४ ॥ इस्थमुक्त शराभाव भट्टत्तात् तदव हि । शरसखे सित।ख्याच फुटं ज्ञेयं विजानता ॥ ५५ ॥ भिन्ने नते घ् ङ्गयुगं यदैक दृग्दृतगं तव वधरोध्वगं स्यात् । विभिन्नदृग्वृत्तगतं तु किंचि नतोन्नतं तुल्यनते समं स्यात् ॥५६॥ शूद्रे समे स्तो यदि वह भाव ऊध्र्वाधरे ते यदि कट्यभावः । ३७० सिद्धान्ततवविवेके ४ङ्गान्नत्यधिकारः ७१ इतीरितं तत्र खगोलजात सुयुक्त्यभावाद्यभिचार एवम् ॥५७॥ भद्यत्तदृङ्मण्डलयोरभेदे शुद्धे समे दृष्टिवशात् सदा ते । यन कदम्बद्वयसक्तवृत्ते भुजस्य सर्वेऽत्र कथं तदुक्य ॥५८॥ शृण्वत्र योक्त समता कथ चि- न तन्मते किन्तु समाख्यसक्के । याम्योत्तराख्ये वलये तु योग्य सा या भवृत्ते सममण्डले स्य।व् ॥ ५९ ॥ या वाद्भावत् समताऽत्र ध्में सा स्यात् समाख्यद्वयसक्तसूत्र । या स्यात् तदूवधरताऽथ कोटे- रभावतः सा परपूर्वसूत्रे ॥ ६० ॥ इत्थं तीतिसंसिद परिलेखादिनिर्णयः। छतस्तदनुगैरत्र बहुधा स्त्रकृतौ किया ॥ ॥ ६१ ॥ अत्रोच्यते चेत् मङ्कते खपध्या द्विभिनदियैश्च समैर्नतांगैः। हुग्त्ततुल्यापममण्डलस्थः पादोनषष्टदलापकैध ॥ ६२ ॥ शशाङ्ख्यं भवतश्च तत्र शीतांशुश्च द्रोद्पनस्य काले । मृजे विधोस्तपरिलेखरीक्षा तस्कोव्यभावव परपूर्वसूत्रे ।। ६३ ॥ तिर्यकदम्बट्यसूत्रसक्ते प्रत्यक्षतस्ते भवतोऽथ चैवम् । निरक्षदेशेऽस्तगतो मृगादि स्ततः क्रमात् प्राक्परगौ शनौ ॥ ६४ ॥ तुल्यैर्देवैस्तत्र हिमश्वश्च समुद्रमे तस्फुटवादभावात् । शूद्रे च ते तपरिलेखरीत्या समाख्यसूत्रे भवतऽथ ते तु ॥६५॥ प्रत्यक्षदृष्ट्या गगने कदम्ब द्वयोस्थसूत्रे भवतो हिमांशोः । एवं भवृत्ते सममण्डलेऽपि खमध्यतस्तुल्पनांशकैस्तौ ॥ ६६ ॥ पूर्वापरस्थौ भवत रवीन्दू पादोनषद्काष्टदलाल्पभागैः । वाडोरभावात् स्फुटवडभावः शङ्कश्च साम्यादिह कोव्यभावः ॥ । ६७।। शृङ्गोद्भवोऽस्त्यत्र विधोस्तु ते दो ऋद्धे तदुत्या न समाख्यसूत्रे । किन्त्वत्र पूर्वापरस्त्रके तद् दृष्टान्तगोळे विपरीतपस्मात् ॥ ६८ ॥ एवं कुजाद्ध्वेभमण्डलाधं तस्याचदशस्त्रभहन लग्नम् । सद ततः प्रापरगौ आशीनौ पादोन षकाष्टदलाल्पकैस्तौ ॥ ६९ ॥ शृङ्गवेन्नस्यधिकारः। सिद्धान्ततवविवेके- ३७२ ३७२ (१पादोनषद्कष्टलान्तरेण यदा समांशभवत श्च तत्र ९ फ़ादव तन्नरयः समत्वात् । तत्कव्यभावः स्फुटसज्ञह भवेऽप्यभावेऽपि भवेत् स तत्र ॥ ७० ॥ शङ्गग्रयोस्तन्नियमेन तव स्या- दूध्वधरत्वं किल कोट्यभावात् । तद्वद्भवत्र किल शूञ्जयाश्च समवमेकत्र विरुद्धमित्थम् ॥ ७१ ॥ समरूययज्यत भमसक्त द्वे न तत् स्याद्वयमप्यथात्र । सिद्धं भवेत् तस्परलखीत्या तूर्ताधरस्वं परपूर्वसूत्रे ॥ ७२ ॥ मयक्षतस्ते किल ध्ङ्गकाग्र तत्राधर्मन्दस्तु सिते हेि तच्च । (९) वि० श७-वस्तुतो दुर्वृत्तखण्डितं पादनपटुका थुलाक्षा तरमेव पञ्चदशभक्तं शुक्लं चेत् समझता टंङ्कप्र नरयोस्तुल्यत्वात् । अथ चन्द्रग्वृत्तस्योपरि लस्वरूपे वृत्ते राविकेन्द्रं चेदूर्वाधरता शूद्र येरिति कथने भट्टस्य श्रेयः श्रद्धये च किन्तु स्वसमये यथार्थवस्तु स्थितिमवगन्तुं प्रहगणिते नन्नतेर्दशम श्लोकादौ वासनाभाष्ये 'उपपत्ती हि कचिदमृते प्रमेयं परब्रह्मवत् तज्ज्ञानमेव स्वसंवेद्यम् । तथा तस्यैवाधिकारस्य । दशश्लोकार्धम ‘‘शुक्रे समे स्ते यदि । भाव ऊध्र्वाधरे ते यदि कोटयभवः ।” इत्यस्य वासनाभाग्ये ‘बाहु दिशि शुनं नमाति, ' *उपरि-शृङ्गाग्रालस्यनिपातोऽधः श्वदं भवति । अयं परिलेखपरिणामः ।" इत्यादिकथन।दू विचारगृहीतमनोरथश्री- भास्कराचार्याशयो भूगृहीतरथकर्ण इव मुनीश्वरवाद्भटेनाहत इति । उपपत्ती वासनायां हि यतः क्कचित् कुत्र चन स्थलेऽमुत्तमप्रभा यज्ञे प्रमेयं ज्ञानविशेषज्ञेयमात्रं परब्रह्म तत् ‘सत्यं शानमनन्तं ब्रह्म नेह नानास्ति किञ्चन”इत्यद्यप्तवचनबोट्य परमेश्वरवदिति । यद्यपि परोक्तरन्यथा ब्रूयाद्यः परान् न प्रदूषयेत् । तस्यैव दूषणं तद्धि न दोषोऽतोऽन्यदूषणे ॥ इति भास्कराचार्यस्यैव गोलाध्यायस्य वलनवासनास्थेन लल कोत्कमज्यसिद्धव लनखण्डनामकेन नयेन दोषग्रस्तः श्रीकमला करो वहुँह फ़ोन्नतौ पादोनषष्टलवारूपकानां खस्वर स्तिकादुभयतो विद्यमानवतोस्तुल्यनतांशकयोः पुष्पवतोरन्तर राशन दिवसे सवद् भास्करमतमखण्डयत् किन्तु स्वगो लाध्याये गोलवरधाधिकारेऽयनांशोपपत्तिकथनावसरे यदा पुनः र्महता कालेन महदन्तरं भविष्यति तदा महामतिमन्तो ग्र गुप्तादीनां समानधर्माण एवोपस्यन्ते ते तदुपलब्ध्यनुसारिणीं गतिः मुररीकृत्य शास्त्राणि करिष्यन्ति । अत एवायं गणित स्कन्धो महाम मतिमद्भिर्युतः सन्ननानन्तेऽपि काले बिळवं न यति" एवं निरहर इरं वदतः श्रीभास्करार्यस्याशयो न दोषाई इति बुद्धिमद्भिरना। तुरै र्विभाष्यम् कदम्बयाम्योत्तरवृत्तगे स्तः शून्ये भुजे समवमुक्त- मपीह तत् तत्परिले खतो न ॥ ७३ ॥ स्यात् फेवलं मस्फुटमद्वभावं तच्छङ्गसस्यं नियतं विदं तु । तत्परिलेखा समचिह्नवृत्ते तन्नाम्बरे किन्तु कदम्बगं तत् ।। ७४ एवं यद वित्रेिभलग्नमिन्दः केन्द्रे तदा दृष्टिजमण्डलात् तत् । तिर्यग्गतं चापपपण्डलं स्यात् सुधाकरात् तिग्मकराISiष तिर्यक् ॥ ७५ ॥ ४७ ३७४ सिद्धान्त तस्वविवेके ऋोन्नत्यधिकारः । ३७५ यथा स्वदृमण्डलखण्डितं स्यात् संदृश्यते तदिहावनिस्थैः ॥ ७६ ॥ अथैवं तदधील्पशौकचेऽपि शुद्धे। न दृग्वृत्तसंस्थे सदेन्द श्च तत्र । कुजासन्नभावात् कुर्वंस्थितं यत तदधरं दृश्यते भृङ्गमिन्दोः ॥ ७७ ॥ ऋजोर्वेगस्य त्रिभहीनलग्ने चेद्विम्बगोलस्य च केन्द्रबिन्दोः । तदा तद्ध्वधरताऽर्थशक्यं यावद्भवेत् सा न हि कोट्यभावात् ॥ ७८ ॥ तत्रेन्दुकंनरौ समौ न हि तयोस्तत्रान्तरं स्यादतः शृङ्गधरता कुजपरि सदा कोटेरभावः कुतः। एवं स्वक्षितिजपमाल्यवृतितोऽन्यत्र स्वदेशे यदा sीन्द्वोर्बिम्बजकेन्द्रयोर्भबळये मध्ये त्रिभोनाङ्गकम् ॥७९॥ सा स्यात् तत्र नरद्वयस्य सततं फट्रभाषस्तदा। शृङ्गोऽधरता विधोर्न हि भवेदृणन्तगोले फेचित् । तेनैवं किल यत्रयत्र च भवेत् कटरभाव विधाः ध्ङ्गध्वधरता तु तत्र च कुतो या दृग्दृशेनोदिता ॥८०॥ अथात्र षट्षष्टिपलांशदेशे भचक्ररूपं क्षितिजे च तिर्यक् । सर्वत्र दृमण्डलत श्च तत्र शृङ्गोद्भवः शतरुचेर्यदा स्यात् ॥ ८१ ॥ अदृश्यश्चद्वै क्षितिजादधःस्थं इयं च युद्धे क्षितिजोवीसंस्थम् । एवं तद्ध्वधरता भवेद्य सा कोट्यभावादिति गर्ववृद्धः ॥ ८२ ॥ सर्वत्र तदंशवशात् स्वकीयं गुणं तथा जिष्णुसुतार्यदोषम् । स्त्रज्ञानतो वर्णयतीह मत्वा चास्मानपर्यन्तकृतार्थकंस्यम् ॥ ८३॥ दृङ्चतिर्यग्गतवृत्तलग्न ग्रयुग्मं तु समं नृदृष्ट्या । दृढतां तत् स्वधरध्यगं स्या बा(१)च्छराग्रस्थितचन्द्रविम् ॥ ८४ ॥ वृत्ते तु ते चात्र सिताख्यवृत्तं भमण्डलं चेतरथा प्रकरष्ये । अतोऽन्यथा तद्वितयं तु ये(२)ऽन्धा वदन्ति साऽल्पेन्दुसितोन्नतिमें ॥ ८५ ॥ यत् केवळेऽपि स्फुटया भावे स्याकृङ्गसाम्यं किल भास्करोक्रया । = = (१) वि०श०. -अन्यच्छराप्तस्थितचन्द्रविम् उक्तादन्यत्र शरा प्रस्थे चन्द्रविम्ये न किन्तु सिताण्यवृक्ष भमण्डलं च ते हे वृत्ते इतर था भित्रे प्रकलये सित वृत्तभमण्डलयोरभेद एव स्थितिभेदात् सम स्वधरत्वं च शृङ्गयोः पूर्वं प्रदर्शितं शराप्रस्थे चन्द्रविम्वे तदुः भयं न भवतीत्यर्थः । (२) वि०श७ध्येऽन्धा विचारविरहिता वदन्ति तेभ्य इति शेषः । सा प्रसिद्धऽल्पेऽसितोन्नतिः स्तोका चन्द्रशुक्क्रोन्नतिमें ममास्तु ज्यौतिषसिद्धस्तविवेचकमण्डलात् तेऽन्धा गलहस्तदान निका इया इत्यर्थः । _ १७६ सिद्धान्ततवविवेके टुङ्गन्नित्यधिकारः । ३७७ अलीकं च तस्माद्धरं तत् किमथे निरुक्तं बुधैस्तद्विभाव्यं स्वबुद्धया। ॥ ९२ ॥ अबोधात् सितकर्यार्थं गदितं यच्छिरोमण ।। अन्यजातिभवं जायं चन्द्र।कन्तश्च तन सत् ॥ ९३ ॥ एवं हि पट्टिपलांशदेशे (१)भचक्ररूपक्षितिजे सृगादौ । चन्द्रो रविमीपमुखऽथ तत्र विधोः सितं स्यादधिकं सदाऽर्धात् ॥ ९४ ॥ शृङ्गोद्भवो नैव ततश्च तत्र मत् कोटिपक्षोऽर्धसि तं विधोः प्रक् । है । यद्यम्य सम्याजैधपण्डलन सितारूढमण्डलयोर्विभेदे तत्रैव सदृकूमताविरोधात् ॥ ८६ ॥ एवं हि यत्र फुटबडभावो न तत्र साम्यं नियमेन दृग्जम् । दृग्जे तु सम्ये नियमान् स्फुटाख्य बहोरभावो न हि चाथ कोटेः ॥ ८७ ॥ अभावतः स्यानियमन दृग्ज चोधरवं न तथाऽधरोत् भृङ्गकाग्रान्नियमेने नव तत् कोट्यभावोऽनुपपत्तिरिस्थम् ॥ ८८ प्रसिद्धसिद्धान्तशिरोमणिस्थः समाधरोधेन्दुसितमजाता। समर्थनं तत्र तु सार्वभौमे श्री(१विश्वरूपेण कृतं तदेवम् ॥ ८९ ॥ रखतरकाट्यभावाSस्ति यत्राथ तत्रै- व हि प्राक्परं सूत्रकं भृङ्गस क्तम् । यतो भास्करोक्तप्रकारान् सदैव भवेत् तेन तकव्यभावं विना न ॥ ९० ॥ यदुक्तं च पूर्वापरं अस्त्रं स्वतन्त्रयेद्ध्वाधरस्वेन चोक्तम् । परं स्वम्बरे स्वीयदृष्टान्तगोले विधोः शृङ्गयोरन्तरे तत्र सूत्रम् ॥ ९१ ॥ तथैवात्र कोटेरभावेन चोध्र्वा धरं चापि दृग्युत्तरं शृङ्गयुग्मम् । । (१विश०मुनीश्वरेण । अखण्डितं शुक्लमित्रास्ति पूर्णम् ॥ ९५ ॥ तद्रुपक्षे पर बाहुकव्यः साम्यान्न हि स्यादिति भास्करोक्तिः। मत् कव्यभावे शशिभृङ्गजं य- चोध्र्वाधरस्वं परपूर्वसूत्रे ॥ ९६ ।। तत्कोट्यभावान्न भवेदिहेयं श्रीजिष्णुजार्यं प्रति भास्करोक्तिः। स्वपणं हि स्वमुखत् कृतं तैः सिद्धान्तविर्यसभां प्रविष्टैः ॥ ९७ ॥ विम् विधोस्तत्परिलेखतो या पूर्वापरा सा सममण्डलस्था ।

• e.

(१) वि० श० यत् खस्तिकगे रवौ'-इत्यादि भास्करोक्तं ब्रह्म गुप्तकथितयुम्नोन्नतिपरिलेखविरुवं खण्डयति भट्टः । अत्रास्यैवाधि कारस्य ७६ तमश्लोकस्य टिप्पणी विठोज्या । ३७८ सिद्धान्ततत्वविवेके भृङ्गोन्नत्यधिकारः । ३७९ a = समान्तरस्था यदि व ततः स्या द्याम् सौम्यं च समाख्यसक्तम् ॥ ९८ ॥ एवं हि या स्यात् प्रछ(१)तस्थचन्द्र पूर्वापरा सा समपण्डीयात् । पूर्वापराख्याच समान्तरेण स्थिताऽथ तप्ताग्भवमूत्रमेव ।। ९९ ॥ तिर्यगतं यत्र शशीनयोः स्याद् तत्रार्थयुक्तं विधुपूर्वभागे । पादनपट्ट्लवान्तरण निर्णीतमयैः सितसूक्ष्मभेदैः ०० तत्र तत्र याम्योत्तरमण्डलुन अखण्डितं युक्तमिवास्ति पूर्णम् । नान्यत्र तेन प्रकृते न तत् प्रश्न सितं न याम्योत्तरखण्डितं तत् ॥१०१॥ अधन शुद्धेन तदन्तरं तत् पूवपरं याम्यवृतिस्थचन्द्र । अतस्तदाकारतयोदितं य चोध्र्वाधरत्वं नियमान्न तत् सत् ॥१०२॥ यस्सम्भवऽसम्भवलक्षणSiस्त तस्यात्र दोषो न हि तत्परस्य । जानन्ति नो ये गणितं सगलं तेषां हि तन्त्रव्यसनं वृथैव ॥१०३ दृगगलजक्षेत्रविचरदसँ येदम्बरे शानदृशा न दृष्टम् । (९) बि० त०-श्रीभास्कराचार्यप्रतिस्थलस्थित इति । प्रकल्प्य तत् स्यात् परिलेखतस्तैः। अतारिता मूढधियोऽत्र सर्वे ॥ १०४ ॥ अथान्पथा गोलविदां सुखार्थ . मपूर्वीचन्द्रोदयदृश्यकाले । शुभाशुभज्ञानविधौ हिमांशोः शृङ्गोमतिं दृग्वशतः प्रवरिम ॥ १०५ ॥ अकन्दुपातास्रभहनलनं टक्षेपचयं च शशङ्कवाणः । विम्बयदृग्वृत्तगता नतांशा विधोः स्फुटं चान्तरमिन्दुभान्वोः ॥ १०६ ॥ इत्थं विदित्वा प्रथमं ग्रहः हुन्नते: सङ्गणितं विधेयम् । बुदं न यजिष्णुमुतार्यलघु पृथूदकश्रपतिभास्कराचैः॥ १०७ ॥ iत्रभज्य का बणलवं विनिम्न चन्द्रार्कजस्पष्टवियोगभक्ता । लब्धस्य चापं प्रथमः शरान्य दिसंस्थितोऽन्यः शरसंस्कृतस्य ॥ १०८ ॥ दृक्षुपचापस्य लवेखिभज्या गुणा नतांशैर्विहतप्तचापम् । स्फुटायटक्षेपकचापदि स्या देकान्यदिवे तु वियोगयोगात् ॥ १०९ ॥ तयोर्यदाप्तं (१)गगनेन्दुभिस्तव (१) वि० श७-यष्ट्यधिकत्रिंशताविभागास्मयुत इदं तदा षष्टि शविभागामके परिलेख वृत्ते किर्मियुपपन्नमन्यत् स्थीयं स्पष्टमेव । ३८० सिद्धान्ततवविवेके टङ्कनस्याधिकारः। ३८१ प्रजायते (१)द्वगलनं हिमांशोः । अपूर्वशुक्लदिगतस्य चन्द्रः सुमधुस्तकुजोध्वेसंस्थे ॥ ११० ॥ अनेकादित्वे मथमान्ययोर्हि यदाऽधिकोऽन्यः प्रथमा तदा स्यात् । तदाद्यदिस्थं च तदन्यथास्वं सर्वत्र तत् स्यात्र प्रथमान्यदिस्थम् ॥ १११ ॥ अथोक्तशुक्लेन विहीनिताः पङ्क हीरोऽमुना पकृतितो यदाप्तम् । दिष्टं च हारोनयुतं तदर्थं स्यातां क्रमादत्र विभास्वभाख्ये ॥ ११२ ॥ षडङलव्यासदलेन हृतं काये च पइरामलवङ्कितं तत् । मध्येऽस्य(२हमण्डलकूपरेखा धरौ चाथ तथा द्वितीयम् ॥ ११२ ॥ तिर्यकूस्थित मध्यगतां प्रकुर्यात् । तथास्य सस्याभिधया प्रसिद्धम् । ऋते तु हमण्डलस्त्रम् यत्रास्ति तत्र प्रार्थितदृष्टिचिह्नम् ॥ ११४ ॥ अधःस्थितं चैवमिहास्ति यत्र तत् पश्चिमस्थं किञ्च दृष्टिचिह्नम् । प्राग्दृष्टिचिट्ठलनं यथाशं दृग्जं विधेयं सुधियाऽत्र वृते ॥ ११५ ॥ केन्द्रादिभां तदलनाग्रस्त्रे कुवा विभागे स्त्रभया च वृत्तम् । संयन्दुखण्डाकृतवमत्र स्यात् तुङ्गश्च वलनाग्यादिस्थम् ॥ ११६ ॥ हिपशुविधीयगुस्थमुत्रात् तत्सिदतिर्यगतस्त्रतस्तव । प्रमाणं वलनाडुलैस्त- अयं सतां तत्परिलेखतः किम् ॥ ११७ ।। अत्रोपपतिं शृणु भूमिगर्भाव स्त्रं नयेद् गणं तदत्र । शशाङ्गले किल यत्र लग्नं तदकंचिई पिरदिगोळे ॥११८॥ तदिन्दुबिम्बकेन्द्रयोर्यदन्तरं सिताभिधे । तदर्कचन्द्रयोर्भवेत् स्फुटान्तरं पुरोदितम् ॥ ११९ ॥ इन्दुकाक्षिकसमं तदिन्दुबिम्बकेन्द्रयोः । गतं किल स्फुटं भवेच् सि ताभिधे च मण्डलम् ॥ १२० ॥ शरो न चेदियोस्तदाऽपमण्डलं सिताभिधम् । सिताभये च मण्डले यदाऽन्तरं तयोर्न ३ि ॥ १२१ (१) वि० श७-दिग्वलने टर्बयनमेकमेव । (२) वि० श०--ोन्नतिविचारावसरे चन्द्रोपरिगतं दण्डनं षडङ्गलप्यासार्धवृत्ते ऊध्वाधरेति पूर्वापरा रेख तदुपरि लम्वरूपा रेखा याम्योत्तरेति दिनियमे शुक्लपक्षे पश्चिम कपाले दिग्मण्डलम् अमूर्वं पूर्वचिद्मधाधि प्रयगिति कृष्ण दले पूर्वकाले प्रातिः लोम्यं विप्रैर्विचार्यम् । श्रीभास्कराचार्येणापि परिलेखे "मूलेऽर्कः शशिदिश भुजः" इत्यादिना दृग्वृत्तसित वृत्रोत्पन्नकोणमानार्थ याः। कृतः । तसमये सितष्ठत्तस्य नामग्राइमपि चर्चा नखत् तथा विम्या स्तरसूत्रस्यांपै परन्तु "चन्द्रस्य योजनमयः श्रयणेन" इत्यतः संस्कार आनीतो विम्बाम्तरस्त्रार्थमेव । अत्र पूर्वापरा चन्द्रभृतिः कल्प्या तत्र शङभुजयाई स्पष्टत्वाद्यत् क्षेत्रं प्रदर्शितं तत्र स्पष्टश पूर्वापरा तथा। याम्योसरधरात ले तरसमानान्तरे वा या परिलेखंबुद्धरागताऽत्रैव त्रुटिरष्यागतेति ४८ ३८२ सिद्धान्ततव विवेके शृङ्गप्तत्यधिकारः । २८३ चेट्टद१८ब्रनमनं तवेष्टं दृग्दृ त्तगध्धरङ्गतऽत्र । तदा नृश्यमण्डलं हिमद्युते चोज्ज्वलम् । यथेन्दुबिम्बकेन्द्रनोऽन्तरेण चिह्नमकर्जम् ॥ १२२ ॥ भवेच्च तद्दिशि धुवं सितभिधे च मण्डले । तदुज्ज्वलं तथा भवेद्यथोक्तक्लमानतः ॥ १२३ ॥ ॥ सितारुपमण्डलं यदा भवेच्च दृष्टिमण्डलम् । तदेन्दुसाम्यसौम्यके समे च कद्वयम् ॥ २२४ ॥ वृष्टिसंमुखं भवेदिदं ममास्ति संमतम् । कुजोगेन्दुमण्डले वधःस्थदृष्टिचिह्नतः ॥ १२५ ॥ सितं भवेदिह भुवं वि लग्नदृष्टिमण्डले । यदा तु दृक्सताख्ययोर्वभेद एव तत्र वै ॥ १२६ ॥ । अधःस्थदृष्टिचिहतः सितामघं यथोर्वेगम् । तथा सितं तदूर्वगं तथैव मृगम् ॥ १२७ ॥ तिर्यशते दृग्दृतिः सिताख्ये तह तक्येन्दुवशद्यदस्ति । ऊध्वधरत्वं खलु ङ्गयोश्च खस्थं न तद्भास्करपरि लेख्यत ॥ १२८ ॥ यत्रोर्वध्ङ्गग्रकटङ्गतांश(१विवाधिकाः स्युस्तदधःस्थितस्य । श्रु प्रकस्याथ तदेव तत्र दृढंतगोधरभृङ्गयुग्मम् ॥ १२९ ॥ दृग्दृ तध्वधरतऽत्र या सा कुजगेन्द्रदैवशददृक्षया । कुद्धिस्थ तु र कुशध्व विधौ तु सा नैव भवेत् कथं चित् ॥१३०॥ कुत्रापि न भास्करकव्यभावत् तसिद्धिरुक्ताSपि वृथैव चतः ॥ १३१ ॥ यदृश्यते स्थूलश कदाचित् स्वल्पान्तराच्छुङ्गमिह।धरोर्वम् । भूस्थैः कुजोषं न हि वास्तवं तद् दृष्टान्तगोळाभिगतं न यस्मात् ।। १३२ ।। अदृश्यनपने विनैव तकोव्यभावं किळ सिद्धिरस्याः । कुकाट्यभाव भ्रमजातदोषात् सद्भिर्विरोधं जनयन्ति (१) ॥ १३३ ॥ तदभ्युचन्द्रमण्डले भवेच्च मण्डलत्रयम् । सिताभिधं च मण्डी तथा दृगुत्थमण्डलम् ॥ १३४ ॥ अमण्डल।छरान्तरे सपन्ततश्च संस्थितम् । भठततुरुपमण्डलं हिमांशुकेन्द्रगं सदा ॥ १३९ ॥ अथास्मभुजगचन्द्रबिम्बे वधःस्थनम्य प्रथमाभिधं स्यात् । भट्टरतुल्याख्यसित।रूपमध्ये भवृत्सतुल्यारूपेडणुर्थमध्ये ॥ १३६ । अन्याभिधं स्यात् सितसंशदृष्टि वृत्तान्तरं ह(२)वलनं स्फुटं स्यात् । (क) वि० श०-नायं भास्कराचार्याशय इत्येतदर्थ पृ० ७६तम श्लोक८था टिप्पणं विलेय। (१) वि० श७ -कमलाकारभट्टस्यैवं दुर्वचनं शिऐनद्वयम् । (२) वि० श७-दिग्वलनं टण्वटनमेकमेव । ३८४ सिद्धान्ततवविवेके- फ़न्नत्यध करः । ३८२

• e

ग्रन्थस्य तज्ज्ञगुरुताभयेन। यस्त्यज्यतेऽर्थः स न ५ण य ॥ १४२ ॥ तत्रेन्दुगले रविचिह्नचन्द्र- केन्द्रान्तरं यत् सितसंज्ञठ ते ॥ १३७ ॥ स्फुटं रवीन्दोर्विवरं श्रुतिः स्यात् तथाऽर्कचिदाच्छशिकक्षिकायाम् । चन्द्रस्य भोगावधि चास्फुटं त चन्द्रार्कयोः स्यादूविवरं तु कोटिः ॥ १३८ ॥ तदन्तरे स्याच्छशिखणरूपो भुजस्तदिस्थं किल चपजायम् । एवं खमध्यास्छशिविम्बकेन्द्र यावद्गुथे बलये स्फुटाख्यः ॥ १३९ ॥ नतांशकः स्याच्छत्रणो(१) भट्टत्तः तुल्यख्यदृत्ते कथिताऽत्र कटिः । दृक्षेषवृत्तच्छशिबिम्बकेन्द्र यावच्च दृक्षेपधनुः स्फुटाख्यम् ॥ १४० ॥ प्रोक्तं शिरोमणिकृत किल कव्यभावे ४ङ्गाधरमिह तत् परपूर्वं सुवे । तस्याधुन बहुविधाऽनुपपत्तिरत्र प्राग्दर्शिताऽस्ति नियमन यतोऽन्तरं तत् ॥१४३॥ शृङ्गाग्रयोश्च परपूर्वमथाधरोर्व मित्थं च तेन तदुदाहृतकोटिव । डेः।। नास्तीव भाति मम दृग्गणितैक्यमत्र शृङ्गो नतौ सुगणकैर्निपुणं विलोक्यम् ॥१४॥ कुगर्भडकचिह्वशात् सुखार्य शुक्लेन्दुशृङ्गन्नतिजं मयोक्तम् । त्रदृग्वशालम्बनतोऽन्यथास्वे यत्र तत्र विस्तारभयादिदोक्तम् ॥ १४९ ॥ भुजस्तदित्थ किल चपजाय मद्यम्ययोरानयनाय योग्ये । स्वरुपान्तरा त जुमूत्रस्य मस्वा रवीन्द्रेर्निकटस्थितवान् ॥ १४१ ॥ स्वल्पान्तरत्वादबहूपयोगात् प्रसिद्धभावाथ बहुप्रयास । मू यच्छुक्लत्पादकः सकर य चन्द्रं स्पृष्ट्वा निर्गताः चोध्र्वमार्गे । शृङ्गाङ्गिनं तमकशैस्तु किंचिद् उपक्तं चान्द्रं चाखुवस्वं नृइयम् ॥ १५७ ॥ () -भवृत्तं कान्तमण्डलं तत्तुल्यं तत्समानान्तर १वि० श०. शरकोटिब्यासार्धवृत्ते तत्र कोटिरिति लघवृत्तीयं कोटिचापं मत्वा वस्तुतधापजायं न भवितुमर्हतीत्युचैरुद्वषयता भट्रेन स्वकथना वसरे तत् स्वीक्रियते । अर्कस्यास्तानन्तर तज्जग्ज दोषाभावादिदुशुकोद्गमेऽल्पे । क्लधाय तदृग्दपतस्तद् दृश्यं नैवार्धाधिके तत् कथं चित् ॥ १४७ ॥ अथाम्बुचन्द्रमण्डलं रवीन्दुपर्वणोः क्रमात् । ३८६ सिद्धान्त तस्वविवेके उदयास्ताधिकारः । ३८७ स्वभाकुभस्थितं यतोऽत एव दृश्यमत्र वै ॥ १४८ ॥ कथं शरस्यानयनं बुधेन्द्रेः ॥ ४ ॥ पातेऽथ व शीघ्रफलं विलोमं ३ ते भकमलाकररचिते सिद्धान्ततत्वविवेके चन्द्रश्चनयधिकारः । अथोदयास्ताधिकारः। कृत्वा विद्युत्तरस्फुटतश्च तेन । युक्तच्छरस्यानयनविधयः यथोक्तरीयोक्तशरेण तुल्यम् ।। ५ ॥ स्फुटं परेषु परिगृह्य वऽत्र चलाख्यकर्ण त्रिभशिञ्जिनीं च । ०९ विद्युत्त गानां विषपूर्वकण विम्बरमकान गणितप्रसिद्धिः । इषं विना नैव भवेदिनघ तत्साधनं ता। वदतः प्रवच्म ॥ १ ॥ चन्द्रात् त्रिघनरन्ध्राफेरसफक दशावताः । परेपुलिप्तिकाः सरे क्रुतवार क्रमात् स्मृतः ॥ २ ॥ सघातमन्दस्फुटखेटदोषी परेषुमौर्वो गुणिता विभक्ता । स्वशीम्रकर्णेन कुजादिकन त्रिभज्यया शीतरुचेः फलस्य ॥ ३ ॥ चापं कलायो विशिखः फुटः स्यात् सपातमन्दस्फुटगलदिकः । (१)फुट्ग्रहनेन कथं चिदेवं यथाकपातव्यखगच्छा य विधोरिवोक्तस्फुट एव भ्रमात् ॥ ६ ॥ नाड्यस्यतोऽपपतिर्यक् न तथेषुर्विपण्डलात् । विद्युत्स्थेन्दुतो मृडैः क्रान्त्युक्त्येपुः कथं कुतः ॥ ७ ॥ विधुर्यदि विवृत्तस्थः कथं तज्जोऽपमो हि सन् । एकया द्वयोः सिद्धिर्मुकग्रहवशादिह ॥ ८ ॥ भ४ तखेटभोगाच्च नवत्यंशैस्तु तकुजम् । तत्र ग्रह कदम्वाद्यभुववृत्तन्तरं तथा ।। ९ ।। (१) वि० सं०-फुटप्रहादिति क्रान्ति वृत्तीयगृहच्छरस्यानयनं यथा “ख पात तात्कालिकचन्द्रदोज्य", "मन्दस्फुटात् खेचरतः स्व पातयुक्तात्"-इय।दिना शरस्यानयनं भास्कराचार्येण कृतं तथा न वि धेयमिति किन्तु विमण्डलीयग्रहात् साध्यमिति भट्टाशयः। विमण्डलं भास्कराचार्येणापि "मम्दस्फुटात् खेचरतः" इत्यस्य वासनाभाष्ये स्फु टं प्रादर्शि वस्तुतो यथा विषुवांशभुजांशान्तरमुदयान्तरं तथैवेहाप्य तरं वतोऽप्यल्पमर्नियच्यमिति किमळापादिति विनैर्विवेचनीयम्। भट्टत्तनडिकवृत्तान्तरं वलनमायनम् । तज्जा वलनज्या स्यादथ तरसाधनं श्रुणु ॥ १० ॥ चलखटेस्य कोटिज्या परक्रान्तिज्य या गुणा । युज्योतृनाऽत्र तच्चापमायनं वलनं भवेत् ॥ ११ ॥ सत्रिराशिग्रहक्रान्तिज्यका सा त्रिज्यकागुणा । केवलग्रहजयुज्यभक्त वा वलनज्यक ॥ १२ ॥ गल सन्धौ तु परमा परक्रान्तिज्यकामिता तदभावोऽपना साऽयनदिकऽयनाभिधा ॥ १३ ॥ ३८८ सिद्धान्त तस्वविवेके उदस्ताधिकरः । ३८९ जि(१)नG या(२ऽखिगुणवृताया घलांशमॅथ्यश्च धनु ले वनम् कटियक/Sऽद्य।ऽथ च लांशकटि ज्यका जिनज्यागुणिताऽऽधभक्ता ॥२६॥ तच्चापषट्षष्टिलवैक्य वा छताद्यनिघ्नं त्रिगुण वृताऽस्याः। तच्चापं वलनं दोषपथ विद्यावधीह ये । पातस्थानाल्लवास्तेषां शरांशानां च ॥१४ उपके ये ॥ मिथः कोटिज५ कानिचौ स्यातां दारगुणौ च तौ । त्रिज्या गुणगुण हरेकृता तच्चापसंमितम् ॥ १९ ॥ शरजं वलनं ज्ञेयं भवृत्तग्रहतो न तव । यथोक्तपरवणान्न कथं चिच्छीतटं विना ।। १६ ।। यत् विहायनवत् प्रोक्तं सार्वभौमे शरद्रवम् । गोलयुक्रुययुतं तत् स्यात्र याज्यमार्यवरैर्धवम् ॥ १७ ॥ आयनानयने यस्मात् तस्कृता(१) तु भमण्डले । स्फुटप्रदो गृहीतोऽस्ति शरीयानयने किल ॥ १८ ॥ विमण्डले द्वीतोऽस्ति स एवेस्थमसङ्गतम् । पातस्थानाद्वृत्ते यद्गात्रध्यन्तरं तु तत् ।। १९ ॥ यावद्दिवं विवृत्ते स्यात् कर्णकोट्योरनिश्चये । । शरीयायनयेरेकं नैव सिध्यति ततः २० ॥ सत्रभग्रहयुज्यदूता खंडापमज्यका । त्रिज्यागुणऽथ तच्चापमन्५क्रान्तिः स्वदिग्भवेत् ॥ २१ ॥ चलग्रहपरक्रान्तिज्ययोराहतिरुवृता । सत्रिमधुपौष्णं वा चापमन्यापमस्ततः ।। २२ ।। स्वेषु संस्कारतः स्पष्ट भवं संस्कारदिक् च सः । प्रहकोटियुजीवानी तञ्जावी त्रिज्ययो।तृती २३ तच्चायं तु स्फुटा क्रान्तिः स्पष्टान्यायमदिस्थिता । यदाऽन्यापमजीवन स्फुटान्य(पमशिञ्जिनी ॥ २४ ॥ खेदापम७५या निनी चापं विम्बस्फुटाक्षपः । तयत्ययात् स्फुटारूपाऽन्या क्रान्तिीया बुधैरिह ।।२५। (१) वि० श७ तत्कृता सवभौमकृता मुनीश्वरेणेति । (१) वि० २०-श्रीकमलाकरेण धृवस्थानं स्थिरं किन्तु सृष्टया दौ ध्रुवस्थितं नक्षत्रं ध्रुवमं तथळमिति स्वीक्रियते । तचलनविचारः यथा-विषुवस्कान्तिवृत्तसंपतचलनयन चलनमत एव तेऽयनशा इति तद्वशादिव धृवभस्य चलनम् । अयनचलनं क्रमितवृत्ते ध्रुवीच लनं कदम्य स्थाननिवृत्ते तदनुसारमेव । सृष्ट्याद्ययनगतकद- स्वप्रोत तजिनवृत्तसंपातगतं तद्ध्रुवी तदुपरि गोलसन्धिप्रोतीयचा ज्यच उपाजि। पज्य=उपचॐ उति । अस्याः कोटिज्यायाश्चयं गोलसन्धितो ध्रुवझे यावदाद्यः कणेः । चलांशकोटिभुजः कटिवेति तृतीयोऽव यवो ध्रुवीगतकदम्बप्रोते । एवमेकं चापजायमथ भुवर्लंगकदम्यनेते जिनांशाः कर्णः। पूर्व साधितगोलसन्धिप्रोतीयं चापं भुजो वा कोटि स्तृतीयोऽवयवोऽयनप्रोतवृत्ते ध्रुवीगोलसन्धिप्रोतायनप्रोतवृत्तसंपा तात् कदम्बवधिः अनयोर्जवाक्षेत्रयोः साजयाबपीय कोज्याच ४उपाजि। त्रिकोणमिस्या वा द्वितीयचपज्या-ज्याक अस्याश्च कश्यपः येन युक्ता षट्षष्टिर्घवीगतगोलसन्धिप्रोतवृत्तसंपातादयनप्रोतयिषुः यद्वृत्तसंघातावधि । अयनप्रोतयिं चापं भुजो विषुववृत्ते ध्रुवीगत गोलसन्धिप्रोते च नवतिभागामी केटिकवृहद्यपजायमथ ध्रुवक्षस्फुटक्रन्तिभुजस्तद्ध्रुवप्रोते । नाडीवृत्ते कोटरैल सन्धिप्रोते पूर्वोक्त आद्यः कर्ण इति लघुचाप जयभुजचपज्या ज्यशुभस्पतां ज्या ( ६९ + क ) &ज्य प्रा अत उपपन्नमनेऽतीव स्फुटम् ।

• %

(२) वि० श० जनज्यकाव्य इतिः पाठः शुद्धः ४९ ९० सिद्धान्ततवविवेके उदयास्ताधिकारः । ६९९ चषं स्फुटपमभागकाः स्युः। स्थानच्युतेऽपि शुभेऽस्य नूनम् ॥ २७ ॥ (१)क्रमोक्रमज्याकृतियोगसूत्रं चलांशनं तद्गुणिता जिनश्या । त्रिज्योद्धृता तद्दलचपषत्र दिनं लवणं खनवयुतं वा ॥ २८ ॥ विदन्ति ये गोलसुस्पतस्वं तैर्यथैवानयनं तु कार्यम् । विम्बस्फुटक्रान्ति भवांशकानां चान्यरफुटक्रान्तिभवांशकानाम् ॥ २९ ॥ (२)चकांशकैः संस्कृतखेचरस्य कोटिज्यका स्वपुजकोटमव्य । निम्न त्रिपौर्या विहृताऽऽप्तचाप लबोनखाङ्क छत्रपूर्वकः स्याद् ॥ ३० ॥ विम्बग्रहस्त्व। पदे चयाख्य प्रहे तथा यादिपदक्रमेण । भाधीशशुदः सहितोऽथ भार्थः लवैस्तथा स्याद्गणशद्धः ॥ २१ ॥ यवाः खरामैर्विहता विठग्धं यूहादिकोऽसौ चळवूतगः स्यात् । आदौ तथाऽन्ते च पदस्य बिम्ब चकाख्यखेटौ समभांशसंस्थौ ॥ ३२ ॥ त्रिज्याशरज्यानिहतिस्तु बिम्ब ग्रहस्य मौर्यां विहृताऽऽप्तचापम् । स्यात् स्वेष्टदिकः परमः आरोऽस विम्बग्रहस्यथ चलग्रहस्य ॥ ३३ ॥ गोलस्थितेनैव पापपेन सुसंस्कृतः स्पष्टपराषपः स्यात् । वज्रपाऽथ विम्यग्जउ पकाने त्रिभज्ययाऽऽप्त फलचापमम्॥३४॥ क्रान्तिः स्फुटा स्यात् परमस्फुटाख्य- ऋन्यंशदिग्विम्वखगस्य दिक्स्था । एवं हि विम्बग्रह जज्यकी परस्फुटक्रान्तिलघञ्पकैव ॥ ३५ ॥ सत्रग्रहशुष्यकया हृताऽऽप्त चापं स्फुटान्यपपकः पुरोक्कः । खेटोक्तरीत्यैव हि विम्बबट- दपीह सर्व गणितं प्रसध्यम् ॥ ३६ ॥ एवं नाड्याहयाद्दिग्धघधिः स्पष्टषपः कृतः । व्यस्त संस्कारतः खेटपमस्यात्र स्फुटः शरः ॥ ३७ ॥ शिरोमणौ प्रकाराभ्यां साधयिषा शरं स्फुटम् । स्फुटापमः कुतस्तस्य (१)व्यभिचारोऽस्ति हि कचित् ॥३८॥ (१) चि७ , -पूर्वप्रदर्शितवासनाविचारान्तर्गता सरला च । (२) विर श २-बिस्योपरिगकदम्बपोते शरो भुजः । नाडी क्रान्ति वृत्तसंपातात् तस्कदम्बप्रोतसंपातावधि क्रान्तिवृत्से कोटिः । विश्वोपरि गोलसंन्चिप्रोते कर्ण इति चापजाये विम्यगतगोलसन्धि a वृत्तीय चापकोटिज्या त्रिज्याघातःकोज्याश + कोज्यायनम् । अतश्चक्रप्रहकोटिज्या-ज्या कोसायनम् अतोऽनेऽतिसुगमा वासन। + () वि० श७–बेधार्थं विस्वीयबृज्याशनार्थं स्पष्टभुजा वा माय शराप्रस्थविम्बस्य स्पष्टतनमावश्यकम् । ३९२ सिद्धान्ततवविवेके उदारताधिकारः । ३९३ स्त्यक्त्वा गोलायनादिं वै सर्वतः खनवपुगं । कदम्बभे स्फुटक्रान्तिज्याSSत्यल्पयुज्यकसम। ३६ वस्तुभूताऽपि तद्वीर्या नायास्येव स्थलान्तरे । व्यभिचरोऽपि तेनासन् तरकृतं गणितं किल ४० ॥ सूर्यसिद्धान्ते। विक्षेपापक्रमेकत्वे क्रान्तिविक्षप युता । दिग्भेदे वियुता स्पष्टा भास्करस्य यथागता । एवमिह ध्यकदम्बप्रतीययोः क्रान्तिशरयोः संस्कारोऽसमुचित इति भास्कराचार्येण ध्रुवप्रतीयः शरः स्पष्टः साधितः । यथा भट्टेन स्पष्टम्यकान्तिशस्व स्पष्ट कान्तिरस्यैवधिकारस्य २०तम श्लोकमारभ्य २५तमश्लोकपर्यन्तं कृता तथैव भास्करेणापि किन्तु प्राचीनैर्बहुभिश्चापयोग ज्याच पान्तरज्यस्थले चापज्यायागचा पज्यान्तरे स्वीकृते, कमलाकरभट्टनापि त्रिप्रश्नाधिकारे शकुंतला शकथने तथैवेति । ज्यमको ४ त्रि अथ मध्यमाभ्यन्तज्य। अतः स्पष्टान्य क्रान्तिज्य सषु। ज्यामक ज्या (मश मअक्र. ज्यामशरा अतः सयु ज्यस्यअक्र. ४ सपु स्पष्टतया अथोपपत्तिः ध्रुवाभ्यां कदम्बाभ्यां च चळवृते कार्यं क्रान्तिवृत्तस्थग्रहभो त गचिह्नोपरि नये ते च नाडीवृत्ते यत्र स्यूटे ततः स्वस्य ग्रहभोगा यधि स्वस्वक्रान्यंशाः । क्षुववृत्ते आद्यसंशः । कदम्बवृत्तेऽन्यसंज्ञा इति । गोलसन्धी तयोरभवोऽयनसम्धौ तयोः परमवं जिनशतु स्यम् । कान्तिवृत्ते यत्र प्रहचिहुं तत्सहकदम्बवृत्तनाडीवृत्तसम्पा तेऽर्थग्रहांचवें ताभ्यां ये क्षितिजे ते अपि स्वस्वसंशया भवतः । त कुजयोः सात्रिभग्रहस्थाने च सम्पातः । तत्राम्यग्र सकग्रहस्थाने हचिहकुजे यथा नाडीवृत्तात् सत्रिभप्रहचिहुं स्वक्रम्यतरेऽत रितं तत्कदम्बवू सान्नाडीवृत्तं तु सत्रिभग्रहयुज्याचापांशेरन्तरितम् । तत्र तस्कदम्बवु तं क्रान्तिवृत्तं कथं नाडीवृतं नाडीमतभेय खत्रिभ प्रयुज्याचपाशः परकायःआद्यन्स्यशः स्पष्टस्यशाः कान्यंश एव कलव्यः । अम्यक्रम्यंशः स्पष्टान्यक्रम्यैश। तत्र क्रमेण क्षेत्रांशा ध्रुवं ध्रुवं वन्यप्रहचिङ गोलसन्धिरिस्यम्यकान्तिस्प टुक्राम्योरानयनं यथोक्तमुपपन्नमुकक्रान्तिक्षेत्ररीत्या । एवं प्रहसम्बन्धि कदम्बवुत्तं नाडीवृत्तं प्रहसम्वन्धि धुववृत्त मायनव लनं प्रहचिहकुजे परक्राम्यंशः । अन्यप्रहाचहञ्ज सात्रभ प्रहकान्तिः कान्तिरेव प्रहाभ्यधि ग्रहणूज्याश्चापांशाः क्षेत्र शरा । ग्रहचिहं गोलसन्धिः सत्रिभग्रहचिह्नसाइभग्रहचिहे श्रावि युक्त।यनवलनानयनमप्युपपने शतेऽक्रम्य परक्राम्यानयनरीत्या खेटकोट्यपमो बाहुविषमोऽन्यापमः समः । एकपाश्र्वे परक्रान्तिभृतेरन्यत्र चसमः ॥ टापमोऽयनार्थं च वलनं हि समस्त्विदम् । चतुष्काणधुवधूपप्रक्पफणोऽसमोऽन्यतः । अथ स्पर्कम्तिवासनाऽप्यप्रकारात् सा यथा । गोलसन्धिवयः सक्के चलघुत्सं यत् तइहविम्बोपरि नेयम । अयनमण्डले कास्तियूत तद्वत्तयोरन्तरं परमशः क्रान्तिवृत्तनाडीवृत्तान्तरं पापमो नाडीवृ (ज्या मश ) सयु सयु ज्याम अत्र मयमशरस्याल्पत्वाजीवाचापयोरभेद धीति ज्यास्पतां म, वि। + ज्यामक्र । अत्र प्रथमस्वरूपं स्पर्शरेणाभिहित मथ सलु स्थले यष्टिरायनवलनकोटिज्या रक्षिताऽत -"त्रिज्याव गदयनवलबज्याकृतिम् इत्यादि भास्करोक्तं स्पष्टशरानयनमुप द्यत । अत्र स्थौल्यं स्पष्टमेव नैतावता वस्तुतो व्यभिचारः । इव भवेनापि 'क्वचित्” इत्युक्वा कस्य नक्षत्रस्याष्टकान्तावेवापतिः। प्रदर्शितेति बुद्धिमद्भिरूहनीयम् । ३९४ सिद्धान्ततवविवेके उदयास्ताधिकारः । ३९५ ततदुत्सयोरन्तरं तु परस्पष्टापमस्त न चलवृत्तं क्रान्तिवृत्तं कलयं कार्तिदृत्तं नाडीवृत्तं शरसम्बन्धिक्षेत्रे । स्पष्टम्ति सम्बन्धिक्षेत्रे तु नाडीवृत्तं वस्तवमेव चलवृत्तं क्रान्तिवृत्तं तत्र विम्यसम्बन्धिक्षेत्रांश बिम्बग्रहः स्यात् तथा ध्रुववृते तसम्बन्धिक्रम्यंश्च स्पष्ठण्यास्ते अत्र साध्या गोलक्षत्रप्रपञ्चकुशलैः । बाण यदा स्यात् खचरस्य तस्य दृग्दृ त्तनम्नोन्नतभागजीवे । विबोद्भवे तन्नयनं विनैव दृ(१)कर्मसिदिं कथयामि सूक्ष्माम् ॥ ४१ ॥ लग्नानेतं सत्रे भखेचरेन्द्र केन्द्रे(२) प्रकल्प्यस्य च वहुपर्वा । निनीषुकोटिज्यका त्रिमौव्य धृताSSHचपोनित खङ्कतो ज्या ॥ ४२ हा(३)रो गुणः स्यात् त्रिगुणोऽथ हारो धूत गुणी विपुशिनी या । चापं चलेषुस्त्विष्टदिक् च तेन €क्षेपचयं किल संस्कृतं स्यात् ॥ ४३ ॥ स्प(४)टं कुजोर्वे मकरादिकेन्द्र हक्षेपक।द्यत् किल तस्कुधः स्पष्टं हि दृक्षेपकचपमूह्यम् ॥ ४४ ॥ कुवाSSतीस प्रथम यदुक तसंगुणा त्रिज्यका विभक्का । सा स्पष्टदृक्षेपकचापकोटि ज्यक भुजः स्यादथ कोटिरत्र ॥ ४९ ॥ स्फुटास्य वृक्षेपकचपमौर्वी तद्योगस्य पदं नतज्या । चापं नतांशाश्च तनखड्रोन्मिताः स्त्रदृष्डलगोन्नतशिाः ॥४६॥ ॥ विम्बोद्भवास्तख चरस्य नूनं ते चोध्येहक्षेपवशात् कुबोध्यम् अवस्थिता ते क्षितिजादधःस्थः खेटैशुरात्रे प्रगतैष्पताः४७॥ कुशऽन्यथैवानयनं च(९)लेषोस्तद्वासना स्पष्टतरा मरीचौ । भोक्ताऽथ सा गोलजयुक्तिशून्या वेश बुधैश्चापजयविलैः ।।। विमण्डलस्थग्रहविम्बगोलकेन्द्रोद्भवं योजनसूत्रमेवम् । गलद्वक्षत्रविचरदक्षः साध्य सुमृष्टमगणतमकार ४९ खे स्वखगोलस्थितखेटयोश्च भीष्टो दिनेशः खचरस्तदन्यः । कल्प्योऽर्कखेटान्तरशिञ्जिनी या ग्रहेषुकोटिज्यका विनिनी ॥ ५० ॥ भक्ता त्रिमौर्या फलचापतुल्यं चात्र ग्रहेषं परिकल्प तस्मात् । प्रकल्पितेऽन्नवकोटिमव्यधृता प्रसिद्धुगुणेन निनी ॥ ५१ ॥ त्रिभज्यका लब्धमतश्च चापं तदक्खटस्थशरान्तरत्रयम् । (१) वि० श७-चलेषोधुवनोतीथशरस्यानयनमन्यथा भिन्नमेव न केनाप्युक्तमित्यर्थः । तस्य वासनोपपत्तिर्मरीची स्पष्टतरा वासना भाष्योक्ताया उपपत्तेरतिमान्येति मुनीश्वरमाक्षिपति भट्टः । तत्र वसनाभाष्य तोयदंपति । वस्तुत कथदकन्दोऽथ वि भन्दकस्थात् । (१) वि० श७-दृक्कर्मसिद्धि विनैवेत्यन्वयः । (२) वि० श७-लग्नोनितः सत्रिभग्रहो वित्रिभग्रहान्तरं डक्षेपवृत्तः बिम्योपरिगकदम्बप्रोतवृत्तान्तर्गतकोण(मने कम्बलग्नकोणमानं केन्द्रमिति (३) वि० श०-विम्याट्टक्षेपवृत्तोपरिलम्बवृत्तं लग्नगतं भवे देव । तत्र लग्नाटक्षेपवृत्तावधिचापस्य ज्या हार इति । (४) वि० श७-विश्वोपरिगतलनमोतटक्षेपथु ससंपातात् स स्व स्तिफावधि चापं स्पष्टक्षेपमानम् । ३९६ सिद्धान्ततयाविवेके उदयास्ताधिकरः । ३९७ एकाम्यदिवे शरयस्तदत्र। खेटार्कयोः कल्पितमन्तरं स्यात् ॥ ५२ ॥ अभाधिकरनयनेन ताभ्यां सध्यं ग्रह।कन्तरकं स्फुटारूपम् । अर्काभिधाव् खेचरतो ग्रहस्य धरोधकक्षावशतश्च तस्मात् ॥ ५३ ॥ प्रोक्ताधिकरोक्कियदत्र कार्य तखेटयोर्योजनविम्बसूत्रम् । यद। खगेषु भवतस्तदैव- मतोऽन्यथास्वे गदितं पुरा ॥ ५४ ॥ अत्र विस्तरभयान्न मयोक्ता वासना मतिमता सकल । गोलचप भवजयविभेदै गलबोध इदमेव फलु हि ॥ ५९ ॥ भट्ट त्तगे खेचरभोगचिह्न गर्भाद्वस्वक्षितिजे यद स्यात् । तदा शराग्रस्थितखेटबिम्बं न तत्र तवेन च भुजसंस्थम् ॥ १६ ॥ उगमनं नामनकं स्वजात् तत् सम्ययाम्येषुवशद्रहस्य ॥ ५८ ॥ सौम्यायने प्रोक्तमिदं विलोमा- द्यम्येऽप्यत व्यस्तमयास्त भुजे । तन्नामनेऽग्रे खचरोदयः प्राक् चोन्नमने व्यस्तमतोऽस्तखेटे ॥ । ५९ ॥ स्पृष्ट खेटस्य विम्वं यद्धुवत् सूत्रं विनिर्गतम् । भट्ट ने यत्र लग्ने स क्षयः स्वायनदृग्ग्रहः ॥ ६० ॥ निरक्षक्षितिजे लग्ने सः स्याद्विम्बोदये ध्रुवम् । आथनं किल दृकर्म तद्रहान्तरालप्तिकाः ॥ ६१ ॥ ग्रहायनेषुभिनेफदिक्वे स्वर्ण ग्रहे स्मृतम् । दृग्ग्रहपमतस्पष्टपमयोर्यस्तसंस्कृतेः ॥ ६२ ॥ स्फुटः शरः स इवेट पप संस्कृतिहेतवे । अथ वा दृग्ग्रहादत्र वलनं काणेमुक्तवत् ३ ।। तद्नखद्वभागज्या यष्टिः स्यादथ यष्टिहृत्। अस्फुटेषुज्यकात्रिज्यानिहतिस्तदनुः स्फुटः ।। ६४ ।। शरोऽसौ विस्रदृक्खेटान्तरे स्याद्ध्रुवसूत्रगः । टक्खेटषमविम्बोरथस्फुटसंज्ञापमान्तरे ॥ ६५ ॥ दृक्कर्मफलः स बुधैर्निरुक्तः स च द्विधाऽक्षायनभेदसिद्धः। निरक्षरं यावदिहायनाख्यः स्वीयं कुजं यावदतोऽक्षसंज्ञः ॥ ५७ ॥ यतः समाख्याभिमुखो न वाण स्वसौ कदवाभिमुखः सदऽतः । क्षत्रस्थते गालगतमबुधै वोक्तौ प्रकारद्वयतः (१)फुटेष् । शिरोमणौ ताविह नोपयुक्त सिद्धान्ततवं वदतां बुधानाम् ॥ ६६ ॥ (१) वि० श७-एतदर्थमस्यैवाधिकारस्य ३८तमश्लोकस्था टिप्पणी विवेचनीया। ३९४ सिद्धान्ततवविवेके उदयास्ताधिकरः । ३९९ अयायनाख्यष्टखेटं पूर्वोक्तदपि संस्फुटम् । अभ्यरीत्या प्रवक्ष्यामि गणकानन्दहेतवे ॥ १७ ॥ त्रिज्यागुणः खेटयुणः स् स्त्र कोटि- शुष्पोद्धृतधपमतः स चायः । अन्यापमज्या त्रिगुणन निम्न जिनांशमौर्या विहृताऽSHचापम् ॥ ६८ ॥ आद्यधिकेऽभ्ये प्रथमान्यपाद द्वं तथा द्वित्रिपदोद्भवे हि ॥ ७३ ॥ परस्पर व्यय यतः पदस्थ इयं तदस्यापपयोर्दिगेये । यथागतं चद्यपदद्वं च द्वितीयके भाषीलवयुतं तत् ॥ ७४ ॥ ९ तृतीयकं भाषेलवेयंतं स्या दम्स्ये तु चक्रांशविष्ठनितं स्यात् । कळवादिकं यद्ग्रहपूर्वक तत् कृत्वा च तयोस्त च लांशकैश्च ॥ ७६ ॥ , ९ वाऽद्य भवेदन्य इह स्फुट।ख्या पमस्फुटान्पापमजीवयोर्यत् । पदं च वगन्तरताद्भज्यागुणं स्फुटक्रान्तिदिनज्ययाऽऽप्तम् ॥ ६९ ॥ तच्चपतुरयस्त्रिभयुक्तखेटा पमउपया वा गुणिता विभक्ता । स्पष्टापमद्युज १कय स्फुटान् पमस्य जीव फलचयमभ्यः ॥ ७० ।। संस्कृत्य सोऽत्रापनदृग्ग्रहः न् मेषादितस्तद्ग्रहयोश्च मध्ये । अल्पं रविं चाभ्यधिकं तनं तु प्रकल्प चोक्तानयनेन कार्यः॥ ७६ ।। यद्वा स्फुटान्यपमकटिकंवा त्रिभऽपया संगुणिता विभक्ता । स्पष्टापमद्युज्यकयाऽऽप्तचाप कट्यंशसंख्याक इहाग्यसंशः ॥ ७१ ॥ मध्यस्फुटान्यपमयोः समान्य- दिक्वे कृताद्यान्यवियोगयोगः । फुटाश्च ते स्युर्विषुवांशकास्तन् क्षेत्रांशकाश्चापमिह प्रकल्प्यम् ॥ ७२ ॥ दृक्कर्मफलः खचरोदयेऽस्ते निरक्षजैस्तैरुदयैर्हतैः । निरक्षभुजस्थित खेटभोगा दग्रे ग्रहस्योद्पनं वनेन ॥ ७७ ॥ याम्ये चार सौम्यशरे तु पूर्व कालेन चास्तेऽपि तदकरीस्या । खेटायने प्रोक्तमिदं हि सौम्ये याम्ये विलोमा मुधिया प्रकरष्यम् ॥ ७८ ॥ अत्रदयातुं वयनाम्नदृष्टि ग्रतो भवेत् षभयुतः स एव । पदं भवंऽयनखचरस्य वद्य तु तत्पादभवं हि पापम् । ४०० सिद्धान्ततवविवेके उदस्ताधिकारः । ४९१ अस्ताख्यलनं भवति ग्रही विश्वे निरक्षतिजस्थिते हि ॥ ७९ ॥ यच्छिरोमणिकृत निजबुद्धया दृष्टिकर्म कलिकापय मुक्तम् । तम् स भचरत्ययनम् दम्यतस्तदुदितं हि यतोऽश्र ८० ॥ अथ वा चलखेटस्य स्थिरजद्विषुवकाः स्वपादेऽयनदृक्कर्मकालांशैस्ते युतोनिताः ॥ ८१ ॥ खगायनेषुभितैकदिवे चेचक्र-३६० तोऽधिकाः । सनास्तेऽथ चेच्छोध्यं न युज्येच्चक्रसंयुताः ॥ ८२ ॥ स्वीयायनाख्यदृक्टोद्भवस्ते विषुवांशकः। तज्ज्ञानाच तच्च तज्ज्ञानं व्यत्ययाद्दृतौ स्फुटम् ॥ ८३ ॥ अथ वेम्यग्रहदवायनदृग्रह साधनम् । सूक्ष्मदृकंमेलं चान्यथैत्र प्रवदाम्यहम् ॥ ८४ ॥ ये खेटविम्बोपरिगे कदम्ब- द्वयधुबारूपद्ति योत्थवृत्ते । भमण्डले ते किल यत्र लग्न तत्र ग्रह खयनदृग्गदौ स्तः ॥ ८५ ॥ स्फुटपमोऽथायनदृग्ग्रहस्य क्रान्तिर्भवेत् तद्विषुवान्तराले ।। ८७ ॥ वेम्बचलाख्यधुववृत्तयश्च यदन्तरं स्याद्विषुवाख्यवृत्तं । ते गोलसन्धेर्विषुवांशकाः स्यु- विम्बग्रहस्यायनदृग्ग्रहस्य ।। ८८ ॥ चलस्थितस्याथ भट्टतगस्य तुल्याः सदैकध्रुवसूत्रयोगात् । तौ दृझचळख्य खचरो भद्यते विम्बग्रहोऽसौ चळवृत्तगः स्यात् ॥ ८९ ॥ परस्फुटक्रान्तिभवद्युमव्य निनी स्फुटक्रान्तिदिनज्ययाऽऽप्त । वि(१)म्बग्रहयाऽत्र फलस्य चाप शा ये तयोस्ते विषुवांशकारूषाः ९० ॥ षष्टिभागज्यका विनिनी स्त्रयुज्ययाऽऽहाऽपनदृग्रहण । तथापतुल्या विषुवांश का व विम्बग्रहस्यायनदृग्रहस्य ॥ ९१ ॥ स्खकोटिजातधुगुणेन भक्त तया त्रिमौव्यं गुणिताऽऽप्तचषम् । (१) वि० श७ - यथा क्रान्तिवृत्तीयप्रहाद्भुजांशकम्येशविषुवां शजनितचापजायमेकमन्यद्य युज्याचापखेटकोट्यंशपरमापयुज्या- चपशजनितमाभ्यां "मेषादिीघात्रिगृहधूमज्य"-इस्यादिना विपु• यशसाधनं तथैवात्र बिम्बोपरि गोलसन्धिप्रोतवृत्तं क्रान्तिवृत्तं स्पष्टा पमं तान्ति परमस्पष्टपमकोटिज्यां परमापयुज्यां च प्रकल्प्य विस्थी यविषुवांशाः सुसाध्या इति । तयः सदेवायनदृष्टिकर्म कला भवृत्ते विवरं तथाऽत्र । बिम्बग्रदन्तश्च शरः कदम्ब- वृत्ते तथैवाथ भवेद्धुवधे ॥ ८६ ॥ स्फुटस्तु वेम्बयनदृग्ग्रहान्तः शरोऽथ नाट्यद्वयविम्बमध्ये । ४०२ सिद्धान्ततवविवेके उदयास्ताधिकारः। ४०३ भुजा भवेदयनहग्रहस्य चलग्रहस्यैव पदस्थितः स्यात् ॥ २ ।। परस्फुटक्रान्तिलवः खनन्द धिकास्तदाऽऽघन्स्पपदोक्तबाहुः । स्याद्यस्तथा द्वित्रिपदोद्भवो यो न्योन्य स च व्यस्य यतः पदस्थः ॥ ९३ ॥ क्रान्तिवृत्तखगभगजेमव विम्बगं किल कदम्वकवृत्तम् । विम्बत ध्रुवसुवृत्ताधिभेदात् स्वीकृता बुधघरैरियमत्र ॥ ९७ ॥ आयनं हि वलनं (१)खगजं यत् तज्ज्यका च गुणिता शरमठः । प्रस्फुटपमदनज्यकयाऽऽप्त तद्धनुर्लवषडंशमितं तव॥ ९८ ॥ दृष्टिकर्म घटिकादि सुसूक्ष्मं स्याच्छि(२)मणिकृतादपि दृग्जात् । (३)प्रस्फुटेषुभवकोटिजपौर्वीं संगुण त्रिभगुणेन विभक्ता ।। ९९ ॥ शंय बुधस्तद्वशतः पुरावा सूक्ष्म भवेदायनदृग्ग्रहः सः । एवं हि (१)खेटयनहग्रहथौ यो वैषुवांश तु तदन्तरैक्षम् ॥ ९४ ॥ परस्फुटन्ति भवशिफन न्यूनाधिकस्वे सति खञ्जतो यत् । रसवृते दृष्टेजकमंकालो भवेच्च सूक्ष्मो घनिकादिकोऽत्र ॥ ९५ ॥ या (२)चलांश खचरात् त्रिभयुक। दोडका जिन लवण्५कया जी(२)। मस्फुटापमदिनश्यकयाऽऽप्त विघजाऽयनभवा वचनज्या ॥ ९६ ॥ (१) वि० श०--खगजं स्थानमिति । विम्यात् स्थानगतध्रुवमो- तत्तोपरि लम्बवृत्तकरणात् कदम्बप्रोते मध्यशरः कर्णः। स्थानगध्व प्रोते कोटिीम्बवृत्ते भुज इति चापजात्ये लम्ववृत्तीय चापज्या विम्बीया शत्रघ्वीपचापज्या त्वेकैवातः ज्यालम्बवृचा=अथाम = उपास्था, भाष. ५) यआय० च् मश x यास्था. आय.व. त्रिज्यामश x ज्यास्था. आय. व. त्रि x विम्बीयञ्च वि. 9 (१) वि० श०--खेटशब्देन स्थानमिति । (२वि० श०-चलांशखचरः सायनप्रहः क्रान्तिवृत्तीय एव। वि सम्बोपरि वकदम्बप्रोतवृत्तान्तर्गतं विस्थीयायनवलनं तदर्थं चापातयं शरकोटिः स्पष्टद्युज्याचापांशाः ध्रुवकदम्बान्तरं जिनांशाध्धेति कोणा नुपातविम्बीयायनवलनानयनं सुबोधम् । (३) वि० श७ "जिनलवोथगुणन"-इत्यत्र ‘लवज्यकया सी" इति पाठः प्रामादिकः । अत । उपपक्षम् (२) वि० श० भास्कराचार्येण विम्बीययुज्या नैवानीतेश्यतो भट्टनय ने सूक्ष्मत्वमववश्यं किन्तु "सुखमम्" इत्यत्र 'सु' इति पदपूकमिव । (३) वि० श०-विवादयनदृग्ग्रहावधि प्रस्फुटेषुः कर्णः• वि म्यात स्थानावध मध्यशरोऽस्फुटषुः कोटि , स्थानादयनडग्ग्रहाः वधि क्रान्तिवृत्ते भुज इत्येतश्चापजत्ये भुजकोटिज्याकोटिकोटिज्या- घातः कर्णकोटिज्यात्रिज्याघातसम इत्यत आयनडकमेकलनयन- मुपपन्नम् ४०४ सिद्धान्ततवाविवेके उदयास्ताधिकारः । ४०५ अस्फुटेषुभ१कोटिजमौठ लब्धचपभवकोटेिजलेता । दृष्टिकर्म भट्टतौ यदि वा सा विम्बजायनभव वलनज्या ॥१००॥ प्रस्फुटेषुगुणसंगुणिताऽऽप्त त्रिज्ययाऽऽप्तधनुरायनकर्म । स्यान्न तदव खलु तद्वशताऽत्र। प्रस्फुटेषुरपि चक्रमरीत्या ॥ १०१ ॥ यक्वाऽत्र विम्बपपजघु जीवां कृतः खगशृऽयकयैव (१)मुदैः । दृक्कर्मकालः स्वधियाऽनुपातात्- क्षेत्रस्थितिं चापभयपबुद्ध ॥ १०२ ॥ इत्यायनं दृष्टिजकर्म चोक्त माझ हि दृकम वदाम्यथाहम् । मध्यपमः स्वायनदृग्ग्रहथB स्फुटापमो विम्वभवः स्वखेटात् ॥१० ३ ।। ताभ्यां यथोक्ते चरखण्डके ये तयोस्तु तुल्यान्यदिशोः क्रमेण । वियोगयोगद्रवतीह चक्ष दृकर्म चेत्थं हि सतां प्रसिध्दम् १०४॥ अथात्र तेनायनदृग्ग्रहघ चनं धन ने यमसौम्यवाणे । तच्चोदयारूपं च तथाऽस्तसंबर मुक्तद्विलोमेन ततः सपभाक् ।१०५॥ (९) बि७ श०--मूत्रैरिति कथनंभट्टस्यैव शेभते । एवमेव नतकाळजदज्यां- ऽक्षज्यया च गुणिता विहृताऽत्र । स्त्रोपहृतदलविस्तृतिमिया लब्धमाक्षवलनोद्भवजीवा ॥ १०६ ॥ विम्बजघुगुणमनविभक्त त्रिज्यया च गुणिताऽक्षलवज्या । उङ्गमास्तसमये नियमान् सा चापमक्षवलनं क्रमतस्तत् ॥ १०७ ॥ सम्पयाम्यमयनाक्षजतच- वाळनांशकसुसंस्कृतितो यत् । स्पष्टसंज्ञवलनं द्विविधं तव स्वोद्रमास्त वशतोऽस्य च या ज्या ॥ १०८ ॥ सेषुकोटिगुणसंगुणिताऽऽप्त त्रिज्यया च फलचापलवा ये । तद्विहीनखनवज्यकयाSSत्र त्रिज्यया च गुणिता शरदोज् ॥ १०९ ॥ तदनुः (१)फुटशरः समसूत्रे चाक्षदृगूग्रहभुजेन सदाSस्य । संस्कृतेर्भवति विम्यभुजोऽत्र स्पष्ट एव हि कृतापमव सः ॥ ११० ॥ आक्षदृग्ग्रहभवस्फुटसंज्ञ । वांछनांशकवियुवतिज्या । (१) वि श७--विम्वोपरि समप्रोतवृत्ते विम्बात् क्रान्तिवृत्तावधि समप्रोतीयं खण्डं स्फुटशर इति ।। ५१ ४०६ सिद्धान्ततवविवेके उदयास्ताधिकारः । ४०७ विम्बग्रहो नियुदयं प्रयाति तदन्यथा चास्तमनं सद सः। यत् त्रिष्टलग्नादुदयास्तलनेऽधिके- ऽल्पकेऽस्तादय एष्ययातः ॥ ११८ ॥ तदन्तरोत्था घटिका गतैष्या- स्तचालितः स्यात् स निजोदयेऽस्ते । तळमयोरन्तरतोऽसकृद्यः । कालात्मिकास्ता घटिकाः स्युराक्ष्णैः ॥ ११९ य तयाऽत्र विहृता त्रिगुणनी पुज्पका स्फुटतरा शरदिग्वा ॥ १११ ॥ विम्यजस्फुटतरा वलनज्या सा स्फुटेषुगुणसंगुणिताऽऽप्त । त्रिज्यया धनुरिह स्फुटसंज्ञ दृष्टिी भवति कर्म भवृत्ते ॥ ११२ ॥ प्रश्नोत्तराधिकारस्थसन्धिखेटप्रकारतः । स्फुटं वा वकनं कृत्वा दृकर्म स्फुटमानयेत् ॥ ११३ ॥ दक्षिणोत्तरवारक्रमतः स्वं चास्त्रकं स्विदग्नदग्खलने स्यात् । याम्यगे तु वलने विपरीतं तद्गृहे कुरु स दृग्ग्रह आक्षः ॥ ११४ ॥ स द्विधोदयभवस्वह विम्ब स्योदये भवति लग्नमिहास्ते । यः सषड्भ इह साऽस्तविलग्न स्वीयभूजवशतस्विदमुक्तम् ॥ ११५ ॥ भानां ग्रहणामुदयास्यलम् समुद्मे स्यादुदयस्तथाऽस्तः । अस्ताख्यळनाडूमनेऽन्वहं स्यात् प्रयग्भ्रमेण प्रवहनिलस्य ॥ ११६ ॥ निशीष्टलग्नादुदयास्त युने न्यूनाधिके यस्य खगः स दृश्यः । सपद्भसूर्यादधिकोऽर्कतोऽल्पो रव्यस्तकाले निजदृग्ग्रहश्चेत् ॥ ११७ ॥ अभीष्टकालद्युचरादपान्त येद्देष्टकालयुचरास्तमध्ये । मायस्त्विदं सन्निकटस्थितवान् स्वदृग्रहे तन्नियमान्यथा ॥ १२० ॥ यत्रयत्र कृतं(१जायादन्यस्यानयनं मया । नूनं तत्र खामकात् तस्माद्रोध्यमन्यत्र धीमता ॥१२१॥ अथान्यथैवेन्दुमुखग्रहाणां भानां च विम्बोद्मनास्तकाले । विनेव दृकयो विलशासद्धि स्तथा सतां तद्भणितं प्रवच्मि ॥ १२२ ॥ रव्यस्त काले प्रथमं खगस्य विम्बलतज्यक्तवदत्र काय । (१) वि० श० -यत्र यत्र स्थळे जास्याद्यपजायक्षेत्रमाश्रिस्य अन्यस्यापरपदार्थस्यानयनं मया भवेन कृतं तत् तस्माज्जारया घामकात् अन्यत्र यत्र स्थले तज्जायं शून्यं ततोऽन्यत्र स्थले धी मता क्षेत्रज्ञेन बोध्यम् । शयात्मकजात्यमम्यस्य साधने शल्यमित लब्धेरनिवार्यत्वादिति । ४०८ सिद्धान्ततवविवेके उदयास्ताधिकारः। ४०९ दृग्दृतगाक्तस्फुटसंज्ञका च क्रान्तिश्चरान्यादि ततः स्वदेशत् ॥ १२३ ॥ कृत्वा ग्रहस्योन्नतनाडिकाः च थुराश्रयातप्यभवः मसध्याः । (१)केन्द्रे त्रि(२)भाल्पे घुगतं खगस्य षड्भाल्थके खेचररात्रिशेषम् ॥ १२४ ॥ एवं युशेषे रजनीतकाले प्रोक्तक्रमेनैव खगस्त छनम् । अर्कोदयाद्रेत्थमिनोदयका- देवोक्तवल्लभ्रमितैष्यकाले ॥ १२८ ॥ स्वरात्रिकालादपि बोध्यमिी पडूभधक नुगत तथेष्ये। दिनस्य चाङ्गाभ्यधिके तु नूनम् । तथव साध्ये दिनरात्रिमाने खेटर्सयोस्तद्भणितप्रसिद्धवै ॥ १२५ ॥ सिद्धे गते स्वोन्मितितो विशुदं तद्म्यमूलं किल तस्य सिद्धौ । तन्नोनिमतेः शोध्यामिदं तु यात मित्थं युरात्रिप्रभवं गतैष्यम् ॥ १२६ ॥ स्वकस्तकालोद्वषभयुक्का- दकोच रात्रियुजशेषयाते । लग्नं धनर्ण गदितप्रकारा ग्रहोदये स्यादुदयास्यलमम् ॥ १२७ ॥ ततो गतेष्यक्रमतः स्वबुद्धयः । नियोदयास्तावुदितौ किलैवं ताबर्कसान्निध्यवशाच्च वच्मि ॥ १२९ ॥ अकद्भवानामिह यस्य पूर्व निरन्तरं दर्शनमास्ति तस्य । चण्डसनिष्पवशादकरमा ददर्शनं वाऽस्तमनं वदन्ति ॥ १३० ॥ ततः कियत्कालमदर्शनेऽपि तद्दर्शनं चोद्मनं मुनीन्द्राः। प्रायोऽस्यदृश्यत्वमिदं नराणां चण्डांशुजालोकमवाक्षिघातात् ॥ १३१ ॥ यदाऽसन्नभावेन यस्योचितं हि निरुक्कश्च तैस्तादृशस्तस्य भागाः। सदाऽस्तोदयारम्भकालोद्भवः स्खे कुजोध्वं सशुक्लेऽपि विम्वेऽप्यधोऽर्के ॥ १३२ ॥ (१) वि० श७. -'लग्नोनितं सत्रिभखचरेन्द्र केन्द्रम्" इत्या चेनास्यैवाधिकारस्य ४२ तमश्लोकेन केन्द्रे कल्पिते जिनालपाक्षांश देशे क्षितिजासने दोषोऽतो वित्रिभं तात्कालिकरविग्रहं च ततो यत् केन्द्र तद्वशात् सर्वमवगन्तव्यम् । (२) वि० श७-त्रिभागे इत्यत्र वित्रिभखलग्नास्तरसंस्कृतं त्रिभं वहर्भ नवभं च शमफलार्थपदकल्पनावत् कवष्यमन्यथाऽऽपति नृद्धिमद्भिर्विवेचनीया अकादयादस्तमयाश्च यात ये ये स्त्रकालांशकतोऽपि चोध्र्यं । डवम्बसदशनमस्ति तत्र स्थूलं तदल्पे स्वधिकेऽथ सूक्ष्मम् ॥ १३३ ॥ ४१० सिद्धान्ततवाविवेके उदयास्ताधिकारः । ४११ इनषेविधास्तमनादपूर्व शुक्लं नृश्यं मृगलाञ्छनस्य । स्यायन कालन च तस्य ते स्युः कालांशका यावादिनं दृगिन्दोः ॥ १३९ ॥ इत्थं हि जीणोः कथयन्ति चेदं न केवढं कारणमाहुरार्याः । स्थूलं यतोऽस्य१कतेजसं यत् स्क्ष्यं तु तच्चाधिकतैजसं स्यात् ॥ १३४ ॥ जास्या भिन्नान्यभिन्नानि विम्वाम्यम्बुमयान्यपि । तथोऽधरसंस्थानि दुरासनानि चार्कतः ॥ १३५ ॥ स्थूलसूक्ष्पाण्यपीयादिभेदाद् दृग्योग्यमस्ति यत् । भिन्नस्तरसमयास्तेषां ज्ञानं नास्पाइशामिह ॥ १३६ ॥ अतीन्द्रियज्ञः किल कालभागाः स्ते लक्षिता योगवशद्विभिन्नाः । तकल्पनायुक्कि मिह स्व(१)तन्त्र स्त एव जानन्ति हि न तदन्ये ॥१३७॥ द्विसप्तवेदेदुखपझाभागा दिसंयुताः। कालला निरुक्ताः । चन्द्रादिकानां भृगुसौम्ययोस्ते द्विहीनिता वक्रगयोः स्वतन्त्रैः ॥ १३८ ॥ यदा प्रोक्ताधिकैः काळभागीरको स्त्रहग्रहः। तदा विषं नृश्यं स्यादल्पैस्तैर्न कथं चन ॥ १४० ॥ स्वीयकाळांशतुल्ये हि समयेऽकस्ततः परम् । उदयात् प्राक् च सुव्यक्तं तदकसन्नविम्बकम् ॥ १४१ ॥ प्रोक्तं तेनात्र निर्णीतं दृग्ग्रहार्कोन्तरं किल । भोक्तकलांशजक्षेत्रभागैस्तुल्यं भवेदिति ॥ १४२ ॥ कालांशजातक्षेत्रांशा अकेदृग्ग्रहयोर्यदा । अन्तरं स्यात् तदा दृश्यं तद्दिवं सुतरां ततः। ॥ १४३२ ॥ अधिके स्वन्तरं चास्य दृश्यं नैव कथं चन । परमवष्टकाळांत्यदृग्ग्रहकोनुपाततः ॥ १४४ ॥ शरसम्बन्धतः सिद्धं प्रतिक्षणविळक्षणम् । दृग्ग्रहकन्तरं तच्च ज्ञातुं दुबधमस्त्यतः ॥ १४५ ॥ कृपालुना श्रीरविणा त्वन्यथोक्तं च तद्यथा । केवलं स्फुटखेटार्कविवरं हि यदा भवेदें ॥ १४६ ॥ प्रोक्तकालांशजक्षेत्रभागैस्तुल्यं तदा ततः । आसनमेव तद् भोक्तदृक्खेटाकॉन्तरं भवेत् ॥ १४७ ॥ तदिन्दः प्रतिपक्षान्ते प्रायः सर्वान्तरं ततः । आसन्नमेव दृकुचन्द्रसूर्ययोरुक्तमन्तरम् ॥ १४८ ॥ नक्षत्राणां च कार्योगैर्जातैर्बिम्घस्य साधनम् । (९) वि० श७-कालांशः कालसंयनिधन भागा नाडीवृतीयाः । श्रीभास्कराचार्येण प्रहगणितोदास्ताधिकारे ‘दनेन्द्वः शीलवः इत्यस्य वासनाभाष्ये "चन्द्रस्य द्वादश कालांशः। अर्कस्यास्तम यदुदयाद्या घटिकाद्वयाधिकान्तरे चन्द्रो दृष्टियोग्यो भवति तदूने त प्रभाच्छादितत्वाददृश्यः । अतस्तस्य द्वादश कालांशः ।" एव मेवान्येषां ग्रहाणां कालाशः पठिताः । सूर्यसिद्धान्तेऽपि तरसमा. एव कालांश इति न कश्चिदूविशेषः । ४१२ सिद्धान्ततवविवेके- उदयास्ताधिकारः ।। ४१३ सार्वभौमे कृतं यच्च प्रसङ्गात् तददिहोच्यते ॥ १४९ शनियोजन कर्णसंविनिनं शनिविम्बं कलिकमयं स्फुटं यत् । भजयोजनकर्णसंविभक्तं तिथिकालांशभविम्वलिप्तिकाः स्युः ।। १५० ॥ एताः कलाः पञ्चदशाहताः स्व काटांशभक्त निजाबिम्बमित्थम् । यैर्भास्करोक्तीजतारतम्य बलाद्विलोमादुदितं न सत् तत् ॥ १५१ ॥ शनैर्निरुक्तश्रतिविम्बकाभ्यां तिथ्यंशकाखांशकभस्य बिम्बम् । यथा कृतं तद्वदिह ग्रहाणां बिम्बप्रसिद्धिर्न कथं यतोऽत्र ॥ १५२ ॥ अत्रान्यखेटश्रुतिविम्बकाभ्यां तत्तुल्यकलांशकभस्य बिम्बम् । कृत्वैव तद्रकृतं यदस्ति तिथ्यंशकायांशकभस्य बिम्बम् ॥ १५३ ॥ शन्युद्भवेनंव न तस्समान भवेदतस्ताद्धि मतं न रम्यम् । किं चाग्निचन्द्रोन्मितकाल भागा गस्स्यादिसुस्थूलमुदृश्यभानि ॥ १५४ ॥ धान्युद्भवात् तद्भणितप्रकाराः च्छन्युक्तविम्यादपि चाल्पनि । नैवाधिकानीति सुदृष्टिभाजां न तानि युक्तानि च दृग्विधान् ॥ १५५ ॥ सूर्यास्तकलिकौ पश्चात् प्राच्यामुदयकालिकौ । स्फुटवर्कग्रहौ कार्यो ग्रहोऽथ पूर्ववत् ॥ १५६ ॥ रविगत्यधिका भुक्तिर्यस्य शीघ्रभिधोऽत्र सः। । एवं यस्याल्पिक भुक्तिकः स शेयो मन्दसंज्ञकः ॥१५७॥ मन्दा अकधिकः पश्चादस्तं जीवकुजार्कजाः । जनाः प्रागुदयं यान्ति युक्रज्ञ वक्रिणौ तथा ॥ १०८ ॥ ऊना विवस्वतः प्राच्यामस्तं चन्द्रज्ञभार्गवाः । त्रजन्यभ्यधिकाः पश्चादुदयं शीघ्रयायिनः ॥ १५९ ॥ इत्थं स्वशाखे रविणा प्रोक्तवस्तोदयौ क्रमात् ।। अथ तद्तगम्यं(१) हि कालज्ञानमिहीयते ॥ १६० ॥ स्फुटार्कखेटान्तरजातनाड्यो। रसादतः काठळवः स्युरिष्टः। उक्तेभ्य ऊनाभ्यधिका यदीष्टाः खेटोदये गम्यगतोऽपथाऽस्तः ॥ १६१ ॥ मोक्तेष्टालांशवियोगलिप्ताः खेटस्थितांशोदयभागभक्तः । ग्रहर्कगत्यन्तरलिप्तिकप्त व जवैक्येन हृताः पुनस्ते ॥ १६२ ॥ लब्धा दिनाद्यो गतगम्यकाल स्तकालखेटकं वशान्मुद्दः सः । • • {१ ) विर श०–"तद्गतगम्येष्टकालवनम्” इति पाठो युको- ऽन्यथा कालशनस्य गतगम्यत्वादयुक्त इव पुस्तकस्थः पाठ इति। विवेचनीयं शब्दभंज्योतिषतत्वकैः । ४१४ सिद्धान्त तस्वविवेके उदयास्ताधिकरः । ४१९ खेटार्की वेत्थमिहानुपाता। स्यू(९) हि तस्सन्निहितं तु स स्यात् । दूरे न तीराविणाऽत एवं नोक्तं विशेषानयनं ययार्थस् ॥ १६९ ॥ अणुक्राटजू प्रयगुदम्य वक्र गतिं प्राप्य तत्रैव यातः प्रतिष्ठाम् । ततः माझ समुद्रम्य वक्रदृजुर्वे। समासाद्य तत्रैव चास्तं व्रजेताम् ॥ १७० ॥ + = स्थिरो भवेत् संव्यवहारयोग्यः स्पष्टः स्वगस्योद्मनास्तयोर्हि ॥ १६३ ॥ अकर१कवे मृदुखेचरस्य पृचोदयश्चास्तमयः प्रतीच्याम् । अकाधिकत्वे त्वथ शीघ्रगस्य। मूलपकत्वेऽस्तपयोऽस्ति चैन्याम् ॥१६४ अकोधकर्वेऽभ्युदयः प्रतच्या मित्थं तदेकावगमः स्वकात् शत्रऽल्पके वा मृदुगेऽधिकंऽकरोत्। स्वत्यस्तमुच्य समुद्मं यः॥१६८ ज्ञातुं प्रवृत्ताऽस्ति तदर्थपनं (१)विशेषमायाभिमतं प्रवाम । मोक्तेष्टकलांशयुतेः कलाभिः साध्यास्तदर्न दिवसा गतैष्याः ॥१६६ अग्नऽत्र तेः खेटसमुद्मः स्यात् सदाऽथ चेवं मृदुगेऽल्पकेऽकम् । शत्रेऽधिके बोक्तवदेव पूर्व प्रोक्तेष्टयुत्पुरुषादिनैः सदाऽस्तः ॥१६७॥ शीघ्रग्रह ऋण मन्दवत्र स्या दस्तोदयान्तर्दिवसा अपीत्थम् । द्विभुस्तु तैः कमललवैस्तदियं नोक्तं हि देवैः प्रकृतं विहाय ॥१६८॥ उदयोऽस्तश म्यूनस्य पूर्वमधिकस्यानन्तरमिति तावत् सुप्रसि- चम् । क्षितिजोध्वगो रात्रौ चेद्दृश्योऽन्यथा स्वदृश्यः। अकदल्पे म न्दे तस्योदयनन्तरमर्कोदय इति शेषराशौ पूर्वदिश्युदयस्तदन्तरोपच यादधिके तु गतरावेव पश्चिमस्तस्तदन्तरापचयात् एव ग्र स्य व्यत्ययेन सुगमम् । धकधिके मन्दे भावी योग इति परमास्तो न स्यात् तत्काळादुत्तरोत्तरं प्रहाकस्तपरापचयः पूर्वमुपचयः । तत्र तयोरन्तरे स्वेद्याकडांशा उककाकांश उदयास्तारम्भाः । तत्र यद्- या उक्काधिकास्तदा तन्न्यूनशनेच्छयाऽग्रेऽस्तोऽल्पे स्वधिकान्तरे च्छया पूर्वमस्तः मन्दे उत्तरोत्तरमन्तरोपचयोऽने पूर्व । एवमकल्पे स्त्वपचयः । तत्र यदोकाधिका इष्टस्तदा तस्यूतान्तरेच्छया पूर्वमुद योऽल्पे त्वधिकाम्तरेच्छयाऽग्रे तदुदयः। एव शीघे ऽकदधिकेऽपि तयो रतरोपचयोऽत्रे पूर्वं त्वपचयस्तत्रोक्ताधिके स्वेटे तम्प्यूनान्तरापेक्षया पूर्वमुदयोऽव्ये त्वधिकान्तरेच्छयाऽग्रे समुदयश्च। एवमकल्पे शत्रे उ खरोखरं तदन्तपचयादस्त एवाने तमोकादिष्टस्याल्परयेऽधिका । (१) वि० श७. -विशेषमन्यानुक्तम् । आद्यभिमतं श्रीभास्करा आर्यकथितं ग्रहगणितोदयास्ताधिकारे "प्राग्दृगग्रहश्चेदधिको बैरित्यादिना । (१) वि० श७-एतादृशे सर्वत्रैव स्थले स्थूलताऽनुपातेन भव श्येवेति सा भयो मात्सर्यादव भास्करमाक्षिपत् । ४१६ सिद्धान्ततवविवेके- उदयास्ताधिकारः । ४१७ यत्राधिकोऽस्तभानुस्तु यस्य स्वोदयभानुतः । सम्यषरतदेषां स्यादिनासन्नवशान्न हि ॥ १८० ॥ कथं चित् तत्र तस्यास्तः किं तु भूजवशद्भवेत् । अभिजिह्महृदयं स्वतीवेष्णववासवाः १८१ ॥ अहिधृग्यमुदक्स्थत्वान्न लुप्यन्तेऽर्करश्मिभिः । व्यश्नोत्तरे तु कालांशाधिकोतरशरान्तरे ॥ १८२ ॥ उक्तस्तऽप्यकृतो विम्बं दूरेऽतस्तन लुप्यते । भानामत्रोदयः प्राच्यां प्रतीच्यापस्त ईरितः ॥ १८३ ॥ सौम्ये स्पष्टपमो लम्बाधिकस्तद्रं सदध्यगम् । गर्भभुजा तथाऽधःस्तद्यस्यस्पष्टपमोक्तितः ॥ १८४ ॥ स्तरशानेच्छया पूर्व मस्तोऽधिकत्वे तन्न्यूनज्ञानेच्छयऽप्रस्तयु पनं यथोक्तम् । एवं मर्देऽधिके शीघेऽल्ये वाऽकत् तदा तयोर्योगः परमस्तसंज्ञोऽग्रं स्यात् तत्र रविर्मन्देन सह संयुज्य ततो मम्दाद प्रे ऽपि कालांशजक्षेत्रांशान्तरित उदयार्थ परमास्तं यावत् तयोः प्रथ मान्तरं स्वेष्टकालांशास्तत उक्ता इति तयुयुत्थदिनैरुदयः स्वकालात् परमास्तमुल्लङ्घ्येति च स्पष्टम् । एवमेव स्वकालादस्तशात युयु रथदिनैरर्थाद्वगतसंशं स्यादित्युपपनं सर्वम् । इषं काटांशतुल्याच ग्रहकोत्तरतः कृतम् । साधनं स्थूलकालस्य तत्राकट्टुग्रहावधि ॥ १७१ ॥ यद्यन्तर कालभागाधिकं स्यात् तर्हि तद्दिने । रात्रावत्र ग्रहो दृश्यः स्वदृश्ये सपये किल ॥ १७२ ॥ तदाऽन्यथाऽऽसत्ररात्रौ कालांशभ्यधिकान्तरात्। दृश्यः खेटोऽथ वाऽस्तः स्यात् तदल्पान्तरतस्तथा॥ १७३ ॥ अगस्यलुब्धकत्रहृदयाभिजदन्द्रभे । चित्रादिस्यानिर्लक्षे च काकांश विश्वसंमिताः। ॥ १७४ ॥ भगार्यमाधिनीदृशमश्रधातृभघासवे । हस्तश्रवणयोर्भागाः शक्रः स्युः सूर्यसंमताः ॥ १७५ ॥ अग्निरुद्राहिपित्राम्बुधैश्वदैवतमूलभे । तिथ्यंशः स्युः पुष्यमृगयमभानां तु मूर्छनाः ॥ १७६ ॥ शेषभानां घनाः १७ कालभागस्तैः स्वोदयाङ्गतः । लग्नं स्वोदयभानुः स्यात् स्खास्तलग्नाटणाभिधम् ॥ १७७ ॥ लग्ने तैरेव भागैः स्यादतभानुश्च पद्मयुक् । स्वेष्टसूर्यान्तरे लिप्त रविभुयुद्धृताः फलम् ॥ १७८ ॥ दिनायं गतगम्यं स्यादिष्टसूर्येऽधिकोनके । खरवाकोदयतो भर्योदयास्तावुदितौ यतः ॥ १७९ ॥ अथात्र । शुक्लप्रतिपद्दिनेऽस्ते गते रवौ तौ शशितिग्मरश्मी । साध्य स्फुटौ चन्द्रमसश्च पात स्ततः शरः स्यात् खलु सौम्य याम्यः ॥१८५॥ स्पष्टपमश्वथ विलग्नकं तत्र केन्द्रं च दृक्षेप उदयमाशः । यथोक्तरीत्य गणकन काय तत्रेन्दुविधीयनतनतांशः ॥ १८६ ॥ त्रिप्रश्नरीत्याऽथ ततः प्रसाध्य इनातनश्चन्द्रमसस्तकालः । घट्यादिकः षड्गुणितः स चेत् स्यात् कालांशकेभ्योऽभ्यधिकस्तदानीम् ॥ १८७ ॥ मुमूभृङ्गाकृतिरेष इन्दुः शुक्लोऽखिलानन्दकरो नृहदयः । 4 ४१८ सिद्धान्ततवविवेके पर्षसम्भवाधिकारः । ४१९ अथ पवसम्भवाधिकार । नैवान्यथा किन्तु तदग्रिमे स्या दसंशयं चोवीमिनास्तकालात् ॥ १८८ ॥ यद्युक्तकालांशकतोऽल्पकेऽपि वदस्यख़र्चस्वकुगर्यधृष्टः । जड जडांशोरबलोकनं यः कस्योपहास्यो न नरस्य स स्यात् ॥ १८९ ॥ अकबरप्रतिपस्श्रान्तशैतदर्शननिर्णय। । निर्णयं ये बदन्यस्ते तदर्थं भूधिनस्य तु ॥ १९० ॥ यदस्तकाला परतोऽथ पूर्व मासनकाले मतिपद्मिरामः । इन्दोस्तदस्ते च यथोक्तवत् स्यात् संदर्शनदर्शनकं तु मुख्यम् ॥१९१॥ अर्कोदयात् प्राक् परतः स चेत् स्या अथेन्दुभाम्चोग्रीहणं प्रवर्छ। तत्सम्भवं प्राक् प्रवदामि सम्यक् । यज्ज्ञानतस्तद्गतमयासः कुतो वृथा नैव भवेद्रइलैः ॥ १ ॥ सपातचन्द्रस्य भुजांशका दिन्द्रा(१)पकाः स्युग्रीहसम्भवः स्यात् । पृणन्तकाले तु तदा हिमांशो रेवं रवेर्दर्शविरामकाले ॥ २ ॥ तरकालजानां नतनाडिकान गृहादिको यः किळ वेदभागः । तनयुक् प्राक्परगे नतेऽर्क स्तदुद्भव मध्यनांशका ये ॥ ३ ॥ तेषां रसांशेन सुसंस्कृताः स्युः । स्फुटाः सपातेन्दुभुजांशकास्ते । नगाल्पकश्चद्रहसम्भवः स्या द्रवैरिदं सबहुधति वध्यम् ॥ ४ ॥ मास क्षेपो भादिकः पातयुक्ते चन्द्रे भुः खं खाब्धयः पञ्चचन्द्राः १०।४०१५। मासैः ५भिः पक्षयुक्तनितैव पक्ष वा तस्सम्भवः संविळक्यः ॥ ५ ॥ दासनकाल नियत तु तत्र । अस्तेषामें दर्शनकं तथा स्य ददर्शनं पूर्वभवेऽस्तकाले ॥ १९२ ॥ उदयासनकाळस्थो यद्यन्तः प्रतिपत्तिथेः । तत्रस्थादर्शनदेवाग्निपास्ते निर्णयो न हि ॥ १९३ ॥ तत्रस्थदर्शनादेव प्राग्भवेऽस्ते न निर्णयः । कि तु यस्ययाद्यो दर्शनादर्शनक्रमात् ॥ १९४ ॥ सारयामङ्कपत्रौीयमित्थं खयुक्तितः ।। उपहास्योऽन्यथा चन्द्रोदेशे खे निर्मले नरः ॥ १९५ ॥ । इति श्रीकमलकरविरचते सिद्धान्ततवार्विवेके उदयास्ताधिकारः । (१) वि० श७-ग्रहणसंभवविचारो भास्कराचार्यांनुसार एव। यस्योपपत्तिः शेषासनायां भट्टेनापि प्रदर्शिताऽस्ति। ५२० सिद्धान्ततवाविवेके चन्द्रग्रहणाधिकारः । ४२१ दृकूसुत्रसंस्थो भवतः कुभन्दू भूपृष्ठदेशेऽपि यतः सदाऽतः । स्यात् पूर्णिमान्ते ग्रहणं सुधांशो नैवं रवेर्दर्शविरामकाले ॥ ६ ॥ तत्कालजात रविचन्द्रपाता । या रवीन्दोः श्रवणौ स्फुटौ च । तथव दृक्सूत्रमितिस्तदुत्थं दृक्स्पष्टविम्बं हि कळद्यमिन्दोः ॥ २ ॥ रवेश्च तत् स्यात् स्फुटदशैकालं सोऽत्र स्फुटो लम्वनसंस्कृत यः। । दृषत्रसंस्थं रविशीतरश्मी यतः स्फुटे दर्शविरामकाले ॥ ७ ।। विधोः पर्वान्त कालवेद्रात्रौ सूर्यस्य चेदिया। विलोक्यं ग्रहणं तत्रान्यथाऽयत्र स्थितेर्वशात् ॥ ८ ॥ उदीरितं यद्ग्रहणे रवीन्द्र स्तिथौ पुनलेम्वनवत् स्फुटत्वे । श्रीजिष्णुजयैर्नतकर्म तत्र युक्तिं न पश्यामि परां खगोले ॥ ९॥ इति श्रीकमळाकरविरचिते सिद्धान्ततवविवेके ग्रहणसम्भवाधिकरः । विधोः कलाद्यो विशिखः पुरावत् तथैव भूमानयनं हि सूक्ष्मम् । इत्थं विदित्वा प्रथमं ग्रहीः कार्यं हि चन्द्रग्रहणं निशाम् ॥ ३ ॥ तरणिकिरणसङ्गादेष पानीय पिण्डो दिनकरदिशि चञ्चच्चन्द्रिकाभिश्चकास्ति । तदितरदिशीि नैवं सर्वदा शीतभानु पैट इव निजमूर्तिच्छाययैवातपस्थः ॥४॥ यच्चन्द्रबिम्बीयमुगलखण्डं भूसम्मुखं स्थित दृष्टियोग्यम् । नान्यच्च त दर्शनयोग्यविम्बं स्यात् पूर्णिमान्ते सकळं हि शुक्लम् ॥ ५ ॥ चेदर्कषड्भान्तरभूमिभया। बहिर्गतं तद्विधुविस्वमस्ति । यदा कुभान्तर्गतमिन्दुबिम्बं तदा भवेत् तद्रहणे त्वशुक्लम् ॥ ६ ॥ यद्दर्शनानर्हमिहास्ति तच्च विचारणानर्हमपीति वेद्यम् । स्यात् स्वोदयास्तक्षितिजाद्यदोषं शशाङ्कबिम्बं किल पूर्णिमान्ते ॥ ७ ॥ > < अथ चन्द्रग्रहणाधिकारः । अथात्र पडभान्तरितौ लवायै- स्तुल्यौ स्फुटौ सूर्यविधं यदा स्तः । स पूर्णिमान्ताऽस्य सकृत् स एव चन्द्रग्रहाथे प्रथमं प्रसाध्यः ॥ १ ॥ १३ ४२२ सिद्धान्ततवविवेके चन्द्रग्रहणाधिकारः । ४२३ स निर्मले पत्रिीनितेन्दु गाल रचना कराव वराधः । अकततः षड्भमतान्तरं च यदा भवेत् तक्षिति जादधस्तात् । तदा कुभच्छन्नमवन्दुवम्घ भूसंस्थितः पश्यति पूर्वदृष्टम् ॥ ८ ॥ दृSiत तद्लजeत्त योग आयामविस्तारविवर्जितोऽतः ॥ १७ ॥ करावरधन विना विरूपः कथं पिधत्ते च सहस्ररश्मिम् । नन्वव शतांशुकरप्रकशत् कुभाविनाशे न कथं भवेत् तत् । शृणु त्वमिन्दोने सितं स्वतस्त द्यतो भवेदर्ककरप्रसङ्गात् ॥ । ९ ॥ • • विरूपागलवयव विरूपः कुगालरुद्धकंकरा न चन्द्र पतन्ति तस्मादसितः सुधांशुः । कुभाग तं तं कथयन्ति लक्ष्यौ परस्परं तौ स्वयुतौ कुमेन्ट् ॥ १० ॥ अर्कस्य विम्बगोलोऽत्र महनपस्ततः सदा।। भूमिगोलोऽथ तेनास्ति सूच्यग्रा भूमिभाऽनिशम् ॥ ११ अतीय चन्द्रकक्षां च दूरं सा हि बहिर्गता । इथं गणित रीत्याऽस्ति प्रसिद्धे गोलविन्नृणाम् ॥ १२ ॥ भूच्छायान्तर्गतानां च रात्रिः स्याद्रव्यदर्शनात् । रात्रिरूपा च स तां च कथयन्ति तमोऽभिधाम् ॥ १३ ॥ अतस्तद्रहणे चन्द्रं पिधत्ते तद्भ्रमाचच यैः । चन्द्रपातो गृहीतोऽत्र तन्मतं नैव मन्पतम् ॥ १४ ॥ अर्कग्रहेऽपि चन्द्रस्य छायासंस्थो न पश्यति । पिधानात् सूर्यबिम्बं च स्वच्छायान्तर्गतेन्दुना ।। १६ ॥ स एव च्छदको युक्तो योऽस्ति इष्यवरोधकृत् । नेन्दुपातस्तथा किं तु तरसानिध्याद्रहस्तु सः ॥ १६ ॥ पातस्य रूपं तु कथं नुदृश्यम् ॥ १८ ॥ ग्रहणादन्यकालेऽपि कथं न ग्रसतीह सः । पातस्थानस्थिते ग्रावे तद्वशान्न ग्रऋस्वतः ॥ १९ ॥ वृत्तसंपाताहुस्तु ग्राहकं तनुमाश्रयन् । ग्राह्यमाच्छादयस्येवं श्रुतिस्मृत्यवरोधतः ॥ २० ॥ शिरोमणं समाधानं कुर्वन्ति त(१)दसध्रुवम् । यतो ग्राहकविम्याच्च बहिः पातेऽपि स ग्रहः ।। २१ स्वभान्तर्गत एवेन्दुः पिधत्तेऽर्क हि तेन वै। अर्थसिदं तु तज्ञायाश्छादकत्वं रविग्रहे ॥ २२ ॥ इन्दोस्तदस्ति भूभाया इस्थमायैः पुरातनैः । ग्रहद्वयेऽपि निर्णीतं तिमिरावरणं यतः ॥ २३ ॥ (१) वि० श७. –‘राहुः कुभामण्डलगः शशाङ्के शशाङ्ग" इत्या विगोलाध्याये श्रीभास्कराचार्येण यत् कथितं तत्र राहुः क्रान्तिवि मण्डलसंपातो नोक्तः किन्तु ‘तामसकीलकसंशा राहुसुताः केतवस्त्रय स्त्रिशत्" इत्याद्य वराहमिहिरबृहत्संहितायां बहवो राहवोऽनियत गतिका औत्पातिकास्तेषामेकः कुभामण्डलगश्चेत् कल्प्यते तदा भट्टखण्डनं किमिव युक्तम् । ४२४ सिद्धान्ततवविवेके चन्द्रग्रहणाधिकारः ४२५ आयोनितं तत्क्षतेभाग्रपृष्ठ मन्यं च तद्भूसदृशेन निनम् ॥ ३२ ॥ अतस्त तम एवात्र राहुरावरणं किल । चन्द्रार्कग्रहणे यश्च श्रुतिस्मृस्यादिपूदितः ॥ २४ ॥ गच्छन् स प्राइमुखो यस्मात् प्रवेशं कुरुते शशी । कुभान्तः पूर्णिमान्ते च स्पर्शः प्राक् तेन जायते ॥ २५ ॥ मोक्षः पश्चच्छशाङ्कस्य ग्रहणेऽथ रविग्रहे । स्पर्शः प्रत्यविमुक्तिः प्राक् जायते तरणेः सदा ॥२१॥ रवेरधःस्थितश्चन्द्रो यतः पश्चिमतः सदा । एत्य प्रयाति सञ्छाद्य घनवद्रविपण्डलम् ॥ २७ ॥ पारम्पर्यात् कुभज्ञानमसक्षत्रान सत् छतम् । अतो युक्तियुतं तद्धि गतं ज्ञात्वा वदाम्यहम् ॥ २८ ॥ इनावनीव्यासवियोगखण्डं भुजोऽद्भकर्णः श्रवणश्च कोटिः। तर्गयोरन्तरमुकमेवं जास्यं । हि भूभानयनप्रसिद्ध्यै ॥ २९ कुखण्डनिनः श्रवणो भुजाप्तः कुगर्भतः स्यात् क्षितिभाग्रदैर्यम् । कुखण्डकोट्योर्निवतिीजाप्त कुपृष्ठतः स्यात् क्षितिभाग्रपृष्ठम् ॥ ३० ॥ कुभाग्रदै श्यैक्षितिखण्डबर्गा स्तरात् पदं वा क्षितिभाप्रपृष्ठम् । कोव्याहतं कर्णहृतं कुखण्डं लब्धं भवेद्भूसदृशप्रमाणम् ॥ ३१ ॥ कुखण्डशीतद्युतिकर्णवर्ग वियोगमूलं वदिहाद्यसंज्ञम् । कुभाग्रपृष्ठेन हृतं फलज्या स्याद्वाऽन्त्यसंशं तु भुजेन निनम् । कर्णेन भक्तं हि फलज्यकैव स्याद्योजनैः सा त्रिगुणेन निनी ॥ ३३ ॥ भक्तेन्दुकणेन फलस्य चार्षे दिनं कुभाव्यास ईवेन्दुगोळे । कक्षास्थळप्तमयचापरूप स्वग्रा(१)वलिप्तपयपलिसंस्थः ॥ ३४ ॥ सङ्गोलजक्षेत्रसुसूक्ष्मरीत्या सूर्याच पक्षान्तरितः सदैव । तद्विम्बकेन्द्रं तु तदचिह्न पदकगत्य नृपतीन्द्रकाष्ठाम् ॥ ३५ ॥ या भाऽऽहृतध्योधरमध्यसूत्रात् पूर्वेस्तु तिर्यग् घृजुपुत्ररूपा । पूर्वोदितान् वक्ष्मतरां कुगर्भात् तां चेन्दुकर्णान्तरितां वदामि ॥ २६ ॥ आयोतकस्थूलाकोटावियं कर्णस्वरूपिणी ।। अतः कर्णगुणाऽऽचोक्ककुभा कोटिहुत स्फुटा ॥ ३७ ॥ (१) वि० श७ -चन्द्रग्रहणे स्वग्राह्यश्चन्द्रस्तस्य लिप्तामयी क- लात्मिका या पङ्किः कक्षा तद्गतश्चापात्मको भूभाब्यासो भवति किन्तु नैतावता भूभविम्वेन चन्द्रविम्बस्पर्शमोही भवेतां सा चन्द्र कक्षाऽधःस्थेति ज्योतिर्विदामतिरोहितस् । ४२६ सिद्धान्ततरवाववक चन्द्रग्रहणाधिकारः । ४२७ फलनयुग्भूमिजावस्तृता ये । खासमानान्तरा यत्र भूररेखायां लग्ना तत्र लबिन्दुरिति । एवं रमनल सममायतं यदर्थकारिणी नररेखेति । अथ भूविन्दुकृते भूपरिधी नर रेखासमानान्तरा भूविन्दोरेवाप्येका रेखा यत्र लग्ना तत्र थ विदुः । थप-रेखा कृता सा रविबिम्बभूविस्वपरिधी छिदैव वर्धित-भूर रेखायां यत्र लग्ना ततोऽप्येका समसूची रविबिम्बनं भवेत् । वञ्चित रभुरेखा यत्र चन्द्रकक्षायां लग्ना तत्र टविदुः | टबिन्दोः भूत-समा- नान्तरा रेखा वधित-फथरेखायां यत्र लग्ना तत्र ठ-विदुः । मुनीश्व रानयनन टट-मितमेव भूभाव्यासार्धमागच्छति अथ थबिन्दोः भूत-समानान्तरा रेखा यत्र वर्धितररेखायां लग्ना तत्र भविदुः । यतो रनल, भूथच, त्रिभुजद्धर्थ सजातीयमतः। यदा कर्णमभूखण्डं भुजनेन्दुश्रवो(१)नितम् । काट्यर्धहृत् स्फुट त्रिज्यानन्दुकणहृता च सा ॥ ३८ ॥ तच्चापं स्थूलभा ते दे कुभे च।श्चत् परिस्फुटे । अकभृदहगा लाधोदधः किरणमङ्कपात् । ॥ ३९ ॥ कुगभत दूरतरः शशाङ्कः। समीपवर्ती च सहस्रभानुः । यथायथा स्यादिह चन्द्रगोले तथातथाऽल्पा क्षितिभा सदेयम् ॥ ४० ॥ तदुपरांत्यं वधिक दयश्चद् दूरस्थितवे निकटस्थितवे। स्यात् तारतम्यद्रविचन्द्रसिद्ध मध्याय्यकक्षोद्भवमूपिगतः ॥ ४१ ।। अयुक्तां कुभामाद्यरीत्या प्रह(२)या कृता रङ्गनाथस्य पुत्रण सूक्ष्मा । निजे साचे भामाशय या स्वबुद्धया। ब्रवीम्यत्र तां तन्मुख क्षेत्र सम्यक् ॥ ४२ ।। (३) भूव्यासवर्णे रविबिम्बभक्तः (१) वि०-अकारान्तोऽपि श्रवस्तेन श्रवोनितमिति साधु। (२) वि० श७-प्रपश्येत्यत्र प्रद्वेति प्रामादिकः । (३) थि७ श७ -कल्प्यते भू भूकेन्द्रम् । र रविकेन्द्रम् । भूविन्दुगत- रविन्दुगते रविकणपरि लम्यरेखे कृते । लम्वरेखाभूविस्वयोगविदुः त। लम्यरेखारविबिम्ययोगविदुः फ। तविन्दुतो भूररेखासमानान्तरं तम- रेखा कार्या सा यत्र रविबिम्बध्यासार्थरूपाय लभ्यरेखायां रफसंश कायां लम्वा तत्र म विदुरिति । सा तमरेख केन्द्रकृते रविबिम्ब परिधी भूम्यभिमुखे यत्र लग्ना तत्र न विन्दुरिति । न-बिन्दोः रफरे थच। नल नर नल x भूथ। थच फलाधम। भूथचत्रिभुजं जात्यमतःच x रण। थच v२ कर V (व्या+क) (भूया - क ) |रभू = रविकर्णः = V .रभू + च = कल्पितरविकर्णः । अथ भूर= चन्द्रकर्णः । भूर भूच = कल्पितचन्द्रकर्णः। रविन्दोः कथ-समानान्तरा रेखा यत्र थच रेखायां लग्ना तत्र वविदुः । थ-विन्दोः समानान्तरा रेखा यत्र रफ-रेखायां लग्ना तत्र पबिन्दुः । थपरेखा कल्पितरविकर्ण समा, टयरेखा कल्पितश्चन्द्रकर्णसमाऽतः थपफ, टवच, त्रिभुजद्वयं ८) कर्चक पक बच। पफ xटब सजातीयमतः बच करक (रया -क) चेक-थच - बच। अथ २ करक (रया -क) कवक २ कक ४२८ सिद्धान्ततवाववेके चन्द्रग्रहणाधिकारः । ४२९ तद्धातपादस्य पदाढ्यहीन सूर्येन्दुकर्णा भवतस्तदा तौ ॥ ४३ ॥ फलेन हीनं रविबिम्बमिन्दु- कणहतं भास्करकर्णभक्तम् । लब्धेन हीनं फलमत्र सूक्ष्मा भवेत् कुभाविस्तृतिरिन्दुमार्गे” ॥ ४४ ॥ इति तत्र मतं सदस्ति यस्मात् क्षितिभा तस्य मते तु नेन्दुमणं । (१)दुदीरितीतितः कुभारं शशमागदध एव सर्वदाऽतः ॥ ४५ ॥ इह नावरणं कुभा विधास्तद् ग्रहणं त जनितं कथं भवेच । अथ मृष्टपरम्परप्रसिद्ध शशिपाताश्रय एव तस्य नाम्न्यः ॥ ४६ ॥ यत् तस्कृतं भानयनं विभाउप ९ मर्यादरेण। येवरस्तदत्र । सदोल जक्षत्रविचरदक्षः किं तद्विरोधेन ममास्ति लभ्यम् ॥ ४७ ॥ दनेन्दुबिम्बग्रहणादिनेन्दोः कर्णस्थलेऽब्रोदितपाद्यस्या । यत् सुन्दरेऽपनयनं कुभयाः। स्वल्पार्तरा तद्धि ततोऽति सम्यक् ॥ ४८ ॥ यतः स्वस्थान्तरात् कर्णात् कथं यद्भणितो भवेत् । तथा तद्वणितं विषाद्दिवं चन्द्रार्कयोः क्रमात् ॥ ४९ ॥ (व्या - क ) कर्क करक बथ का टठ भूभा = फ कर क (रख्या - फ कलंक ) अत उपपन्नं "लब्धेन हीनं फलमत्र सूक्ष्मा भवेत् कुभाविस्तृतिरिन्दुमार्गे । अत्र सूक्ष्मत्वं मुनीश्वरेणैव शतम् । इदु मार्गे हयपि कथनमसंगतालापमिव चन्द्रकणपरि लम्थरूपत्वाच्चन्द्र कक्षाया उपर्येव विद्यमानत्वं स्पष्टम् । न हीयं भूभासूर्यबिम्बस्पर्श किरणसंयन्धजेति । (१) वि० श७-"तदुदीतिरीतितः कुभाम्रम्'–तेन मुनीश्वरेण उदीरिता कथिता या रीतिरित्यस्य पूर्वार्धेऽन्वयत् तदा " शशि मागदध एव सर्वदाऽतः इति नोपपद्यतेऽतस्तस्मिंश्चन्द्रग्रहणे उदीरिता कथिता या रीतिस्ततो यत् कुभागं चन्द्रग्रहणोपयोगिभू भाया अभं सर्वदा शशिमार्गात् चन्द्रकक्षाया अध एव वस्तुतो ययां शुभया चन्द्रबिम्बस्पर्शा भवति तस्या भूभाया मूलं वर्धितरविकण परि अत्रं तु भूरविबिम्बस्पर्शरेखायामेव तच्चापं त चन्द्रकक्षाया अथ एवेति । 9A रविबिम्बगोलकेन्द्रात्रविकर्णान्तरे भूगोलकेन्द्रम् । तत्र ये रविकि रणा भूम्यचरुद्ध भूम्यग् न प्रभवन्तीति तदभावाद्दृग्विषयोऽन्धकार एव नीलरूपवान् व्यदर्शनाद्रात्रिसंशको भूच्छायशब्देनोच्यते । सा च च्छायैवम् । रविविधगोलाइभूगोलस्याल्पपरिमाणवाद्रविबिम्बगोल पृष्ठादासमन्तान्निःसृतानां किरणानां भूगोलङ्घस्वर्भानागतानामने त्सम्बन्धः स्यादेव तत्र भूच्छायाप्रविडं स्यात् । रविकिरणैराच्छा दितो भूगोलोऽस्तीति तस्थुः किरणैर्युतऋचीखातस्वरूपं भूच्छायाक्षेत्रे सिद्धम् । तत्रासमान्ताद्यमाणं भूपृष्ठस्पृष्टाः किरणास्तन्मार्गेण यद्वभूमी वृत्तमुर रन्नं तत् तत्र मुखं तद् वृत्तकेन्द्रहूच्छायाप्रावधिको बेधश्च कि- रणनामन्तःकिरणसम्बन्धाभावहुवृत्तसूच्यमाकारा दीर्घा छायेवाः । ५४ ४३० सिद्धान्त तस्य विवेके- चन्द्रग्रहणाधिकरः। ४३१ अत्र भुषाज्ञानयं छायोस्पत्रक्षेत्रसदर्शनम् । रथिव्यासार्थम् स्ति । किरणाद्वहिस्तु सर्वत्र किरणसम्बन्धान्त छाया । कन्दुक गोले यश्छायविस्तारः स एव चन्द्रग्रहणार्थमुपयुक्तः । तज्ज्ञानार्थ - विविधगोलकेद्राइभूगोलकेन्द्रस्पृक् भूछायाग्रावधिकं दीर्घसूत्रं सं- विधेयं तन्मध्यसूत्रम् । तयोर्कबिम्बभूगोलपृष्ठयोर्यत्र स्पृढं तत्र तयोः स्वस्वपृष्ठकेन्द्र स्यात् । तत्केन्द्रत् स्वस्यपृष्ठे तद्रलपरिधिचतुर्थी शेन चापरूपेण यद्वृत्तं तत् तत् स्वस्वपृष्ठार्धवृत्तं स्यात् । अथ रविबिम्बगोले पृष्ठार्ध वृत्त दूर्वं यद्रोलखण्डं तद्भूच्छायासि पार्थं वाधितमेव तकिरणानां सम्बन्धाभावात् । अथ पृष्ठार्ध वृत्ते विचारः । स यथा। रविबिम्यगोलकेन्द्रात् तस्थुर्धं त्त प्रदेश पर्यन्तं रविबिम्बगोलव्यासार्धमितं सूत्रं भुज रूपम् । ततः कोटि मध्यसूत्र समानान्तरालं यत् सूत्रं तत् तत्प्रदेश एव स्पृष्टं नान्यत्र परं तदपि प्रकृ ते न कार्यक्षमं सर्वत्र समान्तरितत्वेन तस्य मध्यसूत्रेण सह सम्बन्धा भवात् । आ यन्न कोटिरूपं तदपि यद्रविबिम्फोलष्ठार्ध तादृभू गोलपृष्ठार्धवृत्तस्पृक् ऋतुसूत्रं मध्यसूत्रे स्पृशति तादृशं तु पृष्ठार्धतृ ताधःप्रदेशेन थापरूपेणावरोधान्न कथमपि स्यात् । यदि तु प्राचीनो क्तिवद्बलाद्विधीयते तदपि विना गोलपृष्ठभेद नोपपन्नमिति न स्वका र्यक्षमं तदीत्या किरणानामसम्भवात् । अतो रविबिम्बगोलपृष्ठार्धवृ सादपि किरणग सम्बन्धाभावात् ततो हासम्भविततच्छायान मूखैः कल्पितम् । अथ रविबिम्बगोलभूगोलपृष्ठार्धवृत्ताधःप्रदेशात् तन्नोलकेम्द्राद्भुज रूपान्तराग्रस्थिताद्यस्कोटिरूपं किरणसूत्रं मध्यसूत्रस्पर्शनार्ह तत् तु यो ग्यं स्यादेव । यतो गोलकेन्द्रश्नोलपृष्ठप्रदेशपर्यन्तं गोलच्यासार्धमितं भुज़रुपं प्रकल्प्य ततो यद्जुसूत्रं कोटिरूपं तत् तु तद्रोलशृणु तत्प्रदेश एव स्थूएं नान्यत्रेति सुप्रसिद्धतरम् । अत्रोध्र्वाधःस्थवं तु स्वस्था नाद्दूरासन्न स्थित्या बोध्यम् । तदर्थमेकमृजुसूत्रं पृष्ठसूत्रसंज्ञे यथा - विविम्विगोलगोलगुष्ठप्रदेशयोः स्पृष्टं सम्मध्यस्त्रं यत्र स्पृशति तथा ०७० ४१२ सिद्धान्तप्तस्वविवेके तधािय तत्सूत्रं रविबिम्बगोलभूगोलपृष्ठयोर्यत्र स्यूe' तत्र क्रमेण रविसं चिड़े कार्यं । अथ तच्च सूत्रं मध्यसूत्रे यत्र स्पृष्टं तत्र भूच्छायाप्रविड । रविवि स्वगोले तद्लपृष्ठकेन्द्राद्रविचिह्नान्तरेण यद्वृत्तं तदविवृत्तमेवं भूगो ले भूवृत्तमणि । तदेवं रवि वृत्तान्निःसृता भूवृत्तस्थुखा रविकिरण मध्य सत्रे संमिलितास्त एव भूच्छायास्वरूपसिद्धार्थ नेतरा इति सिद्धम् । रविबिम्बगोकेन्द्राद्रविचिड पर्यन्तं रविबिम्बगोले व्यासार्थं बृहद्भुतो मध्यसूत्रे रविबिम्बगोलकेन्द्रभूच्छायाग्रचिह्नपर्यन्तं बृहत्कर्णस्तद्ग मतरयदरूपा रविचिदाभूच्छायाप्रविडपर्यन्तं पृष्ठमूत्रे बृहस्कोटिरिति गृहत् क्षेत्रम् । अथान्यानि तत्सजातीयानि क्षेत्राणि । कुगर्भादुभूचिहपर्यन्तं भूव्या साधु भुजो मध्यसूत्रे कुगर्भभूभागयोरन्तरं कर्णस्तद्वर्गान्तरपरं कुभा प्रपृष्ठस्त्रखण्डं कोटिःएवं कुगर्भात् भूवृत्तचिहपर्यन्तं भूव्यासार्थं कर्ण स्ततो मध्यसूत्रावधि भूसदृशसंचिका कोटिर्मध्यसूत्रे तयोरन्तरं भुत । एवं भूसदृशं भुजो भूवृत्तात् कुभाग्नावधि कुभापृष्ठस् त्रखण्डे कण मथ्यमुत्रे तयोरन्तरं कोटिः । एवं कुभाम्राश्चन्द्रगोलावधि भाषणूछ स्त्रखण्डमन्स्यसंज्ञ कर्णस्ततश्चन्द्रगोलस्थितकुभाविस्तारखण्डस्य ज्या भुजो मध्यसूत्रे तदन्तरं कोटिः । एवमत्र सर्वानयनसिद्धार्थ तत्सजा- तीयं प्रमाणक्षेत्रम् । उक्तञ्चहस्रभुजे इनावनीव्यासार्थतरं भुजो मध्यस्त्र रविकर्णः कर्णस्तद्वर्गान्तरपदं भूकेन्द्रद्वभूषसूत्रसमानान्तरालसूत्र कोटिः । तथा कुगर्भात् तद्विजातीयमपि क्षेत्रमिदं भूकेशद्वभूष्या- साधु भुजधन्द्रकर्णः कर्णस्तद्वर्गान्तरपदं भूपृष्ठाचन्द्रगोलायधि कुभा प्रपृष्ठस्त्रखण्डमाद्यसंशं कोटिः । इयं कुशग्रपृष्टसूत्राविशोध्या शेष मन्यसंशं स्यात् अथ कुनयनसिद्धार्थमनुपातः । कुभाग्रपृष्टसूत्रकर्णे भूसदृशं शुजस्तदाऽस्यसंज्ञकर्णी क इति चन्द्रगोलस्थकुभाविस्तृतेरर्थस्य ज्या चन्द्रग्रहणाधिकारः । ४३३ स्यात् । एवमियं प्रमाणनेत्रानुपातेनापि प्रमाणक्षेमकर्णे प्रमाणक्षेत्र भुजस्तदाऽन्यसंज्ञकरों को भुज इयेवं सिद्ध यो अनाद्य सा त्रि ज्यागुणा चन्द्रकर्णभक्का तत्फलापं तु द्विघ्नं कलद्यश्चन्द्रगोले कुभाविस्तारः स्यात् । एवं प्रमाणभुजे प्रमाणकर्णस्तदा भूयासखण इ मिते भुजे कः कर्ण इति कुभाप्रदैर्यं कुगर्भतः स्यात् तत् तु चन्द्रक क्षामतीत्य दूरं बहिर्गतम् । एवं प्रमाणक्षेत्रानुपातेन तरस जातीय- क्षेत्रीयभुजकोटिकर्णानयनमस्ति सुगमम् । अत्र * भास्कराद्याश्चन्द गोले ऊध्र्वाधरकुभामध्यसूत्रात् तिर्यगृजुसूत्ररूपकुम कुर्वन्ति तदानयनं तु तीत्यास्थूलमिति । वास्तवं चैवम् । भूगेले रविकिरण यन्मार्गेण संलग्नस्तन्माग परिवृत्तं भूवृत्समित्युक्तं प्राक् । अथ कुगर्भभूभाषान्तरबृहत्कथं यथा कुगर्भभूवृत्तान्तररूपभूव्यासार्थं वृहद्भुजस्तथा चन्द्रकर्णानवृहत्कर्ण- तुल्ये चन्द्रगोलजभूभाकेन्द्रभूभाषान्तररूपलघुकथं स्थूलभूभामितो लघुभुजः कुभप्रपृष्ठास्त्रखण्डकोटी स्यात् । एवं वृहद्भुजान्तरं भु जधद्रकर्णः कर्णः कुभापृष्ठसूत्रसमानान्तरालसूत्रं कोटिः। क्षेत्रमिदं प्रमाणक्षेत्रसजातीयमिति रविकर्ण इवावनीव्यासान्तरार्ध भुजस्तदा । चन्द्रकणं किमिति लब्धं भूव्यासाच्छुद्ध' तत् तु प्राचीनोकस्थूलभू भार्धसमं कुभाकेन्द्रकुभाम्राम्तररूपकोटी यो भुजः स तु वास्तवभू भार्धरूपः स्थूलभूभार्धकोटी चायं कर्णरूपः तु संपूर्ण भाकर्ण इति सा स्यात् प्रमाणदोषानुपातेन वास्तवभूभाशानमप्यस्ति सुगमम् । तदेवमर्धपरम्परया युकियुकक्षेत्रसंस्थां विहायान्यथा गो वि० श७-"भूयासहीनं रविबिस्वमिन्दुकणहतं भास्करकर्ण भकप् " इत्यादिना मध्य प्रचन्द्रकक्षासम्पातात् पृष्ठसूत्रोपरि ल म्यरेखा द्विगुणिता तम्मितो भभाष्यासो भट्टकथनतो भित्र इति धीर्द्रयः ४३४ सिद्धान्त तस्वविवेके चन्द्रग्रहणाधिकारः। ४३५ लार्धसूत्रैरसंगतैर्मुभानयनं कुर्वन्ति तदसत् तीत्यैतादृशवास्तव- किर सम्बन्धसिद्धचन्द्रगोस्थभूच्छायाविस्तारोपयुक्तक्षेत्रस्थित्यमा वात् । अत्र सार्वभौमाशये रङ्गनाथपुत्राः। वस्तुतस्तु भूव्यासतुल्याकं चिम्यव्यासेन भूगोलसूर्यबिम्बनेमिस्थकिरणयोभूयासतुल्यमन्तरं त दा स्वाभिमतार्कविम्बयासेन भूगोले तयोः कियदन्तरमिति व्यस्ता नुपातेन किरणान्तरं प्रसाध्य तदर्धभूव्यासार्थयोर्वर्गान्तरपदेन भूकेन्द्र किरणान्तररेखामध्ययोरन्तररूपेण सूर्यचन्द्रयोः स्पष्टयोजनकण क्र- मेण युतानौ भूभासाधनोपयुक्तौ कणौ स्तः। आभ्यां भूव्यासस्थाना पन्न किरणान्तरेण शतेन भूभानयनमुक्तप्रकारjय सुमं तत्त्वस्वरू पमित्याहुः चन्द्रस्य विषं त्विति मानयोग दकं शरोनं ग्रसनं वदन्ति । परं स्त्रिदं सूक्ष्म धिय सदैव योग्यं न मानैक्यदलं प्रसिद्धम् ॥ ५३ ॥ चन्द्रगलजभावेम्यस्पर्शॐग्रस्तं विधोर्भवेत् । विधं चाधःस्थिताय च स्थूलभायां यतो ध्रुवम् ॥५४॥ अतोऽन्यथ युक्तियुतं वदामि कुभदुवम्यन्तरमिन्दुगलं । यथेन्दुवेम्बं। यमुगलपृष्ठं भूभास्थैपृष्ठं स्पृशतीह सम्यक् ॥ ५५ ॥ शश।ङ्कस्य गलं कुभमानमल्पं ततोऽधःस्थितं चघिकं सर्वदैव । अधःसंस्थितायां कुभायां च पूर्वं विधोर्विस्वगोलस्प संस्पर्शनं स्यात् ।। १६ ॥ ततश्चन्द्रगोलस्थितायां कुभाया मिदं धीमता प्राग्विचार्य स्वपुत्र्या । अध भूमिभास्पर्शने यत् कुभन्दा भवेद्विगो लोथकेन्द्रान्तरं हि ॥ ५७ ॥ पवन्तकाले वितः कुभन्दू षड्भान्तरस्थाविति तद्युतिः स्यात् । चन्द्रस्य विम्बं हि ततः शरने याम्येऽथ सोम्ये ऽस् िकदम्बवृत्ते ॥ ५० ॥ कुभदुवम्घान्तरमत्र नव पूवापर वस्त हि याम्यसम्यम् । तत्केन्द्रपरन्तरमत्र बाणः सदैव मध्यग्रहणस्य काले ।। ६१ ॥ कुंभेन्दुमानपदलन तुल्ये शर त यः स्पशे ३ह ग्रहो न मानेक्यखण्डदेह यावदस्य वणस्तु तत्र क्षितिभन्तरस्थम् ॥ ९२ । शशाङ्कस्य गलं तदेवस्ति युक्तं तयोः स्qमोक्षस्थितौ नान्यदत्र । अतस्तव खगलस्थसक्षेत्रयुक्त्या ब्रवीम्यत्र सस्थण्डितानां सुखर्थम् ॥ ५८ ॥

• वि० श७. -अधःस्थितायां चन्द्रकक्षाधःस्थायां स्थूलभायां

साधितभूभाया अधिकायां भूभायां विधेर्विस्य प्रस्तमेवेति क्षेत्राच लोकनादतिस्पष्टमिति सर्वप्रथमं भट्ट नैवावगामि।

• वि० श७-मध्यसूत्रो गरि लम्वरेख सच्यन्तर्गता वास्तवभभे

त्यत्र कि वास्तववमिति भट्ट एव ज्ञाता। = ४३६ सिद्धान्ततवविवेके चन्द्रग्रहणाधिकारः । ४३७ वैव सर्वत्र कृतं तदयैः ॥ ६५ कृतं यदत्रास्ति चिरन्तनायैः स्वल्पान्तरात् तद्व्यवहारसिद्ध्यै । यह तयबुद्ध्याऽत्र कृतं नवनै रहंकृतैस्तत्र मतं ममास्ति ॥ ६६ ॥ । विघोर्बिम्बगोलस्य विस्तारखण्डं कुखण्डेन युक्तं युतिः स्यात् तयाऽत्र । स्वनिग्या विहीनाधिोः कर्णवर्गात पदं चाग्यसंहं भवेदेवमयः ॥ ५९ ॥ कुभावहूनिफाथ तकटिभकः फल तद्विशोध्यं युतेर्यथा शेषम् । इभाकोटिनिनं च तत्कर्णभक्कं पुनत्रिज्यकग्नं विधोः कर्णभक्तम् ॥ ६० ॥ तदीयं तु चापं भवदिन्दुगलं ऽन्तरं स्पर्धमोक्षस्थितौ संस्कुमेन्दोः। अथान्यन भूमिमभाषस्य वगो विधूपासवर्गाझियुक्ता पदं यत् ॥ ६१ ॥ ततश्चन्द्रकर्णस्य स्खभ्यंशकेन हुतायच चापं द्विनिनं युतं तत् । कुभाव्यासरखण्डन तद्वाऽन्तरे स्यात् कुभेन्द्रश्च तस्स्पर्शमुतयोस्तु काळे ॥ ६२ ॥ दृक्सूत्ररूपे क्षितिभास्थपृष्ठे संगच्छते तद्विरं कुभेन्दोः। यस्मात् कुभापृष्ठजस्त्र लगा तत्रेन्दुबिम्बजनेपिरस्ति ॥ ६३ ॥ तदन्यत्रापि संयोज्यं स्वरूपान्तरवशाद्बुधः । अपूर्वानयनं सम्यग्दृष्ट्वा सन्केत्ररीतितः ॥ ६४ ॥ मयासतोऽप्यत्र कुतेऽन्तरे तब सर्वत्र योग्यं न हि तवतोऽतः । मानंपखण्डं सुगमं वर्षं कुगर्भभूभागयोर्मध्यसूत्रं चन्द्रगोले यत्र लग्नं तत्र भूभाकेन्द्रम् । स्पर्धा मोक्षे च ततश्चन्द्रबिम्बगोलकेन्द्रमपि स्वगोलेऽन्तरितम् । तस्के न्द्रयोः सक्तं त्रिज्यावृत्तं तरिस्थतिकर्णवृत्तसंज्ञे तहृत् तत्केन्द्रान्तरं तु स्थितिकर्णसंशं स्थितिसिद्धये योग्यमिति । तत्साधनोपायः । स यथा स्पर्शी मुक्कौ च चन्द्रगोलस्थभूभालतया तद्धः स्थिताधिकभूभा पृष्ठे विधुबिम्बगोलस्पर्शः । तत्र भूभापृष्ठादूर्वाधःस्थितात् कोटिरू- पात् तत्स्पर्शविद्वत् तिर्यग्भुज़रूपेदुव्यासस्तरेण चन्द्रबिम्बगो लकेन्द्रं चन्द्रगोलेऽस्ति । एवं कुभापृष्ठसुत्रं कुटुडं यत्र लग्नं ततश्च भू व्यासार्धान्तरेण भुज़रुपेण चन्द्रकेन्द्रान्यदिशि भूकेन्द्रमप्यस्ति कोटि रूपाद्भूभागृष्टात् भूगोलपृष्ठचन्द्रबिम्यगोलपृष्ठयोः स्पृष्टं भूभापृथुख ण्डं यदस्ति तच्चेदुभूव्यासदयैक्यरूपभुजे चन्द्रकर्णरूपे कणं कोटि रूपं स्यात् तथोक्तकुभानयनक्षेत्राश्चिजातीयम् । अथ तद्पको मध्य सूत्रखण्डरूपकथं यो भुजस्तदूनेदुभूच्या सैन्यदलं कर्ण प्रकल्प्य या कोटिः सैबेङगोलस्थकुभेर्दुबिम्बगोलकेन्द्रयोरन्तरज्या प्रोक्ककुभानः यनोपयुकज्ञास्यसजातीयमिदं क्षेत्रद्वयमिति तनु पातेनात्रानयनं सुग ममित्युपपनं पूर्वप्रकारोक्कम् । एवं भूयाखथुभुजे चन्द्रकर्णरूपकों या कोटिः सा तु चन्द्रगोळग्तर्गतभूभापृष्ठखण्डरूपा । अस्य पूर्वानीतं कुभापृष्ठखण्डं विशोध्य यच्छेषं तद्रे कोडिं प्रकल्प्य चन्द्रयासख डरूपे भुजे यः कर्णस्तत्पूर्णचयं कार्यं तत् कुभापृष्ठवत्रचन्द्रबिम्ब ५५ ४३८ सिद्धान्ततवविवेके- चन्द्रग्रहणाधिकारः । ४२९ गोलकेन्द्रयोरन्तरमिदुगले स्यात् । कुभामध्यस्त्रपृष्टस्त्रयोऽन्द्रगो लेऽन्तरं तु भूभार्धमिति । तयोर्योगे कुमेन्द्वोरन्तरं चन्द्रगोले स्यादि युपपनं द्वितीयप्रकारोक्तम् । यद्यत्र कुभापृष्टसूत्रं सुदृष्टिमुत्रं स्यात् तर्हि तदन्तरं कुभेन्द्वोर्मुक्तं चन्द्रदृग्विस्वनेमी कुभापृष्ठस्पर्शात् । अन्यथा तु स्थूलमित्युपपनं सर्वम् अथात्र या स्पर्शविमुक्तिकाले कुभेन्दुबिम्वन्त रामदुगले । शेयं बुधैस्तत् स्थितिकर्णसंज्ञ तसक्तवृत्तं स्थितिकर्णहृतम् ॥ ६७ ॥ पदं हि वणस्थितिकर्णजीवा वर्गान्तराद्यत् त्रिगुणेन निनम् । भक्तं च तद्वाणजकोटमौथ्य तल्लब्धचापं स्थितिखण्डलिप्तः ॥ ६८ ॥ यद्वा शरज्या त्रिगुणेन निनी विभाजिता सा स्थितिकर्णमौव्यं । फलस्य चपं परसंज्ञकं स्या दथेषुकोटिज्यका विभक्ता ॥ ६९ ॥ परस्य कोटिज्यका विनिनी स्थितिप्रसिद्धश्रवणस्य वा । तच्चापलिप्तः स्थितिखण्डकं स्या दथान्यथा वाऽऽनयने स्थिते श्च ॥ ७० ॥ स्थितिकर्णस्य कोटिज्या शरकोटिज्यया हृता । त्रिज्यान फलचापं यत् तत् कटे तृप्तिका स्थितिः ॥॥७१॥ चन्द्रार्कगतिभेदेन भक्तः पट्टिगुणाश्च ताः । स्थितिलिप्तः फलं तत्र स्याद्घध्यायं स्थितिखण्डकम् ॥७२॥ अत्रोपपत्तिः। चन्द्रगोलपरि कुभेर्दुयिस्थकेन्द्रयोः स्पृष्टं त्रिज्या वृत्तं स्थितिक एवृत्तं तत् कान्तिवृत्तं कल्प्यं चन्द्रकक्षा(१)वृत्तं विधुचमण्डलं चन्द्रवि स्वगोलकेन्द्रस्थकदम्बवृत्त ध्रुवद्वयसचल वृत्तं कदम्ययोधू'वर वेन कल्पनाच्छरोऽत्र क्रान्तिः स्थितिकणं हि भुक्ताः क्षेत्रकास्तत्रोदय मानमेव कवृत्स्थकलाः स्थितिखण्डलिप्ताः स्युरिति स्पष्टम् । स्पर्शी मोक्षे शरो बाहुः स्थितिकर्णः श्रुतिस्तयो वर्गतरपदं कोटिरित्थं हेि बहुभि किल ॥ ७३ ।। पटयुक्त जात्यरीत्यैव पूर्वेस्तद्भणितं स्थितेः । व्यवहारमसिद्धय च स्वल्पान्तरवशात् कृतम् ॥ ७४ ॥ यत् तुल्यवृत्तत्रयसिद्धमुक्त मिदं हि पुंवैः किल (२)चापजास्यम् । न तत् कथंचि(३)हजुमूत्रजास्य मतोऽत्र सिद्धिर्न तदुक्तरीया ॥ ७५ ॥ तच्चपजातार्धगुणस्थमुत्रैः छतं च यत् तन्न हि जायमस्ति । सथैव तच्चपजपूणेवद्रवं न हि स्यात् तदपीह जास्यम् ॥ ७६ ॥ (१) वि० श० -कक्षावृतं क्रान्ति वृत्तमिति । (२) वि० श७-चापजात्यं तुल्यवृत्तत्रयजनितं भुजकोटिका पभवं यत् तत्र स्वल्पान्तराद्व्यवहारसिद्धये ऋजुवं स्यीय पाट्य करीत्या गणित भवितुमर्हति किन्त्वने यशीतितमश्लोके स्थिते चापीकरणात्' इत्यादि-कथनाच्या पायं कथमपि नैवेति भट्टमतं युक्तम् । (३) विभश-कथं चित् ऋतुसुत्रजात्यमिति छग्योऽनुकूलः पाठः । ४४० सिद्धान्ततस्वविवेके- चन्द्रग्रहणाधिकारः । ४४१ प्रत्यक्षतस्ते विश्वजस्वरूपे ह्यतऽन्यथा चापगुणैस्तु पूर्णाः । आद्योदिता सूक्ष्मतरं प्रवक्तुं यत्र सार्वभौमे कथितं न सत् तत् ॥ ७७ ॥ (१)सर्वत्र चापोद्भवपूर्णजीवा कर्णस्तथा चापभवार्थजीवा । भुजश्च तत्रोस्क्रपार्शिञ्जिनीह। कोटिसदित्यं भवतीदं जास्यम् ॥ ७८ ॥ एवं हि जात्यद्वितयं त्रिभज्या वृत्ते तयोर्ये भवतश्च चापे । स्वल्पाधिकत्वाद्भुजकर्ण सेने तयोश्च संपूर्णगुणोत्थकृस्योः ॥ ७९ ॥ वियोगमूलं किल पूर्णजीवा स्त्रं हि कोटिः श्रवणोऽत्र कलव्यः । तच्चपजातार्धगुणोत्थळ्यो भेदात् पदं चार्धगुणोऽत्र बाहुः ॥ ८० ॥ तदुक्रमउपाक्रुतिभेदमूलं तदन्तरे कोटिरिति तृतीयम् । जास्यं भवेत् तत्र तु चापमेकं तदर्धपूर्णज्यकयोः सदाऽस्ति ॥ ८१ ॥ तदल्पचापोद्भवकोटिजीवा वृते भवेन्न त्रिगुणस्थवृत्ते । अतोऽनुपाताद्विहितात् त्रिभउपाः वृत्ते तु चापार्थमिहास्ति तज्ज्या ॥ ८२ ॥ स्थितेश्च चपकरणात् प्रसिद्धौ९) कथं च तत्पूर्णगुणोद्भवं सन् । अर्धज्यकोस्थे तु न सत् तदित्थं तदुक्तमथैः सकलं विचिन्स्यम् ॥ ८३ ॥ यैर्जात्यभ्रमतो निजेजसुपूज्य (२)परत्रिज्यया छषा तरिस्थतिज उपकां पुनरतो पर्यश्रमात्र स्वादृताम् । कृत्वा गौरवतोऽपवत्रे नमणुध्वेवेह यच्चरितं स्थित्यर्थ तदसयतो न कलिकाः कफोद्भवास्ता अपि ॥८४॥ कुभेन्द्वोरन्तरं नैव पूर्णिमान्ते ततो भवेत् । प्राक् पश्चात् स्पर्शपुक्स्पोस्तद्विचरं स्थितिलिप्तिकाः ॥८५॥ स्वबाणस्थितिकर्णाभ्यां स्थितिः स्यात् स्पर्शमोक्षयोः । पूर्वमत्र तदज्ञानात् पूर्णिमान्तोद्भवं पुरा ॥ ८६ ॥ ज्ञात्वा तद्वशतः सध्यावसक्छुद्विधिना स्फुटं । तथा तस्थितिखण्डे च साध्ये स्पष्टं बुधैः किल ॥८७ सदैत्र पूर्णिमान्ते(३) च विधोर्मध्यग्रहो भवेत् । (२) विश-चापजाल्ये पूर्णज्याभिरर्थज्याभिरुत्क्रमज्याभिश्च जात्य त्रिभुजं न भवतीति प्रदर्शनार्थं चापपूर्णज्यार्धज्योत्क्रमज्याभिजात्य- त्रिभुजमेकं तथाऽपरमवेतादृशं ज्ञास्यत्रिभुज प्रकल्प्य जास्यत्रयं य ब्रटेन कथितं तद्वस्तुतो न भवति बढाम्मुनीश्वरसंतोष` कल्प्यते वेदापत्तिरित्येतदर्थ ७८ तमश्लोकात् ८२ तमश्लोकपर्यन्तमसंगतमि या प्रकल्प्य क्षेत्रस्थितिः (१) वि० श७प्रसिद्धौ प्रकृते । (२) वि० श७-परत्रिज्यया मुनीश्वरस्वीकृतया भिन्ना भूनदेखी मितयेति । (३) वि० श७ -पूर्णिमान्ते पूर्णिमान्तकालासनेऽनिर्वाच्यकाळ सिद्धन्त तस्वविवेके ४४२ चन्द्रग्रहणाधिकारः । ४४३ प्रहस्य सर्वकलः स्यादिवरं स्पर्शमोक्षयोः ॥ ८८॥ यत्र स्नानाज्जपादमाद्दानादीश्वरभक्तितः । भूमिस्थितो शत्रं सर्वपपैः नरः प्रमुच्यते ।। ८९ ॥ ज्योतिःप्रभावतो दृष्टेश्चाभिघाताद्यथाकृतात् । विम्वादयस्पकं बिम्बं सदा पश्यति मानवः ॥ ९० ॥ तत्र तीक्ष्णते याऽर्कस्य कलाषट्कोनितं हि तत् ।। विधोः सौम्यतया सार्धपञ्चालिप्तोनितं च तत् ॥९१॥ इदमप्युदित मध्य तृदये चन्द्रवद्रवेः । विधोप्तिचतुष्कोनं तचातीन्द्रियबुदिभिः ॥ ९२ ॥ मध्योदयान्तरं निघ्नं शक्वंशैः खाइड् फलम् । उदये संयुतं तत् स्यादिष्टकाछोद्भवं किछ । ९२ विम्बयोरन्तरं ज्ञेयं तद्धि चादृश्यदृश्ययोः । तदर्थमपिते ग्रासे स्वदृष्टस्य(१) कथं चन ॥ ९४ ॥ न ग्रस्त हष्टपत्रास्ति नादेश्यं ग्रसनं हि तत् । तीदर्शनयोग्यं हि फलार्थमुदितं यतः ॥ ९५ ॥ तदधेलिप्तवगतेष्टकाल युतनितौ स्पर्शविमुक्तिका छौ। दृग्गोचरौ तौ भवतः स्वबुध्या नवीनवर्याः प्रवदन्ति चैवम् ॥ ९१ ॥ गोळाकृस्य शुक्लडवम्बमध्यो दृष्टेरसन्नोऽस्ति दूरे तदन्तः । कथं नातोऽल्पाधिकं नेषिवृत्त मल्पानपज्योतिषा दृकूप्रघातात् ॥ ९७ (१)उन्ननज्यानुपातेन केचिदाहुरिहान्तरम् । तदसयुक्तिशून्यत्वात् कथं चेच्छृणु तर्हि तत् ॥ ९८ ॥ यथायथा ग्राझाविम्बमुदयादुन्नतं भवेत् । तथातथाऽन्तरं स्वीयं दृश्यते तेन तन्मते ॥ ९९ ॥ तत्र भागानुपातः स्यादुचितश्चन्द्रशक्त्यवत् । अन्यथा चन्द्रशौर्यं च तद्रस्या न कथं कृतम् ।। १०० ॥ विम्वं खमध्योदयभेदसिद्धे यैः स्वीकृतं दृष्ट्यभिघाततोऽस्ति । ज्योतिरेवात्र तेपे पुनस्यजन्ति बलक्षितं यत्र तदतीव चित्रम् । १०१ ॥ अथेन्द्र्कग्रहे वर्णः सूर्यसिद्धान्तरीतितः । प्रमाणं स्यान्न चान्यैर्यः स्वीकृतः कल्पनावछात् ॥१०२॥ कुभोर्घ संस्थार्ककरान्तरस्थं समुज्ज्वछं किञ्चिदि हाम्बुबिम्बम् । विधोस्तदर्कात्थकरप्रकाशैः पिशङ्गणं सकलग्रहेऽतः ॥ १०३ ॥ अन्ये कुगर्भपृष्ठाभ्यां भेदा ये गणितस्य ते । नोक्तः काठिन्पतोऽत्राथ किञ्चिदैचित्र्यमुच्यते ॥ १०४ ॥ भृस्था गृहान्तः किल रन्ध्रजाता न्यालोकविम्वन्यवलोकयन्ति । धिकोन इति चेषुकं नान्यथेति सिद्धान्तशिरोमणिविदामिदानीन्त नानां स्पष्टम् । () वि' श'-अदृष्टस्य वस्तुनः खण्डमिति शेषः । अत्र भूमौ कथं चन न प्रस्तं दूटं लोकैरिति शेषः । अतस्तद्ग्रसनं नादेश्यमिति । () वि० श७-एतदारभ्य शततमश्लोकपर्यन्तं पुनःपुनरुक्तत्वात् पिष्टपेषणमिव भट्टकथनम् सूर्यग्रहणाधिकरः । ४४५ ४४४ सिद्धान्ततवविवेके सद। निरश्रे गगने दिनेऽर्काद् विधोर्नियमिति सुप्रसिद्धम् ॥ १०५ ॥ रविग्रहेऽर्कग्रसनस्य रीस् पृषीकृतौ तान्यपि खण्डितानि । इत्थं न चेन्दोर्हणे क्रमण भिन्नैककक्षावरणस्थितेर्हि ॥ १०६ ॥ ग्रहे बम्बुबिम्बस्य संदर्शनं स्यात् तदूर्करश्मिप्रकाशैस्तमोऽन्तः । विनाऽठोकसंबन्धमद्युद्वं तव। कथं दर्शनं च।न्यथा तार्किकाणाम् ॥ १०७ ॥ करायगत वास्तवे म्लनरूप• मभवच्च नेत्राभिघातस्य दृश्यम् । कुभाच्छादितं पूर्वसङ्गपमिन्द- यथा स्यात् तथा तन्नृभिर्दश्यतेऽतः ॥ १०८ ॥ अनुज्ज्वलः सुपेकरमदुष्ट दृशा न दृश्यो जलजः कथं चित् । दृश्यत एव ग्रह्णं रवीन्द्र दुईट्यभावात् सुदृशेन्दुरेषः ॥ १०९ ॥ अथ सूर्यग्रहणाधिकारः । अथैकसृषावयवस्थितेश्च रवरधः शत करोऽस्ति दर्जा । ततोऽभ्यध भूमिगतश्च तेन द्रष्टा रविं १धयति नैव तेऽत्र ॥ १ ॥ तदिन्दुना छदितमकविम्बं संदृश्यते ग्रस्त मिवात्र लोकैः । किञ्चेन्दुबिम्बस्य रविग्रहे या छाया पृथिव्यां पतिताऽस्ति दृष्टा ॥ २ ॥ तत्संमुखेन्दुस्थितट्टरखाच बुधैः प्रकल्प्यं ग्रहणं (१) पृथिव्याः । (१वि० श०-प्रायः सूर्यग्रहणे चन्द्रच्छाया भूमौ पतति तदभिमुख चन्द्रबिम्बस्थदृशा पृथ्व्या ग्रहणमवलोकयितुं शक्यत इति भट्रेनोक्तं तत्र कियस्मितचन्द्रबिम्बप्रदेशगतदृग्वशात् तद्रहणमिति तज्ज्ञानार्थ गुरुचरणा (विशेषः)-- चन्द्रार्कयोरस्तरकोटिजीवा चन्द्रघुकोटिज्यका विनिनी । त्रिभज्यया लब्धजकोटिीवा चन्द्रकुचिस्यान्तरसूत्रभक्ता ॥ १॥ धृत्या रवेः संगुणिताऽऽप्तचापकोटिस्तदायं त्रिगुणेन निघ्नम् । शशीनयोर्बिम्बवियोगखण्डं चन्द्रार्कबिम्बान्तरसूत्रकेन ॥ २॥ भक्तं ततश्चपलवेन हीनमाद्यख्यकं तद्गुण एव भाज्यः। भाज्येन निम्न शशिकर्णमानं त्रिज्योवृत्तं तत् परसंज्ञकं स्यात् ॥ ३॥ भाज्यचापोनखाङ्कया शशिकर्णेन संगुणा । भक्ता सा त्रिज्यया हीनं शशिबिम्वदलं ततः ॥ ४ ॥ हारसंशं भवेदत्र भूमिव्यासार्धहारयोः । वर्गान्तरपदेनैव संयुक्तं परसंज्ञकम् ॥५॥ ५६ इति श्रीकमलाकरभट्टविरचिते सिद्धान्ततवविवेके चन्द्रग्रहणाधिकारः । सब प्रकार की संस्कृत पुस्तकों के मिलने का एक मात्र पता कृष्णदास गुप्त, ठठेरी बाजारबनारस खिी । ४४६ सिद्धान्ततव विवेके सर्यग्रहणाधिकारः । ४४७ व्यत्यसतः शतल भानुवत् स्या चन्द्रप्रभैवाचरणं तु तत्र ॥ २ ॥ एवं हि चन्द्रग्रहणस्य काले भूभन्दुसम्बन्धगद्वशच । रविमर्हऽत्रवरणं कुबिम्ब मायेंचिचर्यं बहुधाऽन्यदेवम् ॥ ४ ॥ अथात्र भाद्यवयवेन तुल्य यकालिकौ सूर्यविधू फुटां स्तः । अमान्तसंज्ञाऽस्ति स एव वंशी रकग्रहार्थं प्रथमं प्रसाध्यः ॥ ५ ॥ ११ पृष्ठसंशं च तद्वर्गे शशिबिम्यार्धजा कृतिः । युका तम्मूढमानेन विभक्ता हिमदीधितेः ॥ ६ ॥ बिम्बाधन । गुणा त्रिज्या लब्धचापोनखडूकाः निम्नस्तैरेव चन्द्रस्य परिधिर्योजनात्मकः ॥ ७ ॥ भार्धाशशैर्विहतस्त्विष्टयोजनायं फलं ततः । योजनान्तरगैस्तैस्तैश्चन्द्र-पृष्ठगदेशिभिः ॥ ८ ॥ पृथिव्या ग्रहणं ज्ञेयं गोलतत्त्वविचारतः । सुलभेनैव गोललैर्विचार्य बहुधा ध्रुवम् ॥ २ ॥ अत्रोपपत्तिः-सितवृत्तधरातलीया स्पर्शरेख चन्द्रार्क जसुच्य स्तर्गता भूमौ स्थानद्वये लग्ना तत्र सूच्यग्रसमीपान्तरे यत्र लग्ना तद्धि दोऽन्द्रविम्बस्पर्शरेखयोरन्तर्गतः प्रदेशश्चन्द्रविम्यस्यावगम्य इति । भू–भूकेन्द्रम् । =रविकेन्द्रमेवम् च-चन्द्रकेन्द्रम् । अतः भूरच त्रिभुजं सितवृत्तधरातलान्तरे भूचरकोणमानं कमलाकरीयसितांशाः तज्ज्ञानं सितवृत्तीयरविचन्द्राग्तरक्रान्तिवृत्तीयान्तरशरैश्चापजा यनियमात् । यथा कोज्याश७ कोज्याअं=त्रि० कोज्यसिअं, अतः कोज्याश७ को ज्याअं० कोज्यसिअं =* पाश एतत्कोटिरेव सितवृत्तीयान्तरभागाः स्पष्टान्तरभागा घ। अनन्तरं तदन्तरज्यारधिकर्णनिनीतिवत् भूचर कोणमानमानीय तत्कोटिराद्य इति । भू-बिन्दोः पृथ्वीच्छेदनरेखयत् सितवृत्तीयस्पर्शरेखासमाना स्तरा रेखा कार्या । च-बिन्दोः स्पर्शविन्दुगरेखा वर्धिता यत्र पूर्वोक्त समानान्तररेखायां लन्ना तत्र ल-बिन्दुरिति । चबिन्दोस्तत्स्पर्शरेखस मानान्तराऽन्या च रेखा कार्या सा र-बिन्दोः स्पर्शबिन्दुगतरविबिम्ब व्यासार्थं यत्र लग्ना तत्र स-विः । अत्र रसः -३० विं-भूविं अतः त्रि (३बि-६ भूविं) चस-कोणमानज्याः अथ Lभूचल+ ¥ च विध अं० सू० ज्ञानं तस्याकेन्दुजयं निरुक्तं तां तु ज्ञेयौ तस्य विज्ञानतोऽतः । दशन्तोऽस चासकृत् सूक्ष्मरीत्या सिद्ध ज्ञेयो बुद्धिमद्भिर्जुहनैः ॥ ६ ॥ स-कोसिअं, सितांशकोटिरिति लचस-समकोणत्वात् । अतः सिअंको-रचस= 1 चल=भा भाज्य इति, अतः चल= चभूxकोज्याभा । ततः चल- चल-चं विं=हा, हार इति । रविन्द्रज सूच्यग्रासनाः स्पर्शरेखभूवृत्तयोगः पृविदुः । अथ बिग्दोः चलसमानान्तरा रेखा कार्या सा स्पर्शरेखोपरि लम्ब रूपैव, तद्योगविदुः । अतः भूचुं-भूर्जे= १ भूर्वि )-हौ, ततः १ भूथं-भूर्ज-मू , अथ भाज्यज्ञानात् भूल= "" चन्द्रविम्बस्पर्श- बिन्दुः स्प, अतः भूल=प, पर इति अतः प+मू-पृ.. । अथ धु बिन्दोरन्या चन्द्रविम्बस्पर्शरेखचन्द्रविम्बस्पर्शबिन्दुः अतः स्फ् । स्पस्थं चन्द्रबिम्बाधरुपप्रदेशगङ्गवशात् पृथ्वग्रहणमित्युपपनं सवम्। भा० च सूर्य ग्रहणाधिकारः। ४४९ ४४८ सिद्धान्ततत्वविवेके- तास्कालिकस्पष्टतरौ रबीन्द् शशाङ्कपातखिभहीन कप्तम् ।। त्रिप्रश्नरीत्याऽस्य नतोन्नतांश यौ तु दृअण्डकगं तु यौ स्तः ॥ ७ ॥ दृझेपत गति संज्ञकौ च तथा रवीन्दोः किल योजनाद्यौ । नतोन्नतांशाविह पूर्वरीत्या ततश्च दृक्सूत्रपिती कुपृष्ठत् ॥ ८ ॥ तथा स्फुटख्यश्रवण प्रसाध्या विश्यादि सर्व प्रथयं विदित्वा । विडम्बनदारकमर्कपर्व- संसाधनं सङ्गणकेन कार्यम् ॥ ९ ॥ कुगर्भकर्त्रे रविं संपिध विधुस्तदूतानाममान्ते तदानीम् । नृदृग्जैकमूत्रे कुपृष्ठऽत्र यत् स्यात् । तयोरन्तरं लवनं तन्निरुकम् ॥ १० ॥ श्रीभास्कराचार्यवरैर्युधेन्द्र शिरोमणिवेन मह। प्रसिद्धे । यच्छास्रवद्धनयनानुसारं विलम्बनं स्वीयकृतौ कृतं तैः ॥ ११ ॥ य(१आर्यवस्तुग्रहणासपैरें यी चेरिता लम्बनकल्पनाऽऽयैः । सा स्वत्र लोकव्यवहारासरे जेय यथार्थानुभवे न योग्या ॥ १२ ॥ () वि०श०–एतस्य श्रीभास्कराचार्यचरैरित्यत्रैव सम्बन्धः । अतोऽधुना लम्बनसद्विचारं स्पष्टं प्रकर्ते हि समुद्यतोऽस्मि । पूर्व हि वैर्विहितं ब्रवीमि स्थूलं हि लोकव्यवहारसिद्धये ॥ १२ ॥ गत्यन्तरस्य तिथ्यंशः परलम्बनलिप्तिकाः । गतियोजनतिथ्यंशः कुदळस्य यतो मितिः ॥ १४ ॥ परलम्वनलिप्तनी त्रिज्याप्त रविदृग्ज्यका । लम्बनकलास्ताः स्युरेवं हृदंपतो नतिः ॥ १५ ॥ कोचिव तु सूर्यश्रवणे भुजे तु कोटिश्च भूव्यासदी च कर्णः । तर्गयोगस्य पदं कुपृष्ठ| रच्यन्तरे क्षेत्रमिदं तयाऽन्यत् ॥ १६ ॥ इन्दुकंकणान्तरगां भुजऽकरोत्। तदग्रतः पृष्ठजसूत्रमध्ये । कोटिस्वरूपा परलम्बनस्य। ज्या योजनैः स्त्रश्रवणान्तरे स्यात् ॥ १७ ॥ तज्ज्ञानमाद्योक्तभुजाच कटे त्रैराशिका शाततदस्यकोट ।। स्यात् तश्यकायाश्च कलीकृताया था च गर्भक्षितिजस्थितेऽर्जे ॥ १८ ॥ परं स्वदृग्लम्बनमित्थमाहु स्तनैष युक्तं विहितं नितान्तम् । अदर्शनादत्र रवेस्तदुत्थ डग्लस्वनक्षेत्रमुद्युक्त्यसिद्धेः ॥ १९ ॥ यतो भूमिपृष्ठाश्च तन्नेदतो यद् ४५० सिद्धान्ततत्वविवेके स्यग्रहणधकार । ४५१ रवेः संमुखं दृग्भवं तन्न सूत्रम् । असत्स्वीकृतवर्ययुक्तऽन्यकोटि नै सा लखनस्य ज्यका स्वेन सिद्ध ॥ २० ॥ यो हि प्रदेशो रविपण्डलस्य स्थितः कुगर्भक्षितिजे कथञ्चित् । न दृश्यते पृष्ठगदृष्टिचिह्न वशात् स पृष्ठध्वगतेस्तु दृश्यः ॥ २१ ॥ सदशनादव कृत दृगुत्थ योग्यं न चादर्शनतश्च तस्य । कुगर्भगृजेऽपि गतस्य भानोः संदर्शनं त्रिम्बमहचतोऽस्ति ॥ २२ पृष्ठे तु तेनोदितदूषणं न तत्रेति केचित् प्रवदन्ति तत्र । कुगर्भसक्तकं जचिम्पदेशाद्विभिन्नतद्देश जदर्शन।च ॥ २३ ॥ गभभूजस्थतादकद्य त्र गर्भपृष्ठग । तदन्तरं विधोगले तन्मते लम्बनं यतः ॥ २४ ॥ अत्र तया स्वधःस्थाऽस्ति सा तद्धंगता यतः। प्रत्यक्षतस्तदल्पं च कथं मृढर दृढ़ता ॥ २५ ॥ हरलम्बनं तु परमं घटिकाचतुष्कं ज्ञातं मयाऽनुपतनादिति गर्वबृद्धः। या नेत्र वत्त निपुण गणत सगाल तस्यात्र तन्त्रकरणव्यसनं वृथैव ॥ २६ ॥ यद्भूमिपृष्ठक्षितिजस्थिते ऽर्के दृग्गर्भमूत्रान्तरमिदुगले । ततः कुगर्भाक्ष तेजाकसिद्ध तरसूत्रयोरन्तरमपकं हि ।। २७ ॥ तदत्र पूव परम अफरष। ततोऽनुपातात् कृतमिष्टकाले । तत् स्यात् तताऽयदपतर वह तस्माद्भूपृष्ठचिद्दे तु तदुक्तकरीत्या ॥ २८ ॥ कृतं च तन्यून तर हि दृष्टि तुल्यं तु वृत्तं मुतरा तदल्पम् । प्रत्यक्षसिद्धे वधिके कथं त पध्यस्थघुया मुधिया विचार्यम् ॥ २९ ॥ दृक्तुल्ये परमं यक्व तद्भं स्वीकृतं तु यैः ततोऽनुपातत वेष्टकालजे तन्न सा कृतम् ॥ ३० यदुक्तं च सद स्वल्पं पृष्ठजाद्भलन्धनम् । गर्भपृष्ठजजास्याभ्यां ऋणु तत्र सुवासनम् ॥ ३१ ॥ कर्णदृक्त्रके भानोः कोटिकणं तु ग(१)भेजे । पृष्ठजे कर्णकोटी स्तः कुखण्डं तु तयोभुजः ॥ ३२ ।। फटिकणपयांस्तत्र युतः स्याच्च यथायथा। गर्भस्थभुजकोट्यैक्यपृष्ठभृतिभुजै क्ययोः ॥ ३३ ॥ युतिः कुकेन्द्र तदूजययोः संयुतिभुवि । कार्या सर्म कृताय च हृचि ३४ ॥ ह क्षितिपृष्ठगे ॥ गर्थजं पृष्ठजस्यून मिस्थं(२) प्रत्यक्षतः स्फुटम् । (९) विश७-गर्भक्षितिजस्थरविगते इत्यतो "गर्भ जी' इति प्रा चीनपाठोऽरोचकः । (२) विश७ स्वसमयानुसारक्षेत्रस्थिस्य प्रत्यक्षता भट्टेन प्र दर्शिता, इदानीं तु पृष्ठज्ञां रविकल्पां कोटिं गर्भकाटौ रविकर्णस मायां केन्द्र संमील्येव स्थाप्यते चेत् रेखागणितप्रथमाध्यायस्य षोडशी प्रतिज्ञेच पृथुलऽनमधिकमिति स्फुटं शपयति । t = ४५२ सिद्धान्ततवविवेके सूर्यग्रहणाधिकारः । ४५३ इगर्भसूत्रयोर्मध्ये तज्जास्यद्यदर्शनम् ॥ ३५ ॥ डग्लम्बनदर्शनार्थं क्षेत्रम् । इग्लम्बनं तत् क्षितिगर्भजे तत्स्वीकृतक्षेत्रत एव चोक्तम् ॥ ३८ ॥ सदोदयास्तक्षितिजादधस्ता दयोग्यदृक्सूत्रवशत् कृतं यत् । तमपयुक्तं ग्रहणप्रजातं तथापि चोक्तं क्षितिजउँदशे ॥ ३९ ॥ दृष्टग्रहज्ञानमिहास्ति तस्या धीनं यतः स्यात् तदतोऽस्ति युक्तम् । प्रस्तोदयास्ते स्वत एव पूर्वं न स्वीकृतं तस्य फटं कुजाधः ॥ ४० ॥ अथ वास्तव दृग्लम्बनस्वरूपं तदनयनं चोच्यते । नेयं स्वकस्थितखेटचिदं भित्र भचक्रवधि वृत्रमेकम् । कुगर्भतस्तत्र भचक्रदेशे तत्खेटचिह्नस्य च भांशकः स्यात् ॥ ४१ ॥ तरसूत्रगः पश्यति भांशगं तं खेटं स्त्र भूपृष्ठगतो न तत्र । स पश्यति स्त्रीय दृगुर्थस्त्रे नान्यत्र तस्मान्नरदृष्टिचिह्नाव् ॥ ४२ ॥ नेयं भगोळावधि सूत्रमन्यद् भिवा स्वकक्षास्थितखेटचिह्नम् । तस्मूत्रसंसक्त भगोलदेशे द्रष्टा सदा पश्यति खेचरेन्द्रम् ।। ४३ ।। यं भचक्रस्थितभांशसंस्था दीकृताछम्बित एव सोऽत्र । अत्रैव ते क्षेत्रजसम्म कारै हेलम्बनस्यानयनं यदष्टम् । कुपृष्ठट्टकृचिह्नवशादयोग्यं विचारणानर्हमपि श्रुणु बम् ॥ ३६ ॥ दोःकोटियोगाच्छवणक्षितौ तु साध्योऽवलम्बश्च तथा कुखण्डे । ळम्बन्दुकणान्तरयगघातात् पदेन हीनं तु वृहस्कुखण्डम् ॥ ३७ ॥ तत्कोटिनिनं श्रवणेन भक्तं कीकृतं चापमतः प्रसाध्यम् । १७ ४५४ सिद्धान्तातस्याविवेके खर्यग्रहणाधिकारः। ४५५ दृश्यो हि हतृगतो यतो ऽस्मात् सिदं भगोळस्थितटट्टिठते ॥ ४४ ॥ हगर्भसूत्रान्तरतश्च सम्यग् (९)ङग्लम्बनं तस्य स्त्रगस्य तद्धि। यद्। भचक्रस्थित खेटभांशे नेयं कुगर्भाद्यजुस्त्रमेकम् ॥ ४५ ॥ तथा द्वितीयं किल दृष्टिचिह्न प्रहस्य गोळे विवरं तयोर्यत् । इमण्डले दृष्टिविलम्बनं(२) तत् स्यात् स्वीयकक्षास्थितखेचरस्य ॥ ४६ ॥ यद्भर्मयोगे प्रथमं इर्थं विलम्बनं तस्कलिकान्तरेण । खगः स्वभांशात् पुरतोऽस्ति तत्र सदैव तस्मान्नतभागका ये ॥ ४७ ॥ । ते खाधडग्लम्बनकेन युक्ता स्तकालजाः खेटनतांशकाः स्युः । नैव द्वितीयस्वाविकस्वना ते तयोगसिद्धयर्थमिहेति केचित् ॥ ४८ ॥ इत्थं ग्रस्तोदयजगे यत् ततोऽधिकं हट्टिसपे(२) परं स्यात् । अनन्तरं तत्र त्वपचीयमानं खमध्यसंस्थे खचरे स्वभावः ॥ ४९ ॥ (१) वि० श०--पतदेवायं दृग्लम्बनम् । (२) वि० श७-एतदेव द्वितीयं इग्लम्बनमिति । (३) वि० श७-इक्षितिजे दृक्तुल्यवृत्त इति । यथायथा दूतरो अह' स्यात् तथातथा लम्बनमर्पकं हि । यथायथा संनिहितः कुगर्भात् तथातथा स्यादाधिकं किछेदम् ॥ १० ॥ एवं रविग्रहेऽर्कच द्विधा चन्द्रस्य छस्वनम् । तव तु कम्बनयोरर्कचन्द्रयोरन्तरं किल ॥५१॥ वदन्ति (१)तत्र स्यादाद्ययोरेव नान्ययोः । गर्भयोगे रवीन्द्रश्च नाययोर्न द्वितीययोः ॥५२॥ ये चन्द्रतश्चोध्र्वमुखे तथाऽक दधोमुखे गर्भजहरजस्त्रे । क्रमात् तयोरत्र रवीन्दुगोळे यतोऽन्तरं स्यात् प्रथमान्य संज्ञम् ॥ ५३ ॥ दृष्टिपण्डळसंस्थानाद्दृग्लम्बनमुदाहृतम् । एवं त्रिभोनलग्नात् तु तदेव नतिसंज्ञकम् ॥१४॥ एकावयवगौ देशे चन्द्रार्का गर्मस्त्र यासूित्रे दर्शाते रविर्दष्टो न तद्रतः ॥५२॥ हिमांशुः स च हस्त्रादथ एव विलम्बितः । यतस्तत्रास्ति स्त्रिादूर्भसूत्रपघः स्थितम् ॥५६॥ कर्णान्तरेऽल्पे तु विलम्बनं स्य दयं तथा चाभ्यधिकेऽधिकं स्यात् । आर्यः स्वतन्त्रेस्तु तदेकरूपं विडम्बनं संविहितं सुखार्थम् ॥ ५७ ॥ अथोदयास्तकालेऽस्ति लम्बनं तद्वदाम्यहम् । भूव्यासदछवगने चन्द्रार्कश्रुतिी कृती ॥ ५८ ॥ (१) वि० श७-पृष्ठीयदशन्ते। ४५१ सिद्धान्ततत्वविवेके सूर्यग्रहणाधिकारः । ४२७ तन्मूलयोर्यद्विवरं भूव्यासदलसंगुणम् । रविकर्णहतं तच त्रिज्यान्नं चन्द्रकर्णहृत् ॥९९॥ लम्बनया ततथापं स्वोद्रमास्तञ्जस्थिते । अर्कस्य मण्डले प्रोक्तं दृग्घृतौ विलम्बनम् ॥६०॥ त्रिज्या कुखण्डेन गुणा पृथस्था चन्द्रार्कयोर्योजनकर्णभक्ता । तचापयोरन्तरसंमितं वा डग्लस्वनं स्वर्कसमुन्नमास्ते ॥ ६१ ॥ एवं हि नक्षत्रखगश्रुतिभ्यां स्याङ्कोदये सम्बनकं खगस्य । कुगर्भजे ग्रह भोगचिन्हे तदेव सूक्ष्मं परमं सदैव ॥ ६२ ॥ मुनीश्वरेण स्वकृतौ निरुक्तं वल्मीह तस्वीकृतवासनां च । कुगर्भपृष्ठक्षितिजस्थसूत्रे भूव्यासखण्डेन समान्तरेण ॥ । ६३ ॥ कृते भगोलवधिके तयोश्च यत् स्वगोले विम्बरं भवेत् तत् । कुछन्नस्त्रस्य धनुः कलापं भखेचराणां प्रवदन्ति विश्नः ॥ ६४ ॥ यत् पृष्ठजं गर्भसृजस्थितस्य स्त्रं च तस्थुष्ठकुजोत्थसूत्रे तयोः कळायं विवरं भगोले ग्रहस्य गोलेऽपि समं विदित्वा ॥ ६५ ॥ प्रहर्षाकुछबचापभेदान् लक्ष्मोपपत्तिर्जलम्बनस्य । तत्रत्यदृग्गभेजस्त्रमध्ये स्याद्भर्भजस्थितखेदभांशे ॥ ६६ ॥ इति तत्र यतोऽत्र पृष्ठसूत्रा स्तरसाम्यं न भवेद्धि सर्वगोळे । क्षितिगर्भजस् त्रयोश्च तत् स्या दिति विीः स्वधियाऽऽदराद्विलोक्यम् ॥६७॥ एवमिष्टसमयेऽपि रवीन्द्रो र्मध्यसंस्थितविलम्वनसि वै । स्खवभान्तरवशाच्छशिभावः स्वस्वगो लभवनयोर्हि ॥ ६८ ॥ अन्तरं निजकृतौ कुतपत्र स्वीयबुदिवशतोऽन्यविशेषात् । रङ्गनाथतनयेन सदैव तत्र सम्यगिति गोडविदोशम् ॥ ६९ ॥ यत् स्वमान्तनतसिद्धमिने लम्पनान्तरवकस्वनमुक्तम् । अलम्बनविहीननतांशैः स्याव स्थिते दिनमणौ हि यतस्तन् ॥७०॥ यच टयूतिभवं तदपीह स्यन्पफलजने ते प्रकृते न । तेन चान्यभवलम्बनयुक्तिः स्वीकृत निजकृतौ किल यस्मात् ॥ ७१ ॥ ४५८ सिद्धान्ततस्वविवेके सूर्यग्रहणाधिकरः । ४६९ सदैव दृक्स्त्रयुताविनेदः स्यादन्तरं स्पष्टविलम्बनं हि । नायाति तत् तस्कुतसार्वभौम रोत्येवमये यैर्बहुधा विचिन्त्यम् ॥ ७२ ॥ चन्द्रार्कयोलम्बनयोर्बिभेदे(१) यलम्बनं तत्र हि चन्द्रगोले । तत्काल जातकेगमभेदृग्ज सूत्रान्तरेऽतस्तदसश्च तत्र ॥ ७३ ॥ आद्यलम्बनभेदेन दृग्योगे लम्बनं(२) यथा। तद्भ्रमाङ्गशितं ते(३)न चान्यलम्बनभेदतः। । ७४५ गलतव मबुध्वेव ग्रन्थबन्धनतत्पराः । विद्वत्सदसि ते चैवं प्राप्नुवन्स्यपहास्पताम् ।।७०।। इयं च यलम्बनकं मयोक्तं तत् सदृञ्चद्दवशेन तुल्यम् । संदर्शनात् नेत्रजतुल्ययुक्ते विनाऽत्र तत्तच्छंतिजान्तरोथम् ॥ ७६ ॥ (४)द्रमास्तुकुजेडूतमिदं यद्दृष्टिवृत्तगम् । ततोऽधिकं कुपृष्ठेऽस्माकुल्ये स्वधिकं परम् ॥७७॥ कुपृष्ठभूजादुदयस्त भुजे भिनें स्विदं स्याथ तयोरभेदे । स्वार्कोदयास्तोद्भवलम्बनं यत् तदेव वेषं परमं कुपृष्ठे ॥ ७८ ॥ यष्टिचिदं क्षितिपृष्ट चिहा दूर्वं तु तम्पानयुतं कुखण्डम् ।। भूव्यासखण्डं परिकल्प्य तस्मात् स्वार्कोदयास्तोचितकबनचया ॥ ७९ ।। कृतं च यत् तत् परमं निरुकं इल्यवृत्य स्थिततीक्ष्णथानौ । यस्थानतः प्राक्परतः सदैव हूग्ळम्वनस्यापचयोऽस्ति नस् ॥ ८० ॥ भूयासखण्डोनयुतर्ककर्ण घातात् पदं यदिदं कोटिसंज्ञस् । भूव्यास खण्डं रविकर्णनिनं कोव्य हृतं हट्टिसमुतिः स्यात् ॥ ८१ ॥ कुगर्भतस्तत्र दळीकृतं भु- उपासं विशोध्य(वनिपृष्ठदेशात । स्याद्दृष्टिचिहं त्वथ तरस्थदृष्ट्या द्रष्टऽनिशं पश्यति गर्भभूजे(१) ॥ ८२ ॥ पृष्ठोबैगोऽकदयमत्र यस्मा दस्तोदयाख्यं हि कुगर्भभुजम् । (१) वि० श७-विभेदेऽन्तरे गर्भयुतौ गर्भपृष्ठसुत्रोत्पन्नसूर्यलम्बनोमी तश्चन्द्रलम्बनं स्पष्टडग्लस्यनं चन्द्रगोले न हीति युक्तमुक्तम् (२) वि० श०-दृग्योगे पृष्ठीयामान्ते रविचन्द्रलम्वनान्तरं चन्द्र गोले लम्बवनं रेखागणितप्रथमाध्यायस्य द्वात्रिंश्या प्रतिशया भूग भंलग्नकोणस्य पृथग्लम्बमान्तररूपलम्वन स्वेन निश्चयात्। (३) वि० श०-तेन मुनीश्वरेणेति । (४) वि० श७-इत्यादि पुनरुक्तवदिति । (१) वि० श७–भूपृष्ठात् कियति दूरे निवखता गर्भक्षितिजस्थो । रथिरपञ्चोपव इत्यादि-शता प्रथमो भङ्ग एवेति । सूर्य ग्रहणाधिकारः । ४६१ सिद्धान्ततवविवेके ४६० अत्रान्यदृचिद्ववशात् स्वपृष्ठा दृषं तु सूर्योदयदर्शनं न ॥ ८३ ॥ विम्बसूक्ष्मदेशो हि गर्भक्षितिजसंस्थितः । धः स एव सहस्रांशुर्जेयस्तत्र विचक्षणैः। ८४ ॥ यत्रोदयास्तजं गर्भक्षितिजं तत्र लम्वनम् । उक्कोदयास्तभुजस्य साध्यं नाश्यपकारजम् ॥८०॥ स्थूलमाधोदितं त्यक्त्वा सुक्ष्मं यत् क्षेत्रसम्भवम् । तयोदयास्तयोः प्रोक्तमिष्टक।ळे तथोच्यते ॥८६॥ क्षितिविस्तृतिखण्ड चन्द्रका त्रिभुजे यत्र भुजौ मही च तत्र । शशिदृष्टिजमूत्रमत्र कम्बः क्षितिखण्डे च बृहद्यदत्र चायम् ॥ ८७ ।। अथ लम्बकचन्द्रकणेवग तरमूलं च भवेद् द्वितीयखण्डम् । कुत खण्डकयोर्वियोगनिनो रविकर्णेन विभाजितोऽत्र लम्बः ॥ ९१ ॥ आशिकणहृतास्त्रिभज्यकाल फलचयं किल लम्वनं दृगुत्थम् । मथमानयनाद्विभिन्नमेतद् विहितं चानयनात्र कृता-द्वितीयात् ॥९२॥ इत्थमकन्दुकूमूत्रकणव्यत्ययतः कृतम् । परस्परं द्वयं तचच ज्ञेयमद्यान्यसंज्ञया ॥ ९३ ॥ एवमिन्दुनतांशैश्च साध्यमाद्यविलम्बनम् । द्वितीयं लम्बनं त्वकंनत शैः सध्यमत्र वे ९४ ॥ अनंगल भवंदद्य चद्रगल द्वितीयकम् । अमार ते दृष्टिपूत्रान्तर्गर्भसूत्रान्तरे युतौ(१) ॥ ९५ ॥ विचित्रहचिह्नवशाद्विचत्रे दृग्लम्बनस्यानयनं वसध्यम् । अतोऽत्र सवैः क्षितिपृष्ठसक्त दृचिह्नतः सर्वमिदं निरुक्तम् ॥ ९६ ॥ (२)यदन्तरं सूक्ष्मधियामसाध्यं ९५ अथ लम्बकम्यकणबगा न्तरमूलं च भवेद् द्वितीयखण्डम् । कुत खण्डकयोर्वियोगनिनो रविकर्णन विभाजितोऽत्र कम्बः ॥ ८८ ॥ शशिकर्णहृतद्विभज्यकाम्नः फळ चापं किल लम्बनं हगुत्थम् । प्रथमानयनानुसारमेतत् कृतमिष्टे समये द्वितीयतोऽन्यत् ॥ ८९॥ क्षितिविस्तृतिखण्डसूर्यकण त्रिभुजे यत्र भुजौ मही च तत्र रनिटटिसूत्रमत्र लम्बः क्षिति खण्डे च बृहद्यदत्र चाघम् ॥ ९० ॥ सध्यं च यन्यूनतर द्वयं तत् । (१) वि० श७ -पृष्ठीयदशन्त इति । (२) वि० श७-यदन्तरं सूक्ष्मबुचीनां मध्येऽसाध्यं साधयितुम शक्यम् । यच्च साध्यं साधयितुं योग्यं तत् म्यूनतरमप्यल्पम् । तद्द्वयं विज्ञा मर्मज्ञा नैव कथयन्ति तद्द्वयस्य चर्चा नैव स्वग्रन्थे कुर्वन्ति तार बता तेषां दोषो नैवेति कथनावसरे कमलाकरः स्वस्थ इति । ५८ ४६२ सिद्धान्ततवविवेके सूय ग्रहणाधिकारः। ४६३ नैवेति विज्ञाः कथयन्ति तेषां दोषोऽत्र नैयति सुधीभिवम् ॥ ९७ ॥ एवं हि सूक्ष्मानयनप्रकरै ग्लम्बनं क्षेत्रभवं मयोक्तम् । आद्यस्तु लोकव्यवहारसद्ध स्थूकं कृतं चानयनं सुखार्थम् ॥ ९८ ॥ किं वा तेन श्रमेणात्र यस्य स्वल्पतरं फलम् । इति शवा कृतं स्यूतं व्यवहारप्रसिद्धये ॥ ९९ ॥ चन्द्रार्कयागथमिदं निरुक्त मपृर्वहग्लम्बन साधनं हि । ग्रहस्य यः सूक्ष्मभचक्रदश स्तद्भं च तखेटयुतावपीत्थम् ।।१००॥ बहू कुखेटश्रवणौ मही च तत्रास्ति तखेटाइटिसूत्रम् । साध्योऽवलम्बोऽत्र बृहत् कुखण्ड यदस्ति तत्र प्रथमाख्यखण्डम् ॥ १०१ ॥ तल्याम्बधर्मेण विहीनितस्य भकर्णवर्गस्य पदं हि यत् स्यात् । तदपखण्ड श्वथ खण्डयश्च यदन्तरं लम्बगुणं विभक्तम् ॥ १०२ ॥ ग्रहस्य कर्णेन फलं त्रिभज्या निधनं भकर्णेन हृतं उपका स्यात् । तचापतुल्यं हि विलम्बनं तद् हजं खगस्य प्रथमप्रकारान् ॥ १०३ ॥ एवं खगं भं किल भं च खेटं प्रकल्प्य तद्वत् कृततज्जवः । दृग्जं यथोक्त्यानयनात् कृतं यत् तच्च द्वितीयोक्तविलम्बनं स्यात् ।। १०४ ॥ एवं स्वभान्तरवशादविपूर्वकाणां दृग्लम्बनानि नियतं द्विविधानि सम्यक् । आद्यद्वितीयविधिना प्रभवन्ति भस्य स्वस्यात्र गोलपरिघ क्रमशोऽथ ते तु ॥१०५॥ भिन्ने च गर्भजयुतौ किल युतौ ते तुल्ये सदैव भवतोऽथ राविग्रहे स्यात् । चन्द्रार्कमध्यगतमाद्यविलम्बनं त द्योगे तयोः प्रथमलस्वनयोर्बिभेदात् ॥१०६॥ एवं प्रकारद्यतोऽपि साध्यं दृग्लस्बने दर्शविरामकाले । तरकालसूयद्वडङ्गतांश आद्यस्व दृग्छस्यनकेन युक्ताः ॥ १०७ ॥ तस्पgनम्रांशवशात् कृतं यद् इग्लम्बनं चानयनाद्वितीया । तन स्वदृग्लम्बनमाद्यसंज्ञ । तुरुषं द्वितीयं न समं कथञ्चित् ॥ १०८ ॥ एवं द्वितीयस्वविलम्वनोना- स्त । एव दर्शातजहङ्कतांशाः कार्याश्च तैः प्रस्फुटनम्रभा रायं कृतं तच भवेद्वितीयम् ॥ १०९ ॥ ४६४ सिद्धान्ततवविवेक सूर्यग्रहणाधिकारः । ४६९ दशन्ती तजनितसंज्ञ विलम्बनं नैव भवेव कथञ्चित् । एवं समं नैव भवेदमान्तं चायं द्वितीयाख्यविलम्बनं तत् ।। ११ ॥ ननु लम्बनभेदतोऽत्र मध्य ग्रहण चकबध कथ रवः स्यात् । इति चेच्छुणु चन्द्रतिग्मरक्षय- चूंतिकाले तु सदैव ते दृशुस्थे ॥ १११ ॥ तयोस्तद्भोलेऽन्तरं दूग्वृत्तगतस्वादुद्ग्लम्बनं स्यात् । तत्रोद्यस्तक्षिति जस्थे रवौ लम्वन साधनार्थं क्षेत्रसंस्थैवम् । स्वङ्गचिह्नाद्रविगतं सूत्रं भूगोले यत्र स्पृष्टं तद्रलमध्यप्रदेश एव तद्वद्वक्त्रं तुदण्डयत् तिर्यक् संलग्नं तद्द शादुभयतस्तुल्यान्तरितदेशे भूमौ । समान्तरेणा न्तरितं चास्ति । तस्य भूगोले तलग्नदेशायदेशसम्बन्धाभावात् ते नोदयास्तक्षितिजे रविर्यप्रदेशे संलग्न इवास्ति तदवधि भूकेन्द्र द्रविपर्यन्तं रविकर्णः कर्णः । तयोर्वगस्तिरपदं तप्रदेशाद्रविपर्य- तगमदृश्यमन्तरं रचिह्नसूत्रखण्डरूपं कोटिरिति बृहत् क्षेत्रम् । एवं भूकेन्द्राच्चन्द्रगोलस्थदृक्सूत्रचिह्नांवधि चन्द्रकर्णः कर्णः स एव भुजो भुजस्तद्वर्गान्तरपदं तदा प्रदेशाच्चन्द्रगोलस्थद्वक्त्रचिह्ना वधि विद्वक्त्रखण्डं कोटिरिति तद्विजातीयं क्षेत्रम् । कोटिरियं पूर्वकोटी विशोध्या शेषं रविद्भक्त्रे चन्द्रार्कगोलयो रतरं स्यात् । अत्र रचिह्नसूत्रे तदन्तरं कर्णः । चन्द्रगोले दृगर्भसूत्रा स्तररूपलस्यनज्या भुजः। तद्वर्गान्तरपदं गर्भसूत्रे कोटिरिति क्षेत्रमुक्त- वृहक्षेत्रान्तर्गतं तत्सजातीयं ज्ञेयम् । अत्र तत्कोटिसूत्रेऽस्य कर्णस्त्रं तस्कर्णस्त्रे चास्य कोटिसूत्रमित्यनु पातयोग्यां तयोः कथमिति ना शङ्कनीयं सजातीयक्षेत्रयोरेतादृशसंस्थित्याऽपि वास्तवफलसिद्ध प्रथमान्यविलम्बन समस्त न हि तत्रानुपपत्तिरस्ति काऽपि । अवधेयमिदं विहन्दुगीला श्रितदृक्स्त्रजचिह्नमेव चेन्दुः॥ ११२ ॥ अथ दूग्लस्बनोपपत्तिः यो भूपृष्ठस्थितो द्रष्टा स्वस्थानात् किण्डूम्यन्तरेण संलग्नमि पार्कमवलोकयति तदन्यथाऽनुपपयाऽवश्यं तद्द्वविदं स्वस्ति तद् पृष्टचिह्नदुच्छितम् । अत एव भूपृष्ठसक्तदृचिह्नवशाद्द्रष्टाऽर्क तत्पृष्ठचिह्नलग्नमेव पश्यति नान्तरेण । अथ स्वदृचिह्नादुदयास्ताकं यावद्यत् सुगं तत तु भूगोलं स्पृष्टं च गतमतस्तत्रोच्य्तिदृष्टिचिट्ठात् तद्वद् सूत्रस्पृष्टभूगोलप्रदेशे रविः सं लग्न इव दृश्यते दृष्टिसूत्रैक्यात् । भूपृष्टचिह्नात् तदवधिकान्तरेण समन्ताद्मीौ यद्वृत्तं तदुदयास्तक्षितिजम् । स्वङ्गचिह्नाय तत्क्षि तिजस्पृष्टरविवृक्षसम्बन्धेनासमन्ताद्रविगोलेऽप्युदयास्तक्षितिज कर लप्यम् । तदूर्वं तु गोलखण्डं नृद्श्यम् । तदधः स्थितं त्वदृश्यम् । अथ यत्र कुत्र स्थिताकडे सूत्रे भूदृचिट्ठलने कार्यं ते तदाख्ये भवतः। ते एव चन्द्रगोले यत्र लग्ने तत्र गर्भदृक्सूप्रचिह्नसंशे स्तः। तेन रविकर्णं भूव्यासTधं भुजस्तदाऽनन्तरानंतान्तररूपक" क इति योजनाद्य लस्वनज्या । पुनरनुपातः । .चन्द्रकर्णी त्रिज्या तदा ऽस्यां केति लम्वनज्या । अस्याश्चापमुदयास्तक्षितिजस्थे रवौ दृग्ल- स्वनं स्यात् । अथ द्वितीयप्रकारोपपत्तौ स्वोदयास्तञ्जस्थिते रवौ यद्रविगत दृक् तदाद्यसंशं कल्प्यम्। ततस्तदधः सर्वत्र भूव्यासार्धसमा स्तरेण कुगर्भादहंगोलातगसूत्रं तच्च द्वितीयम् । कुगर्भादीपर्यन्तं च तृतीयम्। तत्रार्कगोले द्वितीयतृतीयसुत्रयोरन्तरमर्ककुच्छन्नचाप४६६ सिद्धान्ततवविवेके सूर्यग्रहणाधिकरः । ४६७ कलामितं तदेव तयोरन्तरमिदुगलेऽप्यस्तीति तेनोनितमिन्दुगोल स्थितेन्दुकुच्छन्न वापरूपाद्यद्वितीयसूत्रान्तरमेवाद्यतृतीयसूत्रान्तरत्वेन फलितम् । तत्रत्यद्गर्भसूत्रान्तरगं दृलम्वनमित्युपपनं यथोकम् । रीत्याऽनयैव दूतुल्यवृत्तेऽपि लभ्यनवासना सुधियोह्या । अत्र भूपृष्ठस कदूचि द्वादूर्वक्रमेण वृश्चिह्नानि बहूनीति सर्वत्र दृचिद्वशादपि यथोक्कोदयास्तक्षितिजस्थलम्यनक्षेत्रसंस्थयेयव- यास्तलम्वनवासनोद्या। विना कर्णान्तरं सर्वत्र क्षेत्रप्रकारतुल्यत्वद् र्शनात् । तेन भूपृष्ठसक्तहूचिडवशाङ्कपृष्ठक्षितिजे तत्रस्योदयास्तरूपे सैव लम्बनयुक्तिःत च्छितस्वस्ववृश्चिढवशात् सा वन्यथा स्यात् । अथ प्रथमप्रकाररीत्या दृतुल्यवृत्ते लम्घनवासन। भूकेन्द्रात् स्वदृचिहु पर्यन्तं स्वहश्चिद्वमानं भुजः । कुगर्भाद्रविकर्णः कर्णः । तद्वर्गान्तरपटं रविद्भक्त्रं कोटिरिति बृहत् क्षेत्रम् । तदन्तश्चेदं लघु विजातीयं क्षेत्रम् । भूकेन्द्राच्चन्द्रगोलस्थदृक्प्रविडपर्यन्तरे च द्रकर्णमितं कर्णः स एव भुजो भुजस्तद्धर्मान्तरपदं स्वहृचिडाच्च न्द्रगोलस्थदृक् त्रचिद् पर्यन्तं रविद्भक्त्रखण्डे कोटिरियं पूर्वकोटौ विशोष्या शेपं रचिह्नस्त्रे चन्द्रार्कगोलयोरन्तरं स्यात् । अनंतकों यो भुजः सैव लभ्यनयेति । अनुपातः । रविकर्णं स्वहृचिद्धमानं भु जस्तदाऽनन्तरानीतकणं क इति योजनाद्या लम्वनज्या सा त्रिज्यागुणा चन्द्रकर्णभका ज्या स्यात् तथा दूल्यवृत्ते रयी दूग्लम्बनं स्यात् । अथैकानयनेनैव यत्र कुत्र स्थिते रवी इलम्वनसिद्धिस्तथोच्यते । भूकेन्द्रविकर्णस्वदृद्धिमानमितौ भुजौ कल्प्यौ रविद्वक्त्रं भू मिस्तत्र लम्बः कुखण्डे च साध्ये तथा भूकेन्द्रतश्चन्द्रगोलस्थदृक् सूत्रचिह्नगतं चन्द्रकर्णमितं च कार्यम् । यदत्र बृहत् कुखण्डं तत तु सम्यपतद्रविपर्यन्तमन्तरं लम्बचन्द्रकर्णवर्गान्तरपदं तु लयपाता भद्रगोलस्थद्रुक्स्त्रचिडपर्यन्तमन्तरमिति तयोरन्तरे रविदूत्र चन्द्रार्कगोळयोरन्तरं स्यात् । ततश्चोक्कवल्लम्वन सिद्धिर्यथा । रवि कणं लम् भुजस्तदाऽऽनीतान्तररूपकथं क इति योजनात्मिका लम्ब- नज्या पुनः सा त्रिज्यागुणा चन्द्रकर्णहृता जाता लभ्यनज्या अस्या धापं दूग्लम्बनमिति सिद्धम् । अथ पूर्वमुदयास्तक्षितिजे यल्लम्बनमुक्तं ततोऽधिकं भूपृष्ठभिति जे ततोऽप्यधिकं स्वह्कुल्यवृत्ते परमम् । ततस्तदपचयक्रमेण ख है ध्ये तदभावः कथमिति चेच्छूणु। भूकेन्द्राद्यार्धेन भूवृत्तमेकं कार्यं तथा भूकेन्द्रात् स्वह्नचिह्नमानेन द्वितीयं वृत्तं कार्यं तथा। तत्केन्द्रात् तृतीयं चन्द्रकर्णेन रविकर्णेन च चतुर्थ वृत्तं स्वस्वदृङ्म- ण्डलसंशं कार्यं सर्वत्र भूकेन्द्रात् पूर्वापरोऽधररेखाङ्कनं च बुद्धया संविधेयम् । तत्र पूर्वापररेखा भूगर्भक्षितिजसूत्रम् । ऊर्वरेखयां प्र थमवृत्तसम्पाते भूपृष्ठं द्वितीयवृत्तसम्पाते तु स्वङ्गचिहुं ताभ्यां पूर्वापररेखातः सर्वत्र समानान्तरेण रेखे कार्यं भूपृष्ठक्षितिजदूर्व्य वृत्तसूत्रसंचे। तत्रोऽर्यरेखायां भुषुचिडात् स्वहृथिईमुच्छितं ततो रविपर्यन्तं सूत्रं स्वद्वक्त्रम् । वेध म्वभूपृष्ठदिशि यद्गोलं स्पृष्ट सूत्रं गतं तदुदयास्तलम्यनसूत्रसंज्ञम् । चन्द्रगोले गर्भसूत्रात् तरसूत्रस्य तल्लवनान्तरितत्वदर्शनात् । उदयास्तक्षितिजस्थे रवी तूदयास्तल वनसूत्रमेव विह्नसूत्रम् । चन्द्रगोले तदवधि गर्भ श्रादन्तरं त लम्बनं स्यात् । ततो यथा यथा रविम्नतस्तथा तथोदयास्तलम्वन पुत्रात् स्वहृद्यं बहिरन्तरितं स्यात् । चन्द्रगोले गर्भस्त्रादुदया स्तलम्यनसूत्रावध्युदयास्तलम्वनमेव स्वदृक्सुस्रावधि तु तदधिकं स्यादियुपचयो लम्बनस्य भूपृथक्षितिजावधि दृष्टः । ततो दूल्यवृत्त वधि यथा यथा रविनतस्तथा तथा भूपृष्ठस्थळम्बनसाधकदृक्सूत्रा दपि बहिः स्वदृक्सूत्रं स्यादित्युपचयस्तत्राणि स च यथा-भूपृष्ठक्षितिजस्थे रवावूर्वरेखायां यानि मूकेन्द्रभू सुस्वदृचिडानि सन्ति तेभ्यो रविपर्यन्तं सूत्राणि कार्याणि तत्र भूपृ घसूत्रं त्वयास्तलम्यनसूत्रं तदवधीदुगोले गर्भसूर्यादुदयास्तळम्वनः ४६८ सिद्धान्ततवविवेके- सूर्यग्रहणाधिकारः । ४६९ मेव । स्वदृक्सूत्रावधि तु तदधिकं स्यात् । भूपृष्ठभितिजादूर्यं दृकुल्यवृत्तावधि रवेः सूत्रमेकं स्वभूपृष्टदि शि भूपरिधि स्पृा नीतं तदुदयास्तलम्यनसूत्रं स्यात् । तस्यूएदेश स्पृष्टा च भूकेन्द्रात् सूत्र इचिडवृत्तलग्नं कार्यम् । तल्लग्नस्था नाद् विपर्यन्तं यत् सूत्र पृष्ठस्थं लम्बनसाधकसूत्रम् । चन्द्रगोले गर्भसूत्रात् तदवधि भूपृष्ठस्थलस्वनमेव । तत्रत्यं स्वद्वक्त्रं तु तद्वहि रस्तरितमिति लम्बनं हुतोऽप्यधिकं स्यात् । एवं दृक्तुल्यवृत्तस्थे रवी यल्लम्बनं तदेव परमं स्यात् । ततो य था यथोन्नतस्तथा तथा रवेः सु त्रमेकं इथिइनं स्पृष्टा नेयं तथ्य कुल्यवृत्तस्थार्कलम्बनसाधकस्त्रं चन्द्रगोले गर्भस्त्रात् तदवधि है कुल्यवृत्तस्थलम्वनमेव । स्वदृक्त्रं तु तत्सूत्रादधोऽधःस्थितमि ति तल्लम्बनापचयो दृष्टः । तदेवं यश्चार्कसूत्रस्थूण्ड्रविडवृत्तवेशो दुश्चिक्षे तत्र परलम्बनमन्यथा तदल्पमिति स्पष्टम् । एवं यत्रोकबहूपृष्ठक्षितिजस्थलयनसाधकसूत्र एव स्यद्वक्त्रं स्यात् तत्र भूखस्थलम्बनतुल्यमेव लम्बनं स्यात् । एवं स्वहृचिडस के तूदयास्तळम्बनसूत्रे तस्य स्वदृक्सूत्ररूपत्वेनोदयास्तलम्वनमेव तत्र स्यात् । तदूर्वे दयास्तलम्बनसूत्रादधोऽधः स्वदृक्सूत्रमित्यु पचयस्ततोऽपि स्यात् । तदेवं गर्भस् त्ररुपे स्वदृक्सूत्रे लम्बनाभाव स्तद्भेदात् तरसद्भावाङ्गकारात् । एवं भूगर्भक्षितिजं यद्द्वचिद्ववशाद्यस्योदयास्ततिति तत्रस्थे रवौ तस्य तद्वशादेवोदयास्तलम्बनतुल्यं लवनं तत्रास्ति नान्यद्वक् विहवशतः। तत्र बलाढ्पृष्ठविडङ्कपृष्ठं भित्त्वा यद् (१विपर्यन्तं नीतं सत्रं तन्नर्भस्त्रान्तरे चन्द्रगोले परमं लम्वनमिति स्वीकुर्वन्ति (२)तत्रस त्। तत्र सदोदययास्तलम्यनसूत्रादधस्तत्सूत्रस्थित्या तदल्पलम्बन (१वि०श-गर्भक्षितिस्थरविपर्पन्तमिति (२) वि० श७-भास्करायाः प्राश्च इति । स्वेन स्वदृतुल्यवृत्तस्थलम्बनात् सुतरां तदल्पस्वात् तत्परमत्वासिद्धेः। भूपृष्ठच्छेदनान्निःसृतस्य दृक्सूत्रत्वासिद्धश्च । एवं यस्य भूपृष्ठसक्तमेव दृश्चिढं तस्य भूपृष्ठस्थक्षितिजमेयो दयास्तक्षिति स्वदृक्तुल्यवृत्तं चेति तत्रोदयास्तलभ्यनमेव परमं लम्बनं स्यात् । यदा तु स्वहृश्चिढं भूपृष्ठादुच्छूितं तदा तद्वशात् तदुद्यास्तक्षितिजादुन्नते स्वदृक्तुल्यवृत्तं तत्रत्यलम्बनसमं लयनं परमं स्यात् । सर्वैस्तु भूपृष्ठसक्दृचिडादेव गणितं सर्वत्र विहितं तदासन्नचिडस्थले स्वल्पान्तरेण व्यवहारोपयुक्तत्वादन्यरीत्याऽऽनयने प्रयासबाहुल्याच्च । तदेवमयं वासनाविचारोऽत्र गोलक्षेत्रेऽतिपरि चितेनैव ज्ञातुं शक्यते नान्येनेत्यलं विस्तरेण । इयं द्वितीयलम्वनक्षेत्र युक्तियता तथाऽऽद्यलम्बनक्षेत्रयुक्तिरपि सुधियोहा एवं हि दृब्बण्डलगं रवी हूग्ळम्वनं स्यन्तरमत्र दृष्टम् । स्वकक्षकाय तु तयस्तु तत् स्यात् तदन्तरं स्पष्टावलम्बनख्यम् ॥ ११३ ॥ कक्षाघ्रमादेव भमण्डलस्य भ्रमो यतः स्यात् खचरस्य तेन । कक्षावशाद्यद्विहितं तु नूनं तक्रन्तिदृत्त। वमेव वेधम् ॥ ११४ ॥ दृग्दृचगं (१)दर्शनयोग्यमत्र ज्ञेयं ततस्तसमयप्रसिद्धये । भमण्डलस्थ च तदन्तरं यत् कदम्बस्त्रान्तरगं प्रसिदम् ॥ ११५ ॥ (१) वि० श७-लम्बनस्फुटता स्वग्रेऽवलोक्या किन्तु लम्बन कथनस्फुटताऽत्र भट्टने समुचिता प्रतिपादिता। ५९ ४७० सिद्धान्ततवविवेके- सूर्य ग्रहणाधिकारः । ४७१ तदुस्थघञ्यास्मकसंस्कृतो यो दशन्तकालेऽत्र यतः स्फुटाढ११ । अथोच्यते वास्तव संस्फुटस्य विलम्बनस्यानयनं तु तत्र ॥ ११६ ॥ तावत् पूर्वोक्तस्फुटलम्वनानयनम् । +(१)त्रिभोनलग्नर्कबिशेषशिञ्जिनी कृताहृता व्यासदलेन भाजिता । तात्र फलवृत्रभलग्नशकुना निजीवयाऽऽप्नं घटिकादि लम्घनम् ॥ ११७ ॥ "'त्रिभनलग्नस्य रवेश्च शक व दृग्ज्ययावेगवियोगमूलम् । स्याडतिर्वेदगुणा त्रिमंत्री भक।ऽथ वा लम्बननाडिकाः स्युः” ॥ ११८ ॥ “'नतिलिप्त भुजः कथं दृग्लम्बनकलास्तयोः । कृयन्तरपदं कोटिः स्फुटलम्वनलिप्तिकाः ॥ ११९ ॥ अथ मुविमलगोलक्षेत्रतः सूक्ष्मरीत्या भवति हि तदिदानीं वच्मि यत् कोटिरूपम् । परमगुणगुणो (२)क्षेपकस्वर्क दृग्ज्या विहृत इह परारूपस्तद्विभज्योत्थज्ञयोः१२०॥ विवरपदमिता सा कोटिीवऽथ दृग्जा दरिजत इह मौर्वी तख़्ण कोटिीवा । (१) वि० श७-श्रीभास्कराचार्यग्रहगणिते सूर्यग्रहणाधिकारोक्ता १ एताधिङ्किताः श्लोका इति । (२) वि० श७०-दृग्वृत्तकम्तिवृत्तसंपातोरपन्नकोणमानं पर इति । 9 परमगुणविभक्त प्रस्फुटा लम्वनज्या ऽथ धनुरिह तदीयं लम्बनं प्रस्फुटं स्यात् ॥१२॥ एवं नतेरनयनं परी दृगलम्घनज्य त्रिभजीवयाऽऽप्त । लब्धस्य चायं नतिसंज्ञकं स्या दथान्यथा वाऽऽनययनं तयोश्च ॥ १२२ ॥ द्विभोनलग्नस्य रवेश्च शङ्को व दृग्ज्ययावगवंयगमूलम् । स्यादृतिदृग्गतिसंगुणा वा त्रिभोनलग्नाङ्गवियोगजीवा ॥ १२३ ॥ त्रिभज्ययाऽSH त्वथ दृतिनी डग्लस्बन ज्या रविदृग्ज्ययाऽऽप्त । जीव भवेत् सा स्फुटसम्बनस्य त्रिभोनलग्नर्कवियोगजीवा ॥ १२४ ॥ दृढम्वनज्यागुणिता विभक्त दिनेशदृष्टिकयाऽत्र लब्धम् । तद्दृग्गतिर्नं त्रिगुणने भक्तं तच्चापमुक्तं स्फुटसम्बनं वा ॥ १२५॥ दृग्लम्वनयावनतिज्ययोश्च यदुर्गविश्लेषपदं तदीयम् । धनुः स्फुटं वाऽत्र विलम्बनं स्या देवं नतेरानयनं च कर्यम् ॥ १२६ ॥ दृक्षेपकी रविदृग्ज्ययाऽऽप्त दृग्छम्वनज्याऽवनतिज्यक स्यात् । } ४७२ सिद्धान्ततस्वविवेके सूर्य ग्रहणाधिकरः । ४७३ दृशेषकनी स्फुटळघनच्या विभाजिता दृङ्नति संज्ञया वा ॥ १२७ ॥ यं चात्र दृष्टस्फुटलम्वनध्ये तयोश्च यद्भर्गवियोगमृतम् । स्याद्वा नतिज्यांऽत्र तदीयचापं नतिः कदाभिमुखी सदेयम् ॥ १२८ ॥ यं सूर्यचन्द्राश्रयगोलपृष्ठे चिहे स्थिते वित्रिभलग्नकोत्थे । तावकं चन्द्रं परिकरस्य चैवं दृक्षेपजं चार्कडगुत्थसूत्रम् ॥ १२९ ॥ तयोः श्रुतिभ्यामपरे द्वितीय दृग्लम्बनस्याSपि नतिं वदन्ति । इथं कृतं स्पष्टयिकवने यन् मयाऽत्र तद्यथछताद्वरं स्यात् ।।१३०॥ स्थूळानुपातक्रिययेषुकारों दृग्छस्वनस्यानयनं विधाय । सदुक्तयुक्त्यैव विलम्बनस्य स्फुटस्य संसाधनमुक्तमायैः ॥ १३१ ॥ यद्वा परं दृष्टिविडम्बनं यत् स्पष्टं तदेवात्र विधाय तस्मात् । स्थूलानुपातक्रिययेष्टकाले तल्टम्बनस्यानयनं कृतं तैः ॥ १३२ ॥ इस्थं पूर्वानुरोधेन स्फुटसम्बनशिञ्जिनी । चापं चे लम्बनं स्थलं वास्तवं स्वधुनोच्यते ॥ १३३ ॥ आद्योदितस्पधूविलम्बनGयाँ ये तु त्रिभोनाङ्गजशङ्कयुते । वदन्ति तै: शकनुपात उक्त वृथैव चापं हि यतो भचक्रे ॥ १२४ ॥ माचीनलोकाभिपतस्फुटाख्य विलम्बनज्या किल कोटिरूपा । नतेस्तु सा कोटिगुणोत्थवृत्ते भमण्डले नेति सुधीभिरुवम् ॥ १३१ ॥ भचक्राच्च नरपतरे मिनट स्फुटं लम्बनं यैः कृतं तन्न युक्तम् । यतस्तद्वचक्रेऽन्तरं चन्द्रभान्वो र्वरीवर्यं तस्तरस्फुटा लम्वनध्या ।। १३६ ॥ त्रिभज्यगुणाऽऽप्त नतेः कोटिपौर्या भद्यते स्फुटा लम्बनष्पाऽत्र चापम् । स्फुटं ळम्घनं मे मतं कथ्यते च न्यथा गोकविपण्डितानां मुखर्यम् ॥ १३७ ॥ युतौ (हि दृग्लम्बनकट्वा त्रिज्यागुणाऽप्त नतिकोटिमौख्यं । तचापहीना नवतिभचक्रे ऽन्तरं रवीन्दोः स्फुटसम्बनं स्यात् ॥ ११८ ॥ एवं कार्यं स्फुटचुम्बनं यत् तत्र पट्टिनिने रविचन्द्रगस्योः । भेदेन भक्तं घटिकास्मकं स्यात् परं विदं चासकृदत्र वेयम् ॥ १३९ ॥ १ ४७४ सिद्धान्ततयविवकं सूर्यग्रहणध करः ४७५ हृमण्डलाकारतया भचकं यदा तदा दृक्स्फुटलवने ते । तुल्ये तु तत्रव नतेरभाव त्रिभोनग्नेऽर्कसमे नतिस्तु ।। १४९ ।। दृग्लम्बनेनैव समा कदम्ब = दृग्दृ त्त यर्क्यवशच्च तत्र । हवस्त्रचिह्नस्थकदम्वदृग्जे वृत्ते तयभेदवशचक्रे । वेलम्बनं स्पष्टतरं प्रदृष्टं तयोरभेदे तदभाव एव ॥ १४० ॥ सोऽॐ भवेद्वित्रिभळग्रतुल्ये नूनं न याम्योत्तरकर्तुरपे । लग्नास्तयोर्मध्यभचक्रदेशः स चार्कतन्त्रेऽस्ति हि मध्यलग्नम् ॥ १४१ ॥ तद्धतािग्रहणात् खलना यत् स्वीकृतं लम्बनकं न तत् सत् । जानन्ति ये वासनया न सरां वृथैव शास्त्रव्यसनं हि तेषाम् ॥ १४२ ॥ ननु तर्हि कथं सूर्यसिद्धान्ते रविणोदिता। उक्तङनेपट्टगत्योर्मध्ययोः स्फुटता पुनः॥१४३॥ मध्याङ्गाख्यं तु चेनैव खङ्गं लम्बनसधने । नतांशबाहुकोटिज्ये इत्यादिवचनेन सा ॥१४४॥ इत्याहुस्तत्र यत्र(१) खङ्गसिद्धे ये च नतोन्नते । मध्यमे ते च विज्ञेये स्फुटे चित्रिभलग्नजे ॥१४॥ अतोऽर्कवचनस्यार्थो ये च दृक्षे पदृग्गती । स्फुटे ते बाहुकोटिण्ये प्रोक्ते वित्रिभनम्रजे ॥ १४६ ॥ दृग्द्य सवित्रिभास्थनतोन्नतळवउपके। दृनेपट्टगती स्पष्टं वाऽर्कस्यार्थ इति ध्रुवम् ॥ १४७ ॥ अतो दोषसि व्यर्थ ग्रावं खं वित्रिभं तु तत् । मध्यकतर्कविलेपश्यक।साधनहेतवे ॥ १४८ ॥ (१) वि० श७-यद्यस्मादिति । अभाव एव स्फुटलम्बनस्य दृक्तुल्यदृते परमं तु तत् स्याद् ॥ १९० ॥ नेकप्रकारं तदपदं दृष्ट विलम्बनस्य श्रुतिट्टमभेदात् । नतेस्तु वृक्षेपयथोदिताभ्यां भेदाच नान्यत्र भवेत् परस्वम् ॥ १५१॥ यत् स्वीकृतं ग(१)बैकुने पुराणैः स्वल्पन्त राव तयवहारयोग्यम् । अभावतऽन्यत्र तयोर्विभेदा- जातं च यत् स्पष्टविलम्बनारूपम् ॥ ११२ ॥ तत्र प्राणूणं स्याद्ध लयं दृगुत्थं कदम्बवृत्तान् पुरतो यतोऽस्ति । तथा घनं पश्चिमतो दृस्थ- वृषं यतः पृष्ठगतं च किं च ॥ १५३ ॥ ज्यपाल (१) वि० श७-पृष्ठक्षितिजे - अतः ज्यपाल ज्याइले। अथान्यत्र अतः अत ज्याइल ज्य इदं वि यपलं ४ ज्यापून पृष्ठीयन्तांशशाने तत्र सर्भयनांश एवागच्या स्वाध्याः प्राचीनैरिति । ४७६ सिद्धान्ततवविवेके सूर्यग्रहणधकरः । ४७७ दृगुत्थमूत्रादपेि गर्भसूत्र- वशत् तथवत्र बुधवचनस्यम् । दृग्गोमूत्रानुगते कदम्ब वृत्ते तयोर्यद्विरं भचक्रे ॥ १५४ ॥ तत्सूत्रयोरेव तदस्ति विम्यात् खग यथा तदृतिगो भचक्रे । अतऽत्र दृग्ग भेजस्त्रमध्ये विलम्बनं स्पष्टमय प्रकल्प्यम् ॥१५५॥ दृष्टसूत्रे रविष्टः स्वीयकक्षास्थितः शशी । अमान्ते गर्भसूत्रस्थो दृष्टिसूत्राझिलम्बितः ॥ १५६ ॥ प्रागग्रतो रवेश्चन्द्रः पश्चात् पृष्ठे विलम्बितः । शीनेग्रो युतिर्याता गम्या पृष्ठगते भवेत् ॥ १५७ ॥ अत रव वित्रिभलग्नतुल्ये न लम्बनं लम्बनमन्यथाऽस्ति । रबौ तद्नेऽभ्यधिके क्रमात् तद् दशै धनण स्फुटदशंकालः ॥ १५८ ॥ चिदं तसंज्ञयैवात्र प्रसिद्ध भवतश्च ते । युतौ दृक्सूत्रचिह्नस्थं चन्द्रचितं भवेद्यतः ॥ १६२ ॥ अतो दृकूमूत्रचिह्नस्पृक् सूत्रं भूगर्भतः कृतम् । रविगलन्तगं यच्च गर्भसूत्रं च तद्भवेत् ॥ १६३ इनेन्द्वोरत्र दृग्वृत्तेऽन्तरं दृगर्भस्त्रयोः। तदेव भूगर्भजयोः स्त्रयोरन्तरं किल ॥ १६४ ॥ दृष्टिस्त्रान्तराभवाद्युतिकालो भवेत् तयोः । तत्र चेन्द्वर्कविवरं दृष्टं यद् भीमूत्रजम् ॥ १६५॥ घटीस्वरूपसमयद्वारा योगप्रसिद्धये । ताद्धि योग्यपतस्तत्र स्याद्भर्भक्खुत्रमध्यगम् ॥ १६६ ॥ यथा तथा बुधैः प्रोक्तं लम्बनं युतिसिद्धये । रवीन्द्रन्तरं तस्माद्यम्बनं युक्तिजं स्मृतम् ॥ १६७ ॥ क्रान्तिदृग्वृत्तयोरैक्ये त्विदमुक्त भवेत् तयोः। भेदेऽप्यर्कग्रहस्यात्र सिद्धिः स्याच्च तथोच्यते ॥१६८॥ दृग्लम्बनं यद्विचरं रवीन्द्र स्तरसक्तभूगर्भजमूत्रयोस्त । तस्सक्तयदृष्ट्जघ्रत्रयाय निःसंशयं तद्द संविचार्य ॥ १५९ ॥ दर्शन्ते व्यभिचारः स्यादाद्यस्याभ्यस्य संयुतौ । अतो दृग्गर्भसूत्रान्तलस्वनं तदुदीरितम् ॥ १६० ॥ कुगभदृष्टिचिह्नभ्य सूत्रे ये तु रविं गते। । गर्भाष्टमुत्रसं३ ते चन्द्रगोले तयोश्च ये ॥ १६१ ॥ भट्टत्तदृण्डलयारभद यत्रदुषणा न भवच तत्र । दृग्जैकसूत्रस्थितयोरिनेन्द्रः । स्यात् संयुतिर्मण्डलकेन्द्रजाता ॥ १६९ ॥ सर्वेऽपि बाणस्य तयोर्विभेदे यत्रान्यदिग्वणनती समे स्तः । तत्राप स वक्तयुतः कदम्ब वृत्ते तु दृक्सूत्रगतेऽन्यथा स्यात् ।। १७० ॥ यदा भचक्रस्थितचन्द्रचद्- मिनेकदृकुसुत्रगतं ततो वा । ६० ४७८ सिद्धान्ततवविवेके सूर्यग्रहणाधिकारः । ४७९ नयन्तरं स्याच्च कदम्बष्ठ प्रोक्तः स एव।व युतेस्तु कालः ॥ १७१ ॥ यथेन्दुबिम्वाङ्गधृतिस्थचन्द्र चिदं शराग्रेऽस्ति कदम्बवृत्ते । तथैव दृक्त्रगचन्द्रची फुटे शराग्रेऽस्ति युतिप्रसिद्धयै ॥ १७२ ।। दृक्सूत्रचिह्नद्वृतिस्थ चन्द्र चिदन्तरं तन्नतिसं क्षमुक्तम् । बणः स्फुटोऽतो नतिसंस्कृतः स्याद् विथोः शरोऽर्कग्रहनिश्चयार्थम् ॥ १७३ ॥ अभावतस्तस्य रवीन्दुबिम्ब यत्रास्ति तत्र स्थितनम्रभागै- ईंग्लम्नद्रकमुक्तरीया ॥ १७९ ॥ संसाधितं स्पष्टविलम्बनं य चन्द्रार्कयोस्तद्विरं न हि स्यात् । एवं शराग्रस्थितचन्द्रविम्ब दध्युक्तरीत्या स्फुटलम्बनं यत् ॥ १८० ॥ न तद्वचनं विवरं रवीन्दू- ततो युतरानयनं कथं स्यात् । दृक्स्त्रचिह्नाद्भविधोः कृतं यद् विलम्बनं तत् तु भवेदतोऽत्र ॥ १८१ ॥ युत देवेदृष्टवलम्बनना कन्द्रस्य यगमकतज्जयगः । नतशका एव विधनेतशः । सर्वं तु वर्षत्रयदळल्पकत्वं केन्द्रान्तरदिम्बजयोग उक्तः ॥ १७४ ॥ पूर्वापरं भवृत्तं तद्दक्षिणोत्तरदिस्थितम् ।। कदम्बष्ठत्वं तवृत्तगतयोः सूर्यचन्द्रयोः ॥ १७५ ॥ विम्बयोः स्वन्तरस्पष्टशुरन्तरितयस्तयः । पूर्वापरान्तराभावो युतिकालेऽस्ति सर्वदा ॥ १७६ ॥ इयं ज्ञात्वा विधोगले दृष्टिस्त्रस्य चिद्दतः । कदम्बस्य वृतौ चन्द्रबिम्बं स्याच्च यथा तथा। ॥ १७७ ॥ भमण्डळगतस्त्रेन्दुचिहद्वाराऽर्कचन्द्रयोः । पूर्वापरान्तराभावग्रहकालो बुधैः स्मृतः ॥ १७८ ॥ भेदे भटमण्डलयोद्युतेिर्या तरकालजं भशजचन्द्रचिह्नम् । कर्याश्च तरसाधितमाद्यमन्य विलम्बनेनैव समं सदा स्यात् ॥ १८२ ॥ अतः स्वतः सिद्धरवने तश रेवन्य संशं विहतं हि पूः । दृकूसुत्रचिह्नस्थयधुः स एव यतः स्फुटपुस्थितमिन्दुबिम्घम् ॥ १८३ ॥ अथासङ्गमकारं वसना । नैवान्तरं दर्शविरामकाले ततोऽन्तरं प्रकुपरते रवीन्द्रः । युलौ तयोः स्पष्टविलम्बनं यत् ततुल्यमेवान्तरमस्ति तत्र ॥ १८४ ॥ घव्यात्मको यः समयस्ततः स्या दन्ततः प्राकूपरतश्च तत्र । ४८० सिद्धान्ततवविवेके- सूर्यग्रहणाधिकारः । ४८१ युतिस्तयोः स्यादधनं धने च विडम्बने संस्थितिरस्ति चैवम् ॥ १८५ ॥ यस्कालिकस्पष्टविलम्बनेन सुसंस्कृत दशविरामफळ: । स एव कालो भवति ध्रुवं सः स्याद्योगसंज्ञः स्फुटदर्शकालः ॥ १८६ ॥ पूर्वं तु तत्कालजलस्बनस्या- ज्ञानयुतेरानयनं स्वसाध्यम् । विज्ञातदर्शान्तत एव पूर्व संसाधितालम्बनतो युतिय ॥ १८७ ॥ तसाधितालम्बनतः पुनश्च युतिः मसध्येय सकृच्च तावत् । यावत् समं लघनकद्वयं स्या- घृतेस्तु कालः सुधिया असाध्यः ॥ १८८ ॥ विलम्घनं यत् प्रथमं तदुस्थं युताविनेदुर्विचरं तदेव । परं न तत्कालजलम्बनेना न्तरेण चार्काद्विधुरस्ति तत्र ॥ १८९ ॥ चेत् स्यात् तदा दृष्टिजमूत्रचिह्न विधोर्दिनेशेन समं युतिः स्यात् । अतोऽसकृलम्बनयोः समत्वात् तयोगसिद्धिर्विबुधैर्निरुक्तं ॥ १९० ॥ मुक्त्वा स्फुटं वास्तवदर्शीकार्नु प्राक् स्पष्टदवाधि योऽत्र काकः । तस्सधितं लम्बनकं विभिन्न विलम्बनादस्तयकाळजातात् ॥ १९१ ॥ तत्संस्कृत दर्शविरामकालः सऽप्यत्र तद्भिन्नभवः स्फुटो न । यतोSस्ते तद्भस्तत्र काळजात विलम्बनादेव हि तस्य सिद्धिः ॥ १९२ ॥ इस्थं सदा वस्त वफाळजाता। भिन्नस्वतः सर्वविलम्बनानाम् । स्वल्पान्तरत्वाच यथोत्तरं तत्- सान्निध्यमेव प्रभवेद्धि तत्र ॥ १९३ ॥ न तत्समत्वं कथमप्युदार- धीमद्भिशयैरिह दृष्टमस्ति । सुसूक्ष्मसववयवसमत्वा नैवासकैरळचनसाम्यसिद्धिः॥ १९४ ॥ तथाऽपि लोकव्यवहारसिद्ध्यै पूर्वैः कृतं यद्विकळान्तदृष्ट्या । सम्यक् कृतं तद्धि तदन्यथा स्य। दुच्छेद एवं युतिसाधनस्य ॥ १९५ ॥ इत्थं पूर्वानुरोधेन प्रोक्तं इष्यै युतेरिह । वस्तुतो निर्णयः कार्या गोळनस्वं विजानता ॥ १९६ ॥ । यकललम्बनस्पष्टपिनेन्द्रन्तरं भवेत् ।। स एव युतिकायोऽत्र यदा यः स एव हि ॥ १९७ ॥ स्वयलम्बनकालोथयुतेस्तुल्यो भवेच्च यः । । हर्षात् परमस्थानात् प्रारस्थितकालयोः ॥ १९८ ॥ ४८२ सिद्धान्ततववैि वे के सूर्यग्रहणाधिकरः । ४८३ तुल्यलम्बनसेद्धयाऽपि तद्वशब्रह निर्णयः। वृत्तं कान्तिवृत्तमेव तथा कदम्बकेन्द्राभिप्रायेण दूषचिहस्पृवृत्तं कर्तुं शक्यो हि तपक्षे व्यभिचारो युतं यतः। १९९ नतिकोटिवापशज्यावृत्तं क्रान्तिसदृशसंशं तथैव खमध्यस्थुग्वृत्तं इति च्छादकसंछाद्यगोलयोर्भेदतो भवेत् । विजिभलग्नशङ्कवृत्तसंज्ञम् । एवं कदम्बमध्याभिप्रायेण परकोटयंश- ज्यावृत्तं च कार्यं कदम्बोऽत्र खमध्यादासन्न एवेति स्थितिरस्ति । नतिलम्बनयोः सिद्धिरभेदे नैव सा भवेत् ॥ । २०० ॥ तत्र क्रान्तिवृत्ते गर्भद्वचिद्वृत्तयोरन्तरं स्फुटलम्बनं गर्भचिह एकत्र संस्थान वश। कुभन्दू वृत्तेऽपि क्रान्तिवृत्तक्रातिसदृशवृत्तारम्त रं नतिः पृणन्तकाल तु सम नृह्यष्ट । तज्ज्या भुजो दृग्लम्वनज्या कर्णस्तद्वर्गान्तरपदं क्रान्तिसदृशवृत्ते ढूगर्भचिडवृत्तयो सं छाद कच्छद्यत यऽत एव रन्तरे ज्या तद्वत्तपरिणता स्फुटलम्वनयैवास्ति कोटिरूपा । न सा न लम्बनं शीतकरग्रहेऽस्ति ॥ २०१ ॥ क्रान्तिवृत्तगता गर्भद्वचिद्वृत्तयोरन्तरज्यारूपा । । लम्वनक्षेत्रमिदं स्वकक्षयतृत स्थित भस्करक्ते यदधुसजातीयक्षेत्रान्तर्गतं तत्स्वरूपमेवम् । गर्भचिद्धवृत्ते गर्भचिहश स्फुटं लम्बनं यच्च तत् स्वीकृत यः । भचक्रवरुद्धस्वकक्षाऋत है: इवृत्तयोरन्तरज्या दृक्क्षपो भुजः । इङ्गण्डले खमध्यगर्भचिहयोरन्तरे या रविदूज्यामिता कर्णः । तवर्गान्तरपदं शङश्चत्ते स्वबुद्धिभ्रमात् किं कृतं तन्न विद्मः २०२ ॥ खमध्यगर्भचिह्न वृत्तान्तरालज्या दृतिः कोटिः। अस्मादधि भुञ्जकोटिरुपनतिस्फु | गोलानभिज्ञानां बहूनामास्ति लम्घने । टलस्यनज्ययोः सिद्धिः । लघुकथं लघुभुजकोटी तदा। हृदस्यनज्या अतस्तद्वासनां गोलसी या प्रवदाम्यहम् ।। २०३ करों के इति रविगतद्गर्भसूत्रयोश्चन्द्रगोलेऽन्तरं लम्वनमिति । चन्द्रगोलद् एवमिदं लघुक्षेत्रं यद्बृहत्सजातीयक्षेत्रान्तर्गतं तत्स्वरूवमेवम् । उमण्डले दूगर्भसूत्रचिह्नयोरन्तरं दूग्लम्बनमिति तावत् सुप्रसिद्धम् । गर्भचिहरू पक्रारि झण्डलसम्पातस्थानाम्मध्यवृत्ते तद्वत्तयोरन्तरज्या ततः स्फुटलम्यननत्योरानयनोपायः स यथा-चन्द्रगोले यत् कशावृत्तं दृक्षेपस्तदनुपातसिद्धत्रिभान्तरिततद्वत्तयोरन्तरज्या पराभिधा परवृत्त तदेव कान्तिवृत्तं करष्यम् । ततः कदस्यावपि तद्ले कल्प्य । तत्र क गताऽस्ति सैव गर्भचिडवृत्ते क्रान्तिवृत्तपरकोट्यंशज्यावृत्तयोरन्तरज्या दम्यद्वयप्रतप्रागपरवलवृत्तं कृत्वा तदृत्तं गर्भस्त्रचिबे नेयं तत्र तदा तज्ज्या भुजो इझ्ण्डले त्रिज्या कर्णस्तद्धर्मान्तरपदं परकोटयंशज्या कारतूस गर्भविड तत्र वृत्तं तथा चलवृत्तं दूसुत्रचिहे नेयं तदाकार । कोटिरिति । अतोऽपि त्रिज्याकणं यूहद्वजकोटी तदा दृग्लम्यनज्याकर्णी वृत्तं तु दूढ़िवृत्तम् । एवं तच्चलवृत्तं त्रिभोनलफ़चिडे नेयं तत्र त के इति भुजकोटिरुपनतिस्फुटलस्वनज्ये सिद्धे भवतः । एवं प्रकारत्र दाकारवृत्तं मध्य वृत्तं तदवश्यं खमध्यस्पृग्भवत्येव । उदयास्तलग्नात् यसिद्ध कोटिरूपलम्वनज्या क्रान्तिसदृशवृत्ते नतिकोट्यंशघ्याव्यासाः सर्वतो मयस्यंशान्तरेण तवृत्तस्य सत्वात् । एवं तञ्चलवृत्तं द्डण्डले घूकृतवृत्ते स्यात् । अपेक्षिता तु क्रान्तिवृत्तगत ऽतो नतिकोटिज्या गर्भसूत्रचिहानघत्यंशान्तरे नेयं तत्र तदाकारवृत्तं परवृत्तं कदम्बान । वृत्ते इयं तदा त्रिज्यावृत्ते केति सिद्धा क्रान्तिवृत्ते दृगभंचिद्वृत्ता- वयंशान्तरेण गर्भसूत्रचिहुँ क्रान्तिवृत्तगतं तच्चापशैः कृतं त्रिज्या । तरज्यारूपस्फुटलम्यनश्या । • • ४८४ खेिद्धन्ततव ववेक सूर्यग्रहणाधिकारः । ४८५ अथान्यथोच्यते। दृक्स्त्रचिहे दृङ्मण्डलक्रान्तिसदृशवृत्तयोः । शीघ्रस्फुटाच्छीघ्रफलं हि दृष्टं पातस्ततो दृङ्मण्डले परवृत्तावधि दूग्लम्बनकोटिस्तज्ज्यैव क्रान्ति स्खसस्फुट(ल्लम्बन फं तथा ॥ २०६ ॥ सदृशवृत्ते चिद्वृत्तपरवृत्तयोरन्तरज्या न सा क्रान्तिवृत्तीया । अताऽसकृसाधनयुञ्जरत्र तद्वद्युत्सयोरन्तरज्या त्रिज्या तु स्यात् स्फुटलस्यनकोटिज्यामित प्रत्यक्ष युक्तSiथ तत्रत्यसकृत्प्रकारत् । सिद्ध । अतोऽनुपातः। नतिकोटिज्यावृत्ते दृग्लयनकोटिज्यामिता यथा कृत २Iषफल (ह कण दृश्चिद्वृत्तपरवृत्तयोन्तरज्या तदा त्रिज्यावृत्ते केति क्रन्तिवृत्तीयत द्वारा तथैवात्र विलम्बनेऽपि । २०७ ।। द्वृत्तान्तरज्यरूपस्टलस्बनकोटिज्या स्यात् तथापं नयतेश्च्युतं मध्याह्नवत् स्पष्टभवं सदेव- स्पष्टलम्बनं स्यादिति सिद्धम् । धिकं व तो वित्रिभ लग्नचिह्नम् । अत्र द्रङमण्डलं क्रान्तिसदृशमण्डलं क्रान्तिवृत्तं तु नाडीमण्डलं प• (१)नीचं प्रकटयत्र ततत्रिभे स्या रचूर वयनमण्डलं क्रान्ति सदृश भृशं युज्यावृत्तं कदम्बी तु ध्रुवी प्रः लग्न तयारन्त रगः खगोऽर्क २०८ करूप्य नतिरूपक्रान्तौ दृग्लम्बनरुपभचक्रविभागस्योदयमानमेव स्फुटं लम्बनं गोलविदामस्ति सुगमम् । (१वि७ श७ श्रीमद्भास्कराचार्यस्यापि पृष्ठक्षितिज एव परम अत्र चन्द्रगोले दर्शितं यद्विलम्बनार्थं जात्यं तत्कोणस्पृग्गतकुगर्भ लम्बनमभिमतं यश्च पृष्ठीयनतज्ययैवेधमानया त्रिज्यातुल्यया सिद्ध समाप्तः सूर्यगोलेऽपि तदेव जायं स्यादित्यर्कनतांशैरेव लम्बनावन- | भवति किन्तु तस्मिन् समये गणितचापप्रपञ्चसंकोचात् पृष्ठीयनतशज्ञा- त्योरानयनं सुधियोह्यम् । नार्थमेव दूग्लयनादिशानमतः स्वल्पान्तरातगर्भयनतशत एवेणु- अथायरीत्या लम्बने सकृत्प्रकारसिद्धिः सा यथा काललम्बनं ततोऽसकृत्प्रकारादिषुद्रग्लम्बनमित्यतस्तदसकृत्कमप दृमण्डल चट्टमतेन दृग्जी संहस्य सकृत् प्रकारः प्रदर्शितः-"त्रिभोनलनस्य नरबिनइत्यादि विलम्बनं यत् परमं तु तच । सुत्रवासनाविचारात् स्पष्ट यथा-खस्वस्तिकालम्बितग्रहगतक त्रिभनलग्नस्य नरण निम्न दग्धपोतवृत्तोपरि लम्यतृतीयं चापंचा। ज्याच= ज्य(स्पर्क+औ)वेशं त्रिज्योदृतं क्रान्तिहृतौ परः स्याच ॥ २०४ अत्र स् लंपटलम्वनं क्रान्तिवृत्तीयम् । अं=वित्रिभार्यान्तरमिति त्रिभोनळनाकेवियोगजीव ज्यले x (ज्यास्पदं ज्य स्पलं ५) विशे_उपपदं ४ज्य पुन ४ ज्या(स्यलंकाओं वशी। परेण निन। त्रिभजीवयाऽऽप्त । ज्यापुन ४ त्रि त्रिज्यापून आंत्र ज्या (स्सल + ) पर ४जया (स्पलं रपदेष्टकालद्वलम्वनज्या अतो निधीयते यदि। यथाऽत्र शीघ्रन्यफलज्यकातः ॥ २०५ ।। ज्या (स्लं+अं)=त्रि तदा ज्यास्पलंपर । अतः परतुल्य परमशीघ्रफ नीचग्रहन्तवजीवया स्या लज्यां प्रकल्प्य तद्वभूगर्भादधो दत्वा ततः क्रान्तिसदृशमन्यद्वनं विधा च्छीघ्राभिधा खेचरदोःफलज्या । य वित्रिभलनं नीचं च प्रकल्प्य तत्रिभान्तरे लग्नमित्याद्यतिविशदम् । ६१ ज्यापलं ४ वशी ४८६ सिद्धान्त स्वविवेके सूर्य ग्रहणrधकरः । ४८७ इथं हि शीघ्रमतिमण्डलाख्यं वृत्ते विधायाथ च कलिकास्थम् । तकोटिकणीभिधमूत्रमध्ये शैघ्रयोक्तिवल्लम्बनकं सकृत् स्यात् ॥ २०९ ॥ तेनाकलनन्तरमौर्विकायाः परोनितायाः कृतिरत्र युक्ता । लग्नर्कयोरन्तरकोटिी वा। वर्गेण तन्मूलमिता श्रुतिः स्यात् ॥ २१० ॥ त्रिज्यी श्रुतिद्वत् प्रोक्तो लग्न ज्येष्टकालजा । तच्च लम्बनं स्पष्टं सकृदुक्तासकृत्समम् ॥ २११ ॥ यदा वित्रिभलग्नर्क भेदज्या परसगुण । श्रुयाप्ता फळचायं स्यात् सञ्चम्यनकं स्फुटम् ॥११२॥ सकृदीतिसिद्धं स्फुटं लम्बनं चे दन्तोद्भवं तरफुटो दर्शकालः । सकृत् स्याच्च कणानुपातं विनै स्फुटं लम्बनं यथा तत्कालसिद्धम् ॥ २१३ ॥ ततः स्यात् स्फुटो दर्शकायः स एव स्फुटेपुश्च तत्रोक्तव योग्य एव । सकृद्वीतिसिद्धेऽपि काले स्फुटार्थ सकृदीतितो यैः कृतं तन्न सम्यक् ॥।२१४॥ त्रिभोन लदृग्ज्या या स वृक्षेषऽर्कचन्द्रयः । ततः प्राग्वन्नतिः साध्या लम्बीने या भुजात्मिका ॥२१६॥ ज्ञेया दृषदिसऽत्र केचिदृक्षेपतस्तयोः । दृष्टिलम्बनके कृत्वा नतिं प्राहुस्तदन्तरे ॥ २१७ ॥ रसपक्षजे गर्भभूतं यैः परमोच्यते । डग्लस्वननिरासेन निरस्तैवात्र सा भृशम् ॥ २१८ ॥ क्रान्तिऋते रविस्तस्माच्छरग्रे वस्ति चन्द्रमाः । तयोर्मदन दृशेषो भिन्नो युक्तस्ततो विधोः ॥ २१९ ॥ सोऽन्यथा ब्रह्मगुप्तेन त्रिभनाङ्गषु तः कुतः । शरभावे रवेर्भिन्नोऽप्यभिन्नोऽर्कतः किल ! । २२० ॥ शरसवे तु दृझेप दृश्यते तन्मते विधोः । अतो गोलबहिर्भूतं चिन्स्पमार्थेस्तु तन्मतम् ॥ २२१ ॥ असङ्गतं समाधानं भास्करणैः कृतं त्विह । यत्र तत् तदनुगैरेव दूषितं स्खबिरोधिभिः ॥ २२२ ॥ केचित् तु लग्नास्तविलग्नकील प्रोतं कृतं यचलसं ज्ञवृत्तम् । तच्चन्द्रविम्वस्थितमध्यगं सदू दृक्षेपष्टते किल यत्र लग्नम् ॥ २२३ ततः खमध्यावधि भागकानां । आद्यदितस्थूलविलम्बने ये: स्वीकृस्य सूक्ष्मं तु ततः सकृत् । न्यायमसिद्धे कथयन्यमूक्ष्म ज्ञातं च किं तैस्तदहं न वेति । ॥ २१५ ॥ । ज्योवन्दुष्टक्षेप ह स्फुटः स्यात् । दृक्षेपवृत्ते चलराशिदृत्त- न्तरं तु कलय्यं चलबाणसंज्ञम् ॥ २२४ ॥ दृक्षेपकस्तेन सुसंस्कृतञ्च दिन्दोः स्फुटारूपो भवतीति युक्त्या । ४८८ सिद्धान्ततवविवेके सूर्यग्रहणाधिकारः।। ४८९ धृष्टभचक्रे परिकल्पितं तत्र । स्फुटघुरूपावनतिमसिद्धये ।। २२९ ॥ नवीनवर्या निजच।पजास्य क्षेत्रभ्रमाद्यद्भणितं वदन्ति ॥ २२५ ॥ (१)ययासतः सद्गुणहरयस्त न सद्यतस्तद्यभिचार एवम् । लग्नेन्दुसाम्ये शशिवणसखे बाणश्चलः खङ्गमितः सदैव ॥ २२६ ।। दृष्टस्तदीकृतगोलरीया नायं भवेत् तद्भणितप्रकारात् । ।। त्रिभनलग्नस्य कदम्बवृत्ते भचक्रवृत्ताच्च यथा चलढ्यम् ।। २२७ ।। वृत्तं तु यदि चलवणतुल्ये ऽन्तरेऽस्ति तद्वच्च कदम्बदेश। तद्वत्त एव ।त्र तदन्तरेण तद्दिकदम्ब विहितोऽन्यसं ज्ञः ॥ २२८ ॥ कदम्बमध्या। च यथा भचक्रे तथाऽस्यसे सुचलसं ज्ञवृत्तम् । मकस्य सूर्य चलको झट्ट त दृग्युत योगेऽथ ततः प्रसाध्यम् । दृग्लम्बनं तद् किल दृष्टिऋत्ते कण भुजाऽत्रवनतिः कृता या ॥ २३० ॥ चन्द्रस्य वृक्षेषवशमश्च कोटि- स्तचाद्यरीतिरफुटलम्बनं हि । इपन्यजायं परिकल्प्य चात्र नतिस्तु या साऽन्यकदम्यहृत्ते ॥ २३१ ॥ दृक्सूत्रचिह्नाद्विधुबिम्बपत्र स्फुटेषुतुल्येऽस्ति कदम्बवृत्ते । नति स्फुटेषुश्च चलख्यदृष्टि वृत्तान्तरे स्वस्वकदम्बवृत्ते ॥ २३२ ॥ शशाङ्कटक्षेपवशानतिर्या तिर्यकूस्थिता सा चलसंज्ञवृत्तात् । तष्ठत्ततश्चन्द्रमसः फुटषु ईमुत्रचिद्भवधिकस्तया न ॥ २३३ ॥ अत्रेन्दुगले रविदृग्जमूत्र- पदेशसंस्थस्तरणिर्द्धदृष्टः।। ततो विधोर्वा न हि सा तदन्या चेत् सा किमर्थं विहिता स्वयऽत्र ॥ २३४ ॥ चलाख्यदृग्दृतगत नतिश्च । चेन् स्वीकृता दृष्टिभट्टत्तमध्ये ।। (१) वि० श७मुनीश्वरेणापि चलवृत्तं -फुटदृक्षनयन । यथार्धमेव कल्पितं किन्तु तदानयने भ्रान्तिः सुनीश्वरोक्तसूत्रे भ त्रयोर्थगुणवगतः शशीपुज्यक कृतिविहीनितः पदम् । तेन लग्नराहितेन्दुकोटिजज्यात्रिराशिगुणसंगुणा हृता ॥ यं लब्धवीत्रिगुणोत्थवर्णं तदन्तरान्मूलमनेन भक्ता । त्रिज्यारज्याहतर ज लखधचायं भवेत् संस्करणार्थमेतत्। ॥“ अत्र १ -ज्याआच। अत्र ‘भञ्जयोथगुणवर्गत’ इत्यत्र X कोज्याश . =आच इत्येव विलोमतेति । सिद्धान्तताविव के सूर्यग्रहणाधिकारः । ४९१ विलम्वनक्षेत्रभुजे विनाऽत्र ग्राश्च कथं सा ग्रहनिश्चयर्थम् ॥ । २३५ ॥ शराग्रेन्दुविस्वत्रिभनाङ्गसक्त कदम्बोत्थवृत्तान्तरं यद्वृते । परं तत्र तताऽङ्गस्तावद्वयष्ठत। तयोरल्पमप्यन्तरं कल्पपिव ॥ २३६ ॥ बलचकं गलविज्ञानशन् श्लेष्ठः कृतः सार्वभौमेऽथ किं तैः । परक्रान्तितः स्वपमा याSधिकाऽह कुतस्तुल्ययुयाबुधैस्तद्विचिम्यम् ॥ २३७ ॥ अतश्चन्द्रशरादिग्ददृक्षेपोऽन्योऽकतेः कुतः । यैर्येरन्यैर्विमृदैश्च शराभावेऽपि सोऽन्यथा ॥ २२८ ॥ ग्रहसिष्ये न योग्योऽसौ ज्ञेयस्तस्माद्विचक्षण । अर्कस्य यः स चन्द्रस्य स्वदृगोळस्य युक्तितः ॥२३९॥ अथ स्फुटे दशेविरामकालं सिद्धे च बाणावनती पुरा ये । भिनेकदिवे तु तदन्तरैक्यं संस्करदिक् स्पष्टशरो ग्रहार्थम् ॥ २४० ॥ यत्रार्कसूत्रमिहन्दुगले लग्ने तदकस्य च विम्बकन्द्रम् ततः शशाङ्कस्य च विस्कन्दं स्यात् स्पष्टबाणान्तरितं स च।त्र ॥ २४१ ॥ मनैक्यखण्डेन समो यदा स्यात स्पर्शस्तदा विम्बभयो रबीन्द्रः । यथायथा मानदलत्रयत । स्फुटेपुरल्पोऽत्र तथा तथा स्यात् ॥ २४२ ॥ अर्कस्य विम्ये शशिबिम्ववेश- स्तेनात्र पानैक्यदलं विहीनम् । स्फुटपुणा स्यात् पिहितं विहीन मर्कस्य विम्वेन खसंज्ञकं तत् ॥ २४३ ॥ ग्राह्यस्य विम्वत् पिहितं यदा स्या दनल्पकं तद्रहणं समग्रम् । नैवान्यथा शून्यपिते स्फुटेष यदीन्दुबिम्बं रविबिम्बतोऽल्पम् ॥ । २४४ ॥ तदाऽकविम्यं वलयानुकारं सं हयमते ग्रस्त विभिन्नरूपम् । मानवीयरन्मरतः स्फुटपा वल्पेऽपि तत्र प्रवदन्ति चान्ये ॥ २४९ ॥ अर्कस्य विम्बं वलयानुकारं तदुद्धिमद्भिर्वषमं किलोम् । अतः परं स्नानजपदिसिद्ध्यै स्पर्शादिकमलनयनं वद। ॥ २४६ ॥ चन्द्रार्कयोर्दर्शनयोग्याविम्ब- नेम्योद्युतिस्तसमयोऽत्र साध्यः । ऊध्वाधरस्थस्वचशन नेव तयोर्युतिः संभवतीह तस्मात् ॥ २४७ ॥ कुर्युगानां हि नृणां हि दृग्जे स्त्रे युतिः सा विबुधैर्निरुक्त । यथाऽर्ककक्षागतमर्कबिम्बमानं बृहदृष्टिजस्त्रमध्ये ॥ २४८ ॥ ४९२ सिद्धान्ततघवं वक सूर्यग्रहणाधिकारः । ४९३ तथैव तन्मध्यगतं तदल्पमकस्य विम् हिपरश्मिगोले । चन्द्रः खगोलस्थित सूर्यबिम्ब सेमीलनादेव रविं पिधने ॥ २४९ ॥ स्वकक्षिकसंस्थितविम्वरूपं तं वास्तवं दृष्टवशादध्रुवम् । चेदिन्दुबिम्बं निजगोलसंस्था- स्पकविम्बंन समं तदा स्यात् ।। २९१ ।। बृहत् स्वकक्षस्थितमर्कबिम्बं संपूर्णमाच्छादयतीति दृष्टम् । अल्पेऽल्पकं चाभ्यधिकेऽधिकं स्यात् स्पर्शाऽत्र तस्१ीवशत् सदैव ॥ । २५२ ॥ अतोऽत्र मानेयदलं श्रुतिः स्यात्। कोटिः स्फुटपुः कुतिभदमूलम् । तयोभुजः क्रान्तिकृतौ कलायः स्थितिप्रसिद्धवै बहूभिगृहीतः ॥ २९६ ॥ भचक्राकारकक्षायां सम्बथोऽस्य न विद्यते । अतः सूक्ष्मास्थितेः सिद्ध्यै गणितं स्वधुनोच्यते ॥ २५७ ॥ नतीषुमानैक्षदलज्यकानां यातो विनिनश्च तथा नतीष्वोः। ज्यावर्गयोरन्तरकेण निनो गुणद्धिराशे तयोस्तु वगl२९८ ॥ तद्योगतुल्यो भवतीह हारो । गुण भवमानदलंयमव्य । त्रिज्यानतिज्यानिहतिर्हता या तर्गतुल्योऽथ शरावनयोः ॥ २५९ ॥ तनेन्दुकक्षागत थेचम्बं कन्दं च तत् तशत हि इग्जम् । त्रिस्त्रं च तनेमियुतिः प्रसाध्यः परपार्कबिम्बायनं स्ववक्षयम्॥ २५२ ॥ स्वगोलसंस्थं रविबिम्व केदं यावत् कृतं दृष्टिजमूत्रकं तत् । यत्रेन्दुगलं पावेळप्रपत्र ज्ञेयं तदर्कस्य च विस्म्बकेन्द्रम् ॥ २५३ ॥ ज्यावर्गयोगो गुणितो गुणेन हारेण भक्तः फलमापसङ्गम् । मानैक्यखण्डावनतिउपयोश्च घातस्य वर्गेऽथ गुणेन निश्नः ॥|२६० ॥ हरण भक्तोऽस्य फलन हनादाचस्प वगद पदमत्र यत् स्यात् । तदद्य योगो भवतीष्टसंज्ञः पदं ततः स्यानतिकर्णसंज्ञम् ॥ २६१ ॥ इषुज्यया तद्भणितं विभक्तं नतिज्यया स्याच्छरकणसक्षम् नतिकावर्गविहीनि तेषु पदं त्रिजीवगुणितं विभक्तम् ॥२६२॥ कोटिपया चावनतेः फलं तन्नतेस्तथा प्रोक्तपदेन निम्नी । निऽ शरज्यानिहतिर्विभक्त कोटिज्ययेषोनतिजीवया च ॥२६३॥ तगर्भ सूत्रन्तरतं च यत् स्यात्। तरकालदृग्ङत्तगळम्वनं तत् । तम्घक विधुकक्षिकातो . नयन्तरेऽतीति ततः सुधांशोः ॥ २५४ ॥ विम्बस्य केन्द्रं किल दृऋर्हाय्य मानपरखण्डान्तरित सदैव । स्पर्श विमुक्ते सति सम्भवे त कक्षास्थळाच्चास्ति शरान्तरेण ॥ २५९ ॥ फलं विषोस्तत्फलचापयोश्च वियोगयोगोद्भवलप्तिकास्ताः । भिनेकदिवस्वेऽत्र शरावनयोरिनेन्द्रगस्यन्तरभागभक्तः ॥२६४॥ फलं हि सूक्ष्माः स्थितिखण्डनाड्यः सद्रलरीत्या मयका निरुक्तः । ६२ ४९४ सिद्धान्ततवाविवेके सूर्यग्रहणाधिकरः । ४९५ विभिन्नदिक्स्वे च शरावनस्यो नंतीषुकर्मीद्वचापयोध ॥ २६५ ॥ नैवान्तरं मानदलैक्यतुल्यं तदा नतीर्बो: फळचापयोगः । शोध्योऽत्र चक्रार्धकळाप्रमाणा- च्छेषप्रमाः स्युः स्थितिखण्डछिन्नाः ॥ २६६ ॥ पूर्व विधेयः स्फुटदर्शक छः स्थिरूपा विहीनः स्फुटदर्शकालः ॥ २७१ ॥ ततः प्र सध्यं गणितप्रवीणै विलम्बनं तथातखण्डकं च । तचुम्बनं प्रागणितोस्थदर्शी संस्कृस्य हीनाऽत्र ततः स्थितिश्च ॥ २७२ ॥ स्पर्शाद्भवन्तरिस्थतिलम्बनाभ्यां तथैव स स्पीभवः पुनश्च। तरसाधिताभ्यां स्थितिलम्बनभ्यां पुनः पुनर्बस्यसकृत् स्फुटश्च ॥ २७३ ॥ स्पशोद्भवः स्यात् समयोऽथ चात्र स्थित्या युतचुम्बनसंस्कृताच ।। संसाधिता तद्भणितोत्थदर्शात् स्पष्टो भवेन्मोक्षभवोऽपि चैवम् ॥ २७४ ॥ इयं विहायनयनमयासं सुखार्थमुक्तं विबुधैरसूक्ष्मम् । जानन्ति ये स्थूलमिदं सुमुक्ष्मी स्वाज्ञानतो दोष इहास्ति तेषाम् ॥ २६७ ॥ दर्शान्तनं नान्तरमिन्दुभान्यो- स्त तेऽन्तरं लम्बनकं स्थितिश्च । पशवधि स्यादिति लम्बनेन सुसंस्कृतादर्शविरामकालात् ॥ २६८ ॥ स्थितिर्विहीना भवति स्फुटोऽत्र स्पर्शाऽथ तत्कालजगोलीस्या । सिद्धे च यत्र स्पष्टविलम्बनायं तदेव तकालनिमित्तमस्ति ॥ २६९ ॥ स्वधीनमेवास्ति ततो हि तस्य काळस्य विज्ञानमिवेति सिद्धम् । पूवे तदज्ञानवशादसाध्यं ज्ञातं यतस्तस्फुटदर्शकले ॥ २७० ॥ तात्कालिकं तु तत् परिकल्प्य चोक्त माचाययैरसकृद्विधानात् । यश्छादकच्छद्यजनेमियोगः स्पशत्तरं प्राक च भवेद्वमक्षात् । संमीलनोन्मीलन तु तौ स्तः केन्द्रान्तरे मानवियोगखण्डे ॥ २७५ ॥ इत्थं हेि ते खग्रसनेऽवशेषाद् भावेऽधिकेऽर्के न हि तेऽथ किन्तु । वदश्वलझपखभमाहुः सिन्धोः परस्था ग्रहणं खरांशोः ॥ २७६ ॥ _a मानान्तरधेन च मर्दसंज्ञा संमीलनोन्मीलनकाल एवम् । ४९६ सिद्धन्त तस्वविवेके सूर्यग्रहणाञ्चकारः । ४९७ एव कृता प्रग्रहमोक्षकाल यनेमियोगस्थितिलम्बनाभ्यां स एव सिद्धो यदि नेमियोगः । मध्यग्रहः स्यात् स्फुटदशेकालः ॥ २७७ ॥ असंशयं सोऽस्ति तदा स्वकीयः कालस्तदज्ञानवशान्मुहूः सः॥२७९॥ तन्मध्यकालन्तरयः समान तत्र गोलक्षत्रसंस्थेयम् । कदम्बमध्याभिप्रायेण यथा त्रिज्यावृत्तं स्पष्टं भवेतां स्थिति खण्डके ते । तथा नतिकोटयन्तरे तज्ज्यावृत्तं चन्द्रशरकोट्यस्तरे तज्ज्यावृत्तं चा योगस्तयोः प्रग्रहमोक्षकाला स्ति । तथा नत्यप्रशराग्रयोः स्पृष्टं त्रिज्यावृत्तमपि मानैक्यखण्डाः न्तरे निरुक्तं ग्रहणस्य कालः ॥ २७८ ॥ यरूपमत । तद्वृत्तं कान्तिवृत्तस्थलद्वये लग्नं तत्रासंज्ञपाततस्तः अत्रोपपत्तिः द्वृत्त एव नत्यमावांधकचापज्यारूप नतिसम्बन्धकणः । नातज्या स्पगै मोक्षे च चन्द्रगोलार्कडस्त्रचिद्वस्थदृश्यार्कविम्ब कोटिस्तद्वर्गान्तरपदं भुजस्तद्वृत्तसंपातनत्यग्रसतयोः कदम्ब- केन्द्रचन्द्रविम्बकेन्द्रस्पृष्टयोः कदम्बवृत्तयोः क्रान्तिवृत्तेऽन्तरे स्थि । वृत्तयोनतिकोटिज्यावृत्तेऽन्तरज्यारूपः । एवं शरसम्बन्धिकर्णी तिखण्डकम् । गर्भसूत्रचिद्ददृक्सूत्रचिद्वसक्तकदम्बवृत्तयः कान्ति शरज्या। कोटिस्तद्भुज हि। तवृत्तसंपातचद्रविम्बकेन्द्र तेऽन्तरं तु लम्वनमिति तावत् सुप्रसिद्धम् । तत्र कदम्वद्धयप्रोत सक्तकदम्बवृत्तयः शरकोटिज्यावृत्तेऽन्तरज्यारूपः । तत्र व चलचलं कृत्वा तद्वृत्तं चन्द्रगोले गर्भसुत्रचिहे तथाऽर्कडस्त्रचि कोटिज्यानुपातेन कान्तिवृते कृत्वा तशापयोरन्तरमैक्यं सतिश डे च तथा स्पर्शमोक्षोद्भवशराग्रस्थचन्द्रविम्बकेन्द्रं च नेयम्। तद रथेभित्रकदिकवे च यथाक्रमं स्थितिरिति स्थितिरस्ति । तत्र नतिसम्। न्तः स्थितिलस्वने स्तः । (१)आद्याद् द्वितीयं ययलम्बनममान्ताः ग्धिकणेप्रमाणं यावत्तावत् या ५। अयं शरज्यागुणो नतिज्यभक्तः शर कलस्वनसंस्कृतदशन्तावधि स्यात् । द्वितीया तृतीयं यावत् स्थि सम्बन्धिकर्णः था. । अथ नतिशरयभिन्नैकदित्वे क्रमेण कर्णस तिखण्डकं लम्बनसंस्कृतदन्तात् स्पशदिकालावध्यस्ति। । अत्र लम्बनं तु नेम्यैक्य कालमिति नायं लम्वनसंस्कृतदर्शान्तः स्वनः। स्म्बन्धिचापयोरन्तरमैक्यं मानैक्यखण्डमिति । हमध्यकालः । आद्य तृतीयं यावदमान्तात स्पर्शमोक्षायधिकः कालो "मिथः कोटिज्यकानिखन्यौ त्रिज्यते चापयोज्येके । लम्बनास्थितिरूप इति स्पर्शमोक्षयोर्शनार्थं लम्बनसंस्कृतदशन्ते केव तयोर्योगान्तरे स्यातां चापवेगान्तरज्यके । ला स्थितिहीनाधिका स्थिस्यूनयुक्तो वा दशम्तो लस्वनसंस्कृत इति । इत्यनेनात्र तरकोटिज्यास्वरूपाशानादशक्यमप्यस्ति तद्वर्गद्वारा

• वि श७-भयामान्ते रचिटकुसुत्री चन्द्रगोले यत्र लग्नं त सुगमम् । तथा हि कर्णयोर्वगं याय । या च तकोटिज्यावर्गे च ।

नव १ बँव हयार्कविम्यकेन्द्रं यत्र च स्पर्श वा मोक्षे चन्द्रबिम्बकेन्द्रमे याव. शव ; विव नव. १ याग १ त्रिव. १॥ परस्परकोटिज्यावर्गगुणिती कर्णव तद्विदुद्धयगतकदम्बप्रोतयोः क्रान्तिवृतेऽन्तरं स्थितिदलम्। नव १ (९) वि० श७-गर्भायामान्ते शराग्रस्थचन्द्रचिहमाद्यम । तदं यवव. शव, १ . विच, नच, यावच, शक् याव. पि. शव १ त्रिज्यावर्गभ नवर नव १ च चन्द्रगोलीयरविड मुत्रं द्वितीयम् । स्परें मोने या शराप्रस्थ याव. श. ६ यावविनव १ चन्द्रचिहुं तृतीयमिति । तौ जातौ स्वस्वमूलयोर्वरौ। ,. , त्रिन, नव, १ - । १२ ४९८ सिद्धान्ततवविवेके सूर्य ग्रहणाधिकारः । ४९९ यवग। यवव. शव। यवत्रि शव. १ यावशरन तिवर्गान्तरम् परपक्षे तु नंतिमानैक्यखण्डवर्गघात ऋणगतः । इत्येवं अनयोरन्तरम् । इदं तद्यो पक्ष सम मित्र, नव २ नव १ स्वाद्गुणगुणौ हरभक्तौ जातौ । गान्तरघात समामित्यन्तरतुल्यप्रकृतमनैक्यखण्डज्यया यावत्र = याव. नतिशरवर्गयोग. र ३ नव, माव ग अत्र पक्षयोर्यावद्वर्गाइ याव. शरनतिवर्गान्तरम् भक्तं जातो मूलयोर्योगः नव, मा १ अयं द्विधाऽन्तरेणोनयुते। र्धस्याद्यसंशस्य वर्गे प्रक्षिप्य गृहीते मूले याव १ आी = याव० सू९ अत्रापि समशोधनेन जातं यावद्वर्गस्य मानं नतिसम्वन्धिकर्णप्रमाणम् । याव. व पं. १ नव, माव याव. वों. १ नव, मात्र १ ऽर्धित इति जाते मूले नव, मा २ नव, मा २ नतिशरयोरेकदित्वे तत्रत्ययथायोग्यरीत्याऽपि तुल्यम् । ततो यथः नियमेनैव स्थितिखण्डानयनं प्रागुक्तम् । यावय. वसंवर्ग ! यावबसें. माव. नव. नवव. मावव. २ एवं नतीवोर्भिन्नदिक्स्वे तदग्रद्वयगतत्रिज्यावृत्तभवृत्तयोः पर नवव, माव = मान्तरस्थानाद्भिन्नविभागस्थो नतिशरो तदा तत्तरकर्णचापसम्य यादव, वयंवर्ग २ याव. वों. माव. नव. २ नवव, माधव । निधकेटयोर्योगो मौनक्यखण्डं स्यादिति तत्राप्युक्तरीत्यैव कर्णस्व नवव. मव ४ पूर्व(१)वर्गाभ्यां समाविश्याद्यलघुसमपक्षयोः समच्छेदापगमयोसः रूपासिद्धः । ततः स्थितिखण्डानयने स्वयं विशेषः । तत्तत्कर्णद्ध यावन, नव, शब. माव ४ याव. त्रिव. नवव. माव ४ रू: राऽऽनीतक्रान्तिवृत्तभुजसम्बन्धिकोट्योर्योगोऽत्र स्थितिखण्डलिप्ताः यादव, अंबर्ग. जिव. १ याववों. नव. मावचिब ३ पिव. नवव, माधव । युरिति सर्वमुपपन्नम् । अत्र पक्षी त्रिज्यानतिज्यमानैक्यखण्डज्यावर्गघावेन गुणसंज्ञेना भूमेर्दूरभवं दिव्यं ज्ञानं चार्केन्दुसम्भवम् । पवतितौ जातौ । भविष्यं पूर्वमुक्तं चचमस्कृतकरं नृणाम् ॥ २८० ॥ यावव. शव. नव, माव यवा. वर्भवनं त्रिव. १ याव. नव ¥ रू० = इदंडवलनद्वारा तदुक्त पारलखतः । याव. वर्ष ३ नव. माव १ १ गु १ अत्राद्यपक्षे यावद्वर्गवो नतीषुमानैर्यदलज्याद्विघातवर्ग ऋणगतः। आयन चाक्षज चत वलनद्वितयं तु तैः ॥ २८१ ॥ । द्वितीयपक्षे तु नातिशरवर्गान्तरवर्गत्रिज्यावर्गगुणितो धनगतः। आ• रविचन्नत्रिभे वृत्तं त्रिज्यया तकुजाभिधम् । वे परपक्षाच्छोधिते तद्योगे एव हरसंशो गुणभक्को धनगतः । एवं विषुवक्रान्तिवृत्तान्तस्तद्वृत्तेऽन्तरसायनम् ॥ २८२ ॥ यावद्वर्गशोधने तु नतिशरज्यावर्गयोग एव द्विष्न कणगतोऽस्ति । विषुवस्समवृत्तान्तस्तदृता चक्षजं तथा । भट्टत्तसमद्युत्तान्तस्ठत वलन स्फुटम् ॥ २८३ ॥ गोलसन्ध्यतिरिक्ते तु विषुवन्मण्डलेन चेत् । । (१) वि० श७-पूर्व स्वस्वमूलबर्गा प्रदर्शितौ तत्र यो लघुमू यत्र। कबिम्घसबन्धो नैव तत्रायनं कथम्(१) ॥ २८४ ॥ याव. शव हे याव. विनव । । लवर्गः . नव तथाऽन्यो लघुमूलवर्गः वि. नव १ (१) वि० श७-गोलसन्ध्यतिरिक्तस्थले विषुवन्मण्डलेन रविवि याचव. बभूव १ याव. वसेंमाव. नव ३ नववमावव . . , (। नैवास्ति तत्रायनं कथं साध्यमित्येतदर्थं भास्करा- नबव. माव ? अनयोः पक्षयोः समीकरणम्। स्वसंबन्धो r = ५०९ सिद्धान्त तटबवव के . सूर्य ग्रहणधकार है। ५९१ चार्यस्य ‘‘युज्यावृत्तापवृत्तैक्ये'-इत्यादि भट्टकल्पना जल्पनेव किन्तूत्क्रमज्यानिराकरणं बहुधा प्रदर्शितमेकं तत्रेदमपि । यस्य स्ववा- सनाभाष्येऽर्कविम्यं मुद्रिकाकारं युज्यापवृत्तैक्ये गोलोपरि विन्यस्य तत्स्वाश्विकलानां ज्याचापस्पर्शरेखाणामभेदत्वस्थौल्यं स्वीकृत्य कथं कथमपि विम्याने वलनमित्यादि ‘क्रान्तिमव्यस्तदन्तर मित्यन्तं वासनासंगतिर्भास्कराचार्येण प्रदर्शिता तत्र पूज्य चरणैर्विशेषाभिधेय दोषशून्या वासना प्रदर्शिता सा चैवम् युज्यापवृत्तैक्यबिन्दूपरि तद्गोलस्पर्शधरातलेऽर्कबिम्बं मुद्रिका कारमेव विन्यस्य तत्र क्रान्तिवृत्तीयस्पर्शरेखायां विम्याञ्चकला मितेऽन्तरेऽग्रतो बिम्बप्रान्तः । तत्स्पर्शधरातलेऽहोरात्रवृत्तीया विम्ब मध्यगतध्रुवम्रोत वृत्तपृष्ठीय केन्द्रगत तृतीया स्पर्शरेखा लम्बवृत्तीयस्पर्श रेखख्या बैकैवाहोरात्रवृत्तलम्ववृत्तयोः स्पर्शत्वाद् ध्रुवकदम्ब- प्रोतवृत्तयोः स्पर्शरखे च। वृत्तत्पन्न-धरातलोत्पन्न-स्पर्शरेखोरपम्न कोणानां समत्वात् क्रान्तिलम्बवृत्तीयस्पर्शरेखोत्पन्नकोणमानमा यनवलनम् । विस्यप्रान्ताल्लम्बवृत्तीयस्पर्शरेखोपरि लम्बरेख वि स्थाश्रीया वलनज्या। विम्बप्रान्तादुगोलसन्धिगसूत्रोपरि लम्बरेख वि म्यप्रान्तीया दोज्यभिधा न हि विम्यप्रान्तीयस्य कस्य चन चापस्य जी . वेति । एवमेव विम्यप्रान्तविषुववृत्तधरातलोपरि लघरेखा वि म्बप्रान्तीया क्रान्तिज्येति । सा च युज्यावृत्तधरातलं छित्वैव गच्छेद्व विषुववृत्तद्युज्यावृत्तधरातलयोर्बिम्बमध्यापमज्यया तुल्यस्यान्तर स्याभितः सत्वात् । एवमिह विम्बप्रान्ताद्युज्यावृत्तधरातलावधि बिम्बप्रान्तीयक्रान्तिज्यायाः खण्डं विस्वमध्यप्रतापमज्ययोरन्तरं वक्तुं शक्यते । अत्रैकं सरलजात्यं यत्र विस्वीयायनवलनज्या कर्णःक्र नितज्यान्तरं कोटिस्तद्वर्गान्तरपदतुल्योऽहोरात्रवृत्तधरातले भुज इति । विम्यमध्यापमज्यास्पर्शरेखोत्पन्नकोणस्यापमसमत्वाद्रविम्बाश्रीयाय नवलनज्याऽपमज्यान्तरतुल्यकर्णकोट्युत्पन्नकोणमानमप्यधमतुल्यं रे इत्याशङ्कां निर। कथं चैकवाक्यतयोदितम् । अपूर्व भास्करचयैरेवं स्वीयशिरोमणौ ॥ २८५ ॥ युज्याङलापवृत्तं वय न्यसद्वा रविमण्डलम् । वेम्यग् वलनं तत् स्यादन्तरं वृत्तयोस्तयोः २८६ विम्यन्तविधमध्योत्थक्रान्तिपौष्यंस्तदन्तरम् । अर्कदोर्भाग्यखण्डनं विवर्ध तस्वदस्रहृत् ॥ २८७ ॥ जिनज्यान्नं त्रिजीवाप्तमेवं स्यादन्तरं हि तत् । । बिम्बा“हत् त्रिभज्यान्नपेवं त्रिज्यागतं भवेत् ॥ २८८ ॥ गुणहरकविम्बार्धत्रिज्यानशे कृते सति । भाग्यखण्डं जिनांशज्यागुणं तवाविभाजितम् ॥ २८९ खागणितैकादशाध्यायस्य दशमीप्रतिशया ततः कर्णभुजपत्रकोण मानं युज्याचापमितमिति । अथ दोज्योपमज्याध्यक्षोदयलवण्याजनितानामखिलसरलजाः स्यानां जात्यात् तद्योगवियोगजसरल जात्यस्यापि सा ज्ञास्ये दो ज्यस्तरक्रान्तिज्यान्तरव्यक्षोद्यलयज्यान्तरजसरलजात्यस्य सजात्य मुचितम् । तात्कालिकभोग्यखण्डद्वारा भट्टानभिमतं दोज्यन्तरम् भोर्च x विवेक कोज्यादा ४ २३५ वx। स्फुभोर्च = भोर्च केज्यादो ४ २२५ कि २२९ त्रि ४२२९ .क्रज्याअं ज्याजि x के ज्यादा ४३२५ विके विम्बाश्रीयायनवलनज्या = त्रि x त्रि ४३२९ विम्बाश्रीयायनवलनज्या ज्याज ४ केज्यादा ४२२५ व ३ क x त्रि त्रि x त्रि x २२९४डु मि ४ ज्याजि x कोज्या ४ २२५ ४ ६ ३ कx त्रि आयनवलनज्या त्रिॐ त्रि* २२५ ४ यु विवेक ज्याजि x कोज्याद अतो भास्करोक्तमायनवलनमुपपद्यते । वस्तुस इह जीवातात्कालिकगतिविचारयश्चितस्य भट्टस्य भास्करखण्डनं सांप्रति केभ्यो गणितसिद्धान्तविदुभ्यो न रोचत इवेत्यलं बहुलेखात् । ६३ ५०२ सिद्धान्ततवविवेके सूर्य ग्रहणाधिकरः। ५०३ विम्वी यक्षितिजे शून्यमायोज्य वलनं स्फुटम् । तद्वशमानयोगधेqण्डलेऽप्यत्र खं भवेत् ।। ३०० ॥ उचितं तत् कथं भद समष्टत्पटुत्तयोः । अतोऽर्कस्य कुजे लनं भट्टतं च समाभिधम् ॥ ३०१ ॥ यत्र तस्माद्रवेः केन्द्र यावहूतं नयेच तत् । मानेक्यखण्डवृत्ते तु यत्र स्पृष्टं भवेदथ । ॥ ३०२ ॥ सत्रिभाका क्रमक्रन्तस्ततुल्यं जायतेऽथ वा । क्रमकान्तरदं वीक्ष्यं भ्रान्ति ज्यजत बालिशाः : ॥ २९० ॥ तदसच यतोऽर्कस्य विश्वे चयनमधिगे(१) । विम्यन्तविम्बमध्यस्थतान्परतरसम्भवः॥ २९ ॥ तथा चापनसन्धः प्रबिम्बवध्यंतरस्थले । रविबिम्वेऽन्तराभावो दृष्टः सङ्गोल रीतितः ॥ २९२ ॥ अभवं च भवेद्वस्वभावः सम्भवस्थले । इति तयभिचरेण तीत्याऽऽनयनं कथम् ॥ २९३ ॥ भाग्यानुपातजलज्यान्तरोक्तमपि ध्रुवम् । । तदुक्तविघमध्यान्तमपमध्यान्तरजं न हि । ॥ २९४ ॥ त्रिभ्यान्तबिम्बमध्यस्थक्रान्तिज्यन्तरमाहृतम् । विश्वस्ते वलनं तस्माद्ग्रह भूजेऽनुपाततः ॥ २९५ ॥ पूर्वापरस्य विम्बषमश्यान्तरभेदतः । विभिन्ने वलने स्यातमभिने(२)ऽत्र तन्मते। ३९६ भवृत्त समदृ त्ते ययादष्टमेऽथ त्रिभेऽन्तरे । संस्थिते रविबिम्बस्य केन्द्र तत्रस्य वृत्तयोः ॥ २९७ ॥ भेदादनरुपकं च स्याद् यदा मानैक्यखण्डकम् । तन्मानखण्ड योगेन रविबिम्बीयकेन्द्रतः ॥ २९८ ॥ गोलोपरि लिखेद्वृत्तं तदृते क्रान्तिमण्डलात् । भिन्नप्रदेशसंस्थं च दृश्यते सममण्डलम् ॥ २९९ ॥ (९) वि० श७–श्रीमद्।स्कराचार्याणां विश्वान्तविम्यमध्यो स्थ-स्यादिकथनं भहून भिनं मरवा जी तारकालिकगस्यनभिश एव प्रतारिताः। (२) वि० श७-"दूदे द्विवचनं प्रणुद्यम" इत्यस्य व्याकरणसूत्रस्य बहुत्र स्थले भट्टपेक्षा प्राप्यते । चिह्न तद्दिग्भवं मत्व वल ने स्वीकृतं ततः । वलनाख्यं च तत् वृत्रं कल्पितं रविकेन्द्रगम् ।। ३०३ ॥ इथमकंग्रहे युक्तं यत् “ परिलेखतः । न तचन्द्रग्रहे योग्यं कथं चेच्छृणु तर्हि तत् ।। ३०४ अर्कग्रहे भट्टत्तं यद्वलनस्यं तदेव हि । रसखे न तचन्द्रग्रहे शून्ये विधोः शरे ॥ ३०५ वलनाख्यं भद्य तेऽपि न हि तद्धि विमण्डलम् । चन्द्रमण्डलसंस्थानयोग्यं येन तदा भवेत् ॥ ३०६ ॥ भद्यत्तचन्द्रभागात् तु त्रिभ यद्वलनं कुजे । ततोऽनुपाततश्चन्द्रबिम्बमध्यस्थमण्डले ॥ ३०७ ॥ मानयोगाधे जे तेश्च कृतं दत्तं च तत् कथम् । वलनाग्रगमूत्रं यत् तद्रस्तेश्च विमण्डलम् ॥ ३०८ ॥ मस्व ततः शर दत्तो भुजरूपस्तदग्रके । क्रान्तिवृत्तस्थभूभायाः केन्द्रं च परिकल्पितम् ॥ ३०९ ॥ क्रान्तिहृताच्छरस्तिये इन हि सोऽस्ति विमण्डल। । वलनाग्रगमूत्रं च विवृत्तं स्वीकृतं बलात् ।। ३१० ॥ समाख्यपण्डलात् तर्हि कथं तव लनन्तरे । भवृत्तसमदुत्तरतः मक्तं हि वलनं यतः ॥ ३११ ॥ सिद्धान्ततवविवेके ५०४ सूर्यग्रहणधकरः॥ ५०५ हुबमिन्दपरिलेखाविधाव योग्यं स्पष्टं च पूर्ववलनं हि मुनीश्वरेण । उववपुसिङ्गवलन निजसार्वभौमे या वासना निगदिता प्रवदामि तां च ॥३१२॥ सपातेन्दुकोटिज्यका चन्द्रवणो स्क्रपउयोनराशित्रयज्याविभक्ता । हतेन्दोः परेष्वंशमौऽspचापं लवणं शरीयं भवेद्वदनं तत् ॥ ३१३ ॥ विक्षेपमण्डदिशः समऋतदग्भ्यो ये भारतरेण तत एव भवन्ति तदिक् । । तदलनं स्फुटतरं शशिपूर्वकाणां भेदत्रयात्मकमिनस्य तु तद्धिोक्तम् ॥ ३१८ ॥ समस्थले संस्कृतविन्दुतो यद्रावग्रहस्पष्टवपुर्द लेन । मानैक्यखण्डेन च वृत्तमेवमभिन्नकेन्द्रं कृतादियुते तत् ॥२१९॥ बाहोऽत्र वृत्त वलनं ज्य काय मचङ्कतः स्पोभवं हिमांशोः । सव्यापसव्यं खलु याम्यसोम्यं मज्ञ तथा पश्चिमतश्च देयम् ॥३२०॥ रवेस्तु ते पार्शिकमौक्षिके हि क्रमात् पराशेन्द्रदिगङ्कतोऽथ । इन्दोः शराशाविपरीतदिक्को माध्यं रवेस्तच्छरदिक्त एव ॥३२१॥ पाताब्यचन्द्रायन। च तेष स्पशेमोक्षवलनाग्रगचह्न स्पष्टवणसमपूर्णगुणः स्वः । व्यस्तदङ्क इशिन एवमनस्य स्खाशकाभिमुखताऽथ मध्यमः ॥ ३२२ ॥ केन्द्रतः स्ववननग्रसंमुख देय एतादिषुजाग्रविन्दुषु । ग्राहकस्फुटतनूत्थखण्डजं मण्डलं पृथगिति त्रयं भवेत् ॥३२३॥ शरासनाक्षाद्भवलनानाम् । संस्कारभागज्यका विनिनं मानैक्षखण्डे त्रिभजीवयाऽऽप्तम् ॥ ३१४ ॥ कार्यं च तत्राभवं हि विम्ब- स्थानीयमेव स्फुटतन तनैः ॥ यतः शरोरथं किल विम्बजातः क्षेत्रोइत्रं युक्तियुतं निरुक्तम् ॥ ३१५ ॥ संस्कारादक वलन स्फुटं स्यात्। । स्यादयनं चक्षजमाधरया युक्तिस्तु चन्द्यनवलनाक रीत्यैव बोध्य शरवलनस्य ॥ ३१६ ॥ क्रान्ति मण्डलदेशः सपष्ट स पनदिग्भ्य इह यदिशि येन । अन्तरेण गदितं वठनं तव तुल्यम#विषये स्फुटसंज्ञम् ॥ ३१७ ॥ स्पशेमोक्षभवदृतयुगं राद् ग्राह्यधत्त इह यद्दश लग्नम् । तत्र तौ ग्रहणकादिविराम स्तोऽथ मध्यवलये पिहितं तत् ॥ ३२४ ॥ ग्राह्यस्य केन्द्रभुज इष्टकाले स्वलनाग्राभिमुखः प्रदेयः । भुजाग्रतः स्पष्टशर विलोम- दिक् स्वशकश्चन्द्ररविग्रहे तु ॥ ३२५ ॥ ५०६ सेिढन्ततत्र वे वक सूर्यग्रहणाधिकारः । १०७ केन्द्र।च्छरग्रावधि कर्ण एतयोगाद्वेद्वाङ्कखण्डकेन । वृत्तं तदन्तःस्थितवृत्त रूपं छन्नं स्वकाले सुधियाऽवबोध्यम् । मुयच्चन्द्रः स्वषु। दक्स्थ यनः स्याद् बणः स्वशSकंग्रहं सम्यगुक्तः । विमण्डलात् तत्र तस्थं शरीयवलनान्तरे । गोलसूक्ष्मविचारेण दृश्यते पातगे विधौ ॥ ३३५ ॥ अथ वेत्थं हि मनैकपदलहृते कुभ यद।। पातस्थाने तदा । स्वस्ति तत्रावश्यं विधोः शरः ॥ ३३६ ॥ सवं भामाक्क भूभा तु दृश्यते च तदन्तर । क्रान्तिवृत्तवद्भुित न हि तत्रास्ति तद्रत ॥ ३३७ ॥ परिलेखे विधोरित्थमाद्योतयोक्तं च तन्न सन् । कृते विवृत्तनेऽपि वलनाग्रगते भृशम् ।। ३३८ ॥ अथान्यथा निरसऽयं परिलेखस्य कथ्यते । विहृत्तापमट्टतैक्यात् पातस्थानच पश्चिमे ॥ ३३९ ॥ विद्युत चन्द्रवस्य स्यात् कुभा अझ च भमण्डल । स्पर्शकाले तथा मोक्षे काले दिव्ययाद्यदा ॥ ३४० ॥ चन्द्र। भूभा वणदिग्व्यस्त संस्था व्यत्याशः स्याद् वण इन्दुग्रह सः ॥ ३२७ ॥ स्यशेमोक्षसमये वलनाग्रे विम्बयगदलमण्डले भवेत् ग्राहकायगतबिम्बफेनकं शुभ्रवण इषुसम्भवे पुनः ॥३२८॥ मानवयखण्डवलयं वलनाग्रतस्तत् तत्र स्फुटघुसमपूर्णगुणाग्रकं स्यात् । ग्राह्यस्य केन्द्रत इदं श्रवणाग्रकेण एवं निजेष्टसमये मुगमं तु शेषम्॥३२९॥ इति।(१) बिम्बीयाक्षेपुजाभ्यां तैर्विजतीपायनेन यत् । भोगोत्थेन कृतं स्पष्टचलनं तन्न सङ्घम् ॥ ३३० ॥ अयनवलनसद्धये यः स्पुटेन्दुय्हतः स शरवलनसिद्धये संगृहीतोऽत एव । शरजघलनमत्रासच वयं तु स तदु यदि तदुदितमेवं चाय नोत्थं न स स्यात् ॥ ३३१ ॥ एवमिन्दुग्रहं स्पर्श मक्ष चेन्दुशर यदा । शून्यं कुभा तदा तत्र मानयोगार्धमण्डले ॥ ३३२ ॥ सार्वभौमोक्तरीत्या तु दृश्यते च विमण्डले । वलनाग्रतेवास्ति क्रन्तिवृ त्तगत ने सा ॥ ३३३ ॥ यतो विष्ट तमुत्रार्थं चैव तद्वलनं कृतम् । वस्तुतो मानयोगर्धमण्डले क्रान्तिमण्डलम् ।। ३३४॥ (१) वि० श७मुनीश्वरस्यैतानि १७ पद्यानि । कुभन्दुवम्बयास्तत्र मान या गाधमन्तरम् । मानक्षरखण्डपृत्ते तु वलनाग्राद्विधः शरः ३४१ विपरीतः कथं मृढंगळयुक्ति विरोधिभिः । प्रदत्तस्तत्र भूभायाः केन्द्रविज्ञानहेतवे ॥ ३४२ ॥ यतोऽत्र चन्द्रमण्डलं भपण्ड ।च यद्दिशि । स्थितं किलास्ति तद्दिशि क्षितिप्रभा विमण्डलम् ।। ३४३ ॥ स्वमानयोगखण्डजे विभिनदिस्थिता न सा । स्वदिग्विलोपसंस्थितः शरो यदा विमण्डलात् ॥ ३४४ ॥ विधीयते तदाऽत्र तस्कुभास्थलप्रकल्पने । कुभास्थलच वस्तवत् कुभस्थलान्तरं महत् ॥ ३४५ ॥ न चोक्तरीतितः कुभा भमण्डले कथं चन । अतोऽत्र चन्द्रवणजं विचार्यमादरादुत्रैः ॥ ३४६ ॥ १०८ सिद्धान्ततयाविवेके- सूर्यग्रहणाधिकारः । ५०९ शरीषवलनस्य।त्र स्वीकारात् तन्मते किल । विमण्डलं सदैव स्याद् वलनाख्यं च मण्डलम् ।। २४७ ॥ स्परें मेने च यो वाण इन्दोस्तानुपपतरम् । क्रान्तिवृत्तेन्दुबिम्घीय केन्द्रयोरस्ति तत्स्थलात् ।। ३४८ ।। मनैक्य खण्डदेशे तु शरो दत्तः स एव तः । विहृत्तापमवृत्तान्तस्तत्रयं भिन्नमन्तरम् ॥ ३४९ ॥ तत्रत्यवाणरूपं स्यात् तस्य चन्द्रपुणा सह। । भावाभाववसम्बन्धाद्दृष्टं न नियतो यतः ॥ ३१९ ॥ अतो विधोः स्पर्शविमुक्तिकाले सषभम्ये परिकल्प्य चन्द्रम् । ततः सपाताच शरोऽत्र सध्यः स्वरुपान्तरा स क्षितिभावगस्यै ॥ ३५१ ॥ योग्यो भवन्मानदलचयवृत्ते परं विवृत्तापमवृत्तमध्यं । विकदम्खोन्मुखं कुवा कदम्वीयं शरं विधोः। मध्यग्रहः कृतस्तस्य वैगुण्यं किमतः परम् ॥ । ३५७ ॥ अकग्रहS[ष नस्यग्रशराग्रान्तः स्फुटः शरः । क्रान्तिसूत्रात् कथं सोऽत्र दत्तस्तैश्च विचक्षणैः। ॥ ३५८ ॥ भद्यते तदसम्बन्धादथ चेत् क्रान्तिष्टत्तगम् । रविबिम्बस्य केन्द्रं स्यात् प्रोक्तवधात् ततः कथम् ॥३५९॥ मध्यग्रहोद्भवः स्पष्टशरो दत्तोऽस्ति तैरथ । नषग्रगो रविस्तर्हि भवृत्तेऽर्कस्य मण्डलम् ॥ ३६० ॥ कथं कृतं च तत्सक्तवलनाग्रगमूत्रत स्पशेमोक्षस्फुटो बाणः प्रोक्ताश्च कृतः कथम् ।।३६।। वलनाग्राकाश्च स्यात् सूत्रं नस्यग्रसम्भवम् । तर्हि तद्वचनं क्रान्तिसमवृत्तान्तरे कथम् । ॥ ३६२ ॥ तत्कालजाङ्गस्त वशी तरइमः कुतः शरो यः स तु नैव युक्त ॥ ३५२ ॥ स्वदिग्व्यस्य यतस्तस्मात् कुभस्थानोद्भवः शरः। वलनाग्रात् मदयस्तनेन्दुमणः कथ चन ॥ ३९३ ॥ भवृत्तवत् तसदृशं यथेन्द्रियग्रे तथाऽन्यत्र समवृत्तमिन्दौ। समान्तरं स्वात् परिकल्प्य तस्मात् तदालनग्रे सशस्य सिद्धिः । इदुग्रतो वळनाग्रमूत्रं भवृत्तवत् तस्सदृशं हि सूत्रम् । पस्तेन्दुबाणान्तरित सदाऽनः कुभे देवर्षिमतार्थ एवम् ॥३१५॥ तेनाथशखान वबोधतः स्वप्रकरिषतादालनतः शरीयात् । यैर्नाशितं स्वीयकृतौ स्वतन्त्रैः सम्पवून ते गोळगतिं विदन्ति॥३५६॥ तद्वशाद्राहकस्यन्दः कृतं स्थानं च तत् तथा सर्वमेतदुधैरत्र विच।ये मध्यसंस्थया ॥ ३६३ ॥ कुर्वन्ति मिथ्य। व्यवहारसिद्धये। गोलाद्विरुद्धे करणप्रवीणाः। युक्तं न तद्भोलविदां बुधानां स्यादन्यथा नैव तयोर्बिभेदः॥ ३६४ ॥ परिलेखे भवृत्तस्थरवेर्यदलनाग्रगम् । सूत्रं भट्ट कमेवास्ति यन्मते तस्य दूषणम् ॥ ३६५ ॥ देवर्षिभापिते नेदं यतो नयग्रगाद्रवेः।। दृष्टत् सूत्रं भवृत्तं न किन्तु तत्स दृशं स्वतः ॥ ३६६ ॥ इष्वग्नगेन्दुसदृशं स्पष्टयस्तारित सदा । दृश्य गोलस्थितिं भिन्नां न जानन्यधुनातनाः ॥ ३६७ ।। ६४ - - - ५१० सिद्धान्ततस्वाववेके- सूर्य ग्रहणाधिकरः। ५११ अकें त्रिभोन ळनाल्पे स्पी नयन्यादिकं तथा। मोक्षे तन्नतिदिक चर्च वधिके तद्विलमतः ॥ ३७९ ॥ आयान्यफळसंस्कारद्वेदृग्वलनं स्वदिक् । जुदश्चपजाप्यं च मया स्वल्पान्तरा कृतम् ॥१८०॥ यद्वाह्यसनमण्डलमत्र दृश्यं नृभिस्तद्धरनेमिदेशौ । नीलाम्बरे सूक्ष्मदृशा विलोक्य दृष्अण्डलस्य प्रथमं स्वबुद्ध्या ॥ ३८१ ॥ तद्दशयोरन्तरनमिभाग गजेन्दवोऽङ्गाश्च लवस्तदर्थे । अथान्यरीत्या ग्रहणे रवीन्द्र- बण्डात् तत्परिलेखमार्गम् । सिद्धान्तविरसज्जनरञ्जनार्थ ब्रवीम्यहं युक्तियुतं सुबोधम् ॥ ३६८ ॥ ग्राह्यविम्बजनम्रांशदृक्षेषांशसमुद्भवम् । क्षेत्रं स्वस्थितिजं यच्च क्षेत्रं तदथत स्विह ॥ ३६९ ॥ अस्ति स्वर्गेऽपि मुक्तौ च तद्वधार्थ फलद्वयम् । यत् विन्दुवण संस्काराचा हक्षेपनं स्फुटम् ॥ ३७ ॥ पइनं तदिन्दुबिम्बयनतांशैर्विहुतं भवेत्। आयसंहं शशाङ्कस्य ग्रहणेऽथ रविग्रहे ॥ ३७१ ॥ रसध्वनतिः कार्या दृग्जलम्बनभाजिता । आथ संशं तथाऽर्केन्द्वोर्गहणे चान्यसंज्ञकम् ॥ ३७२ ॥ स्फुटास्फुटेन्दुविक्षेपाद्रसन्नयदत्रयते । मनयोगर्धमानेन तेथे ते तफलज्यके ॥ ४७३ ५ढङ्गलव्यासदतादथ वृत्तं समाहितम् । कार्य पद्मसंख्याकैरङ्गुलैस्तु तदन्ततः ॥ ३७४ ॥ व्यङ्गुलाद्वैश्च तथैत्ते दिनाद्यभ्यसपउथया । पूर्णया पूर्णचयं यत् तदर्धाङ्गुलकैर्मिते ॥ ३७५ ॥ आचार्यफलसंने स्तः सदेन्दोरन्य संज्ञकम् । तद्वाणभिन्नदिक्स्थं तद्रवेः स्पष्ठेषुदिक् स्मृतम् ॥ ३७६ ॥ आद्यमिन्दोर्भवेत् स्पर्श स्फुट्टपचपदिक् । मोक्षे तवास्तादिक चेन्दवल्पे वित्रिभलग्नतः ॥ ३७७ ॥ अधिकं तु ततश्चात्र विपरीतं स्मृतं किल । तथैवार्कग्रहेऽर्कस्य नतेरुक्तद्विलोमतः ।। ३७८ ॥ भागत्रयस्ताञ्जलयऽथ चंवं विधीयभागान् दिवि कल्पयित्वा ॥ ३८२॥ अधःस्थितान्मण्डलदेशचिह्न शंस्थितऋग्वलन।ङ्गुलैश्च । । स्वदग्भवेनमिगतेरिदं स्यात् स्पर्शाऽथ चोध्र्यस्थितनेमिदेशात् ॥ ३८३ ॥ मोक्षस्तथा दृग्लनाडुले श्व मोक्षोद्भवैः स्वीयदिशि स्वनेम्यम् । ग्रा। वेSधिक वित्रिभ लग्नतोऽल्पे चैत्रं तद्धरवैपरीरयात् ॥ ३८४ ॥ इत्थं चन्ड्रग्रहे भागग्रह तृक्तविषयेयम् । । बिम्बोऽधरनेमिस्थचिद्वादुदितं त्विदम् ।। ३८५ ॥ त्रिभोनलग्नतुल्येऽपि ग्रावे स्त्रप्रोक्तरीतितः। । स्पीपोक्षौ तु तौ ज्ञेयौ यौ स्तः स्वग्रहणोचित ॥ ३८६ ॥ ५१२ सिद्धान्ततत्वविवेके भग्रहयुधकरः । ५१३ सुयशयसँगणितमवर्षे ॥ २ ॥ कदम्पद्यमोतवृत्तं च यत् तदू भविवस्थितं सद्वृते च यत्र । पारम्पर्यवशादुक्तं पूर्वस्तु सममण्डलात् । तत्र तदृत्तदिचिह्न ज्ञानं यद्भवमण्डले ॥ ३८७ ॥ दुर्योधं तदतः सिद्धचिम्वोध्वधरदेशयोः । संदशनाच खेट(भ्यां परिलेखक्रमो मतः ३८८ महत्वाच्छदकस्येन्दवल्पाच्च रवीं सद। तयोराधिक्यमल्पवं दृइयते च स्थित क्रमात् ॥ ३८९ ॥ (१)अवस्थितेऽछादकर्बम्बदेश छन्नः कचिच्चापिहितोऽॐ एषः । संदृश्यत तनातजस्फुटेषु भेद दताऽकग्रहणं चित्रम् ॥ ३९० ॥ इति श्रीकमलाकरविरचिते सिद्धान्ततवविवेके सूर्यग्रहणाधिकारः अथ भग्रहयुत्यधिकारः । शुभाशुभज्ञाननिमित्तमिन्दु- पूर्वग्रहाणामथ तारकाणाम् । यथच तं समलनं प्रवर्ते स चणकन् मधुवका।न् वदामि ॥ १ ॥ कदम्बसम्बन्धवशेन नूनं भवेद्ध्रुवस्न दन्वन्तराल कदम्बस्थवृत्ते शरो याम्यसौम्यः ॥ ३ ॥ असंख्योर्वं भानां भगो लाश्रितानां प्रकर्तुं न संख्यानमत्रास्ति कश्चित् । समथः स्वशय हि गलज्ञव यः प्रकुर्वन्ति तत्राद्यदेवमुनीन्द्रेः ॥ ४ ॥ भट्टनाश्रितसनभान्यं सषु धुवाद्वैर्निरुक्तानि वै तान् मखचिम । गजा विंशतिः सार्धसप्तम्योऽर्ध घिकङ्काव्यस्यर्त वोऽथेपुलाः षडशनितस्ते त्रिनन्द रसख्यं शतं नन्दशून्येन्दवो नन्दसूर्याः । समुद्राब्धिचन्द्राः शरेष्विन्दवश्च खशैलेन्दवः ख9भूमिप्रमाः स्युः ॥ ६ ॥ नवद्वेदवऽदुिनेत्राणि वेद द्विदस्त निधिद्विद्वितुल्याः कुसिद्धिः । युगेषुद्वयं खीहस्तत्रिभाग नेितः सप्तपदस्रकः खाष्टहस्ताः ॥ ७ ॥ खनन्दाश्विनः शूदन्ता रसद्भि त्रितुषाश्च सप्तमरः खीरामाः । षडंशोनिता दास्र भात् पौष्णभान्तं धुश इमे तच्छरांशः क्रमेण ॥ ८ ॥ द्गिकः पञ्चपञ्चशा नन्दाः षट् खं नगाश्च खम् । ये मृ येसद्धान्त मतमसिद्धः । धुघोरथमूवे (२)न हि तेऽत्रयोध्यः (१) छ।दकविस्वदेशात् सूर्यग्रहणे छादकश्चन्द्रस्तस्य यो विम्य देशो प्रदेशस्तस्मात् । ऊर्वस्थितेरुपरिविद्यमानत्वात् कारणादिति । (२) वि० श७ः -भास्कराचार्यमते भानां शरा धुवध ध्रुवप्रो तया एवातः श्रीकमलकरभट्टेन तद्विरोधिना सूर्यसिद्धान्त संमताः कदस्यनोतीयाः शरा धुचाश्च स्वीक्रियन्ते । सिद्ध(न्ततवविवेके- ५१४ भग्रहयुस्यधिकारः । २१५ तेषां बलाचे खूबसूत्रसंस्थां मस्वा बिळमायनकर्म कुरा ॥ १९ ॥ पुनः कदम्वन्मुखत प्रसाध्य युयादिकं स्वीषधियाऽऽनयन्ति । असङ्गतं तत्र प्रतिभातेि यस्मात् । (१)ह्यादिदेवैरुदितं न तद्वत् ॥ २० ॥ फल्गुन्योर्भाद्रपदयोस्तथैवाषाढयोर्दयोः। विशाखविनिसौम्यानां योगतारोचर स्मृता ॥ २१ ॥ राश्याद्य भानां सशरभाग भुवकाः। अभ | कुरो | गृ आ | पु पुआम पू उ | है चिस्य वि अज्ये ताराः १ १ २ २ ३ ३ ३४ ७१९ ३ १४ ३ १६१९ ९ २४ ५ २ |१९३|१४१९ ३०३ सूर्यास्त्रयो दशेशाश्च दस्रकाः सप्तवह्नयः ॥ ९ ॥ सर्वेकत्रय(१)पछिधश्च नन्दः सार्धशराः शराः । पष्टित्रिंशच्च षत्रिंशदथं सिद्धस्कृती च खम् ॥ १७ ॥ रोहिणीत्रितयं पकं विशाखयं च वारुणम्। । चित्राहि दस्तथानां च याम्याः शेषाः सदोत्तरः ॥११॥ अशीतिभागीयन्यायपगस्त्यो मिथुनान्तगः । विंशे च मिथुनस्यांशे मृगव्याधो व्यवस्थितः ॥१२॥ हुतभुग् ब्रह्महृदयं दृषे द्वाविंशभागगों । क्रमपुरुषाः पचेद् अष्ठौ खवयः ॥ १३ ॥ दक्षिणे च सृगव्याधः शेषावुत्तरदिस्थितौ । पूर्वस्यां ब्रह्महृदयादंशकैः पञ्चभिः स्थितः ॥ १४ ॥ प्रजापतिर्नुपयशः म्येऽष्टत्रिंशदंश । अवसस्तु चित्राय उत्तरेऽशैस्तु पञ्चभिः ॥ १५॥ बृहत् किञ्चित् ततो भागैरापः पभिस्तथोत्तरे । अत्रांशथं गृहाणं तत् कृत्वा ते गृहपूर्वक ॥ १६ ॥ सम्पातान्मेषसंहाच धृषकाणां चलस्वतः । भगोलाङ्कितमेषादेः स्थिर एवोदिताः सुरेः ॥ १७ ॥ चलेऽचयेऽपि धुवधे स्वमेषा द्राशित्रयं तद्ध्रुवकः शरस्तु । षट्टिभगाः ६६ परिणी तनार्या(२) महत् फलं दर्शनतोऽस्ति यस्य ॥ १८ ॥ कदम्बसम्बन्धवशेन सिद्ध एवोदिता ये रविणा ध्वाख्याः । (१) वि० श७-आउधय इत्यत्राडिधरिति भ्रान्तिरिव । (२) वि० श० -परिणतािया विवाहिताया भार्या ध्रुवलोकनं विषाद पद्धती प्रसिद्धमस्ति । उ उ उद द द । उ। उ उ द | द उ द | द । द। |१०|१२| ५| ५|१०९६ ० १२|१३११ २ ३७३० ३ | ४| शराशाः । राश्याद्या भागां सशरभागा ध्रुवकाः । म्ड अ अ ध शपूड रे | ३ ॐ 2। वस। आम ताराः ८|८| ८ ९ ९१०|१०|११११ ३ २ १ १ १६ १ |१४२०|२६|१०|२०२०२६ ७२ |२०|२२|२२|२॥ ०४० दद द उ उ उ द उ द द | द उ उ उ। |६०|३०३६ ०२४२६ ०८० ३० ८|३०|३८ (१) वि० श७-सूर्यादिदेवैर्यथोदितं तदेव प्रमाणं चेत् तर्हि स्पष्ट क्रान्तिः सूर्यसिद्धानुकूल या तद्विरुद्ध कथं भद्देनाभिहितेति । ५१६ स हन्त तदवचषक= भग्रहयुत्यधिकारः । ५१७ ९८ पश्चिमोत्तरतारायां द्वितीया पश्चिमे स्थिता । इस्तस्य योगतारा सा श्रविष्ठयाश्च पश्चिमी ॥ २२ ॥ ज्येष्ठश्रवणमैत्राणां बार्हस्पस्यस्य मध्यमा । भरण्याग्नेयपित्रयाणां रेवत्याश्चैव दक्षिणा ।। २३ ॥ रोहिण्यादित्यमूलानां प्राची सार्पस्य चैव हि । यथा प्रत्यवशषाण स्थूल स्पायगतारक ॥ २४ ॥ शाकल्य संज्ञमुनिना कथितः सखाणाः सप्तर्षितरकभा धुवका।श्चलश्च । एष सदकरावचषभव गतिश्च लिप्ताष्टकं त्वथ च तद्वचनं किलैवम् ॥ २५ ॥ ‘‘युगादौ विष्णुतरायाः क्रतुभये व्यवस्थितः। । प्राच्यां त्रिभागैः पुलहः पुलस्त्योऽतो दशांशकैः । अत्रिस्ततस्त्रिभिर्भागे रङ्गिर अष्टभिस्ततः वसिष्ठः सप्तभिस्तस्मान्मरीचिर्दशभिस्ततः ॥ मयड दं प्राग्गतिस्तेषामष्टं लिप्त। मुनीश्वर । बणार्थ १९ भूशरः ५१ खर्या १० षड्वणः ५६ सप्तसायकः १७ ॥ पट्टि-६० नंभोरसा-६० स्तेषां विक्षेपांशाः स्युरुत्तरे ' । इतेि । इथं भगोले वसतिर्मुनीनां नैव सङ्गता । अन्यथाऽनुपपश्याऽतः सार्वभौमेऽयथोदिता ॥ २६ ॥ शनेरूध्द भगोलधः कक्ष सम्यकदम्यतः । स्वस्वेषुकोटिभागोस्थलपुथूलन्मिता सद ॥ २७ ॥ सुनिर्वर्षशतेनैकं प्राग्गस्या भं भुनक्ति वै । भवृत्तस्यानुरोधेन कल्पने यं बुधैः स्मृता ॥ २८ ॥ लोकप्रसिद्ध मुनयो न ते स्युः ये प्रोक्तबाणध्रुवकानुरुद्धः । नान्येऽपि केचित् कुहचित् प्रसिद्ध स्तेषामतोऽस्त्यत्र कथं प्रतीतिः ॥ २९ ॥ पैगलतवं विवृतं हि तैश्च सूर्यादिभित्रैव बिशेष एषः । प्रोक्तः स्त्रशास्त्रेऽस्ति गतिमुनीना मतो न युक्त दिवि गोलरीत्या ॥ ३० ॥ सप्तर्षयो येऽत्र नृणां प्रसिद्धः स्थिता धुवासन्नतया सदैव । भगलगास्ते किल यत्र तत्र दृष्टश्चला नैव विदाऽवगम्याः ॥ ३१ ॥ अद्यपि कैरपि नरैतिरर्यवथै दृष्टा न याऽत्र कथित किल संहितासु । तत् (१)काव्यमेव हि पुरणवदत्र तज्ज्ञा स्ते नैव तस्वविषयं गदितुं प्रहृत्ताः ३२ प्रोक्ता ऋषीणां ध्रुवकश्च सप्त भिन्नानि तद्भानि निजेषुगानि । स्वस्वप्रदेशक्रमतो भवृत्तान् तवणसप्तद्भवशात् कथं चित् ।। ३३ ॥ भसिद्धसप्तद्भवाकृतिर्न ते तद्विभिन्न गदिता मुनीन्द्रेः। (१) वि० श७-ज्यौतिषसंहितासु मूर्धन्या वृहत्संहिता । यत्र सप्तर्षिचारप्रसंगेऽगस्त्यचारं वस्तुतः काव्यमिवावगम्य भडे त्रिस्क ग्धपारंगतं वराहमिहिरमप्यक्षिप । ६५ ५१८ सिद्धान्ततवाविवेके भग्रहयुत्यधिकरः। ११९ = = दृश्यो भवेद्योजन तस्तदल्पः स्तुल्या भट्टनं तु कलाप्रमाणम् । सञ्ज्यायतधखचरण के एवं पुराणेष्वपि ते निरुक्ताः सप्तर्षयः प्रगमनानुकूलः ॥ ३४ ॥ ददर्शनानईपर्कमेतद् यं स्वतन्त्राः कथयन्ति तत्र । प्रमाणमेवास्ति वचो मुनीनामतस्तदुक्तेर्गतिरस्स्यवश्यम् ॥३५ प्रायोऽथ ते च सुनयः किल देवतांश दृग्गोचर न हि नृणामिह सत्फलम्। । तस्रस्थापनस्य (१)दिनभार्थमलङ्कृताऽस्ति सा प्रागतिर्मुनि धेरैर्भगत मुनीनाम् ॥ ३६ ॥ ननु तर्हि कथं तेषां शरा उक्त वृथैत्र ते ।। देवशीकृतानां च तदर्थं यं बुध (२)शृणु ॥ ३७ ॥ जनान्ते परं तेषां ध्यानमावश्यकं सताम् । तदर्थं ततिस्थतिद्वर। स्वतन्त्रैरुदिताः (३)किल ।। ३८ ॥ कक्षाभेदेऽधःस्थ ऊध्वं स्थितेन सम्यग्योगं नैव कर्तुं समर्थः । तस्मादथेरेकदृक्स्त्रयोगः प्रोक्तः खेटे खेचरोत्थो भजो व॥ ३९ ॥ यश्चोध्र्वकश्रास्थितखेटविस्र गोलो भवेकिरणान्तरस्थः । तद्दृक्करान्तस्तदधःस्थखट गोले स एव ग्रहविम्बगोल ॥ ४० ॥ युयर्थमयैः परिकल्पितोऽयम् ॥ ४१ ॥ अधःस्थिताफशमुगोलपृष्ठे तद्योगपूर्वं विदिते तदत्र । तदूर्धगोलस्थितयस्तवे स्या- दृक्त्रसम्बन्धवशेन नूनम् ॥ ४२ ॥ ऊध्वधरावस्थितयोः पुरावा । साध्यं तु विस्वान्त रस्त्रमादौ । अधःस्थदृकसूत्रयुतं याद स्यात् तथोर्ध खेटीजदृष्टिपूत्रम् ॥ ४३ ॥ तदा। केन्द्रमूत्रयोगोऽधरोष स्थयोरिदुभान्वोश्च दृग्योगवत् स्यात् । तयागभयगं रविः स्याद्य ऊध्रु ऽधरस्थो विधुळेम्वनं यत् तदन्तः ॥ ४४ ॥ तयोर्गर्भयोगे तु संस्कार्यमेतत्। स्फुटे गर्भयोगः स्फुटान्तवत् स्यात् । नतिग्रासपूर्व च तत्र प्रसाध्य मससरफलायै ग्रहलेः स्वयुक्य ।। ४५ मार्गस्थयोर्वक्रयः कलौं यदन्तरं तदूतिभेदभक्तम् । (१) वि० श७ --कस्मिन् दिने कस्मिन् नक्षत्रे-एतदर्थमिति । (२) वि० श०- छन्दोभङ्ग इहेति । (३) वि श७ -तरिस्थतिहाश तेषां मुनीनां यत्र स्थितिशः काशे तद्धारा ध्रुवाः शराथोक इति । यदकवौ गते यगभ यथैर्दिनैर्गर्भजयोगकालः ॥ ४६ ॥ ५२० सिद्धान्ततवविवेके भग्रहयुरधिकारः । ६२१ h = मागस्थयारल्पगत विहन मार्गग्रहाइक्रगत च हीने । गतऽन्यथा गम्य इह स्वफल द्वयोरर्ज्योर्विपरीतमस्मात् ॥ ४७ ॥ तस्कालजौ तौ खचरौ विधेयौ। ताभ्यां पुरावद्दिवसादि स।ध्यम् । मुहुर्मुहुनैव खगान्तरं स्या यावत् स्थिरो गर्भजयोगकालः ॥ ४८ ॥ तात्कालिकों तौ खचरौ गृहयैः समौ स्त्रपूर्वापरभावहीनों । ऊध्वंस्थितात् खेचरतश्च सम्य गधामुखं गर्भजद्वजमुखें ॥ ४९ ॥ तयोरधःस्थग्रहगोलसंस्थं यदन्तरं दृष्टिविलम्बनं स्यात् । तरसाधनं चान्याविलम्वनोक्त्य। ज्ञेयं हि भानुग्रहवदु धेन्द्रेः ॥ ५० / यद् द्वितीयानयनप्रकारे यत् साधितं खण्डमिह द्वितीयम् । धनर्णगल्पावधया युतानं भवेच्च दृकसूत्रमधःस्थितस्य ॥ ५१ ॥ ९ ऊध्र्वास्थकणेन गुण त्वधःस्थ कर्णाधृतं चापमतः प्रसध्यम् । तदूननग्नांशकलाप्रमाणं दृग् उम्वनं स्याद्ग्रहयोश्च मध्ये ॥ ५३ ॥ एवं हि दृक्षेपवशाद्यथोक्ता नति स्तथाऽऽपस्फुटलम्भनं च । तटस्बनं षष्टिगुणं यथोक्त गत्युस्थयोगान्त रहन फलं स्यात् ॥ ५४ ॥ घट्यादिकं स्पष्टविलम्बनं च तसेस्कुतो गर्भजयोगकालः । भवेत् स दृस्त्रजयोगकाले यो भेदयोगः कथितो मुनीन्द्रेः ॥ ५५ ॥ तत्कळजातधरसंस्थितस्य स्फुटोऽत्र नतिसंस्कृतो । वो यः तस्योर्ध्वखेटेषुवियोगयोग देकान्यदिक्वे तु खगान्तरं स्यन् ॥५६॥ नृदृष्टितश्चोध्वेगभोगविम्य वधि स्थिते ये ऋजुत्रके स्तः। तयोरधःस्थग्रहगोलसंस्थ चिहे तयोरन्तरमेव यत् स्यात् ।। ५७ ।। याम्योत्तरं तममितान्तरं हि । स्वोद्रेषुतुल्यं परिकरस्य चोक्तम् । स्वल्पान्तरात् संव्यवहारयग्य खटान्तरं ५८ गोलविदां वरिष्ठंः ॥ ॥ ढग्यगझलाद्रवमय वय शीतं च तद्भर्भजयोगकला । तदूर्धनम्रांशगुणेन निन्न मूत्रैस्थदृक्षुसूत्रहुतं पुनस्तत् ॥ ५२ ॥ ५२२ सिद्धान्ततत्वविवेके- भग्रहयुत्पधिकारः ।। १२३ स्वल्पान्तरं चेत् तदिहोक्तमाद्य वराधता गरवतः किमथम् । r = न्यूने च तन्मानदलंक्यतञ्च- इयं बुधस्तद्रहजं समग्रम् । भानुग्रहक्स्यऽथ तदन्यथा स्या दसम्भवो भेदजयोगकस्य ॥ ५९ ॥ मध्यस्फुटध्वधरखेचरेष्व दिगेयतोऽधःस्थवृहच्छरजेत्। । मध्येपुदिस्थोर्वेगदिश्यधःस्थो- ऽन्यथाऽन्यदेयूखगान् सदैव ॥ ६० ॥ त्रिघन्तरार्थं मध्ये ग्राह्यौ गर्भयुतौ सदा । युती दे अयभिमतं कदम्बीये फलप्रदे ॥ ६१ ॥ अत्र स्वभान्तरवशत्र खगय येथक्त युक्त्या विलम्बुनमथावनतिं गृहीत्व । खेटान्तरे किळ तयोर्विवरं स्वबुद्धया यः कल्पतं निजकृत तदसनितान्तम् ॥६२॥ यस्माद्धि गभेजयुत विहितं न तत् स्यात् तत्कालज नरदृगुद्वमत्र किं तत् ? ऊधस्थ भान्तरविलम्यनीनितख नग्नांशकाश्रिततदृचंगखेचरे स्यात् ॥ ६३ ॥ एवं हि यत्र विहितं किल तत् सदा स्यात् तद्भिन्नकालजपयोग्यमिहास्त्रकीयम् । यस्मादधोमुखर्तुदृक्षितिगर्भसूत्र भेदस्वरूपविहितन्न हि तन्मते (१)ऽन्यत् ॥६४॥ (१) वि' श७-टग्गर्भत्रयोरधःकक्षायां लबनमन्यख्यमेव तद्युक्तं नेति । ततो ययुयादि तदपि युक्तं नेति तदेव कृतं ततोऽन्यः भिनं तत्र मुनीश्वर प्रस्थे न किमपीति । स तम६माथमय मया। मान्यादि हौचित्यपदं न याति ॥ ६५ ॥ कदम्वस्थिता तरका न प्रसिद्ध ततः खेटयोगप्रतीतिः कथं स्यात् । ध्रुवस्थानताराऽत्र लोकप्रसिद्ध ततश्चचे त खटयोगोपपत्तिः इत्थं प्रसिद्धताराया विश्वसाच शिरोमणौ । नशत खटयागस्य साधन ध्रुवमूत्रगम् ॥६७ चलांशभावकले तु तारा स ध्रुवस्त्रग । ततः कदम्बमध्योथे जिनवृत्ते (१)चलांशकैः ॥ ६८ ॥ तारक चलिते दानीं यतो भान्यष्टपेऽम्बरे । किं चात्र शीघ्रनीचोचवाद्दो मह। गतौ ॥ ६९ ॥ तैर्मध्यभुस्यैव विलम्घनख्यं स्थूलं कृतं स्वीयकृतौ ग्रहैक्ये । तखटगस्यन्तरयोगभक्ताः परः कळ लस्वनः खपङ्घ्यः ॥ ७० ॥ । लब्ध सदवंद रखन्दुवत् तद् घटचतुष्कं परलम्बनं न । ततोऽनुपाताद्दंत निजष्टं काले कथं तद्धि विचार्यमाणैः ॥ ७१ ॥ • • (१) वि० श७-भस्य क्रान्ति चापानयनस्यैव प्रस्थस्योदयास्ता- iधकारे २६-२८दलोकेषु द्रष्टव्यम । ५२४ सिद्धान्त तत्वविवेके भग्रहयुत्युधिकारः ५३५ नैवान्तरं यद्ध्रुवमूत्रयः स्याभटत्तनं यधुबसूत्रमेकम् । चेदन्तरं तद्भवतीह भिन्न मिस्थं विचिन्स्य ग्रहमण्डलाभ्याम् ॥ ७२ ॥ तीतितोऽदृष्टवशात् कदाचित् साम्यं भवेक्खग योर्यदाऽत्र । तदा तदेकध्रुवमूत्रसक्ते ते खेटविस्वे भवतस्त्ववयम् ॥ ७८ ॥ यत् स्यात् स्फुटं चायनदृग्ग्रदैक्ये विलम्बनं कवलखंचरन्तः । तदत्र तत्केवलमैटयोश्च भवेत् कदाचिद्विरेण तुल्यम् ॥ ७९ ॥ तुल्य तदा स्वयनदृग्ग्रह यद् विम्वे यदैकध्रुवमूत्रगे स्तः । ततुल्यकाले न हि केवलौ तौ तुल्यों खगौ दृष्टेजकमेसखे ।। ७३ । दृग्ग्रहेक्यसमयानयनाथ याँ तयोर्विवरकालभवौ तौ। तदैकदृक्षुसूत्रजागरूळ प्रक्त खेटगतगम्यमुयुक्या दृग्ग्रहाविह कृत।वसकृयैः ॥ ७४ ॥ तन सम्यगह केवलखेटा दव दृग्ग्रहभवं किल यस्मात् । खेटजा। गतिरिहंकादेनस्था नैव दृग्रहभव गदिताऽsणैः ॥ ७५ ॥ नैव केवलखगैक्यसधकै यः खेटाः कवलयः स एव । नूनं तदेकधुमूत्रसिद्ध योगो भवेदायनदृग्ग्रहस्थः ॥ ८० ॥ तदैकदृक्सूत्रत एव खट विश्वे स्फुटेष्वन्तरिते यतोऽतः । अभेदजस्वस्वनतिस्फुटे न्तरैक्यमुकं ग्रहजान्तरं स्यात् ॥८१॥ नैवान्यथा स्वायनदृग्ग्रहैंक्ये दृक्स्त्रयोगे ग्रहयोः कथं चित् । दृझEत्र भद स्फुटघणयाग तरं तदुक्तं ग्रहान्तरं न ॥८२ ॥ विनैकदेशे गणितप्रवरैः कर्तु द्वयोरन्तरमस्यशक्यम् । युक्तं न युक्तं वदिदं स्वयुस्य मध्यस्थबुद्ध्या सुधिया विचिम्यम् ॥८३॥ ६६ रौक्षणरगतयतकालजैः । दृग्रहंक्यगतम्यलक्षण जायते गतिविभेदतस्तयोः ॥ ७६ ॥ दृग्रहोत्थयुतिकालविलब्ध्यै तूत्तरोत्तरतदन्तरमपम् । नास्यतोऽसकृदिह।क्तविधाना योगसाधनमशक्यमिदं हि ॥ ७७ ॥ ५२६ सिद्धान्ततवाविवेके- भग्रहयुयुधिकारः । ५२७ यैः सिद्धान्तधीिरोपणावथ मरीचौ दृग्रक्येऽफले खेटेषु स्वनतिस्फुटौ कुगणिताच् छया धुवस्थौ यत् । तयोगान्तरतः कृतं ध्वगतं विम्बान्तरं तन्न सन् स्पष्टोपमजातक्षमिह सत् तैस्तन बुदं यतः ॥८४॥ दृग्रक्ये सद। विम्यान्तरं स्याद् धुसूत्रगम् । तथे योऽस्ति तत्र निष्फीये वृथैव सः १८०॥ ध्रुवैकदिग्भवं बिम्बान्तरं इषमपीह न । येनवऽधःस्वटचितेऽधस्ताद्दृश्यो धवो न सः॥८६॥ सदृक्कयुक्य खगयोः स्वदृक्त्राभ्यां स्फुटेष्वोर्नयनं तु तावत् । धुबैकसूत्रे परिवाधितं तद्वशादषाहान्तरकं तयोर्न ॥८॥ तच्छस्वनं नापि तदन्तरस्थं तरसाधितेऽपि स्फुटभेदयोगे । छताऽपि खेट्युतिर्विनष्ट जाता वया कि ऊत पिरथम (१) इ ॥८८॥ एवं तदूर्धस्थित खेटयुक्त्या तवैभस्य ध्रुवसपकाभ्याम् । अधःस्थखेटेन विभेदयोगः स।यो ग्रहलैर्गणितप्रवीणैः ॥८९॥ असीतितोऽस्यापि विधाय स्थिरतां ततः । नातिलोम्नभेदेन कार्यं स्पष्टमुक्तवत् ॥९१॥ य भभुवः स्वयनकमेसिद्धा स्तं सस्वबाणा भुष सम्मुखाः स्युः । य कवला भर्धव सदा त वेद्यः कदम्बाभिमुखाः सवाणाः ॥९२॥ भखेटयोः सैव युतिर्मता पे भोगाइयोस्तारकयोश्च योगः । चतुर्युतिः स्वर्षशता कदम्ब यैकवृत्ते फळदा नराणाम् ॥९२। युतिः कदम्बाभिमुखग्रहाणां माधता भथुवकभुवत्थः । कदम्बुजे व धुवज तदक मूत्रेऽयनान्तादितरत्र बेथा ॥९४॥ दृकर्मसंस्कारितययुतेि स्तु प्रसाध्यते भग्रहयोरथायैः । साऽप्यत्र युक्ता न यतो ध्रुवल्पे ग्रहे युतिस्तैरुदिताऽत्र गम्या ॥९॥ गम्ये स्वकालं नियमेन नैवा २ = भभुवग्रहवियोगजलिप्तः खेटभुक्तिविहृता दिवसास्तैः। स्याद्वतागतयुतस्वधकने खेचरेऽनृजुगतौ तु विलोमन् ॥९०॥ धिकचमत्रायनदृगग्रहस्य । तय कदम्बमुखबणयश्च न्यूनाधिकस्वथ विभिन्नदिवान् ॥९६॥ गम्य तदीया युतिरत्र येन सिद भवेत् तद्धुकाचिकवे । (९) वि० श७--नैतत् संबोधनं संयोचितम् । ५२९ भग्रहयुभ्यधिकारः। ५२८ सिद्धान्ततवविवेके तद्दृग्ग्रहस्याथ गता युतिस्तै रुक्तं गते तरसमयेऽयनरूयः ।।९७ नवपकः स्यामयमन येन। गता तदीया युतिरुक्तवत् स्यात् । गम्ये गतं स्याच्च गतेऽथ गम्यं भखेटयोस्तेन युतेरसिद्धिः ॥९८॥ अवक्रचक्रग्रहजस्थगयं• वोक्तं युत गेम्यगतत्वमाधैः । तत् सभवत् कवठयास्तयाश्च इकटयत्रैव कथं चिदत्र ॥९९॥ तखटपः खभयरथव। तद्वस्तव गम्य गत Si५ नैव । चन्द्रग्रहद तु तदुद्य दृक्कर्म यत् तन्न हि तद्वद्देः । सिद्ध्यर्थमुक्तं च तथैव बोध्यं स्वत श्रुतेरानयनं बुधेन्दैः ॥१०३ वृषे सप्तदशे भागे यस्य यम्योऽशक द्वाव विक्षेपोऽभ्यधिको भिन्द्यद्रोहिण्याः शकटं तु सः ॥१०४ ग्रहस्फुटानयनप्रतीत्यै निशीष्टकाले नलरन्ध्रगत्या । पश्यन्ति तद्दिम्बकमार्यवर्या वदामि तत्रानयनप्रकारम् ॥|१०५॥ निशीथुकालिकः पूर्वमकृतायनदृग्ग्रहः । स्थाप्यो हक्षेपकश्चाथ ताभ्यां पूर्वोक्तयुक्तितः॥१०६॥ विम्बसम्बन्धतः समध्ये शङदृग्ज्ये(१)ऽथ वा कुतः । शोध्यं कुछ नमूत्रं तद्ग्रहस्य क्षितिपृष्टजः ॥१०७॥ नरो भवेद्रविन्नी सा दृश्या पृष्टनरोद्धृता । । छाया कुपृष्ठदेशस्था च स्फुटाथमात् ॥१०८॥ तवाग्रा सा भाकर्णगुणा भक्ता त्रिज्यया यस्तदिग्भवा । सकृता साऽथ सम्पाक्षच्छाय या भागगौ भुजः ॥१०९॥ स्वसंस्कारदिशि यस्तद्भावगीवियोगजम् । पदं कोटिर्भवेत् पूर्वापररूपा बुधैः स्मृता ॥११ समावन स्वेष्टद्युतौ तु पूर्व दिक्सधनं पूर्ववदेव कुवा । दिक्सूत्रसम्पातगतस्य शक पूर्वापर कोटिरिह प्रदेय ॥१११॥ (१) वि० शर. -अत्र सन्धिर्भह्रस्य स्वच्छन्द्यात् । ध्रुवकमुत्रथयुतः अथ चत् तदुक्तरीया खलु गोलयुक्त्या ॥१००॥ सौरे तु तन्त्रे दिनरात्रियात सिख्यमुक्तं किल (१)£ट्टिकर्म । तरखेटयमलकवद्भट्टस्य गस्य दिनचं वदत सदुक्तम् ॥१०१॥ भखेटय। कवलययुत संसाधनं श्रीरविणा मयार्थम् । पूर्वंस्तदज्ञानपरम्परास्थ भ्रान्स्याऽन्यथा तद्युतिजे निबद्धम् ॥१०२॥ • • (१) वि. शि.-भ्रमता भगवता सूर्येण स्वरूपान्तरस्वष्टकर्मापेक्ष तमप्यत्र दिनरात्रियाते तदुपेक्षया प्रहणमुदयस्तादो मदवतर मिति वस्तुतो भदृश्यहमह इति । ५३ सिद्धततरत्र व व कं पातधिकारः । ५३१ मयङ्मुखं पूर्वकपाल संस्थे पूर्वामुखी पश्चिमगे ग्रहे सा । तदग्रत दरपि यम्यसाम्यं स्याद्। यथा तस्कृतकेन्द्रमध्ये ॥११२॥ कृत्वऽथ तत्सिद्धनलस्थदृष्टया विम्बग्रहादीनतो बुधेन्द्राः ॥११८॥ बीजं प्रकुर्वन्ति विहृत्तभोगं कथं भवृतीयफळाय नूनम् । मस्वsऽयं भिन्नां च लगोलसंस्थ मतोऽत्र तेभ्योऽस्तु नमो महद्भयः ॥११९॥ इति श्रीकमलाकरविरचिते सिद्धान्ततवविवेके भग्रहयुस्यधिकरः। भुजग्रशङ्कग्रगसूत्रगस्य स्थिते नले तद्रतरन्ध्रदृष्ट्या । खेटं प्रपश्येद्दिवि दृइयमानं निशीष्टकाले सचपकृतं तम् ॥११३॥ तत्केन्द्रसंस्थापित सज्ज ले व भुजाग्रसंस्थस्य नरस्य चनं । केन्द्रस्थमूत्रानुगतं नळस्य रन्थं प्रपश्येत् खचरं विलोमान् ॥११४॥ एवं भक्षुव कणां च याथार्थी ज्ञातुमुद्यतैः। यथोक्तनलिकरीत्या दृइयापर्यंत सृषि ॥११५॥ अर्कानुगान् केन्द्रमुखान् मुनीन्द्र- स्त्यक्त्वाऽकंवा पक्षमुदहन्ति । ये ब्रह्मगुप्तर्यभटादिकाना मपीह तन्मह्यमतः परं किम् ॥११६॥ मध्यस्फुटौ वर्षकृतेर्विरुदौ विवृत्तगौ राशिदृतौ कृतौ न। अथ प्रताधिकारः । यौ भचक्रचलनोद्भवभागैः संस्कृतौ हिमकरोषण करौ हि । चक्रचक्रदलतद्युतितोऽत्र तद्विव भवति चापमसम्पम् ॥१॥ दृक्पात जं वैधृतपात संबं तत्रैकमन्पव्यतिपातसंज्ञम् । क्रमेण सकर्मसु गर्हितं तत् सुदारुणं प्रज्वलिताग्निरूपम् ॥२॥ यकालजनानजपादि हमैः पुण्यं यशः स्वं लभते मनुष्यः । आये किलैकायनगोविनेन्दु दृग्गै कदर्थीयुतिमूत्र क्तौ ॥२॥ तज्जाऽपि यः स्वेSiहं नतमताढ्यो। विम्बस्य कालः स कुतो न सूक्ष्माः ॥११७॥ ताभ्यामहो वासनया विरुद्धं बिम्बोद्भवं भग्गणितं समस्तम् । ५३२ सिद्धान्ततयववेके- पातrधकारः । ५३३ अन्यत्र भिन्नायनगाविनेन्द् दृग्जककाद्युथगुणक्यसक्त । इथ च तदासनयं व सम्यग दृक्पातरूप गदित पुराणः ॥।४॥ यथाक्तदृक्स्त्रजदृष्टिपातः भावदिनाचरनुदातव। यच्चक्रचक्रधरवीन्दुभेद स्यात् क्रान्तिसम्थे न हि पातकं सम् ॥२॥ अकॅक्किभिन्नं परिख साम्यं कुतर्क तोऽज्ञाः प्रवदन्ति पातम् । अतीन्द्रियज्ञोदितमेव लोके योग्यं फळादेशविधौ न चयन् ॥६॥ द्विरं क्रान्तिसाम्यं स्याद्विषुवसंनिधौ यदा । तदा पातद्वयं सौरे प्रोक्तं तत्रान्यथा न तत् ॥ ७ ॥ चण्डशीतकिरणस्थमध्यम क्रान्ति सम्यसमयोऽस्ति मध्यपः । पातकाल इव राशीमण्डले भानुरस्ति सततं न चन्द्रमाः ॥ ८ ॥ चेत् साधनं तर्हि कदम्बबाणा नुरोधतः किं न कुतोऽपमोऽन्यः ॥ १० ॥ स्फुढापमाम्योऽपि ततः स्फुटाया पमोक्तिद्यत् कृतमत्र सर्वप् । अथाग्यसंगापमके च योऽस्ति स एव विश्व स्फुटपातक।ळः ॥ ११ ॥ किं नादृतश्चेदसीह सूर्या नुतिं तदा रध्युदितापमेष्वोः । विभिन्नजास्योरपि तत्स्फुटत्वं गृहाण गोलश फलाय नूनम् ॥ १२ ॥ कदम्बवणेन सुसंस्कृताद्यो- ऽपमो विधोः स्पष्टतरोऽत्र कतष्यः । अकज्ञयेषुस्फुटयुक्तिरुक्ता ऽन्यैः सा फळाऐं तु कुयुक्तिरेव ॥ १३ ॥ तत्रफळाथै स्फुटता विभिन्न तज्ज्ञोऽस्ति कः श्रीपरमात्मनोऽन्यः । अकोक्तिभिन्नो धुवगः शरोऽतः स्पष्टपमार्यं न हि सोऽत्र युक्तः ॥ १४ ॥ त्रि(१)न नखप्ताश्वळभागकास्तै (१) वि० श०–+ब=१२ राशिमितिर्यदि तदा वैधुतिः । +ब६० यदि तदा व्यतिपात इति । अर्थतः +र्=३६०मिते वैधृतिः २७अथ +र्=१८० मिते व्यतिपातः १३ । ३०। तिथि पत्रे निरयण रविचन्द्राभ्यां साध्यन्ते योगास्ते सायन ताभ्यां २७४२चंभा_३वभा द्विगुणचलभागैरतारिता। अतोऽनुपातः अ= ३६॥ २० अत उपपक्षम् । ततः स बाणप्रगतश्च तेन स्फुटापमस्तस्य च तीक्ष्णभानोः । मध्यापयेनैव समो यदा स्यात् तदा भवेत् स स्फुटपातकालः ॥ ९ ॥ साज।यतोऽत्र ध्वगस्फुटेपो ध्रुवस्थिताथापपकानुरोधात् । ६७ ६३४ सिद्धान्ततववेचकं पतधकरः । १५३५ हीनाश्च सार्धत्रिभुघो१३ । २०ऽद्रिपक्षाः २७॥ धने चांशे धने तु युक्ताः क्रमाद्यवैषातजसाग्रयोगौ ॥ १५ ॥ ऊर्वोक्तुल्योऽत्र गतोऽस्ति योग स्तन्नाडिकोधं तु तदग्रिपस्य । तव सर्वनाडीगुणितं च पध्या हुतं स्फुटं तद्धटिकादि तस्य ॥ १६ ॥ नाड्यादितयोगगते स्वमध्य पातस्य कालोऽवगतो ग्रीः । चन्द्रार्कमध्यापमयः समत्वा दमातपूर्णान्तकृतौ वनाएं ॥ १७ ॥ अथक्तमध्यापमसम्यकल समर्धरात्रिस्थरवीन्दुपाताः। पूर्व प्रसाध्याः स्वचलांशकलैः स्वस्पष्टपातावगमाय तस्मात् ॥ १८ ॥ प्रयंशजक्रान्तिशरोत्थखण्डं र्मध्यापमं तीक्ष्णरुचेर्विधोस्तु । स्पष्टापमाख्यं तु ततश्च कृत्वा ज्ञेयोऽर्कशास्त्राद्तगम्यपातः ।। १९ ।। अथात्रौजपदस्येन्दोः क्रान्तिर्विशेषसंस्कृता । यदि स्यादधिका भानोः क्रान्तेः पातो गतस्तदा ॥ २० ॥ ऊना चेत् स ततो भावी वामं युग्मपदस्य तु । पदम्य विधोः क्रान्तिर्विक्षेपाचेद्विशुध्यति ॥ २१ ॥ क्रायोज्यं त्रिज्ययाऽभ्यस्ते परक्रान्ति७५योद्धृते । तापविवरं योज्यमेष्यपाते विधौ तथा ॥ २२ ॥ शोध्यं चन्द्रे गते पाते तत्र सूर्यगतिसंगुणम् । चन्द्रश्चक्तिहुतं भानोर्लिप्तादि शशिवत् फलम् ॥ २२ ॥ तद्वच्छशाङ्कपातस्य फलं देयं विधोरिव । । एवं तदसकृत् तावद्यावत् क्रान्ती समे तथेः ॥ २४ ॥ उक्त चापान्तराभावात् तत्र यः केवलः शशी । स्पष्टपातद्भवो वेद्यः प्रकृतश्चौंरात्रः । २५ ॥ स्थिरीकृतार्धरात्रेन्दुझीयोर्विवरलिप्तिकाः । पट्टिग्यश्चन्द्रभुक्तयाप्तः पात काळस्य नाडिकाः ॥ २६ ॥ निशीथकालादिजेयाः प्राक् पश्चात् पात जे विधौ । हीनेऽधिकेऽर्धरात्रेन्दोस्तत्र स्त्र स्खपमौ समौ ॥ २७ ॥ रवीन्दुपानयोगधं षष्ट्या संगुण्य भाजयेत् । तयोर्युपरतरेणाप्तं स्थित्यर्ध नाडिकादिकम् ॥ २८ ॥ पातक। ळस्फुटौ मध्यः स्थित्या हीनयुतो यदि । स्पर्शमाक्षौ भवेतां तम्मध्यकालोऽतिदारुणः ॥ २९ ॥ खानदानजपश्रद्धव्रतहमादिकर्मसु । प्राप्यतेऽत्र महच्छेयो मङ्गलेष्वतिनिन्दितः ॥ ३० ॥ आपस्फुटक्रान्तिवरोधSझ• र्भिनेन्दुगोल।यनसन्धियुक्त्य।। स्त्रकल्पितोऽसन् स्फुटपातकालः स पुण्यदो नाशुभदो न नूनम् ॥ ३१ ॥ इति श्रीकमलाकरविरचिते सिद्धान्ततवविवेके प्रताधिकारः॥ ५३६ सिद्धान्त तत्रषविवेके महप्रश्नाधिकारः। ६३७ अथ महाप्रश्नाधिकारः । अथ दिग्दशेकालैस्तु यदर्थे गणितोद्यमः । विचित्रान् वच्मि तान् प्रश्नान् सोत्तरान् युक्त्यलङ्कताम् ॥ १ ॥ अक्षभागमितिविद्रणकोऽग्र शन तो वदति कोणनरं यः । सूक्ष्मगोळविधिना खलु मन्ये भास्करादिगणकेषु वरं तम् ॥ २ ॥ सर्वदैव शरवेदलवाः स्यु दिंग्लवा इह खगपमभगः । स्वप्रकाशवशतः किल सिद्धा स्तझयोरवगमाच्च सुबोधम् ॥ ३ ॥ इष्टदिनरक्तनयनोज्ञया। साधनं भवति कोणनरस्य । श्रीशिरोमणिछत के स्वसकृद्यत्

• अत्र विशेषः

(१) युग्मश्चोगक्षप्रभावऍनिम्न बाणान्ध्यंशज्या द्विकाश्वैर्विभक्ता । अक्षच्छायावर्गयुकै फल दप्रा म्यून स्यात् खिळे सौम्यगोले ॥ यदि फळमधनं स्य। तद्वीपागोलजोते फलत इह यदाऽप्रकल्पिक टु थुमकें। भवति विबुधवन्द्यो वासना यः च स ना । सुगणक निगदेचेन्निर्जरैरेव तुल्यः ॥ (१) वि० श०-अस्य वासना पूज्य चरणैः सूर्यसिद्धान्तस्य सुधावर्षिण्यां प्रदर्शित । तव मुखार्थमुदितं निजतन्त्रे ॥ ४ ॥ दिलवस्वपलभाषमभाग ज्ञानतो वदति चेष्टनर यः । पूर्वदिङ्नरक्तनयनं न्य रीतितः स च महान गणकेषु ॥५॥ त्रि(१)श्याऽऽभानी स्वदिगंशपौर्या हृताISक्षभ त परिकल्प्य सध्या । अक्षज्यका तद्भणितापमज्या स्त्राक्षज्ययाऽऽहाऽथ तयोस्तु चापे ॥ ६ ॥ ताभ्यां दिनार्धपनरोक्तिवनै नैरस्य संसाधनमत्र कार्यम् । खगे सदैवोचरगोळयाते स्वग्राल्पकायामय दिग्उपकयाम् ॥ ७ ॥ इष्टापमांशा नवतेर्यदऽल्पा- स्तदा खनागेन्दुविशोधिताश्च । इष्टाक्षकस्तद्वयतश्च साध्यं आञ्द्वयं गलविद सुसूक्ष्मम् ।। ८ ।। ज्ञात्वा समक्रान्ति भवौ भुजौ त च्छॐ च तत्राक्षलवान् हुतं मे । गोलज्ञवर्यं प्रवदस्व तत्व विवेकऽयं यदि वेरिस ख्षम् ॥ ९ ॥ ०२ (१) वि० श७-अस्य वासना सिद्धान्तशिरोमणेर्गुहगणिते त्रिप्रक नाधिकारे "पलप्रभा व्यासलेन निनी” इत्यस्य भाष्येऽsतिस्फुटा। ५३८ सिद्धान्ततयाविवेके महाप्रश्नाधिकारः। ६३९ (१)एकम्यदिवे तु भुजान्तरैक्यं अक्षांशकस्तत्र यदTS४ भागा शङफन्तरप्तं च सदैकगेले । तास्तदा क्रान्तिरतो विलोमा । अन्यैकदिक्स्वं तु भुजान्तरैक्यं विदन्ति ये गोळमधु सभेदं शफैक्यभक्तं च विभिन्नगोले ॥ १० ॥ पश्यन्ति तेऽग्रे गणितं समग्रम् ॥ १५ ॥ अकॅहतं स्य पकभा विनिनी कृतायनांशग्रहबाहुजीव Iत्रभज्यय सा पलकणभका । युयापमध्यायुतिविद्यशः। चपं पलांशः खलु गोलीया जानाति यः क्रान्तिगुणं सुशीनें सपापमवे भुजयोरिह स्युः ॥ ११ ॥ तं सर्वदैवज्ञवरं हि मन्ये ॥ १६ ॥ नोक्तं समवे भुजयोर्यथोक्तय। वे परक्रान्तिलमथजव• तसाधनं मोकमिदं विभेदे । त्रिज्यायुतिं स्वेष्टयुतंप्रकल्प्य । पलप्रभा वर्गमिते रिहा परापमज्या गुणितोक्तयुक्ति मुवासनाISग्राद्यसाम्परीया ॥ १२ ॥ भक्तेष्टयुस्याऽपमशिञ्जिनी स्यात् ॥ १७ ॥ अथेष्टकाळापमबाहुशङ्कन् तलखुजीवनयुतिं युतिं च ज्ञात्वा पलांशान् प्रवदाशु यत्र । मस्वोक्तवत् क्रान्तिगुणाद् युजीवाम् । क्लिश्यन्ति वीजक्रियय वृथैव कृत्वा तनोक्तयुतेर्बोना- स्वस्वाभिमानद्रहगोलविज्ञाः ॥ १३ ॥ सः स्थिरक्रान्तिगुणोऽतिखमः ॥ १८ ॥ फलीय२)पूर्वोक्तहरोऽत्र साध्य क्रान्तिज्यावर्णमानाद् दोष्णं तद्योगवर्जिता । स्तदुद्धृते ते त्रिगुणाइते च । युतिस्तदूर्ग तयुपावर्गसाम्यादियं स्फुधा ॥ १९ ॥ भुजापमज्य धनुषास्तया अक्षांशबिाहुनरप्रमाणं स्वदिक्स्थयोर्यस्तसुसंस्कृतेः स्युः ॥ १४ ॥ संवीक्ष्य यः क्रान्तिगुणं ग्रहक्षः । जानाति तं दैवविदां वरिष्ठं (१) वि० श७–अस्य वासना सिद्धान्तशिरोमणेर्बहगणिते त्रि विवेकतसमितीह मन्ये ॥ २० ॥ प्रश्नाधिकारे ‘भाज्यस्य भुजयोः समाशयोः" इत्यादिषु सुबोधा। (२) वि० श७–प्रगतर्वस्वस्तिकमेतादृशं फलवृत्तं तद्बी (१) वि० श७-विवेकतस्वशपदात् तस्वविवेकशर्थकरणमस यो शरो हरो वेति । दिते विचरतस्वशमिति ५४० सिद्धान्ततरुषविवेके महाप्रइनाधिकरः। ५४१ पूर्वोक्कइरेण हुतात् त्रिपौर्या निम्नानुजाचापमिह स्वदिक्स्थम् । अक्षांशकैर्यस्तपुसंस्कृतं त ज्यका हरी विभशीवयाऽऽखा ॥ २१ ॥ कथं भवेत् क्रान्तिगुणोऽथ दृश्य दिगंशकोटिज्यकया हताऽऽप्त । त्रिभष्यया चापक अतो ये खच्युतास्तदृण एव हारः ॥ २२ ॥ सहस्रभानौ सममण्डलस्थे नतासुदज्यक्षळघज्यकाक्षः । क्रान्तिऽथकामानयती€ % च सिद्धान्तविर्यमहं हि मन्ये ॥ २२ ॥ नतासुदोऽप त्रिभी वयाऽऽप्त त्रिज्या तथाऽक्षष्पकया विभक्ता । तद्वर्गयोरन्तरम्ळभक्ता नतासुजाता किछ कोटिीण ॥ २४ ॥ क्रान्तिज्यका स्याम्पम संपतेयं सहस्रधानौ सपपण्डकस्ये । परैरिदं चानयनं प्रयासात् कृतं स्त्रषुब्या स्वकृतौ न सत् तव ॥ २५ ॥ अक्षांशकलेन चरांशजीव आवाऽपपश्यनयनं यथोसया । कार्यं चरध्याऽर्कहता गुणः स्यात् त्रिभज्यया संगुणिताऽक्षभा च ॥ २६ ॥ तर्गयोर्योगपदेन भक्त त्रिज्या गुणनी स्वपमज्यका स्यात् । चापं भवेत् क्रान्तिरिम वि दिया चरास वोऽत्र विदां सुबोधाः ॥ २७ ॥ अक्षांशवि कान्तिगुणं विदित्वा जानात शकुं न तक लमानम् । यस्तीक्ष्णरश्मौ सममण्डलस्थे बुधश्च तं करकमामनन्ति ॥ २८ ॥ त्रिज्याऽपमज्यादतिरक्षीवार भक्त नरः स्याच्च ततोऽस्य दृग्ज्या । स त्रिज्यकाग्नी विहृत द्युमव्यो। तच्चापलिप्त नत जसवः स्युः ॥ २९ ॥ पलप्रभा(१)ळम्वगुणाक्षजीव योगं विदित्वा पल भवबोधः । (२)"कर्णस्य वर्गात् द्विगुणाद्विशोध्ये ” (१) अत्र विशेषः । त्रिज्यावर्गाद् द्विनिनाच्च युतिवर्गाऽधिको यत्र नात्र सिद्धिरतो तूने नवीन सुगम क्रियाम् ॥

• त्रज्यावहनिष्टयुते पलप्रभ

प्रकल्प्य साध्यं पललम्बजच के । तद्योगहीनेष्टयुतं पलप्रभ प्रकटय सध्याऽसकृदेवमक्षभ। ॥ (२) वि० श७--श्रीमद्भास्कराचार्यस्य ली। लाघती श्रीमत्कमलक रभट्टकण्ठलग्नेर्यश्चर्यम् ।

• वि० श०--ग्रन्थोक्तप्रकारवद् वासना सुगम । ५४२

सिद्धान्ततवविवेके- महप्रइनाधिकारः । ५४३ सा गुण त्रिभगुणेन पलज्या तद्वशदपमतल स्तः । यनेन सदैवविदां सुबोधः ॥ ३० ॥ पाठ्यक्तरीत्या पललम्बमव्य स्तदाहुकोटयोस्त्रिगुणश्रुतेश्च । ज्ञानाद्भवेत् तच्च यथा द्विनिनः त्रिज्याकृतेः शोध्ययुतेस्तु वर्गमा ।। ३१ ॥ तन्मूलहीना सहिता युतिस्त- इले किलाक्षांशकलम्बमौव्य। स्वपृच्छकेच्छावशतोऽवगम्ये हीनाधिके चभ्यधिकल्पिकं वा ॥ ३२ ॥ अक्षज्यकाऽर्काभिहता विभक्त लम्बज्य या स्यात् पल भा द्विधा सा । अकल्पिक वाऽभ्यधिकाऽकेतः स्यान् न्यूनाधिकत्वेऽक्षगुणस्य लम्वत् ॥ ३३ ॥ पलप्रभ तां प्रविशोध्य योगान् मत्वाऽथ तां योगमितिं पुनश्च । यथोक्तवत् स्यादसकृद्धिनात् पलप्रभथं कथयन्ति विदाः ॥ ३४ ॥ अत्र येरसकृदुक्तत उक्तं तन्न सम्यगिति गोलविदोवम् ॥ ३७ ॥ कुजीबोनितां तचूर्ति कुञ्ज५कां च विदित्वा वद।क्षप्रभ व्यक्तरीत्या । छतेन्द्राहता तदृतेरूर्धखण्डो- तृता कुज्यका तत्पदं स्वाक्षभाः स्यात् ॥ ३८ ॥ सजातीयजायेषु कव्यञ्जकानां स्त्रबाहूदृतान समा लब्धपः स्युः । अता यन हारण भक्तोISकशJ• भवेदक्षभा तवृतिः कुज्य योना ॥ ३९ ॥ विभक्तोऽथ तेनापमज्या भवेत् स पुनस्तेन भक्ता कुजीवऽथ तस्मात् । कुजीबोनिता तवृत्तिभजिता त द्धरस्यैव वर्गेण कुजाऽथ वा स्यात् ।। ४० ॥ कृता हरवगस्य वधार्थमत्र कुजीवनिता तवृत्तिः कुज्ययाऽऽप्त । हरे वगैरूपेऽङ्कशङ्कोस्तु वग भवद्भज्य आप्तं कृतिश्चक्षभायाः ॥ ४१ ॥ पदं चाक्षभेत्थं हि गोलप्रवीरौ भस्करऽथ सममण्डलयात तन्नतोमतलवान् समवेक्ष्य । तनतामुमितिविद्रणितज्ञ क्रान्तिमानय तथा पलभ च ॥ ३५ ॥ तमतानुगुणहून् त्रिगुणनी सा समाख्यवृतिजा नतमौर्वी । घृज्यक भवति याऽमपजीव स्या समोन्नतगुणेन विभक्त ॥ ३६ ॥ नरंथपतः प्रवाच्या स्वधा । अनल्पा विदां कल्पनवस्त मुख्यं सुबीजं न तत् केवलं वर्णरूपम् ॥ ४२ ॥ ५४४ सिद्धान्ततवविवेके महाप्रश्नाधिकारः । ५४५ प्रविदितनरमान।उज्ञातनम्रासुमानात् स्वपललवचिदत्र ब्रूहि मे क्रान्ति जीवम् । द्विविधगणितगोल ज्ञ।यसतान्त्रिकेभ्यो ऽधिकतरममलं चेत् स्वं विजानासि विद्वन् ॥४३॥ (१)नतासुकोटिज्यका विनिनी लम्बज्यक भाज्य इहंदृ तोऽसौ । त्रिभज्य या कृतिरक्षजीव वरेण युक्ता हरसंक्षकः स्यात् ॥ ४४ ॥ भाउपस्य वगेस्रगुणश्नशङ्क वगनेिता ह। रहृतः स च।द्यः । त्रिज्याक्षजवहतशङराप्त वरेण सोऽन्योऽस्य कृतियुताऽऽघे ॥ ४५ ॥ तन्मूलमन्येन युतं विहीनं गोळक्रमेणापमशिञ्जिनी स्यात् । यदाऽऽल्पमन्यत् पदमत्र साक्ष तद। पदेनापि विहीनितोऽन्यः ॥ ४६ ॥ क्रान्तिज्यका स्याद्विविधं तदित्थं कचिच्च सत् स्यादथ चोन्नताश्च * । ज्ञतासवस्तत्सकृत् सुवध माद्योक्तयुयंत्र विदां प्रसिद्धम् ॥ ४७ ॥ चपकोटिटुिंध साऽऽययुक्तनित गोलयोरप्रकांश भवेयुः क्रमात् । चपकोटिर्यदपाऽऽद्यमानात् तदा तद्युतिस्तद्वियोगश्च मनश्चयम् ॥ सैम्यगलेऽग्रकचपजातं सदा जायते चेत् पराग्रशमित्यरूपकम्(१)। यथा श्रीभास्करोक्तं “।ङ्गला गणक यत्र पठप्रभा स्यात्"अस्य" ष. उउ.त्र देप्रश्न लघुरथेन, ९३४६४६६० स्प आ ततो भादयैः पक.उज्य स्पर्शरेखखण्डैर्धनुराद्यसंशम् = १२३१ । ११ लवाद्यम् । ततस्तेनैव पक. कज्याअ. शं लघुरिक्थेन - १२४ उज्या ९९८९८६९८ = कोज्या (अग्र-आ) ततश्चपकोटिः -१२ १९३८ लवादिका । इयं तु आद्यमानाद पा तेन तययग २४ । ५० ।४९ अन्तरं च = ० ११। ३३ द्विविधाऽग्नांशमितिरुत्तरैव ताभ्यामनुपतेन सौम्ये क्रान्तिमाने प्रक्रां = २२। ४९ २० डिक == 0 |० । ४० एते द्वे अपि समी चीने परक्रन्तितोऽभवत् । (१) वि० श० च=चरचापम् उ=उशतासवः । सु-सूत्रम् । अ=अप्रा । उउउन्नतसूत्क्रमज्या । आ=आद्यचापम् । सस्ययम्यगले चरच।पान युतमु लूतकल चापं सूत्रचयं तज्ज्या सूत्रम्=(उस च ) कोज्यत्र ज्यउ कोज्या उx ज्याच =सूत्रम् (१) वि० श०-अस्य य।लन शेषवासनायां विशति ।

• अत्र विशेषः ।

उन्नतमूत्क्रमज्याहतऽक्षप्रभा साऽक्षकणरुतासृज्यकाघातहृत् । त्रिज्यकाम ततो भावलैर्यद्धनुर्घमताऽद्यः प्रकर्षयोऽस्य कोटिज्यका aङ्गुण्याऽभकर्णेन गुण्या हता सूर्यनिम्नोन्नतायुज्ययाऽऽप्तस्य या । कर्णकोटिप कात्रिज्याघाते चैकभुजोथ या कोटिज्य"स्यादिना कज्यअ ।। प + अ चापीयगणितेन कोज्याच= तथा कुज्य। पक प + अ ४ त्रि ज्यचः अत्र त्रस्वरूपे चरकोटिज्यचरज्यास्वरूपा पक काज्यअ x ज्य।उ कोज्या उ x प x अ भ्यामुत्थापित = पक. ह्या ४४६ सिद्धन्ततवविवक महप्रश्नाधिकारः। ९४७ अथेष्टन्त्यासुः ज्यचः कोज्या अx ज्या उ. कोज्य। उ ४ प. अ प. अ. त्रि पक ॐ द्य पक. ङ कोज्याअ ४ ज्याउ (त्रि-कोज्यऽ ) प + अ पक « द्यु अथैकजातिजास्येषु भुजयोगं भुजं बुधैः । कोठियोगें तथा कोर्ट कर्णयोगं तथा श्रुतिम् ॥ ४८ ॥ कल्पयित्वा ततोऽप्यन्यतज्जास्यैकावबोधतः अनुपातात् तदभ्यं च ज्ञेयौ वस्तुफलाक्षतेः ॥ ४९ ।। एवं तारययोर्ये च कर्णदोःकोटिजैक्यके । तज्ज्ञानच तयोरेकत्रितयान्यतरस्य च ॥ ५० ॥ कोज्याअ x ज्याउ उउx प + अ । अत इष्टद्युत। x यू कोज्य। अx ज्य।उ x प + अ पक श्र यस्य ज्ञानात् तदन्यस्य तस्यैव ज्ञानमस्म्यहम् । सिदैकं साध्ययोगी सिद्धयोगहृतं च तत् ॥ ५१ ॥ पक x शो कोज्याअ उउ x x अ उन्नतासुज्यया भक्त १२ त्रि त्रे ४ ज्याउ पक पलक्षत्रेषु यत्र स्यात् सिद्धयगस्तु काढजः । पक X कोज्याअ ज्याआ x अपक x श १२४ ज्याउ त्रि कोज्याआ x त्रि १२४ ज्याड बहुजः साध्ययागः स्यात् तत्र सध्यऽर्कसंगुणः ॥५२॥ ज्यअ x उज्य अत्र कल्पितमिति । कोज्याआपक x ज्याउ कोज्याअ ज्यआ x अ पक ॐ श अत कोज्या आr x त्रि-१२४ज्याउ कोज्यअ ४ कोज्याअ ज्याअ x अ एक X x कोज्याआ १२ ४ ज्याउ = कोज्य + आ ) पक शं x काय ...(क)अतोऽस्य x अ। १२ ४ ज्। उ सिद्धहृन पलभ सं या सध्यश्च करो जस्तदा । सध्योऽकंन्नः सिद्धहतः पलकर्णी भवेद्ध्रुवंम् ॥ ५३ अथ वSत्र पलक्षत्र । तत्रैक्यज्ञानतः किल ज्ञानं दोःकोर्टकर्णानां प्रवदाशु विदां वर ॥ १४ ॥ अर्कक्षभाऽश्वकर्णानां युस्य भक्तास्त एव हि । उद्दिष्टयुतिननः स्युः कोटिदोःश्रुतयः पृथक् ॥ ५५ ॥ अथ (क) समीकरणतोऽम्रशाखयेषंगान्तरे सिद्ध उत्तरगोले 5न्तरं दक्षिणगोले योग इत्यर्थः। तेन दक्षिणगोले चापकोटिः= अ + आ चापकोटिराद्याग्नांशयोर्योगान्तरसमा । उत्तरगोले तयोरन्तरं दक्षि णे योग इति स्फुटम । अथाद्यनयनं पूर्वकल्पनातः ज्य उउ ४ | ज्याअ x त्रि अत कोज्यअपकX ज्यउ कोज्यआ

अ = चपक -आ ।

उत्तरगोले चाको=( अ-आ ) .. चको + आ = अ । यदि ( आ + अ ) तदा उउ प x त्रि & (= स्पआ । अत उउ ४ ५ ४ त्रि पक x ज्याउ पक X ज्याउ एतत् स्पर्शरेखावशेन यथापं तदद्यम् । च चोक-आ = आ । अत उपपन्नम् । ५४८ सिद्धान्ततवव वक महप्रइनाधिकारः ५४९ या यक।ऽन्यभभवस्फुटसंज्ञक्रान्ति जघुगुणसंगुणिता सा । खस्थतस्फुटतरापमजातद्युज्यया च गुणिता पुनरेव ॥ ६४ ॥ तन्नतांशकगुणत्रिगुणभ्यां भाजिता भवति चक्षलवज्य । भूजसस्थत भयोरथ लम्ब ज्या समाख्यवृतिजाऽक्षलवया ॥ ६५ ॥ अथान्तरं * साक्षकुजे भययंत्र कुतश्च याम्योत्तरगं तदल्पम् । संदृश्यते तद्वद मित्र युक्त्या यद्यस्ति गोले गणितेऽभिमानः ॥ ५६ ॥ कुजेऽग्नकांशान्तरयोगतुल्यं याम्योत्तरे क्रान्तवान्तरंक्यम् । एकमन्यदिक्स्वे क्रमतस्तदस्मात् सदऽघिकाल्पं तु समं निरक्षे ॥ १७ ॥ ऋक्षयोरपि कदम्बकमूत्रज्ञ। तसद्ध्रुवकवणकयोर्हि । यत्र गर्भजकुजेऽभ्युदय स्तवैककालवशतोऽत्रनिदेशे ॥ ५८ ॥ तत्र गोलगणितागमविज्ञाज्ञांशकन् प्रपद चेन्नपुणोऽसि । मधुबाइबिघरोद्वीर्ये कस्य बाण भयकोटिज़मः ॥ ५९ ॥ संगुणा त्रिभगुणेन विभक्ता लब्धचापभयकोटिगुणाप्त । तद्भत्रण भयदाज्यैकया(१)नी त्रिजका फलधनुर्दपूर्वम् ॥६०॥ तत्परेषुविचरं हि दिगैक्ये बाणयोर्युतिरिहथ विभेदे । तत्कोटिगुणसंगुणितोक्तलब्धचषभत्रकोटिगुणाख्या ॥६१॥ त्रिज्यया च विहृताऽऽप्तजचपशोनिता नवतयस्तु भयोः स्यात्। अन्तरं भवति दृग्दृतेजं तच्चैक भं हि पारेकटप खमध्ये ६२।। अपभं किल तदन्तरभागैः स्यान्नतं कुरु ततो गुणमत्र । यौ भयोर्हि विषुवांशक संज्ञौ विम्यजाविह तदन्तरभागैः ॥६३॥ शताक्षशस्वमदेशद्दगंश तस्वष्टाशस्थितो यन्यदेशः । तस्याक्षांशान् शीघ्रमाचक्ष्व विद्वान देशभ्यन्तर्योजनलोऽसि चेत् स्वयम् ॥ ६६ ॥ अत्रेष्टदिसंथतभिनदश स्वदेशयरन्तरयोजनानि । इन्द्रं-१४र्विभक्तानि लवाश्च तेषां ज्या दृग्ज्यका सा मुधियाऽवगम्या ॥ ६७ ॥

• अत्र विशेषः ।

यदा युगपन्नक्षत्रद्वयं क्षितिजे स्यात तदा तयोर्विनर्थमने न समने अतस्त नक्षत्रद्वयं युगपद्यम्योत्तरवृत्ते न यास्यति ततोऽयं तद्भन्नदेशत्यखगस्य तत्र खमध्यसंस्थानिजदेशतश्च । दिगंशकोटिज्यका विनिनी दृष्टया त्रिमौख्यं विहृताऽऽप्तचषम् ॥ ६८ ॥ तकोटिजीवोदित एव हर स्तदुद्धृता दृग्ज्कया विनिनी । दिग्ज्योISSHचपं हि फलं स्वदिक् स्यात् तरत्स्वक्षयरकविभिनद के ॥ ६९ ॥ वियोगयोगः किल तस्य जीव हरहत।ऽऽप्त त्रिगुणेन लब्धम् । । ६९ प्रश्नः खिलः । (१) विश७ aभ बाणभवदीणनिन”-इति पाठः साधुः ५५० सिद्धान्ततवविवेके महाप्रइनाञ्चकारः ५५१ = = अक्षज्यका स्यादिह भिन्नदेश ग्रहापमज्याप्तधनुः पलांशाः ॥ ७० ॥ खङ्गाधिकश्चेदिह योजनशा स्तदोदितव्यस्तसुसंस्कृतेश्च । यथोक्तवत् तत्र पलांशकाः स्युः यतोऽपदेशोऽस्ति कुजादधस्तात् ॥ ७१ ॥ यो देशयोन्नतपलांशयोर्दिग्- ज्ञानाद्वृधोऽत्रान्तरयोजनानि । ज्ञात्वाऽथ तज्ज्ञानवशात् पुनस्त दिग्भागकान् यो वदति ध्रुवं सः ॥ ७२ ॥ ध्रुवेम्द्र एवाकलने भचक्र- गोकस्य वेद्यास्विह नो तदन्यः । खेटोऽन्यदेशोऽपषभागकास्तम्- पञ्चांशकास्तत्र नतशमनम् ॥ ७३ ॥ दिगंशकज्ञानवश सुबोधं त्रिमम्नजप्राग्गणितेन नूनम् । तज्ज्ञानतोऽग्रनृतलोऽस्य बाहो दिग्ज्ञानमप्यस्ति सुबोधमत्र ॥ ७४ ॥ आद्यमनं सौम्यगोळे दिग्ज्याङ्ग्राल्पा । तद। सदा । निश्चयेन द्विधा मानमुदितं तन्न मन्मतम् ॥ ७५ ॥ स्वपमे परतुल्ये तु व्यभिचाराद्यथा श्रमात् । एकरात्र ऋग्वृत्त योगादेकनरो यत ॥ ७६ ॥ ज्ञाताज्ञांशस्वीयदेशादभीष्ट शताक्षश कश्चिदस्तीह देशः । कोदभागद्वभागेऽथ कमिन्। स्वस्थानात् कंयोजनेश्चापि तत् तत् ॥ ७७ ॥ तत्तत्स्थानमोक्तत्वांशवश्च ब्रूहि स्वं मे सवरं चातिसूक्ष्मम् । ज्ञात्वा सम्यक् सद्विवेकस्य तवं चपक्षत्र शतगोलप्रपञ्चः ।। ७८ ।। । स्वभष्टदशद्वतूल भाग। स्तर ज्यया संगुणिता विभक्त । त्रिभऽपयेद्याक्षजलम्बपौर्वी तचापमायोऽस्य च कोटिपुर्वी । ॥ ७९ ॥ हरो भवेत् तेन हुतेष्टदेशाः क्षया त्रिमौगुणिताऽऽश्वचषम् ! इष्टान्यदिक्तेल व संस्कृत(नां स्वांशकानामिह या उपका स्यात् ॥ ८० ॥ हराहता स सा त्रिगुणेन भक्त। लब्धाद्यवगंक्यपदस्य चापम् । कथमिन्द्रं-१४गुणितं भवन्ति तद्देशयोरन्तरयोजनानि ॥ ८१ ॥ लब्धं त्रिभज्यागुणितं पदानं तदाप्तचरं तु दिगंशकाः स्युः । सुसंस्कृतस्याक्षजदिस्थितात् स्वकीयदेशोन्नत्रयमल्पम् ॥ ८२ ॥ तदेष्टदशः स्वपुरद्वे माक् तदन्यथा पश्चिमदिस्थितः स्यात् ५५२ सिद्धान्ततवविवेके महाप्रश्नाधिकरः । ५५३ तत्पूर्वचिद्दात् परचिहतो वा साधेद्विदस्रारूपळवंदिगंश ॥ ८३ ॥ स्वदिग्भवैः सैथवहारहेतो र्दिक् भीरा सैव विदाऽवगम्या।। सार्धद्विषद् ६७२० दिग्लवकोर्वगैस्तु दिगंशदिए या खलु सैव दिक स्थात् ॥ ८४ ॥ सार्धद्दिस्रोधगस“शेल पटपकेंदिग्ळबकैस्तु दिक् स्यात् । तदन्तर कोणभव फकथं मत्थं विचिन्त्यं मुधियाऽतिसूक्ष्मम् ॥ ८५ ॥ गृहन्ति खर्ज किळ मध्यसंज्ञ मन्यत्र तद्वित्रिभमध्ययनम् ॥ ८९ ॥ ये गोलजक्षेत्रविचारशून्याः सर्वत्र तेSभ्राङ्गकमेव चाहुः ।। ये वित्रिभाग़ाङ्ग जसंशयस्था स्तैस्तद्द्वयं प्रोश्च कृतं तृतीयम् ॥ ९० ॥ दृग्लम्बसेकं स्फुटवित्रिभाई तत् सत्रिभं हरभवच्मकं च । यथा भवेत् तरसन्निभावित्रिभ। स्वकर्माकं तद्वदिहापि बोध्यम् ॥ ९१ ॥ प्रसवंत दशवरामकालः तरसाधनं चेह यदश्नवित्र गृहन्नभागान्तरसंस्कृतं तत् । त्रिभोन लनं खविलग्नकं च स्यात् तद्दिनार्थे न तथेष्टकाले ॥ ९२ ॥ अता5तर चनतककमठिप स्फुटाSत्र यकम्वनसस्कृतः स्यात् । तळम्बनं गभेजळग्नतुल्यं रवौ निरुक्तं परमं सदाऽऽयैः ॥ ८६ ॥ त्रिभोनलग्नेन समे रव तु सङ्कोलरीत्या तदभाव एव । खयादितरस्र किल मध्पळमें तद्वित्रिभं खं स्विह मध्यसंज्ञम् ॥ ८७ ॥ इति स्फुटार्थे वचनेऽप्यवधा। सौरं मतं नाशितमार्यमुख्यैः। प्रामाण्य तो यद्वचनस्य विष्ण- भक्तौ विनष्टः किल वैष्णावरूयः ८८ सबसने ये प्रविदन्ति गोळ मध्यस्य जीवनयनाय ते तु गुणं हतं त्रिज्यका छवयम् । हीनाधिके वा त्रिभीनलग्ने युतनितं तत् त्रिभईनलमम् ॥ ९३ ॥ दृग्लम्बसंतुं त्रिभयुक्तमेतद् दृग्रूप्रसंशं परम्बना। हेम् । यथा रवौ स्वोदयलग्नतुल्ये विलम्बनं स्यात् परमं तथैव ॥ ९४ ॥ दृग्रूपतुल्ये नृपणौ परं तद् विलम्बनं संविहितं स्वतन्त्रं । ५५४ सिद्धान्ततवविवेके- महप्रश्नाधिकारः। ५५२ एव यथावत्रभलग्नतुल्य रववभवोऽस्ति विलम्बनस् ॥ ९५ ॥ ++ तथैव दृग्लघसमं रवां तु विलम्वनाभाव इहेति बोध्यम् । मध्ये त्रिभोनाभ्रविलग्नभिन्न मेकं हि दृग्लम्बकसंज्ञमेव ॥ ९६ ॥ स्वबुद्धितो मध्यविलग्नरूपं प्रकल्प्य चकदितशस्रया । कृतं स्फुटं चुम्बनकं वनाये भटैस्तु तन्नादरणीयमाणैः ॥ ९७ ॥ चेत् पराशरसंमस्या कृतं सोऽर्कन चाधिकः। अत उक्तः कलेरेव योग्यः सोऽनृतभाषणात् ॥ ९८ ॥ सबसनं बहूनां च संमतं तदुपेक्ष्य च । युक्त्या सिदैकसंमरूपा स्वीकुर्वन्स्पधपा इह । ॥ ९९ ॥ पराशरो नरः कश्चित् पराशर इवोदितः । अनृतं गणितं येन कल्पितं स्त्रोक्त जतके ॥ १०० ॥ नृकल्पिताः पद्धतयोऽपि तासु परायुषोऽथस्स्यधिकं लवायुः । नः कापतोऽलीकमनोमार्च . स्याज्यं तु दुःसाध्यतदाहृतं हि ।। १०१ महर्षिभिः स्वीयकृतौ निरुक्त लग्नांशतुल्य। रविसंख्यक। ये । भावाः समा एव सदा फलथे ग्राश्वस्त एव ग्रहगोलविद्भिः ॥ १०२ ॥ मुन्युक्तभावात् परतोऽथ पूर्व तिथ्यं शकैस्तस्य फलं निरुक्तम् । लोकेषु मुखदरपोषणार्थ मूखैर्विलग्नाद्रावसंख्यका ये ॥ १०३ ॥ भावा निरुक्तः स्वधिया वनार्षीः सम्यक् फलार्थं न हि तेऽवगम्याः । तरसाधनाथं बहवः प्रकाराः सत् तरफलं नैकमपि प्रवक्तुम् ॥ १०४ ॥ तैस्तानथाहं भवदमि यस्मात् प्रयोजनं गोलचमछुतिमें । (१)तनोः कुजाधो द्युनिशाख्यसूत्रं चस्तस्य कयो अन यः समानाः ॥ १०५ ॥ षट्षविभागा भट्टतौ हि तत्त- धुघोस्थसूत्रैस्तु विकेन्द्रभावः। लग्नोद्भवं रात्रिघटीप्रमाण मेकद्विवेदेषु हतं तु योज्यम् ॥ १०६ ॥ (१) वि० श०-तनोर्दनमारभ्य अस्तस्य सप्तमभावस्य स्थान पर्यन्तमिति शेषः । कुजाधः क्षितिजाधः क्रमगणनया युनिशष्य महोरात्रवृतं यद्भागमितं तथोर्वं च यद्भागमितम् । अनयोः समाना पविभागाः कार्याःतत्तदूविभागगतध्रुवप्रो तर्हीनं तृती क्रान्ति वृत्ते विकेन्द्रभावाः विगतं केन्द्रे लग्नचतुर्थस्तव स्तवशमार्च येभ्यस्तदृशा भवा । लग्नचतुस्तदशभभाव। साधिता एव । अहोराप्रवृत्तस्य भागद्वयस्य षट्षविभागतो द्वादशभावा भवेयुस्तत्र चत्वारः केद्रसंज्ञकाः पूर्वसिय एवेति । ५५६ सिद्धान्त तवविवेके- महाप्रसूनाधिकारः । ५९७ लग्नांशकनां विषुवांशकेषु तदुद्भवः क्षेत्रलवाः पुरतया । स। ध्याश्च तैर्दैत्रशरङ्ग संख्या भावाश्च षडाशियुतास्तथाऽन्ये ॥ १०७ ॥ गजाह्नकादशसूर्य संख्या भावाः कृता एव पुराऽवशिष्टः । यद्ISङ्खध्यस्ताविलग्नकानि मसाध्य कार्यों इह शेषभावाः ॥ १०८ ॥ भमण्डले लक्षचतुथमध्ये तुर्यास्तमध्ये च समा त्रिभागाः । कायस्त्रयस्तत्र भवन्ति भाव द्विद्विपञ्चाङ्गकसंख्यकास्ते ॥ १०९ ॥ (१) लग्नामज्यानिजलम्बभाग उपयोश्च यद्वर्गवियोगमूलम् । स्वदृग्गतिम्र निजलम्वभाग ज्याप्तं धनुः कोटिगुणोऽस्य हारः ॥ ११३ ॥ लग्नाग्रकाचपजकोटिजीव स्वदृग्गतिनी त्रिभजीवयाऽऽप्त । तच्च ।पजः कोटिगुणो हरो व त्रिभउपकदृग्गतिसंज्ञके ये ॥ ११४ ॥ लग्नाग्रया सगुणत हरप्त । तच्चाप तुल्ये (२)श्रुतिबाहुमाने । (१) वि० श७ - अस्योपपतिलेश शेषवासनायां विद्यतेऽपि सांप्रतिकपरीक्षार्थिनां न सुबोध इति तदर्थम् । ज्याँलं-ज्यलक्रां=लघू-ज्यअ । परम्परन्धादित पद्धतस्थ प्रामाण्यसिद्ध । अबुधैर्निरुक्तः । तसप्तमाः षट्साहिताश्च नूनं ये चेरिताः श्रीपतिभट्टपूर्वं ॥ ११० ॥ कोयल अयल अतः लघू-ज्यअ=मू= = समान् विभाग।न् सममण्डलस्य अतः कोज्यलअत्र । अथ समस्थानात् क्रान्ति वृत्तोपरि ज्यलं प्रकू स्वस्तिकद्वादशसंख्ययाऽत्र । कृस्व समरूयद्यचिह्नसक्त- वृत्तं तु नेयं प्रतिभागमयैः ॥ १११ ॥ लम्बवृत्ते क्रान्तिसममण्डलयोः परमन्तरञ्चैवात्र भाव साधने हार इति । तदर्थं चापजयं लग्नाग्राकोटिः कर्णः क्षितिजे, समस्थनगकः दम्बप्रेते भुजः क्रान्ति वृत्ते कोटिरिह क्रान्तिक्षितिज वृत्तपत्र को णमानं दृग्गतिरतः। कोज्यालूअxग_ भूत्रहग्ग _ मृxडग्ग त्रि ज्यालोत्रि ज्यलं =उतचापत्यस्य भुजजीव। अस्य। कोटिज् क्रान्तिसममण्डलः तान्येव वृत्तने च यत्र यत्र भमण्डले संमिलितानि तत्र । भावा भवेयुर्निजकगतस्ते चेत्थं तृतीयोऽयमपि प्रभेदः॥ ११२ ॥ योः परमान्तरज्याऽत उपपन्नम् । (२) वि० श०-क्रान्ति सममण्डलसंपातात् क्रान्तियुते लग्न ७० ५९८ सिद्धान्त त स्वविवेके महाप्रइनाधिकारः ५९९ एकादिपञ्चद्गुणाः खरामाः । शेषांशकाः९) स्युर्धनभावतोत्र ॥ ११६ ॥ संम्य याम्यविलग्नाग्रावशात् क्षपभुजशयE योगोऽतरं च दृकूपे याम्ये सौम्येऽन्यथा ततः ॥११६॥ तऽऽयकां च विलग्नाग्रां तथा (२)लग्नाग्रक हताम् । त्रिभज्यां श्रुतिजयाप्तां दृगतिं परिकल्प्य च ॥ ११७ ॥ श्रुतिबाहुमिती कार्ये पुनरन्ये विचक्षणैः । कथिताङ्गाग्रकांशवेत् खीभ्योऽभ्यधिकस्तद। ॥११८ प्रकल्पितश्रुतेरंश भाषीशेभ्यश्चुतास्तथा। भाषीशाभ्यधिवे तु भार्धावः संयुतश्च ते ॥ ११९ ॥ आठवडाधिके शेषे चेत् तदन्तरसम्भवः । अन्यकर्णस्तदाद्यम्य कर्णवयं चान्यथाऽन्तरम् ॥ १२० ॥ लवयं ११भावोरर्थे लग्ने योज्यं तु ते स्फुटाः ।। धनादयः सपभास्ते मृत्युभावाच ते स्मृताः ॥ १२१ ।। लग्नं पद्भयुतं चास्तमथ चान्यभुजज्यका । सममण्डलो (१बहुर्भावस्येत्थं प्रसङ्गतः ॥ १२२ ॥ श्रीषस्यायुक्तभावानां दृग्ज्यकाबाहुमध्यगाम् । तदन्तरम्लं तु समटतीयशिञ्जिनीम् ॥ १२३ ॥ अमृक्ष्मापि तां कुस्वा तद्वशाद्भाव खन्तरम् । यच्च तत् तु समस्थेषुयोग्यभावशमानतः ॥ १२४ ॥ स्थूलनुपात त स्वा खलग्नाद्वसाधनम् । सार्वभौमे कृतं तत् तु गोलस्थितिबहिर्गतम् ॥ १२५ ॥ यद्यस्ति भावनयनं तदस्य सूक्ष्मं परं श्रीपतिभाव भांशैः। तद्दीष्टभांशरपि नो तदेव कथं भवेदलतदुक्तिसाम्यात् ॥ १२६ ॥ खाद्धे यद वित्रिभलग्नमस्मा देकद्विराश्यन्तरितौ स्वदुषा। आयव्ययौ न सममण्डलीयौ चायोत्थसन्मद्रणि तानभिज्ञ ॥ १२७ ॥ समकीलकसंप्रोतखभवचलवृत्तये । यतोऽत्रालयं भद्रुत्य समऋतपरान्तरात् ॥ १२८ ॥ स्वेष्टकाक जविलग्नवशाद् क्षेपटुगति मितिं तु विदिव । (१) वि० श७-इयं भावस्य प्रसेगतः सममण्डलीयभावान यनावसरे ऽप्यभुजज्यका या चाद्भावेन कपिना तां (श्रीपश्याद्यु कभावानामानयने कोप (इति) दृग्ज्य कायाहुमध्यगां तद्वगतिरषद समां समवृत्तीयशिञ्जिनीमसूक्ष्मां भुजकोटिभ्यासार्धवृत्तपरिणता मपि स्वीकृत्य तद्वशाद्भावखस्तरं यत् तत् स्थूलानुपातात् सममण्डलीयभावतुल्यं सार्वभौमे कृतम संगतमिति भट्टकथनं युक्तमेव वधि धृतिमानं पूर्वस्वस्तिकावधि सममण्डले बहुमानम् । क्षितिजे लग्नप्रशस्तृतीयोऽवयव इत्यत्र कोणहयैकभुजशनात् श्रुति यहु माने सुबोधे । (१) वि०श०-पूर्वस्वास्तिकमारभ्य सममण्डस्य द्वादशभागाः समानात्रिंशदंशः षटयेशनचयंशप्रभुशाः शेषांशाः । (२) वि० शe. -क्षेपभुजसंस्कारात् सममण्डले ऋतसम मण्डलसंपातात् पूर्वस्वास्तिकधात्रिंशदंशमिते प्रदेशे यत् समप्रोतत्वं तस्य कान्तियुतस्य च संपातलग्नकोणज्य इति प्रकल्प्योतथि धिना कर्णभुजमने साक्ष्ये । एवं कर्णचापह्य संस्कारान् प्राप्त लाने योज्यं धनभव एवं भावनयनं सुबोधम । ५६० सिद्धान्त तेवविवेके महमप्रदंनाधिकरः। ५६१ गुण नतज्याप्तधनुलंबा य ते संस्कृताः पूर्ववदत्र कार्याः ॥ लग्नाग्रकशैः खलु दिग्लानां कोट्यंशकस्तद्शतो दिगीशः॥ । १३६ ॥ a = ततः स्वबाहुश्च ततः कुतोष वृत्तस्य विष्कम्भदले पुरवत् ।। विषोद्भवं चाखिलमित्थमायैः कायं बुधानामिह र जनार्थम् ॥ १३७ ॥ आयनं हि वलनं गदितं तद- वासनां वद ममाथ सुबोथाम् । खेचरं हि परिकल्प्य खमध्ये तद्वतापमलन् पलभगन् ॥ १३८ ॥ स्वक्षभागख चरावगमात् वं दृग्ज्यकां नरमितिं भुजमानम् ॥ १२९ ॥ दिलवीयभुजफटिजजीवां भोगविभ्वभवसङ्गणिताभ्याम् । सत्वरं प्रवद चेनिपुणोऽसि सद्विवेकमथितार्थनिबन्धे ॥ १३० ॥ लग्नोनितं सत्रिभखेचरेन्द्र केन्द्रं प्रकल्प्यस्य च कोटिजीवा । स्वदृग्गतिनी त्रिगुणेन भक्त नरो भवेदुक्तवदस्य दृग्ज्या ॥ १३१ ॥ केन्द्रज्यकसंगुणित त्रिभज्या दृश्याद्रता तफलचमभागाः । खझाल्पकास्तेऽङ्कृतग्रकांशे यम्यो तरैर्युक्तविहीनताश्च ।। १३२ ॥ नेपके सौम्यगते तु याम्ये व्यस्त च त दलकटिभागः । तदूनखाङ्कः स्वदिगंशकाः स्यु बहुस्ततः पूर्ववदेव साध्यः ॥ १३३ ॥ त्रिभनङ्गाधिकं खेटे प्रोक्कमियं तथाऽर्थके । व्यस्तमश्नाधिके शोध्ये ज्ञेयं व्यस्तविशोधनात् ॥ १३४ बाणो यद स्यात् खचरस्य तस्य पूर्वोक्तरीत्यैव हि विम्बजाते । नतानतज्ये सुधियाऽत्र साध्ये केन्द्रज्यका सेषुजकोटिमच्छ ॥ १३५ ॥ तपुरे कुजगजं हि विलग्नं सत्रिभग्रहसमं तु सदैव । तत्र लग्न जनित किया थाऽग्र सैव चयनभव वलनञ्जय ॥ १३९ ॥ आयनाक्षवलनं हि विनैव ०२ स्पष्टRइवलन मवदद्यः । अक्षवित्र समवलोक्य विग्नं कल्पकेषु स महानिति मन्ये ॥ । १४० ।। पूर्वं तु भावानयनमासदं कार्यं कार्यं श्रुतिमनमाद्यम् । दृक्षेपके याम्यदिशिस्थितेऽङ्ग क्रमेण याम्योत्तरगोलयाते ॥ १४१ ॥ ५६२ सिद्धान्ततवविवेके- महाप्रइनाधिकारः। ५६३

• स्पष्टं भवेत् तद्वलनं खगस्य

भृत्यशकस्तत्र तत्र युतांना दृक्षेपके साम्यगत विलोमा। सन्धिग्रहः स्यात् खलु तरसमे स्त्र ग्रह भुजा नैव भवं खगस्य ।। १४२ ॥ तथा त्रिमव्य गुणित हृताऽऽद्य श्रुतेिज्यया लग्नभवाऽग्रक । तत्र फुटाख्या वलनज्यका यत् समा समाख्यापमवृत्तयोश्च ॥ २४३ ॥ तत्कालजा स्यात् परमान्तरज्या यथा जिनज्या विषुवषमान्तः । समाख्यवृत्तं विषुवख्यवृत्तं भवृत्तकं तद्धि भवृत्तमेव ।। १४४ ॥ तयश्च या स्य। परमान्तरज्य। जनज्यका साऽथ भुजाऽपमया । विम्बद्व योऽत्र भुजः स च स्यात् स्पष्टपमथोपसुवृत्त तं तु ।। १४५॥

• अत्र विशेषः ।

(१)न्तिवृत्तस्थखगतो लग्नसन्धिप्रहादिकम् । कार्यमादौ चिम्यखेटभुजं गोलविदा ततः । पातोनसधिग्रहकोटिजवि निनी परेषुज्य का ही । ततत्रिभज्याकृतिभाजिताऽधो परेषुकोटिज्यका विनिनी । त्रिज्याविभक्ता हरकोटिवा तदन्तराश्चापकोटिराद्यः पrते।नसन्धिप्रहशिञ्जिनी सा हराहताऽऽद्यज्य का विभक्त ॥ स तमन्दस्फुटखेट ऊनः फलस्य चापेन खगः प्रकलव्यः । तथा जिनज्याद्यज्ञशिञ्जिनी सा क्रान्तिज्यका विश्वखगस्य बाहुः । इष्टसंज्ञखगकोटिजज्यक। संगुणा च जिनजीवया हृत। युज्ययेह वलनज्यक भवेत् क्षेपवृत्तसमण्डलस्तरे ॥ (१) (वि०श०) अथ बिम्बोरपन्ननयत्यंशवृते समविमण्डलयोर तरचापं शरजवळनतंस्कृतस्पष्ठव लनं वा विगतसमवि कदम्बप्रो तवृत्तयोरन्तरं तदेवेति । तदायननवलवदनयने बिम्बात् समस्थान वधि विम्योपवृत्तव्यासार्धचापं युज्याचा विकदम्बसमस्थानात रचयं परमक्रान्तिं विमण्डलपूर्वापरवृत्तसंपातं गोलसन्धिमर्थतो विमण्डलं क्रान्तिमण्डलं पूर्वापरं विषुववृत्तं च प्रकक्षप्य खेटको ' टिमज्यका , जिनज्यान युजीवाप्त। " इतीव सुखबोधम् । अत्र विकदम्बसमस्थानयोरन्तरचापमाद्यपदेन संकेतितं यश्च साध्यम् । अथ विमण्डलपुट्टपरवृत्तसंपातस्थानमपि शेयमेव। विम्यगतसम प्रोते विम्यात् पूर्वपरवृत्तावधि विस्वीयो भुजो बाहुर्वा प्रसिद्ध वि स्बी यशङ्किष्टहस्यादिनाऽवगन्तुं सुशकः । दक्षिणोत्तरयोरेकतरे भागे कदम्ब-विकदम्ब-समस्थान या पाये कदम्बविकदम्बान्तरं परमशरचायशाः । कदम्बसमस्था व्यासर्बमानं तु भवेदुद्युजीव तत्राक्तवथSSयनवलनज्या । सेव स्फुटा(ख्या वलनज्यक स्यात् तत्साधनं चाथ वयं वदम ॥ ५४६ ॥ सन्धिग्रहनस्खखगस्य कोटि ज्यया हता सा परमन्तरज्य। विभाजितोक्तोषमुवृत्त जेन व्यासर्बमानेन फलस्य चापम् ॥ १४७ ॥ ५६५ ५६४ सिद्धान्ततवविवेके- महप्रश्नधकारः । यथाऽऽयनाख्यं वलनं पुरक्तम । नान्तर-चापज्यहरो भावनयने प्रसिद्धस्तच्छपांश विकदम्पस मस्थानान्तरचापशा आडनाम कः। एवमेभिस्त्रिभिधापैरुपने च पीयेऽजस्ये ज्यौतिषसिद्धम्तभास्करमैथिल पण्डित श्री नीलम्बर शर्म विरचितगलप्रकाशयद्यपीपत्रिकोणगणि तोक्त-"भूकेटिवा त्रिः गुणह तोना"इयतो वा म७ म७ पं० श्रीयादेवशास्रि-(सी.आई.ई.) रचितचापजयेन त्रिज्यागुणद्धरणि कोटिगुणाविह नात् कोiटे ज्ययोः”-इत्यादिनोक्तथापाये आद्यचापं धरणिं शेषचापामको। भुजौ ततो धरणिसंमुखकोणकोटिज्या कोज्याआ. त्रि-कोज्यापश. कोज्याह. त्रि । अत्र हरस्य ज्या । ज्यपश.ह त्वेन हरकोटिरिस्य त्र हरकोटिज्येश्य समसमिव । धरणिसंमुखकोण कोटिज्या पानसन्धिग्रह कोटिज्या ऋणात्मिका नवभ्यधिककोणस्य कोटिज्यात्वेनातः-कोज्या (संग्र-पr) कोज्यअ. त्रि-कोज्यापश. कोज्याह त्रि k सन्धिग्रहनस्वखगायनळ्य दिसंस्थितं तत् सुधिया प्रकरम् ॥१४८॥ विम्बोद्भवेनैव यदोपवृत्त व्यास धेमानेन हृतं तद तत् । घिग्घोद्भवं स्यादथ सन्धिखेट ग्रहान्तरज्यागुणिता हृता च ॥ १४९ ॥ त्रिभज्यया सा परमान्तरज्य स्यात् खटवहुः सममण्डलाख्यात् । कार्यं हि दृग्गोलजपृष्ठभाग सदा मुद । खेलनमिस्थमयं ।। ११० ॥ अथात्र सिद्धान्तशिरोमणिस्थं शीतांशुगोलायनसन्धिचिह्नम् । चपत्थसन्मङ्कणतानभिज्ञ रवास्तवं प्रोक्तमतः सुयुस्या ॥ १५१ ॥ बेिट्टत्तनाडीवलयैक्यरूपं विम्बस्फुटास्यापमसन्धिदेशम् । सूक्ष्मं वद त्वं यदि वबुधेषेि सिद्धान्तसत्तवविवेकरूपम् ॥ १५२ ॥ विभिन्नदि संस्थितयोर्विवृत्त भवृत्तयोर्यो भवतश्च योगी । मिथश्च षडूभन्तारता ग्रहाणां पात स्वगलेऽथ हिमांशुगोके ॥ १५३ ॥ यतोSस्ति राबिक्रमतो भषट्कं विऋत्तगं सौम्यगतं भवृत्तात् । ७१ ज्यपश. ह। अतः काज्य कोज्यापश. कज्यह - कोज्या ( सेग्र-पा ) ज्यापश . ह । त्रि त्रि अत आद्यचापशनम् । अथ सन्धिग्रहविसन्धिग्रहपात जत च। पाजस्येव सन्धिप्रहलग्नकाणज्ययाऽद्यज्यय तत्समुखचपज्य पातोनसन्धिग्रहज्या क्रान्ति वृत्तया लभ्यते तदा सविधप्रहलग्नकोण यया हशभिधया केश्यागत विमण्डलीया । तथा पाश विमण लीयाः । सपातविमण्डलीयात् स्पष्टग्रहात् सप्तमम्दस्पष्टयविः शोध्यते तद पा तेनविसन्धिग्रहच पशचिमण्डलीयास्तसमः। खगः प्रकल्प्य इति गिरिखननालब्धा पिपीलिकेव शरजवलन संस्कृ तस्पटवलनज्ययुपपन्नानि विशेषोक्तसूत्राणि । ५६६ सिद्धान्ततवविवेक महाप्रइनाधकरः । ५६७ तं राहुमाहुर्हि यतोSस्ति यास्ये केतुं तमाहुर्विबुधाः सदैव ॥ १५४ ॥ गतेर्विद्यया चलति स्त्रमेषान् पातो विलोमें त्वनुलोममेवम् । इसक्रमाद्हुरहकमेव स्थानं द्वयोः स्याद्वृतौ विवृत्ते ।। १५५ ॥ चलांशकव्यस्तमुसंस्कृतेश्च चक्रे तु चक्रार्धमथ क्रमेण । आद्यम्यसंज्ञौ किल गोल सन्धी रवभेव तामयनालय सन्धी ॥ १५६ ॥ ताभ्यां त्रिभे व्यस्त च तांश संस्क रतस्रिभं चाङ्कगृहं क्रमेण । तय विधोस्तौ कियदतरस्थं स्फुटपमार्थं प्रपदशु नूनम् ॥ १५७ ॥ अथायनांशक्रमसंस्कृतस्य राइसैंजज्याऽपमशिञ्जिनी च । तद्धृज्यकऽथ त्रिभजद्युमैच्॥ निनी भुजध्या विहृता द्युमोठया ॥ १५८ ॥ लब्धस्य चापं विषुवांशकाख्या स्तथाऽयनारूपं वलनं लव।द्यम् । सुसंस्कृता।हुत एव तस्य कोट्यंशकाश्चन्द्रपरेषुभागैः ॥ १५९ ॥ युगादिकर्कादिगतोक्तरादौ हीनन्वितः स्यात् स परोऽथ तज्ज्य । युज्यगुणा सा त्रिभ जीवयाssa तचापकोट्यंशगुणो हरः स्यात् ॥ १६० ।। त्रिज्यापरये त्वपमज्यकयों हरोदृते तदनुषी भवेताम् । लादिकौ कर्णभुजौ भुजांश(१). तदैषुवांशान्तरकोटिीचा ॥ १६१ ॥ त्रिज्यागुणा भाज्य इदंथ कर्ण- परेषुषव्यैर्निहति त्रिपौव्यं । भक्ताSSतीचषांशज कोटिमोठयाँ भाज्यो हृतश्चापमतोऽस्य कोटे ॥ १६२ ॥ लवदे यन्मेषभषकराट सूर्यस्य गोलाघनयोश्च सन्धी । तेनान्वितौ तौ भवृतौ सुधांशोर स्तुळादिषट्के रहितौ तु तौ स्तः ॥ १६३ ॥ परषुकर्णज्यकयकृतयो जेनउपयऽऽप्त फलचपभागः । ख।ङ्कच्युतास्तज्ज्यकया विनिनी त्रिज्याऽथ वा भाज्यमितिः पुरोक्क १६४ चन्द्रस्य गोलायनयोश्च सन्धी आद्यन्यसंज्ञौ भवतोऽर्करीत्या । राहौ तु चन्द्रयनसन्धिसंस्थे कर्णः परः खर्मितः सद। स्यात् ॥ १६५ ॥ (१) वि०श०-भुजांश भुजरूपचयश इदानीं साधिता विषुव शः । तद्वैषुवांश अयनांश से स्Jतराहुविषुवांश इति । ५६८ सिद्धान्ततवविवेके महाप्रइनाधिकरः। ५६९ विवृत्तनाडीषलभैक्यसक्के कदम्बवृत्तं भट्टतौ तु यत्र । अजादितो गालजसन्धरस्मात् त्रिभे यथोयऽयनसन्धिरुक्तः ॥ १६६ ॥ भऋततद्गजसान्धतस्त। विम्बोद्भवौ तौ भवतो यतस्तौ । विम्बस्फुटक्रन्तिलवाद्यभावात् परस्वतो १६७ वि(१)द्यमण्डलन्तः ॥ ॥ भौमादिकनां स्फुटपातहीन चक्रे तु राहुं परिकल्प्य तस्मात् । स्फुटा एरेषोर्विहितौ यथोक्तया तौ स्तः स्फुटौ तद्वलयैक्यभेदात् ॥ १६८ ॥ कर्णउपयाऽऽप्त त्रिगुणेन निनी क्रान्तिज्यक स्यादनाख्यसन्धु । स्फुटपमज्या परमदुभाग थनाख्यसन्धीषुगविजात ॥ १६९ ॥ तलसन्धीन्दुजभोगतस्तद् विघ५वणायनवालनत्रयम् । । तथाऽन्तरं यन्पूगकर्किसंथे चलाढयह किल तज्ज्यक। स ॥ १७० ॥ यो गोकसग्धिर्निकृटोऽस्ति राहरुक्तं त्विदं तद्वशतोऽथ विप्रैः । कुवा विदृतेऽयनसंस्कृतेन्दु राहू तु कर्णानयुतोक्तर।हुः ॥ १७१ ॥ (१) वि०० विद्युतिमण्डलम्त इति । आद्यम्यपादेऽथ पदे द्वितीये खाङ्काधिकल्पे तु परे तृतीये । ख। इ।ल्प कोवें तु परे क्रमेणो भयत्र कर्णानयुतोक्तराहुः ॥ १७२ ॥ स्यादिन्दुविधीयसुगोलसन्धिः केन्द्रे तदूने हि विद्युतचन्द्रः । राहौ तु कर्षादियुगादिचिद्दे आद्यन्स्यपादकमतोऽस्ति केन्द्रम् ॥ १७३ ॥ तज्ज्यगुण राहुपमज्यकाऽऽप्त कर्णज्यया चापमतो विधेः स्यात् । स्फुटा१मो मेषतुलादिकेन्द्र ऽसौ सौम्ययाम्यो मकरादिषड्भे ॥ १७४ ॥ यद्युक्तराहो विपरीतदिक्स्थ। दुक्ता तु कवयोदिभषक संस्थे । आर्योक्त्यभावात् स्फुटपातसिद्ध्यै सूक्ष्मोऽप्यकिञ्चिस्कर एव बोध्यम् ॥ १७५ ॥ इत्थं च गोळयनसन्धिरूपं चपस्थसद्वासनया मयक्तम् । स्थूलानुपातेः करणप्रवीणाः प्रतारिताः प्रगणितप्रवीणैः ॥ १७६ ॥ त्रयं खचन्द्राः खभुवोऽग्नयः खं ऋतायनांशो गृहपूर्वराहुः। विधोः सदाऽऽद्ययनसन्धिसंस्थो ऽसौ भास्करोक्त्या न हि सिध्यतीह ॥ १७७ ॥ ९७० सिद्धान्ततवविवेके महाप्रश्नाधिकारः। ५७१ तीत्याऽयं प्रोक्त राहौ विधोः प्राक् किञ्चिन्न्यूना द्वित्रिचन्द्र२ । ३ । १ यतोऽशः। सन्धिमालोक्यऽयनाख्यो न सिद्धः पातोऽप्युक्तस्तत्कृतोऽतो न युक्तः॥ १७८ ॥ अथ कुट्टकविधिः । यः कश्चिदशतगुणोऽस्ति येन भाज्य हतः क्षेपयुतोनितश्च । हरोवृतः शुद्धिमुपैति तत्र गुणाप्तिविज्ञानमथ मवचिम ॥ १७९ ॥ भज्ये हराप्त यदिहास्ति शेषं हर मकरपथ इरस्तु भाज्यः । शेषं पुनः साध्यमिहापि तच्च हरं हरो भाज्य इति क्रमेण ॥ १८० ॥ अत्यवशेषं भजनान्मिथो यद् भवेद्दृढ। इस्वपवत्तेन।ङ्कः। तेनोद्धृतौ भाज्यहराविह। द्य। दृढौ भवेतां च तथा विभक्तः ॥ १८५ ॥ क्षेपोऽपि नूनं दृढसंज्ञकः स्या चेनापत्रयविह भ।उपहरां । फलान्यधोऽधस्तु दृढस्ततोऽधः (१)क्षेपस्तथाऽन्ये खमुपान्तिमेन ।। १८३ ॥ स्वाध्वे हतऽन्यन युत तदस्य त्यजेन्मुहुः स्यादिति राशियुग्मम् । ऊध्र्वा विभज्येन दृढेन तष्टः। फलं गुणः स्यादपरो(२) हरेण ॥ १८४ ॥ एव तदवात्र यदा समास्ता स्युर्लब्धयश्चेद्विषमास्तदानीम् ।। (३)यथागतौ लब्धिगुणौ विशोध्यं स्वतक्षणाच्छेषमितौ तु तौ स्तः ” ॥ १८५ ॥ ये योगजे तक्षणतो विशुद्धे वि योगजे ते भवतो गुणती । एवं स्थिर कुट्टविधौ विशुद्धिं क्षेपं च रूपं परिकस्य मध्ये ।। १८६ ॥ यथोक्तरीत्या गुणकरलब्धी स्वप्नेपकस्वीयविशुद्धिनियौ। तष्टे च त वै निजतक्षणाभ्यां स्यातां तयोस्ते गुणकारलब्धी ॥ १८७ ॥ चले स्थिरे कुट्टविधौ तु बोध्यं संतक्षणे तुल्यफलं सदेह । क्षपस्य तत्राप्यपवत्तनं न खिलं तदुद्दिष्टमिति प्रकल्प्यम् ॥ १८२ ॥ अतोऽन्यथा चाखिलमेव यानि (१) विश७-इतः प्रभृति सचरणं इलोकद्वयं श्रीभास्कराचार्य ग्रन्थस्थमेव भट्टकण्ठस्थमिति । (२) वि०००-दधरो हरेण"ति भास्करपाठः । (३) वि०श०-यवागतौ” इति भास्करपाठः। । पूर्वं मिथः सं भजनागतानि । वेपनम् ५७२ सिद्धान्ततवव वक बनारस संस्कृत सीरीज़"=ाराणसी संस्कृत-पुस्तकमाला इयं पुस्तकमाला खण्डशो मुद्रिता भवति । अस्यां संस्कृतभाषा इष्टहतस्वस्वकतक्षणाढ्य निबद्ध। बहवः प्राचीन दुर्लभा उत्तमोत्तमा ग्रन्था मुद्रिता भवन्ति । स्यातां च तौ लब्धिगुणावनतौ ॥ १८८ तांश्च प्रस्थान् काशिकराजकीयसंस्कृतपाठशालीयपण्डिता अन्येऽपि (१)हरतष्टे धनदोषे गुणलब्धी तु पूर्ववत् । विद्वांसः शोधयन्ति । ये च पुस्तकमालारम्भखण्डाद् प्राहकास्तैः क्षेपतक्षणलाभाढ्या लब्धिः युद्धे तु वर्जिता" : १८९ ॥ प्रत्येकखण्डस्य मूल्यम् != ) चतुर्दश आणक देयाः। ये चान्ये ग्राह का मध्यस्थानि कानिचित् खण्डानि प्रथमेकं वा डन्ति ते निम्न स्वीयभाज्य हरकोपयोग्यौ लब्धिगुणौ तु यी । लिखितमूल्येन प्राप्स्यन्ति । यैर्महाशयगणैश्चेदत्र बहूनि पुस्तकानि तावेव भवतस्तेषामिष्टनानामपि ध्रुवम् ।। १९० संग्राह्याणि तैर्यथोचित सुलभमूल्येन तानि प्राप्यते । विशेषधृतानि इति कुट्टकविधिः पत्रव्यवहार शेयनि । तत्र मुद्रिता ग्रन्थाः । युगादिज्ञौ चक्रीवसरळयाँ क्र० अ० ताव द्यथोक्त्या सुदृढौ प्रसाध्य । सिद्धान्ततघववेकः खण्डानि ९ अर्धस द्वहः अंग्रेजीभाषानुवादसहितः राश्येशलिप्तविकलमखुट ३० तन्त्रवार्तिकम् खण्डानि १३ ४० ज्ञनद्दिनघाद्यवगन्तुमत्र ॥ १९१ ॥ तन्मधतिक/वशेषः टुप्टीका खण्डानि ४ ६० समानये द्यां भगणवशष कात्यायनमहर्षिप्रणीतशुक्लयजुः प्रातिशाख्यम् सभाष्यं स्ख०६ ६ विलिप्तिकशेषमिह स्वबुद्धयः । सांख्यकारिका चन्द्रिका टका- गोंडपदभष्यसहिता मन्यामहं तं गणतज्ञचक्र वाक्यपदीयम खण्डानि ६ (प्रथमभागे प्रथमद्वितीयकाण्डे पुण्यराजटीकासहिते खण्डानि ३ । द्वितीयभागे तृतीय ग्रह’चक्राकलने ध्रुवेन्द्रम् ॥ १९२ ॥ काण्डं हेलारजटीकासहितं खण्डानि ३) राश्यंशलिप्तविकलात्मकस्य रसगङ्गाधरः सटीकः खण्डानि ९ ४८ ग्रहस्य कार्याः प्रथमं विलिप्ताः। परिभाषावृत्तिः खण्डे २ २० ताभिर्हताश्चक्रविलिप्तिका।प्त वैशेषिकदर्शनं किरणावलीटीकासंवलितप्रशस्तपादप्रणत भाष्यसहितम् खण्डानि १५ ६ ४ दृढकहा ठण्ग्रफलं ततो यत् ॥ १९३ ।। तत् सैकमाद्योऽन्य इह।वशेष पाणिन्यादि ३२शिक्षासद्वदः खण्डानि ५ ४० नैष्कर्यसिद्धिः सटीका खण्डाल ४ विीनिताश्चक्रविलिप्तिकः स्यात् । शुद्धयजुस्सर्वानुक्रमसूत्रं महर्षिकात्यायनप्रणतिं सभाष्यम् ४० ६० शून्येऽवशेषे विकलावशेषं ऋग्वेदीयशैनकप्रातिशाख्यं सभायं खण्डानि ४ बृहद्वै याकरणभूषणं पदार्थदीपिकासहितं खण्डानि ४ ६० शून्यं भवेत् तद्गणावशेषम् ॥ १९४ ॥ विवरणोपर्यासः सटीकवाक्यसुधासहितः खण्डे २ ३० (१) वि२ श०. ' * एतदूभास्करस्यैव । तवददीपनम् ( पश्चपादिकाविवरणस्य व्याख्यानम् ) स्व०८ १२० ४ ८ वेदान्तदीपः श्रीभगवंद्रमानुजाचार्यविरचितः खण्डानि ३ महाप्रकार १८५ { २ ] पातञ्जलदर्शनं श्रीरामानन्दयतिछतमणिप्रभायद्यतिसहि० १ ८ व्यकरणमिताक्षरा श्रीमदनंभट्टप्रणीत खण्डानि १ १५ ५ रसमञ्जरी व्यङ्ग्यार्थकौमुद्य प्रकाशेन च सादिता ख७ ३ ४८ भेदधिक्कारो व्याख्यासहितः श्रीमदप्पयदीक्षित कृतोपक्रमः पराक्रमसहितध खण्डे २ बोधसारो नरहरिकृतस्तच्छिष्यादिवाकरकृत टीका सहित ध १ ब्रह्मसूत्रदीपिका श्रीमच्छङ्करानन्दभगवद्विरचिता खण्डे २३ दैवशकमधेनुः प्राचीनज्योतिषग्रन्थः खण्डानि ३ श्रीमदणुभाष्यं श्रीवलभाचार्यविरचितं श्रीपुरुषोत्तमः विरचितभाष्यप्रकाशस्य व्याख्यासमेतं खण्डानि १५ २२८ १८ तरवशखरस्तथा तत्रत्रयचुलुकसद्वहः। श्रीभाष्यवार्तिकं श्रीमद्रामानुजाच।“विशीष्टtदैतसद्धम्त प्रतिपादनपरं यतीन्द्रमतदीपिक। च । खण्डे २ ३ ७ गूढार्थदीपिका श्रीमद्भागवतदशमस्कन्धस्थरासपञ्चाध्याय्याः निवृत्तिपरा व्याख्या भ्रमरगीतव।प्या च खण्डानि ४ ६ आश्वलायनसूत्रप्रयोगदीपिका मञ्चनाचार्यभट्टविरचिता ३ काव्यालङ्कारसूत्राणि आचार्यवामनविरचितवृति समेतानि कामधेनुसमाख्यव्याख्यासहितानि च खण्डे २ ३० झुस्यन्तसुरद्रुमः श्रीपुरुषोत्तमप्रसादविरचितः खण्डानि ३ ४ ८ चतुर्विंशतिमतसंग्रहव्य। श्रीभट्टोजिदीक्षितसंकलित। ३० श्रीविद्वग्मण्डनं श्रीविठ्ठलनाथदीक्षितविरचितं श्रीपुरुषो तमीविरचितसुवर्णसूत्राण्यव्याख्यासहितं खण्डे २३ सांख्यायनगृह्यसङ्गहः पण्डितवरवासुदेवविरचितः । १८ महासिद्धत आर्यभटाचार्येण विराचितः म० म० ए० श्रीसुधा करद्विवेदिकृतटीकासहितः खण्डानि ३ ३ ६ म्याय लीलावती न्यायाचार्यश्रीवलभविरचिता । खण्डम् १ ज्योतिषसिद्धान्तसङ्गदो यत्र सोमसिद्धान्तो ग्रह्यसिद्धान्तः पितामहसिडन्तो वृद्धवसिष्ठसिद्धान्तश्च खण्डे २ २ ४ लीलावती श्रीभास्कराचार्यविरचिता । महामहोपाध्यायः श्रीसुधाकरद्विवेदिकृतटिप्पणीसहिता १८ व्रजभूषणदस और कम्पनी ने ४०।५ ठठेरी बाज़ारबनारस सिटी । विधः सदाद्यायनसन्धिसंस्थो ऽसे। भास्करोक्ता नदि सिध्यतोः ॥ १७७ ॥ तत्रेत्याऽयं प्रोक्तर।हैं विधोः प्राक् किच्चिन्यूना द्वित्रिचन्द्रा २ । ३ । १ यतेऽशाः सन्धिगेलतयाऽयनाख्यो न सिद्धः पातोऽप्युक्तस्तत्कृतोऽतो न युक्तः॥ १७८ यः कश्चिदज्ञातगुणोऽस्ति येन भाज्य दूतः क्षेपयुतनितश्च । धरोहृतः शुद्धिमुपैति तत्र गुणप्तिविज्ञानमय प्रवचन ॥ १७८ ॥ भ।ज्ये वराप्ते यदिदस्ति शर्षे चार प्रकल्प्याथ इरस् भाज्यः । शेषं पुनः साध्यमिदपि तच्च वरं हरो भाज्य इति क्रमेण ॥ १८० ॥ अन्त्यावश्यं भजनान्मिथो य झ्वदृढाइ ह्स्वपवर्तनङ्कः । तेनोद्धतै भाज्यञ्जराविदाद्य दृढ भवता च तथा विभक्तः । १८१ ॥ क्षेपोऽपि नूनं दृढसञ्ज्ञकः स्योनापवर्याविच भाज्यश्चरौ। क्षेपस्य तनयपवर्तनं न खिलं तदुद्दिष्टमिति प्र स्यम्॥१८२॥ अतोऽन्यथा चखिलमेव यानि पूर्व मिथः संभजनागतनि। फलान्यधोऽधरतु इढस्ततोऽधः दीपस्तथान्त्य ।। खमुपान्तिमेन ॥ १८३ स्खध्वं इतेऽन्त्येन युते तदन्यं त्यजेन्मुहुः स्यादिति राशियुग्मम्। जनवभाज्यन दृढेन तष्टः फलं गुणः स्यादपरो चरण ॥ १८४॥ सिद्धान्ततविवेकः । महाप्रभ्राधिकार । ३८७ २९ शून्येऽवशेषे विकलावशेषं न्यं भवेत्तद्गणावशेषम् ॥ १४ ॥ प्रोक्तेन तद्यग्रफलेन तुल्यं विलिप्तिकाशपकसम्भवे तु। विलिप्तिकारूपखगावबोधं सुबोधमगुह्यमेयमत्र । १८५ । दृढक्क द्द।श्चक्रविचिन्निकाशे यदाल्पकास्तत्र दृढक्क छ।ल्पः । अन्योऽपि चेत्तेन समं विचिन्ना एवं तदैवात्र यदा समास्ताः स्युर्नब्धयद्विषमास्तदानीम् । यथागतै लब्धिगर्थे। विशोध्यै स्खतशणाच्छेषमिते तु तै स्तः । १८५ ।। ये योगजे तक्षणतो विशते वियोगजे ते भवतो गणन । एवं स्थिरे कुट्टविधं विशुद्धेि शेपं च रूपं परिकस्य साध्ये ॥१८॥ यथोक्तरीत्या गुणकारलब्धो स्वक्षेपक स्वीयविश्उहिनिने । तटे च ते वै निजतप्राणभ्यां स्यात् तयोस्ते गणकारलब्धी १८०॥ चले स्थिरे कुट्टविधं तु बोध्यं संनशणे तुचफलं सदेच। इष्टादत स्खस्खकनशणयै स्यातां च तै पब्धिगुणवनन्त॥१८८॥ चरतष्टे धनक्षेपे गुणलब्धी तु पूर्ववत् । क्षेपतशणलोभाढ्या लब्धिः शहै। तु वर्जिता ॥ १८ ॥ स्वीयभाज्यचरोपयोग्यै। सब्धिगुणैौ तु वै।। तावेव भवतस्तेषामिष्टघ्नानामपि ध्रुवम् ॥ १८० ॥ इति कुट्टकविधिः । युगादिजं । चक्रवासरारुपे । तावद्यथोक्तया सुदृढं। प्रसाध्य । राश्यंशलिनाविकलात्मखेटज्ञानादिनै घाद्यवगन्तुमत्र ॥११ समानयेद्य भगणवशेषं विचिन्निकाशषमिव स्वबुद्धा। मन्यामधे तं गणितज्ञ चक्रमधर्मचक्रकाने ध्रुबेन्द्रम् ॥ १८२ ॥ राश्यंशनिम्नविकलात्मकस्य चक्षस्य कार्याः प्रथमं विनिनाः । नाभिीताश्चक्रविजिप्तिकप्ता इढकच व्यग्रफलं ततो यन् ॥ १३ ॥ ससैकमाद्योऽन्य इवावशेषविवनिताश्च क्रबिलिप्तिकाः स्यन् । शं चचाद्यतुल्यं भगणावशेषम् ॥ १८ ॥ इढकहेभ्योऽन्य इहाधिक थे उज्ञेयं तदुक्तं खिलमव सर्वम्। दृढकथाश्चक्रविलिप्तिका यदाधिकास्तत्र च शोषयोश्च॥ १७ ॥ बहुप्रकारं किल संभवः स्याद्याभ्य स एवास्ति खगः पुरोक्तः । अन्येन तुल्ये विकलायशषे स्यादाद्यतुत्यं भगणयशेषम् १९८१ दृढकलु शुक्रविलिप्तिकप्त लब्धावशेषाङ्गमिती च साध्ये। लब्धसंख्यानधिकेषुनिन्ये विलिप्तिकाश्चक्रभवा निजान्ये ॥ १८८ ॥ युक्ता दृढाख्यकचतोऽस्पकत्वे तददतुर्ये विकलाग्र के स्यात् । चक्रचमिष्टद्ययुतिः कथंचिजब्धाडतो नाधिकमिष्ट मच। २००१ सार्वभेमकता सर्वाधिकमेवाडतं किल । तच्छेषद्वितयं चात्र तदन्यगवबोधतः ॥ २०१ ॥ लिप्त ईं दशयुग्भवन्ति विकलास्तामt वियोगवियुक् भागा भागदी यूणि शशिनः खरीदव १३: तद्युतिः । इत्थं खयशिरोमणं भ्रमवशाद्यच्चाखिी चेरितं २८८ सिद्धान्ततवविवेकः महाप्रभ्राधिकार । १८९ तत्सर्वं खिन्नमेव तङ्गणनया संदृश्यते कोविद ॥ २०२ ॥ यया राश्यधिक सः ।२२००१४ तदृत्य दृढकुदिन १५१३१३ गण १२१५२०५०22८०४७ छतविकला ५२८६ ००० भक्ताः फलं ३६५८ शेषं ३३ १०४७ भगणर्षे ३६५८ घिक च।वशेषं ८३७८५३ एतदृढकदाधिकं इति खिलमुदाह्रणं भगणावशेषा द्वास्तवखगस्वयं ११ २२ । ८ । ४० विकलाशयं १४० चक्रत्यविक्रगमनं भज्यं द्वारं दृढक्कयन् । विकलशेषमनं तु विश्उद्दीि परिकल्पयेत् ॥ २०३ ॥ गुणलब्धं यथोक्तया ये तयोस्तु गुणको भवेत्। चक्रगं खेटयिक स्युर्विद्धशृगणऽयतः ॥ २०४ ॥ इढ च येन गुणं चक्रयोनं इतं च तत्। दृढकर्वे शुद्धिमेति स गुणे द्युगणो भवेत् ॥ २५ ॥ उक्त कुट्टकरो त्याप्तः कथं बुद्धिमता गुणः। इढकलद्वसंयोगामुहुः स्य।द्द हुधा च सः ॥ २० ॥ डक। प्रश्नोत्तराण्येवं कुट्टकोक्तप्रकारतः । अधुना सम्प्रवक्ष्यामि वर्गप्रकृतिरीतितः ॥ २०७॥ तत्र वर्गप्रत्युक्तप्रकारान्प्रथमं दृषु । निर्गुणगुण। दापयुताना मूलदा भवेत् ॥ २०८ ॥ गुणे यो राशिवर्गस्य सैव प्रकृतिरुच्यते। राशिः कनिष्ठ संबं स्य।त्पदं तस्य कृतिगुणा ॥ २९ ॥ प्रकृत्या क्षेपयुक्तेन ज्येष्ठ तस्य पदं भवेत्। कनिष्ठज्येष्ठतत्क्षेपान् पङ्क्तयां स्थाप्य ततस्त्वधः ॥ २१० ॥ तु । नतु स्यन् संस्थाप्य तुल्य।तु ल्यख्यभावना। कर्या योगान्तराभ्यां वै तानि स्युर्बहुधा ततः ५ २११॥ मिथो ज्येष्ठपदाभ्यस्तक निष्ठपदयोर्युतिः। अन्तरं वा कनिष्ठं स्यादेवं ज्येष्ठपदं भवेत् ॥ ११२॥ प्रकृतिनकनिष्ठायदतिज्यैष्ठद्दतिश्च या। तयोर्योगान्तरे ज्येष्ठपदे च भवतः क्रमात् ॥ २१२ ॥ क्षेपयोरावति दोषो भवतङ्गवगद्वये । योगान्तरवशदत्थं समासान्तरभावना । २१४ । इष्टवर्गदतः क्षेपः पः स्यादिष्टभाजिते । मूल त रतोऽयया क्षेपः भुवः शुणे तदा पद । ९१५ । इष्टवर्गप्रत्ययद्वरं तन व भेजत् । हिन्नमिष्टं कनिष्ठं तत्पदं स्यादेकसंयुतैः ॥ २१६ ॥ ततो ज्येष्ठमिदानन्त्यं भावगतस्तथेष्टतः। रूपउठे खिलोद्दिष्टं वर्गयोगो गुणो न चेत् ।। ११७० अखिने कृतिमूलाभ्यां द्विधा रूपं विभाजितम् । द्विधा ङ् स्वपदं ज्येष्ठं ततो रूपविशोधने ॥ २१८॥ यत्रधिशेषस्य कृतिस्तु दिगन से का कृतिः सुरदिनप्रमाणम् । तत्राधिमासप्रमितिं वदाश्ड जानासि चेत्तत्त्वविवेकमार्गम्॥२१८॥ युगीयराधिकम।सदारभाज्योद्भवं यवधिमा सशेषम् । तच्च द्विधा स्यादढं दृढं च प्रश्नद्वयं चेत्यमिचोपपन्नम् ॥२२०॥ वर्गप्रकृत्या बहुधा कनिष्ठान्यदे प्रसाध्यानि यथोदितानि। तेष्व न यस्य युगसे।रवारेभ्योऽस्त्री तथा चड्ढम।द्यम॥२२१ प्रश्ने विशउद्वि किल त प्रकल्प्य दृढाख्यत झज्यचरा।इकाभ्याम् । स्खकुहको तयैव कृते गुणन ते सैरवारधिकमासमाने २१२ प्रश्ने द्वितीये दृढयोगसैर- दि।स्पकं यच्च दृढं तदेव। ३९ सिद्धान्ततवविवेकः । महाप्रभाधिकारः । १९१ हैं । स्खतश्चणक्ष पवशादनक सैरयमानाधिकमासमाने । परत्वमानाधिकता तयोर्या नैवात्र दोषस्तु यतस्वभीष्टाः ॥ २२४ ।। सुरास्तु यत्कालभवाद्य तज्जाः। कृताधिमास अपि तेऽवगम्याः । नदिर्न चान्तः किल यस्य तस्या प्रकल्प्य उड़ीि दृढभज्यद्वारा भ्यां ये गृणानी विचिते तु ते स्तः ।। २२३ ॥ निरग्रल वध्यै दृढभाज्य हर भ्यां कल्पिता सा दृढविशद्भिः । तेनात्र सर्वानपवर्तनेन क्षेपे न दोषोऽनपवर्तनस्य ।। २२४ ॥ यत्र चिदृढइरादप्यपमदृढं पदम् । अन्यप्रश्न तु तज्ज्ञयं दृढं लब्धगुणत्रयं ।। २२५ ॥ आद्यान्ययोः क्रमादेवं तदेकं त्वदृढं दृढम्। कालभेदे त्वभेदे नो तुल्ये शेषे तयोर्यतः। २२६ ॥ आद्यादृढं यदान्यस्मिन् दृढमेवादृतं तदा। नावे तदड्ढं किं तु स्वापवत्र्सगुणं च तत् ॥ २२७ ॥ कुत्रापि वर्गप्रकृतेः प्रश्नै नायककालिक । केवचे कुट्टकेऽप्येवं वैषम्यं गणितेऽस्ति चि ॥ २८ ॥ दृढव व दृढशेपाद्यथोक्य यः कतो गणः । सोऽसन् दृढदृढस्वस्खपदाचरणद्वय ॥ २२९ ।। अदृढे स्खपवर्तनतत्पात्केवलादृढे । स्खयोदावरणे भिन्नक्षेपाद्यक्तो गुणेऽस्ययम् ॥ २३० ॥ यत्र स्खभिन्नैव विशउद्विरज्ञः स्खभज्य द्वारोत्यनिरग्रे न वध्यै उक्त तदुद्दिष्टमतीव दुष्टमुक्तं सदा कुट्टकत वविधैः॥ २३१ ॥ स्खचितरुपसम्बन्धिंभाज्यभाजकयोरिव । यं कागजः स्यान्नियमो वृथैव।। २३५ ॥ अजस्रभिन्ड कंपरिभ्रमोऽयं निवार्यते केन स नैव बुदः। यदूह्मण तप्तजनं त्विदं य तदर्थवादात्मकमव सर्वम् ।। २३ ।। उक्तान्यशउर्हि परिकल्प्य यः स्या समुद्यतः कुट्टकसङ्ग इर्थम् । खिजत्वतस्तवाभिचरतश्च कचित्स च क्लिश्यति मूढबुद्धिः ॥ २३७ ॥ एवं च यत्रधिकमासशेषं वर्गीकृतं व्येकमिदं दशाप्तम् ।। वरौ भवेत्तत्त्वधमासशेषं वदेदिति प्रश्नसदुत्तरं तु ॥ २३८ ॥ यावत्तयकयमत्रधिशोषं कार्यं शेषप्रक्रियामेकवर्णात् ।। तुल्यै पक्षी सम्विधायाद्यपशमूलं यावत्तावदेकं परस्य॥ २२८॥ दशन्नवर्गीकृत कालकस्य सरूपकस्यथ कृतिप्रकृत्या। मले प्रमध्ये विदितं यदस्ति ज्येष्ठं कनिष्ठं परिकल्प्य द्विः ॥ २४० ॥ दृढत्वं तु दृढः भूपस्खडढस्खडढत्वतः ॥ २२॥ निश्चयस्तदिदमित्यं चास्ति चेदन्यथा तदा। तद्वि व्यासोदितं चापि दुष्टं ज्ञेयं विजानता॥ २३२ ॥ १९२ सतत स्वविवेकः महाप्रभाधकार ३९३ प्रश्रयोक्तङ्गणितप्रकारा- दिवापि साध्या गणकैः स्खतुष्ट्यै । यथोचितं सैरदिनप्रमाणे तथाधमासप्रमितस्ततः स्यात् ।। २४१ ॥ उक्तं शिरोमौ चैवमुद्दिष्टमधिशोषकम् । यदर्थभ्रमिता भ्रान्ता अद्यप्यज्ञ भ्रमन्ति चि॥ २४२ ॥ उद्दिष्टं कुट्टके तउनै ज्ञेयं निरपवत्तनम् । व्यभचरः कचिक्वापि खिलत्वापत्तिरन्यथा । इति ॥ २४२ ॥ वर्गप्रकृतिसिद्धेषु पदाइय्वदृढोऽस्ति यः। आद्यप्रश्नचितः सेऽद्भः प्रे।क्त उद्दिष्टसंज्ञकः ॥ २४४ इढो यश्चास्ति मेऽङ्कः स्यादन्यप्रश्नोचितस्तथा। ज्ञेयं तदेव सुधियोद्दिष्टं निरपयत्नम् ॥ २४॥ आद्यभाज्यचरौ। तै चै। इढइनपवर्जिते। अन्यभाज्य इ तै स्तो यै दृढापयत्ततैr ॥ २४ अपवर्तानपवत्तंक्रमा कुट्टकीर्तितः। ताभ्यां लब्धिगुणैौ स्यातामधिमासर्कवासरौ ॥ २४७ ॥ इढो दृढकृतो वाद्यप्रश्ने यदि पदा।ङ्गकः । गृह्यते स्वेचिनोद्दिष्ट अवध्यै तत्र क्रमत्तदा ॥ २४८ ॥ खि शत्वं कुडकनक्तया व्यभिचारोऽन्यशेषतः। अन्य प्रश्ने तदुद्दिष्टमदृढं वा इढोकृतम् ॥ २४८॥ तत्राप्येवं यथोक्तये व खिन व व्यभिचरता । प्रश्नइयोक्तरोत्येवमुद्दिष्टं स्ख चराल्पकम् ॥ २५० ॥ प्रकस्य भास्करायं तु व्यख्येयं दोषवर्जितम् । अत्रोदित्रसदुतयैव निरस्तप्रायमीरितम् ॥ २५१ ॥ यन्मरीच चि तदनुकरं भयं विजानता। असङ्गतालापभयादिव तन्नाडतं मया॥ २५२ ॥ डढोक्तंऽप्यत्र चर च भाज्ये ऽपवयोग्यऽनपवत्तत च । हिं गृद्यत्वैव वदन्ति तन्त्रे मूढाः पुरोदाचरणस्य सिद्धिम् ॥ २५३ ॥ यथाद्वऽत्र कोऽष्टाचतो दिग्वियुक्ते रसाम्नश्च तत्राखिलेन्दुन्दुतुल्ये। खिले वेदनेत्रे गुणनित्यमत्र सन चासतां कुट्टकस्य प्रकारः॥ २५४ ॥ नवाडुरेऽपि वजोत्ये कुङ्कानपवर्जने । सिद्धान्तसंमतिर्यक्ता। सदज्ञानतोऽस्ति सा ॥ २५५ ॥ वर्गप्रकृत्या विषयो यथा स्यात्तथा खबुद्धा बहुधा स्वबीजे। यद्भास्कराणैर्गदितं प्रसङ्गाद्वच्मि स्वबुद्धव चि तद्विशेषम् ॥२५॥ सप्ताष्टनिधन्योरिव राशिकृत्योद्युतिः कृतिः स्यात्प्रवदाश्रु त त्र। तयोः प्रमाणं यदि चेन्नितन्तं जागर्भि वर्गप्रकृतिस्तथेच ॥२५७ यावत्तावत्कालकै से च राशी कृत्वा सप्ताष्टाहुते तस्कृती च । कार्यं सुशैराद्यपङतयाँ तथान्य पङक्तयाँ वर्गे नलकस्य प्रकल्प्य ॥ २५८॥ तुल्यै पौ। तुल्यएवात्र कार्यं क्षिप्त्वाटनं कालकस्यैव वर्गम। पद्मस्यैकस्यात्र मूलं त नेला ख्यकऽन्यस्य स्याच्च वर्गप्रकृत्य।। २५ ॥ ३९४ सिद्धान्त तस्वविवेकः महाप्रभाधिकार ३९५ सा च प्रकया गणिता स्खखण्ड- यावद्वर्णस्य वर्गाद्भः प्रकृतिः कलकस्य च । वर्गाक्षेपकस्तत्र स्खज्येष्ठे यथोदिते ॥ २६० ॥ कायें खं भवेद्यावत्तावन्मनं तथा भवेत्। ज्येष्ठाख्यं नीलकस्यात्र काचकस्येष्टमानसः ॥ २१ ॥ व्यक्तं द्विराशिमानं स्यादिति बीजक्रियोदिता । इत्यं यत्रैकपझस्यै वणवगा च कवला ॥ २६२ ॥ तत्रोदितं यदा वर्णवर्गे है। रूपकाणि च । तत्र धूमलं मित्र वेत्सि वीजक्रिय यदि ॥ २६२ ॥ प्रकृतिः प्रथमाख्यवर्णवर्गस्थितसचा परवर्णवर्गसखा। इच रूपयुता भवेत्स तत्क्षेपक एवं वहुधा पदे प्रसध्यै ॥ २६४॥ रूपैर्युक्त खोनितो वायवों खं तद्वत् ज्येष्ठमानं च कृत्वा। कार्या शेषप्रक्रिया बुद्धिमद्भि र्यदत्प्रोक्ता भास्कराचैः स्वजे ॥ २६५ ॥ केचित्तु यैर्वर्णकृती सरूपे यत्राद्यपक्षे गदिने पदार्थम्। न तत्पदं चापि कथं चिदत्र सयुक्तिनस्सकृणु सन्मंतच २६ प्रकृतिथेकवर्णस्य वर्गारोऽयावशोषकम् । अन्यवर्णकृती रूपान्विता क्षेपो द्विखण्डजः ॥ २७॥ द्वयात्मकक्षषयुना त्ववयम् ॥ २८ ॥ ज्येष्ठस्य वर्गेऽस्य पदं वदन्ति ज्येष्ठं कथं तद्वतच युक्तया।। आद्यान्ययोस्तच्छकलद्वयाख्यकनिष्ठजज्येष्ठकयोश्च वरौ॥९७॥ तोपखण्डात्मककल्पितस्य क्षेपइवै मध्यमखण्डके त । आद्यान्यतरखण्डकनिष्ठघातो- खिन्नः प्रकृत्या गुणिनोऽस्ति नायम् ॥ २१ ॥ सञ्ज्येष्ठयोईिन्नवतिरूप येनास्य मूलं सुधिया प्रकल्प्यम् । तन्मध्यमस्याचरणप्रसिद्वजोक्तमहास्तवयुक्तिनोऽत्र ॥ २२ ॥ असम्भवात्तत्पदयोग्यतायाः सरूपके वर्णकृतीनि पाठः।। अन्यैरनुक्तोऽपि बलाद्भीतः श्रभास्कराणैर्न च सम्यगस्ति ॥ २७३ ॥ सिद्धान्तसुन्दरकृताप्यत एव वीजे स्वीये त्वरूपकसुवर्णकृतेति पाठम् । कृत्वा सरूपकशिरोमणिपाठमात्रं मुक्कोदितं निधियैव सदित्यमाहुः २७४ ॥ भास्करोक्तेश्च तदोषं परिवर्तुं समुद्यतः। खोक्तकण्टकपङक्तय च प्राक् कश्चित्तदुच्यते ॥ २७५॥ सरूपवर्णवर्गक्षेपे तु प्रोक्तयुक्तया मूलसिद्वावपि वर्गगतप्र- कृते क्षेपस्थरूपपदलाभे सति प्रकृतिरूपयोर्मलघातेन द्विनेन क्षेपवर्णवर्गाद् भक्तस्तङ्गणः क्षेपवर्णवर्गः कनिष्ठं समादुक्तरी त्या ज्येष्ठमच सिद्धिरिति वर्णवर्गस्यापि वर्णत्वात्तदङ्ग गुणको । ह्रस्वं सरूपः परवणे एव । चत्कल्प्यते तस्य कृते त्ववश्यम् । खण्डत्रयं तच्छकलद्वयस्य चाद्यान्थयोः खण्डकयोथ वरौ ॥ २८॥ तखण्डयोर्डिनचतिस्तु मध्ये इत्यं कनिष्ठस्य कृतेः स्वरूपम् । ३९६ सिदान्ततत्वविवेकः । महाप्राधिकारः । १३९७ भिमत एव। अत एव पर्वफक्किकायामपि शेषविधिना अव्यक्तव र्गवस्याप्यव्यक्तवर्गत्वादव्यक्तवर्गस्याव्यक्तत्वाच्च रूपाणामनि वारितत्वाच्च पदभक्तिरुपपन्ना । एवं समाधानफक्किकाया मपि क्षेपसजातीयवर्ण इति वर्णवर्गत्वेऽप्युपपन्नम् । रूपपदाचार्ये तु यस्याङ्गस्य वर्गः क्षेपखण्डकरूपयुतो मूलदः स्यात्कोऽङ्कः प्र इतिमूलभक्तः फलतुल्यरूपाणि कनिष्ठखण्डं व्यक्तं मूलदमूर्च प्रकृतिमूलगुणितं येन कुष्ठकसंज्ञेन गुणकेन गुणितं क्षेपवर्णव गङ्गाईचीनं प्रकृतिकनिष्ठव्यक्तखण्डघतेन भक्तं फलेन कुट्टक संज्ञगुणतुल्येन गुणितः क्षेपवर्णवर्गः कनिष्ठाव्यक्तखण्डम् । एवं खण्डद्वयात्मकं कनिष्ठमस्मदुक्तरीत्या ज्येष्ठमूलसिद्धिः । यथा प्रकृतिः याव४ क्षेपकः काव४८ ९० अत्र कनिष्ठखण्डं व्यक्तं २ परखडशनथ कुट्टकन्यासः भ९ ३ २१ अत्र गुणान्न तुल्ये २ । ६ एतङ्गणगुणितः कालकवर्गः कावद् कनिष्ठाव्यक्तखण्डं एवं कनिङ कब रू २ अतो ज्येष्ठं काय १२ रु ६ अतः पूर्वं वर्णाद् वर्णवर्गपरतया व्याख्यातो रूपाङ्गयोक्तरीत्या कल्य नय इति सम्यगेव । एवं धमङ्गिरवर्गप्रकृताद्युदाहरणं खिलं विज्ञेयमिति इत्यं सरूपके। वर्णयगै तत्पदसंशये । दूषणं भूषणं दत्तं तत्र ब्रूमोऽधुना वयम् ॥ २७६ ।। अव्यक्तकल्पनामूर्छद्वावप्यतिजडाविह । ययोर्भास्करबीजार्थागमो नचि तस्वनः॥ २७७ ॥ यत्र वजकृती च रूपकाणेति तत्र पदयोः परिमाणम् । स्याद्यथा किल तथैव वदामि भास्करेटसदुदाचरणं चि २७८॥ यथाभीष्टराश्यश्च वगै शराgष्ट्या १६ चतैः तद्यतिः खाश्वि २० चीना कतिः स्यात्। शर ५ सेंकवा नख २० मान्यवग नितो भूप ११ युक्तोऽपि वर्गेऽथ वा स्यात् ॥ २७८ ॥ तयोस्ते पदे ते च राशी प्रचक्ष्व पटुत्वेऽभिमानोऽत्र यद्यस्ति वजे । इहैकं च यावन्मितं कारकं चा परं कल्पयित्वा सुबोधा क्रिया स्यात् ॥ २८ सपके वर्णक्तीति पाठे नेवास्खकस्यात्र निषध उक्त । तेनास्खकैतादृशमेव नूनं ‘भास्करस्याभिमतं न चान्यत् ॥२८१॥ यद्यप्यत्र स्खन वग टणो नैव तथापि तत् । संशोधनाद्धि वर्गस्य धनक्रियया भवेत् ।। २८२॥ अत्र मूलार्थमुदाहरणद्वयस्य पक्षे इ ८ याव ५ काव१६ २० यम ५ काव२० = १६ अत्र कृत्वोभयत्रापि प्रकृतिं पञ्चसंमिताम् । शेषं च क्षेपकं स्ट सरूपोक्तिक्रिया कृता ॥ २३ ॥ अत्र प्रकप्तिः५ क्षेपः काव १६ रू० अथ वा प्रकतिः ५ क्षेपः काव२०रू१६ भास्कराभिमते स्यात कनिष्ठज्येष्ठके यथा। तथात्रनयनं वचिम गणकानन्दचेतवे ॥ ८४॥ तावद्वेषं क्षेपरूपाणि कत्वा ह्खज्येठे सधनये यथोक्ते । पूर्वक्षये योऽन्यवर्णस्य वर्गस्तस्याह्नो ज्येष्ठवर्णे विभक्तः ॥२८५॥ रूपैर्निन्या तत्प्रकृत्याप्तमूलं तन्नः पूर्वभेषजो वर्ण एवम्। ज्ञेयं व्यक्तखण्डं पुरोक्त; खं तु स्याद्युक्तखण्डं तदैक्ये॥२८॥ सरूपकक्षेपकजप्तिवर्ण एवं स्वकीयं तु कनिष्ठमत्र ३९८ सिद्धान्ततवविवेकः । महाप्राधिकारः ३९९ सितं भवेज्ज्येष्ठमतोऽविकल्यं प्रसाधयेत्तत्पदसिद्धिरित्यम् ॥२८०॥ परं तु मूल सिद्ध्यर्थदृणगानाङ्कतः किञ्च । धनत्वमेव कृत्वात्र मूलं यद् विचक्षणः ॥ २८॥ अथ वककनिष्ठखण्डमस्त्रं प्रकल्प्यैक ज्यष्ठखणडमस्वं स्यात्। प्रथमोदाहरणे राशी ५१ वा ७ २ वा ४। ३ द्वितीयोदाच रणे राशी ५।१ वा ८ । २ वा ११ । ३ एवमनेककनिष्ठज्येष्ठ कल्पनयापि बहुधा तत्सिद्धिः । यथेच पक्षयोः कनिष्ठज्येष्ठे. क का रू: ज्येकादरू५ कक। 3रू येका५रू धनर्णकक्षेपकखण्डकाभ्यां सरूपकोदाहरणस्य सिहै। तयोः द्वयोः क्षपवशन्खिलत्वं सर्वत्र चाज्ञः कथमाडतं तैः॥ सरूपवर्णद्वयवर्णपक्षे त्ववर्गकैकप्रकलू खिलत्वम् । असम्भवाज्ज्येष्ठपदस्य चाज्ञा इत्यं वदन्तो नितरां निरस्ताः ॥ २८० ॥ रूपान्वितै वर्णजवर्गजावघर्गवर्गं च तैयोस्तु वर्गम। पदोषपयै प्रकृतिं प्रकल्प्य तं चाखिलं पक्षमिव ब्रुवन्ति ॥२८१॥ अवर्गजt at प्रकतिं प्रकल्प्य खिलं च तं पक्षमुदाहरन्ति। अमूलदो मूलद एक एव पक्ष न दृष्टः कुत्रचिद्विरुद्धः ।। २८२ ॥ धने तत्र च तद्वखसिया सिद्धिः कथं भवेत् । उक्तोदाचरणस्यघ तदर्थं गणक ट॥ २५॥ यत्रोदाचरणे कृत्योः पश्चाष्टगुणयोर्युते। व्यधिकाविंशतिर्युक्ता वर्गः स्यात्तै। वद द्रुतम् ॥ २८६ ॥ वस्तुतस्त्वखिलं चापि खिस्नं मूढेरुदाश्चतम्। अवर्गतत्प्रकृत्येदं तन्मतं नैव मन्मतम् ॥ २८७॥ इटै कृत्वैकवर्णस्य मानं बीजोक्तिवत्पदे । खज्येष्ठे ततः सिद्वियेनोदाचरणस्य तु ॥ २९८ ॥ भास्करोक्तं कलाविस्वं स्वीकृतं बहुभिर्धमात् । तन्निराकरणं वक्तं दात्यर्थं कथ्यते पुनः ॥ २६८ ॥ कक्षावृत्ते चक्रनिम्नगाः खगस्य लिप्तविम्बं तद्वशेनैव नूनम् । सूक्ष्मासनं सूर्यमुख्यैः सदुक्तं तमादायैर्विग्वक योजनैर्यत् ॥ ३०० ॥ निनं कार्यं चक्रलिप्ताभिराप्तं खोर्यः कषायोजनैर्विबलिनाः । ताः स्युः कलिप्तिकामानसिद्ध ये तद्विस्वं लिप्तिकाद्यन्यमानात् ॥ ३०१ ॥ कुर्वन्त्यशा रासभा एव तेऽतो x = अतः खलैर्भषणदानमक्के यत्तत्सतां दूषणमेव वेद्यम्। भावेऽप्यभावश्च तदाडनोऽयं पदस्य तउनैर्बहुधात्र चिन्यः ॥ २८३ ॥ यत्र वेपोद्भवे खण्डे धनणं तत्र दर्शितम् । सरूपेणान्यवर्णेन तुल्यं हस्त्रं च ते यदा ।। २८४ ॥ अत्र विशेषो विम्बानयने, त्रिज्यातं विम्बल्डं विभते स्वगर्म सूत्रेण फडस्य चापम् । यनेन युका राष्टित: खगम्य नतशिका: पूषभाः पृथक्थाः । पृष्ठस्ये ते नतळवमिती कल्पयित्वा कश्चि दुर्मास्ये येनतळामती तारयोस्तदोषः । यान्निः स्याम वपुरथो छिपिकाची भवे नाराकणें नियमित ह स्पीयसीरोति रीत्या । ४ ० ० सिद्धान्ततत्वविवेकः । महाप्रभधिकारः । ४० १ तद्भाग्रिमयोः शीघ्रफलयोर्भददर्शनात् । तदादृतः परैरित्यं बुद्यात नात्मदोषतः।। ३११ ॥ अथा।इसिन्धं बहवोऽङ्कान कल्प्यते य चळचापमानं यस्य जी यायास्तारकाढिकी गतिरभीष्ठा तदा चतुस्य यस्य =ज्या(य+ च ) द्वयोरर्थयोरन्तरं=ज्या (य +च)-याय ज्य। २ के ज्य। य + =चापस्य चगतौ जीवाया गतिरयं चभक्ता पता चापस्य कोज्य य+ रूपगतो जीवगतिः= त्रि.च {}_{+} उवाच अथास्य यथायथा चमानमद्वयं भवेत्तथातथा ताडासन्नवेगेन जीवामतिस्तेन यदि च मानं शून्यं वदृ जीवायास्तत् छगतिः= कोज्याय । यतस्तद् मध्या कक्षा यहूणोच्चस्य कक्षा । तेनैवान्ना मध्यकक्षत्यविम्ब लिप्तः स्खोच्चे विबलिनाश्च ताः स्युः ॥ ३०२ येनप्तैवं मध्यकतैव नचे कशा संध्यो मध्यविम्बयलिनः। ताः स्युर्नाचे कक्षिकाविवक्षिप्त नचोच्चे तत्र् शवृद्धिक्षयाभ्याम् ॥ ३९३ ॥ तघाताद् द्वारकस्तुल्य एव प्राचीनोक्त्या सर्वखेटेष्वयोग्यः। विम्बं च स्यादन्यरीत्यात्र तन नाङ्गकार्यं तदृतं गोलविद्भिः ।। ३०४ ॥ एवं शिरोमणैसवेर्भामऽयन्यकस्तमितेः। मैौमादूिकक्षिकाविवान्ययुक्तून्युदितानि वै ।। ३०५॥ यन्मतेनैकुजो मध्य मेषा। न तथाखिचः। सैरमुष्टिमुखे तस्य वैगुण्यं किमतः परम्॥ ३०६ ॥ शिरोमणे॥ लसकृतं दोषाक्रान्तं बचाकृतम् । तत्समुइरते विदाम् यः स दृग्गोचविहरः ।। २०७॥ धीशब्दाडंणकः पञ्च लक्षक्तो वृत्तभूफले । वर्णाऽयं रूपसर्गेऽत्र लेखकक्षरतोऽथ वा।। २०८॥ धीत्यत्र प्रखताधान्तिर्यदीत्यत्र परिश्रमः। चरव्यचोदयाखोर्यञ्चम्यं तन्न विना कुजम् ॥ ३८ ॥ भवत्तं नैव तत्रैव दृश्यो राशिस्सदार्दनः। • धनसन्धं सङ्गवो मनेः शीघ्रफलस्य च ॥ ३१० ॥ अथ यदि यरय रूपगत्या पूर्वेत्पन्न तारकाङिको गतिस्तदा याचापस्य शरद्भि- वस्रसङ्ख्यया गत्या का जाता तद्वती जीवातात्काछिक गतिः= कन्याय-२२५ इदमेव तत्काळवेगेन भोग्यखण्डं गृहीत्वा भास्कराचार्येण सहा तादकाठिकी मतिः। साधिता सा गतिर्यत्र ह ळमानं परमं भवेत्तत्र शून्यसमा भवत्ये व कमठाकरेणेदं सर्व ममैव श्रीभास्करमतं खण्डयति । एवं यातैश्ययोः खण्डकपयोवष इत्यादिवियो। गतचण्डमानं=ज्याग-ज्या (ग-१०) भोग्यखण्डमानं=बया (ग+१० -याग खण्डयोरन्तरं ज्यागः (ग-१९)+(+१०)} २ ज्यागकोज्या? २ ज्याग ज्याग, उज्याः एवं खण्डयोपगमनं सा ग +१० )-या(ग-१०) २ कोज्याग.ज्या ) ० अथ क्रमेण वण्डान्तरं २ ज्याग उज्या१० २ ज्याग, यो १० त्रि.नि

• अत्र विशेषः ।

(य तः १०=त्रिज्यं० आसन्नपदेन कोज्य१०=त्रि-- य१० ५१ ४० २ सिद्धान्तत विवेकः । महाप्रभाधिकारः ।। ४०३ वर्गे अवर्गे अपि वर्गराशेः । पदे तु नो विप्रतिपत्तिरत्र सतामवर्गस्य पदं तु पूर्वम् ॥ ३१२ ॥ अङ्गात्मकं खण्डितमेव यतया रेखात्मकं खोकृतमेव मूलम् । क्षेत्रज्ञ तज्ज्ञानविधिं वद त्वं जानासि सम्यग्यदि शिल्पशाखम्॥ २१३ ॥ येनैव भक्त करणे विशङ्कि प्रयाति तद्यग्रफलद्वयोश्च । अल्पो भुजः कोटिरिचाधिकस्तु समावनं चायत मिष्टमाभ्याम् ॥ ३१४ ॥ कार्यं तु तुल्यश्रुतिजं च सूत्रै- स्तदैककोणकृतकोटिसूत्रम्। दोःकोटियोगाईमितान्तरस्थ केन्द्राच्च तद्यासदलेन वृत्तम् ॥ २१५ ॥ काय क् ितत्कोटिजसूत्रमेव तद्वहुमानेन विवर्जितं सत् । तडतगं स्यात्किल मध्यसूत्रं तत्र स्थिताद्यनुजान्यकोणात् ॥ ३१६ ॥ प्रवर्धितं बालसूत्रमेव क्रमज्यकावहृतिगं यदस्ति । तदेव रेखात्मकमूलमत्र ज्ञेयं करण्या गणितप्रवणैः ॥ २१७॥ तन्मूरिखसमणतुल्य चतुभुजं स्यात्सममायतन । साम्यात्तयोः क्षेत्रफलस्य चेद मनेकदोःकोटिवशान्न भिन्नम् । ३१८॥ करण्यइस बाकरेखाविभागाः ०० तत उत्कमन्या -= य१० वण्डयोग: २कोज्याग.ज्या१० २ त्रि अथ शेषशया: यार ०. शेपकोटिग्या=त्रि ज्य, ०. उज्या१०. २ त्रि. आसन्नम् येन अथ गतशेषयोर्योगज्यैवाभीष्टज्या तदानयनार्थं न्यासः ज्या१०.रे उज्या१०. शे केज्याग.ज्या ०. अभीष्टज्या १० +ज्याग त्रि.१ याग कोन्याग समा यत्प्रमाणाच्च तन्मानतस्तु । करण्युत्यदोःकोटिसवाकरेखा विभागा अपि स्युस्तदुत्यायतस्य ।। ३१८ ॥ यथोक्तं करण्याश्च रेखायमूलं तथैव प्रसनध्ये च तद्वाहुकोयोः करण्योरपि स्वल्पतद्रेखिकाख्ये पद तद्वदन्यायत स्खपमाभ्याम् ॥ २२९ ॥ पुरोक्तयैव रेखाख्यमनं यदत्र । . ज्याग’उज्या१० ततो गतन्येऽर्पयोरन्तर= कोज्याग ज्या१०_ाग उज्या१ शै त्रि.१ ०० त्रि.१ त्रि१०० सर्वयोगदळ दो खण्डान्तर रे_ शे १० कोष्टका २ ४१ ०० न्तर्गतक कमेव भास्कराचार्येण स्फुटमेग्य खण्डं साधितं तनु समीचीनमेव कमठाकरो व्यर्थ खण्डयति ॥ २० भवत्तत्करण्याश्च मूलस्य मूलम् । यथोक्तं करण्याश्च मूलस्य मूलं तथा तत्करण्युत्थदोःकोटिमित्योः ॥ ३२१ ॥ ४०४ सिद्धान्ततवविवेकः । महाप्राधिकारः ४०६ करण्योरपि खस्पमूनोत्यमूले तदुययत।द्यच रख।ख्यसूत्रम् । भवतच मूलत्यमूलस्य मूल मिदं सूझबुझा मुहुसैर्विचार्यम॥ ३२२ ॥ इदं सूक्ष्दकुण्डादिसंसधार्थ- मतेवोपयुक्तं मयोक्तं त्वपूर्वम्। विगन्योदितस्थूलसङ्कयुक्तं सुबुद्ध्यर्थमवात्र रखझतस्तु ॥ २२२ ॥ आसन्नमू शहण यदस्यावशेषकाद्यस्तदधःस्थिता इम । जानाति महासगया तमर्थमकल्पनज्ञानगुडं च मन्ये ॥३२४॥ अस्यघर्गराशेः सृष्णनं सावयवं मूलं यतो न तद्वर्गे कथ चिदपि सः । सावयवतमूलस्य खण्डद्वयं ग्रसन्नमूचतुर्यमेकं तदधः स्थितषष्टिभक्तावयवो चि द्वितीयं तन्म।नं या१ आसन्न लयुतं जातं सावयवमूलं या१ १ अस्य वशंऽबर्गराशिः । याव१ यामूसूद१ अदसन्नमूलवणं विशोध्य जातं मूत्राव शेषं याव१ यामू९अत्र यावद्दशं द् ियावद्भणितो यवदस्ति त- नॅको यविषष्टिभक्तावयवः स्थूलत्वेन तं रूपमितं गृथत्वा या बहुचितं रूपमैव यावकुणिते विन्नमूने युतं कृत्वा सम्पादितं मूलवशयं यासरूपविन्नमून१ इदं ज्ञातमून्नावशेषसममिय व्यतपो यावदेकतसमत्वाद्दक्ते रूपं प्रक्षिप्य यावमानं सैक मूलवशेषं वियुतविस्रसन्नमूलभक्तं षष्टिभक्तमूलाधः स्थितस वयादतुल्यं स्यात् अतरतम् षष्टिगुणं आसन्नमूलाधः स्थितव यवमानं व्यक्तं स्यात् ॥ स्खपं तदान्तरं दूरे महासाग्रे पदेऽन्तरम् ॥ ३२५ ॥ इसमशितिसुपृष्ठगवेणोपें गरोऽयजसूयशचिहे। हस्तसंस्थितसरन्ध्रनालेन सूच्सुस्थिरदृश भुवि विध्वज२२६॥ सत्तदुतमिति च ततश्च स्खन्तरं किल समानयतीच। खस्थितं जलभवं क्षितिसंस्थं किं न वेत्सि गिजबुद्धिबशयः३२॥ चूचयनिते कि वेधे तद्भवाद्यगलसूखकशते। लचके भुवि तदन्तरभूमिर्माहुरन्तरमितिविच कोटिः ॥२८॥ वंशमूलजनिते कि वेधे दृष्टिकोन्नतगुणे भुज एव। कोटिद्वद्भवति भूपरिमाणं तत्ववेणुविवरं सुधियद्याम् । ३९ ॥ जातभूमिगुणितकिन कोटिर्बाहुना च विद्वताशतवेधे। तत्फलं नरद।चकयुक्तं वंशमानमिति लम्बकमागत् ॥३३०॥ यथाप्रवेधदपि केवलाह्य दुवंशमाने च तथा टणु त्वम् ज६थवेधेन तथोपविष्टवे न स।ध्ये भुजकोटिमने ॥ ३३१ कोटा च ते खखभुजोहूते तत्फलान्तरेणोद्धृतमेव दृष्ट्योः । उच्छाययोरन्त रकं च भूमिः स्यात्तद्दशाहंशमितिः पुरात् ३३२॥ भूः खस्खकोटिगुणित स्खस्वब। हुड़ता कने ।। ख स्वदृग्यैरयसंयुक्त स्थान बंशमिती समे ॥ ३३३ ॥ एवं जनेऽपि प्रतिबिम्बवेधशेयं परं त्वत्र दृशैश्च्यमानम्। नं विधेयं तु युतिस्थले चि चैवं तु खस्वध्रुववेधतोऽपि1 ३३४ ॥ कोट्यर्कघातो भुजहफलं स्यात्पल प्रभा तद्दशतः पलांशाः। सुसूक्ष्मदोःकोटिवशादिदं तु संवादमायाति तं च सर्वम् ॥॥ २३५ यंयैर्धतः शउद्दिमुपैति योऽ- ष्वत्यल्पकः सङ्गणितोपर्युतम्। तमहमद् शं यदाय नून यद्यसनपद्धःस्थषष्ट्य(सन्नोऽह्न उक्तवन । महाप्राधिकारः । ४०६ ४०७ सिद्धान्ततवविवेकः । महार्णवेऽस्मिन् निपुणोऽसि चेत्त्वम् ॥ ३३६ ॥ अत्यल्पद्र प्रथमं विलिख्या धिकक्रमात्ते सकला विनेयः । आद्यक्रमाद्यद्यधिकेऽल्पभक्त शउद्दिस्तदा मार्जनमल्पकस्य ।। २३७ ॥ दृढ।ङ्गतो वाथ तयोरिहेको ऽपवर्तनीयः सुदृढं यथा तै। एवं क्रमात्ते सकला दृढाङ्गः स्युस्तद्वतिः स्वाभिमतोऽल्पकोऽङ्कः ॥ २३८॥ विनाशिभागं जलंगोल इन्दुर्टङ्गमिश्रोऽर्ककरप्रतप्तः ।। मुक्त स्वशैत्यं न कथं भवेत्वं श्टद्युत्तरं तत्र विवेकविज॥३३९॥ नोष्णत्वमर्कस्य करेषु वह्नावेवास्ति तथेन कराः स्वभावात् । यहूपदर्थे किन संविलग्ना वहिर्भवेत्तद्वनवह्निरेव॥ ३४० ॥ खस्थानतस्तेन तदुष्णता स्या द्रवैौ तु सा नैव कथं चिदत्र। भूस्याम्बुह्द्दहियुतं किलोष्णं भखेटजं नोऽर्ककरैरतोऽस्ति ॥ ३४१ ॥ अग्न्युष्णतीrशजयोगसिद्द सर्कस्य र सेरिति ये वदन्ति । न तन्मतं सत्प्रतिभाति नूनं वहैिं विनान्यत्र तदप्रसिद्धेः। ३४२॥ बुद्ध्वा च वासनामित्यं मयोक्तं विस्ढतेर्भयात्। अनुक्तयत्र सा ज्ञेया व्यक्ताव्यक्तविदा भृशम् ॥ । ३४३ ॥ असज्जीर्णमाद्योदितं प्रोह्य सूक्तं नवीनं त्विनानुग्रचङ्गोलयुक्तय। मदुक्तेर्नवीनत्व सर्वप्रतीत्यै चिरं प्राक्तनोक्तं सदैस्तु लोके ॥ ३४४॥ यः करोति स्वनस्त्रज्ञः परस्योत्कष्टकल्पनाम् । स शीघ्र क्षयमाप्नोति जनिश्चान्यजयोनिषु ॥ २४५ ॥ इति श्रीकमलाकरविरचिते सिदान्ततत्त्वविवेके सोत्तरप्र श्राधिकारः ।। अथ बन्योपसंदरः । अथात्र साढ़म्बरदस्र२० । ३० सद् पलांशकैरस्ति च दक्षिणस्यम् । गोदावरी सैम्यविभागसंस्थं दुर्गा च यद्देवगिति नास्म॥ १॥ प्रसिद्धमस्मानुष१योजनैः प्राग्यस्यान्तराशस्थितपाथरी च । विदर्भदेशान्तरगास्ति रम्या राज्ञां पुरी तङ्गतदेशमध्ये॥ २॥ तस्यास्तु किंचित्परभाग एव सार्धद्वितुल्यैः किल योजनैश्च। गोदा वरीवर्ति सदैव गङ्ग या गीतमप्रार्थनया प्रसिद्ध ॥ ३ ॥ अस्याः सतां सैम्यतटोपकण्ठग्रामोऽस्ति गोनाभिधया प्रसिद्धः। तथैव याम्ये पुरुषोत्तमाख्या पुरी तयोरन्तरग स्वयं स ॥४॥ यस्य सदानन्दलले रमन्ते गृहाग्निदग्धाः सुगुणास्तरुण्यः । परस्परं सीकरचनायैर्नकोनकोभाषणतत्परास्ताः ॥५॥ न खप्ति मात्रा विहगाः स्वतन्त्राः सन्मानसे तेऽत्र सदैव हृष्टाः । गोदावरीतीरसुधाश्रयेण यथा पवित्राः सुहृदो द्विजेन्द्राः॥ ६॥ गोदावरीसैम्यतटोपकण्ठगोदाख्यसङ्कामसुसिद्धम् । विप्रो महाराष्ट्र इति प्रसिद्ध रामो भरद्वाजकुलावतंसः ॥ ॥ ७ वध्य तज्जोऽखिलमान्यभट्टाचार्येऽतिशास्त्रे निपुणः पवित्रः । सदा मुदा सेवितभर्गसूनुर्दिवाकरस्तत्तनयो वभूव ॥ ८॥ ७७ ४०८ सिद्धसतवविवेकः । महाप्राधिकार । ४०९ वेदान्तशाखाभ्यसनेन काश्य यः पुण्यराश्य तनुमुत्ससर्ज। अस्यार्थबर्यश्च दिवाकरस्य श्रीकृष्णदैवज्ञ इति प्रसिद्धः ॥ ९ ॥ वभव पत्रः सा तर पवित्रः सत्तीर्थकलखित शासवेत्ता। तञ्जस्तु सङ्गनविदां वरिठे। नृसिंझनामा गण कार्यवचः १० बभूव चि येनात्र शिरोमणेर्वार्तिकमतमं । च सरभाप्य स्वर्थं परार्थं च कृतं त्वपूर्वसयुक्तियुक्तं ग्रहगील तत्त्वम् ॥ ११ ॥ तज्जस्तु तस्यैव कृपालवेन खञ्ज्येष्ठसद्धृदिया। कराख्यात्। सखस रायडुरुतः प्रलब्धशख वबोधो गणकयंतुष्ट्यै ॥१२॥ इगोरजश्च त्रनवनयुक्त्या पूर्वीक्तितः श्रीकमलाकराख्यः । समस्तसिद्धान्त खगोलतवविवेकसं जं किन सैर तत्वम् ॥ १३ ॥ ख नागपञ्चेन्दुशके १५८० व्यतीते सिद्दान्तमर्याभिमतं समग्रम् । भागीरथीसँस्यतटोपकण्ठघराण मीथो रचयाम्बभूव ॥ १४॥ ये दर्भगर्भायधियो यदस्तदर्थमेवास्ति मोद्यमोऽयम् । सदुक्तयुक्तयैव विचरण“ऽययं समग्रः परिशयनीयः१५ ॥ तवद्वष दूषणमन्तरण मधु दशल न भवन् अयम् । क्षन्तव्य एवात्र ममापराधा डढापार गयेथे चायम् ॥ १६ ॥ करणप्रायसिदान्ते स्वमद्य पक्षिशानतः। वयं कवय इत्याहुः स्वोक्तैौ। प्रख्य पुरातनः॥ । १७ ॥ त एव कवयो येऽत्र गलत वर्षकर्षकः । कुक । व्यपाठकास्ते तु कवयो न कथं चन ।। १८ ।। टुङ्कारपदलालित्यग्रन्थास तया विषं त्विदम्। वसनाशायमान चाटनं तद्विः शतम् ॥ १८ ॥ प्राचीनरातिभिनेऽस्मिन् मुखे निन्दां करिष्यति । न दुःखं तेन मे यज्ज्ञातरो बच्यो भुवि ॥ २० ॥ रहस्यमेतद्देवानां न देयं यस्य कस्य चिन् । सुपरीक्षितशिष्याय दातव्यं ज्ञानमुत्तमम् ॥ २१ ॥ अन्यथात्र गुरुदेषिकृतनचिरवासिनाम्। अवश्यमायुःसुकृतक्षयः स्यात्पापिनां तथा ॥ २२ ॥ ग्रहनक्षत्रचरितं ज्ञात्वा गोलं च तत्वतः। इनोकमवाप्नोति पर्यायेणान्तरात्मवन्॥ २३ ॥ युगयुग समुत्पन्न रचनेयं विवस्वतः ।। प्रसादात् कस्यचिट्ठयः प्रादुर्भवति कालतः ॥ २४ ।। यैर्यः श्रमैस्तत्वविवेक एषः सङ्गोलयुक्तया रचितोऽस्ति तेषाम्। सर्वज्ञकोऽभिज्ञ इव त्वदन्यो नेत्थं विचिन्त्येश तवैव तुष्ट्यै ॥२५॥ समर्पित स्वच्चरणस्बुजेऽतो मयास्य सहोधविबृदयेऽस्ति । अतः परं सङ्करणासिमध्ये कुवश सम्पूर्णकृपाकटाक्षम् ॥ २६ ॥ सहृद्विवृद्धे गणितप्रबन्धविचारसाराम्कृतमावहन्। सदा सनावासितमानसानां मदुक्तिरेषा मुदमादधतु ।। २७॥ ये पाठयन्ति च पठन्ति लिखन्ति चैनं साथै सवासनमनं निखिलं समीक्ष्य । तेषां यशोविनयगैरवनैपुणानि प्रीन्दिराप्रसचितानि भजन्ति वृद्धिम् ॥ २८॥ इति श्रीसकनगणक सार्वभेमविहर्तुं सिंचात्मजश्री कमलक रविरचितः सिद्वन्त तत्वविवेकः परिपूर्णतमगमत्। अथ सिद्धान्ततत्वविवेकस्य शेषवसन। श्रीगणेशाय नमः । श्रीसरस्वत्यै नमः । श्रीगुरुर्जयति ॥ जगत्सु खटिरुद्रह्मा यदवद्वरतोऽभवत् । तन्नैमि वाकप्रदं देवं ज्योतिष गतिकारणम् ॥ १ ॥ यद्यल्खकल्पितं तत्तद्वद्वधक्तं सवासनम्। सिदान्ते यन्न तस्यावं वासन वचस्ययाधुना ॥ २ ॥ अथ तावन्मध्यमाधिकारे वासनोच्यते । तत्र बहुधाकर एव। स्फुटेत्यवशिष्टोच्यते ॥ (९) अश्र्गणं वर्षमुखादिति । यदा बर्षमुखादिष्टदिनोदयं यावदहर्गणो वाराद्योऽयं ४।४५ अब्दादे दिनञ्च ० १५ अब्दयोऽत्र रविरब्दपघटिकाः षष्टिश्छद्म। अझर्गणे नियमेनाव यवोऽस्ति । अब्दपघटिका १५ न्ते सैरवगन्तस्ततोऽहर्गणघ व्यन्तं यावद्रविवार एव। षष्टिपच्यमकत्वेन तन्निश्चयान् । अ नन्तरं चन्द्रवाराद्वारचतुष्टयं गतं उदयपर्यन्तं शक्रस्यैव तत्र प्रवृत्तिरित्युक्तं स्यादपाणिमतो गत इति । प्राचीनतयाब्दपा द्वारगणनया वर्तमानरीत्या बुधो गतरीत्या गुरुरिति इयर प्यसम्भव । गणेऽब्दपघटीयुक्तस्तदर्गणतोऽच वा। अब्दपाङ्गतवारः स्यात्सदा वर्षाद्यहर्गणे ॥ (९) पञ्चदशपृष्ठे पञ्चविंशतिमितशोकस्य । सिद्धान्ततवविवेकस्य शेषवसन । ७७ (१) अषगण सैकनिरेककरणवासना ॥ वर्तमानमध्यमतिथिर्यमध्यवर्योदयेऽस्ति तदुदयेऽहर्गणः सि इः । स्पष्टतिथिर्यन्मध्यसूयेदयेऽस्ति तदुदयेऽवर्गणोऽपेक्षित स्तियोरन्तरं चन्द्रार्कमन्दफनसंस्कारोत्पन्नः कालस्तत्संस्कर णदेव वारस्यान्तरं कदाचिद्भवतीत्युक्तं सैकनिरेककरणं सुयु- क्तम् । अत्रोदयशब्देन लङ्घयामधो याम्योत्तरवृत्तस्थो मध्य मार्कोदयो ग्रह्स्तेन स्नझमध्यार्द्धरात्रस्थः स्ववीरेऽवर्गणस्तदु त्पन्नमध्यमग्रह। अपि तत्रस्थ इत्यर्थः । (२) अथाहर्गणे मध्यमसावनेनेत्यादि । चल शिसंस्कृताउँकमध्यगतिकन्नोत्पन्ननिरक्षोदयासुयुक्तैक- भभ्रमो चि एककदिनान्तर्गतं नक्षत्रम् । तस्यएसवनामि त्याहुः। कल्पनुपातमहं तु केवलार्कमध्यमगतिकन्यातुल्य सयुक्त कभभ्रमरूपं मध्यमसवनाख्यमाहुः। स्पष्टसावनसद्वा- हर्गणो लमध्यकोदयकानस्थो मध्य।त्पन्नस्तदासनकालस्य इति स्वीकृत्य स्पष्टज्ञानादागताङ्र्गणो मध्यममानसिङ्ग इति स्पष्टार्थमुदयन्तरदनमामनन्ति । षष्ट्य घटन भदिनं सदा तद्वति तुल्यासुयुतं खरांशोः। स्यान्मध्यमं सवनमेवमब्दे तत्सङख्यक भभ्रमतो निरेकेति ॥ निरयणवर्षादै। स्पष्टं वदता गणितेनानयने विनैवोक्तमध्य मसावनमनं यथायनशान्चितमध्यमानोरित्यनेन मध्यमसा घनमानं गृहीत्वा तरुस्पष्टान्तरवशाखोक्तिदुर्थः सायनवर्षादि तः पदाद । पदान्ते उदयन्तराभाव उक्तऽन्यत्र तत्सद्भावः कथं सङ्गच्छते । प्रथममत्रोदयन्तरमेबालकं तद्यथा । अथैकोदय काले अनुपागतः सावन नाशवश्चास्ति । तत्र सवनो वा स्तव एव नाक्षत्र ह्यवास्तव इत्याकरऽस्ति स्पष्टम् । यद्यवास्त वतुल्यवास्तवनाक्षत्रकन तदासन्न तु स एवागतसक निरवयवयवनोऽन्यमनादस्मि । अहमित्याशङ्कामु गणन या सिद्धत्वात। तेन लद्दयतदासनकालि कथस्तवास् रेवन्तरं वास्तवमपि परं न तत्तत्कलिकाहर्गणयोः कथमप्य न्तरम् । यदि बलात्कस्यते तर्षि तत्संस्कारतोऽवर्गणस्थोद ये नदि कथं चिन्निरवयवत्वेन संसिद्धिः। वस्तुतस्तु यतदर्गण योर्भिन्नमानमिद्वयोर्भिन्नकालि कयोः सायनजात्यन्तराभावाद न्यजात्यन्तरभ्रान्तिः। नचि च दयासन्नस्थले वास्तवावर्गण वगमाऽमक यस्य तदस्वन्तरसूत्यवास्तवसावन न संस्कारादु- दये वास्तवाच्यः स्यात् । वस्तुतस्त्वेककालिकं सदसदस्वन्तरं विदं भिन्नकलिकयोः सवनयोस्तवावास्तवयेरन्तरे प्रक प्याचर्गणेऽन्तरितस्तद्दशाङ्ग क्षेऽप्यन्तरित इति मत्वा मढाः खस्यार्षादुत्कर्षे प्रकटयन्ति । किञ्च स्वमेषादेर्मध्यगतत् स्थ चलनेनैव मध्यार्कस्योदयस्थत्वनिश्चयवृष्टित एकतािवर्गाः काले कृतोदयान्तरमध्यर्कस्तु मध्यगतिभिन्न इत्यसत्तदुदया न्तरं नद्यश्र्गणो मध्यमसवनादन्यः किन्तु ल दूदयस्थो वा स्तव एवेति सिद्धान्तः अथ यास्तवावास्तवाखान्तरोदयान्तरप्रसङ्ग तिथ्यादिष्वनुप पत्तिवासना ॥ (१) चतुर्दशपुत्रे सप्तदशशोकस्य (२) पञ्चदशपूडे त्रिशम्मितथोकय । सिद्धान्तत स्वविवेकस्य शेषवसना । सायनाकं त्यसून केवचाफेकलातुल्यासुभिरन्तरे प्राप्ते च इन्तरभीत्या मूढतया सायनार्ककलातुल्यसुभिरन्तरं भास्क रायैः कृतमुदयान्तरार्थं तत्र यदि केवलर्क कार्यासुभिर न्तरे क्रियमाणेऽयनांशकलातुल्यासुकालेनान्तरितस्तदङ्र्गणः स्यात् । स्वादुतात्तद्विरुहोदयान्तरस्य सधिसत्वात् । एतेन सन्न विंशत्ययगtशकाले अहोरात्रसुभिर्गतिकलास्तदा।यनशिक चतुत्यखभिः १६२० कनीति रवेश्चासनं क चतुष्टयम् । च न्द्रस्य द्विपञ्चाशत्कलाः । तदन्तरं ४८ योगश्च ५६ तिथ्यादि म्बन्धिप्रमाणगतिभिः ७३१। ७८० ।। ८५० घटिघटिकास्त दाभिः इति किञ्चिन्यूनमधि ४८।५२।५६ का घटीचतुष्टयं कं वा तिथ्यादिष्वन्तरं स्यात् । एवमाकरे सदसन्नाशत्रस्खरूपे वर्गणः स्वाभिमतो ज्ञेयः। यस्कालिकं नाशचमिष्टं तस्कारि कार्गणवशतस्तद्वोध्यमिति । शेषं स्पष्टम् । सिदान्तपाण्डित्यमशेषमुक्तो दन्तरान्नाशितमार्यवथैः। प्रतारिता मूढधियऽयतस्त यज्यं सदार्कादिमताद्विरुद्धम् ॥ (१) अथ स्फुटार्कस्य संक्रान्तय इत्यादि । अत्र स्पष्टमाने नामान्तादमन्तपर्यन्तं चन्द्रमासस्तन्मध्ये यदि मेषसंक्रमणं तर्षि स चैत्रः। वृषसंक्रमणं तर्षि वैशाखः । एवं मिथुने ज्येष्ठ इति क्रमेण द्वादशमेषादिसंकान्तिवशनश्चन्द्र।यै त्रादयो द्वाद श मासाः शुद्धाः स्युः । यो चि संक्रान्तिरचितः सोऽधिक इति सर्वसिद्धान्तः। उक्तं च ॥ मेषादिस्थे सवितरि यो यो मासः प्रपूर्यते चान्द्रः। चैत्राद्योऽसै शेयः पूर्तद्वित्वेऽधिमासोऽन्य इति ॥ स्पष्टमानानङ्गीकारे मध्यमस्थस्यैवा ३२।१६।४ ॐकारे कृष्णद्वितीयायां घटोचतुष्टये गतेऽधिकमासारम्भस्तथा सति शिष्टसमाचारभङ्गो दूषणम् । स्पटेत्यपञ्चाङ्गफलच्छेदापत्ति य । अथात्र वस्तुतश्चन्द्रसैरयोः स्खस्यान्तर्गतखस्खवर्षमास दितुल्यं सङख्यया परस्परं नाधिकत्वं न च न्यूनत्वम् । किन्तु तदुभयत्रैकसझ या स्यादिति मध्यमकुदिनैकसङ्ख्यया मध्यम चान्द्रमानात् २६। २१ । ५० मध्यमसंरमानं ३० । २ । १७ ३२ । ५२ । २० सदैवाधिकमस्तीति तद्दशाकथं चिन्न क्षयमा ससिद्धिस्तदसिद्धा नापि द्वितीयाधिमाससिद्धिः । अतः स्पृष्टमा नाद्यदा चान्द्रमासमानात्सैरमासमानमस्यं भवति तदैवैकच देऽमन्तादन्तावधिके संक्रान्ति ह्यस्यावकाशासंक्रान्ति यमेकचन्द्रमासे स्यादिति द्विसंक्रान्तिरयं युगसह्यः शय मासः स्यात् । एकस्मादेकाल्पत्वेन पूर्वं निर्णयात् । तचाल्पत्वं तदेव यदार्कण्टगतेरधिकत्वं स्यात् । अधिकगत्या स्वरूपका लेन राशिभोगे मानारूपत्वनियमात् । तच्चाधिकत्वं कर्पमध्ये सर्वमासेष्वपि संभवतीति सर्वत्र क्षयमास सम्भावना । यदुक्तं शिरोमणैौ। कार्तिकादित्रये तत्तु स्खकालानुरोधेनेदृशेऽर्कमः न्दोच्चे २।१८।०। यश्च भास्कराचार्येः शयमाससंभतिवर्षनि- यम उक्तः सोऽप्यत्र स्खकालानुरोधेन नान्यत्रेति सुधियो ह्यम्।। अत्र सिद्धान्तवासनानभिशाः शष्कपण्डिताः साम्प्रतञ्चयज्ञश्च णमेव सर्वकालजं मत्वा तद्विश्वासान्निर्णयग्रन्थान् रचयन्ति न तमतं प्रमाणम् । अथैवं क्षयमास उक्तः प्रत्यक्ष न कथं भवेदिति (१) एकविंशतिसङख्यक पूछे एकञ्चालकस्य । शोपवसन । सिदान्ततत्त्वविवेकस्य चेच्छूण चान्द्रादर्कमनल्पत्वेऽपि तात्कालिकस्पष्ट उहेराधि क्यदन्तदूरे संक्रमणादेकचन्द्र संक्रमणद्वयस्यानवकाशान्न तसंभवः। अथ तारकालिकस्पष्ट शबड़ेरपत्वे तु यथोक्तसंक्र मणडयावकाशक्षयमाससंभवः एतादृशसंयोगो यदा तदा ऽयमिति कदचिरसंभवेन्न सदेति बुधैज्ञेयं स च तर्कटिक स्पष्टात्यस्यशुद्धिस्तदैव यदा पूर्व निकटपतितः स्पष्टधिमासः। स्यात् । तेन शयमासात्पूर्वमधिमासो नियतः अन्तरमपि चन्द्र मानसैरमानष्टाधिकत्वात्पुनरधिमास सम्भयः संक्रान्ति इ यमध्ये दर्शान्त ह्यस्य।वस्थानात् । इत्यधिमासद्वयं शयम।सात्पू परं नियतम्। अथ दयानन्तरं योऽधिमासः स तु सदैव ष टिदिनात्मकः अशउद्दः शद्ध छ। पूर्वस्तु शयाद्यवचितः घटिदि नामकः अव्यवचितस्तु त्रिंशद्दिनात्मकः तच्छुद्धमासभावान् अत्र व्यवदिताव्यवचितयोः द्वयस्यपि निर्णययार्थं तत्प्रकसङ्ग्यधिमासको यदि भवेत्तत्रत्यसाम्वत्सरं । तमिन् शरतया क्षयेऽपि वचना।कुर्याद् यः कोविद इति वचनादयमर्थः । प्रकसङ्गीत्यनेन अव्ययति एव पर्वाधिक मासः अन्यथा यदीत्यस्य व्यर्थत्वापत्तेः । अनन्यगत्या अश्रद्द मप्येनं शष्टं मत्वा तत्सम्बत्सरं तद्दिनेव कथं तदचिमस्य क्ष यत्वात् । अद्याद्यवचितपूर्वाधिकमासस्तु यद्वत्वेन नैव ग्राह्यः । तच्छ इसङ्गवान् । अव्यवचितार्थकथनादेव तद्यवचितार्थकथनं लाघवात्पार्थक्येन तन्निर्णयकथनम् । तेन व्यवचितस्य छद्मश् इयोः सङ्गमनात् अग्रिमाधिकमासवत्सन्निर्णयोऽस्येव क्षयस्तु विसंक्रन्या युगलाद्य इति मासद्वयोक्तमप्यनन्यगत्या तक्षि नेव कार्यमिति । व्यवहितपूर्वाधिकमासत्रापि शूद्रत्वेन ग्रहणे संक्रान्ति सम्बन्धोदितार्षश्उद्वमासवचनभङ्गो दूषणम् । तदधि कोत्तरं दायावधिकउद्वमासानां स्खखार्थसंशोच्छेदात् । उत्त रोत्तरमाससंज्ञया अप्रामाणिकत्वात् । धर्मशास्त्रे देवर्षिनिर्ण यग्रन्थाभावात् । वै।रुषवचनविचारे पूर्वेऽधिकः शरो ग्रह्य इत्यत्र पूर्वशब्देनाव्यवहित एव पूव नान्तरितः । आषग्रन्थ द्वात्रिंशद्भिर्गतैर्मासैरित्यादि मध्यमाधिकमासोक्तिः स्पष्टार्थ मुपयुक्तत्वेनावृतापि प्रमाणत्वेन न सा फलार्थम्। अत्र यन्मते पूर्वेऽधिको नैषाधिकःये च मध्यमाधिकमासोक्त्या प्रथे।क्त निर्णयप्रवृत्तास्सग्मते त्वग्रिमश्चयाधिकयोरयसंभव इति ज्यो तिःशासवासनावाह्या बहव इदानींतना अनार्षमयार्षमूलकं अहतपर शासनभिशखाद्यपरम्परया अनीश्वरवादिनोऽहंकृ ता मिथ्याव्यवचारप्रवृत्ताः स्वकीयेषु स्खस्खेकर्षे प्रकटयन्ति तन्मतं शिरैर्नादरणेयम् ॥ वेदोक्तत्तडिभिन्नधिमा प्रोक्तं भिन्नं त्वस्ति चेत्त याद्यम् । नैतद्योग्यं मानवानामनीकं कुजोक्तं तयज्यमयैः फलार्थम् । (१) व्यासवर्णादित्यादि । रूपव्यासे दशमूलं परिधिः सूक्ष्म इष्ट इति रूपव्याने दशानां मूलं परिधिस्तदेव्यसे क इति वय वर्गे गुणयेद्भजेदित्यनेन व्यासवगं दशगुणो रूपभक्त स्तत्पदं परिधिरित्युक्तं संगच्छते । एवं परिधेव्र्यासो विलोम गणितेन । है। (१) एकोनत्रिंशपूडे सप्तचत्वारिंशाधिकशततमोकस्य । सिद्धान्लत नवविवेकस्य शपथसमा । (१) अथ फलवासना । व्यास ज्ञानात्परिधिवर्गस्वरूपं व्याव १० परिधिगुणव्यासपादः फलमिति वर्गद्वारा व्यासवर्ग गुणित एव परिधिवर्गः व्याघव १० षोडशभक्तः व्यावय ? कृप वर्तनाज्जातस्य व्यावव। पदं फलमित्युपपन्नम् । (९) रुद्राइतव्यासदत्यवृत्ते इति । दशगुणितस्य व्यासय र्गस्य पदं किल परिधिस्तत्र दशन्नव्यासस्य केवलव्यासस्य च घातात्यदं बा। अथ तयोर्वेगस्त रुद्रसव्यास एव। अतो रुद्राक्षतव्यासतुल्ये वृचश्चासे यदृत्तं तदृत्ते केवलव्यासतुल्यो मज्यय या मार खा सव तद्घतपदरूपा । वयनम्न था यो व्यासस्तत्पदं दो क्रमज्यकेत्यनेन सा यथा । कृतपृचद् ते बाणेनो धृवद्यासो दशन्नकेवलव्यासः स बाणगुणो दश गुथितो व्यास वर्ग एवेति तत्पदं क्रमज्यरेखेत्युपपनं यथोक्तम्। अथ वा दशने। व्यासवर्गे ययोर्ययोर्जातस्तयोरपमु क्रम ज्य कृत्वा तद्योगतु यदृच्छसे यहूचकृत्तं तदृत्ते वा क्रमज्यारे वैव मूल परिधिः स्यात् । यदपि बाणेनन इत्यनेना- स्पष्ट उद्योगब्यासे बाणरूपास्योने तने च कृतेऽपह्चद्धत एव फलितस्तन्मूलं चेत्युपपन्नम् । अथ वा परिधेव्र्यासवर्गः पय परिधिवगणणे जातः परिधिवर्गगणो व्यासवर्गः पवत्र 3. अस्य षोडशtशो जातः परिधिगुणव्यासचतुर्थशार्गः पवव है. अस्य पदं फलमित्युपपन्नम्। (२) शुन्यं सन्नन्धय इति रूपव्यासे वृत्तक्षेत्रफलं ० ।४७।। २३ । ३ रूपव्यासे परिधिश्च ३ ।।४४।१२। इष्टव्यासे परि धिः । व्या ३ ।।४४। १२ व्यासन्नः । व्याव २४४ ॥ १२॥ अस्य चतुर्थींशः रूपव्यासफलमेव व्यासवर्गन फलमिटुपपन्न म्। अथ वा फलदात् व्याव ० ।४७। २६ । २ मूलम् । व्या ० । ५२ । २०५४ अस्य वर्ग एव फलमित्युपपन्नम् । (१) रेखास्वदेशयो हृन्नान्तरमिति । स्पष्टपरिघं भtशः २० रेख। स्वदेशयोरन्तरं च ह्यनशन्तरितमस्ति। भtशर्ग तिक नास्तदा ढलान्तरशैः किमिति लब्धं प्रास्खदेशस्तेन रेखास्थय शोध्यमित्युक्तं स्खदेशहूले न्यूने रेखातो यतः पश्चिमे स्खदेशस्तेन रेखास्थय योज्यमित्युक्तम् । अन्यदाकरे षष्टम् । (९) अथ कशवासनाविचारः। भूमेरासमन्तात्समान्तरेण यमय डी ग्रहभ्रमणाश्रयमस्ति सा यज्ञकशा । उच्चपातावपि शबगोलाश्रितै । परं तत्र नै स्खगत्या भ्रमतः योजनगत्या प्रत्यहं गच्छन् कल्पे यावन्ति योजनानि भ्रमति स खकश श शक्रभिन्नानामेकैव । तयोस्तद्भिन्नस्ति । गङ्भगाः खकश योजनानि तदैकभगणेन कानीति योजनाद्या कक्षा । एवं क स्पकुदिनैः खक आयोजनानि तदर्गणेन कानति गतयोज- नानि स्युः । कझयोजनैरेको भगणस्तदा गतयोजनैः किमिति भगणाद्यो यज्ञः स्यात् । एवं प्रकारेणार्ककशासमोत्पन्नापि - शर्कयोः कशा नैव सा तयोर्जमणार्थं किं तु तयोरनयना। मेव सा । तयोरुच्चसंज्ञक ने ये अकशेरुक्ते तत्रैव सयोरर्क गत्य भ्रमणत्ते कसे शेये । उक्तवद्गीता कशा नैव स तयो १० (१) एकलशपूडे षट्पञ्चाशदधिकशततमोकस्य । (१) एकोनत्रिशत्पृष्ठे अष्टचत्वारिंशदधिकशततमधोकस्य । (3) एकत्रिंशपूने पयधिकशततमोकस्य । ) जयबिशपूडे षट्सप्तत्यधिकशततमोकय । (१) सप्तत्रिंशपुत्रे सिद्धान्ततवविवेकस्य इषवसना । ११ भ्रमणार्थं किं तु तयोरानयनार्थमित्यभिप्रायेणर्यसंमत्युक्तं यु तमेवोपपनं यथोक्तम् । (९) अथ फलयोच्चनीचकर्णयोज्यं रूपान्त्यफलज्यायाश्च यो जनानयनार्थमनुपातोऽयम् । त्रिज्यया मध्ययोजनकर्णस्तदा । ज्यारूपैरेभिः किमिति भास्करमते योजनरूपायफल ज्या म ध्ययोजनक युना योजनरूपाचुच्चनीचकर्थे स्तः । अथ वान्यफलज्या त्रिज्यायां युतोनाज्यरूपावुच्चनीचक भवत स्तै योजनकर्णन्नै त्रिज्याभक्तो योजनरूपावच्चनीचक रौ स्तः । देवक्टषमते तु भास्करोक्तज्य।कर्णत्रिज्ययोगार्ध व्यकर्णः स्पष्टः स मध्ययोजनकनणिज्यप्तः स्पष्टयोजनकः स्यात् । अथ वा भास्करोक्तयोजनक र्णमध्ययोजनकर्णयोगाई स्पष्टयोजनकर्णः स्यात् । अथ वा देवर्यमते लाघवेन मध्यय जनकथं योजनरूपान्यफल ज्याद्धेन युतीनै स्पष्टबुच्चनीच कथं योजनरूपे भवतः । यतत्रिज्यान्यफलज्यार्थेन युनिता ज्यारूपकथं देवर्षिमते ॥ अथ ज्योत्पत्तै वासनातिस्फुटैवोक्ताऽऽकरे ॥ (२) कुण्डे भजव्यसै। कृतवङ्गलाद्यौ । तत्र व्यङ्गनाथं द्विनं पञ्चदशभक्तमागमोक्तावयवः स्वाङ्गादधः स्थितः स्यात् । अ त्रापि सर्वे सवासनमेवोदितं जीवोत्पत्तिविदामतिस्पष्टम् । द्विगुणा वृत्तमन्वंशज्यकेति । एकपञ्चाशदंशानामईं।शक शिजिन साईपञ्चविंशतिभागज्या । अस्याः षबिंशतिभाग ज्ययार्थान्तरकलाः सार्द्धपञ्चविंशतिभागोनवृत्तमन्यंशकलाभि १२५१ ।ऍणितस्त्रिंशद्भक्ताः फलं कांद्यानीतसई पञ्चविंश तिभागज्यकायां युक्तं सूच्यासन्ना मन्त्रंशज्य का स्यात् । शेष स्पष्टमाकर ॥ (९) अथ स्पष्टाधिकारे वासना । ओोजान्तपरिधेरिति। बि. बाश्रयो मन्दनीचोच्चपरिधिरेक एव ग्रचण ये तु युग्मैजा तयोर्भिन्नबुदितै तै| च स्पष्टं । त्रिज्यागुणैौ कर्ण चतै। तावे करूषे स्पष्ट भवतः । यतः सकृद्देःफलमनतं फल ज्यैव स्य- त्। ओजयुग्मान्तयोर्मध्येऽपि ओजयुमन्तरगुण भुजज्य त्रि ज्ययोदतेत्यनपातेन स्पष्टमिष्टं परिधिं कृत्वेष्टफलज्यनयनं स कृदुक्तं सदस्ति । तत्रैकरूपपरिधिज्ञानमोजान्त व्यत्ययात् कथ मिति चेच्छण । एकरूपपरिधिमानं यावत्तावन् । या १ अक्षा दन्त्यफलज्य। य.(त्र१ अन्यफलज्यभजे त्रिज्याकोठे। कर्ण एव भवेदोजान्तकर्णस्तदोः कोटिवर्गयोगपदरूपः। पदाज्ञानात्क याव. त्रिव १ त्रिवभावः णवगऽय अत्र वर्गद्वार गणनभजने और जन्तपरिधिवर्गः कर्णवर्गणत्रिज्यावर्गभक्तो जातः स्मैकरूप याव. ऑव १ ऑवभाव परिधिवर्गः। अयं यावद्वर्गसम इति समच्छे है, याव अव १ ओव. भाव दीकत्य छेदगमे कते जाते पर्याय अत्र स मकरणाद्यथोक्तमेवोपपन्नम् । एवं एकरूपपरिधिक्षिज्यागुणः कर्णभक्तः स्पष्ट इत्यजन्तपरिधिः सैरोक्त एवैकस्तत्कर्णय- रभेदात् । युग्मन्तजै तु दो तकर्णभेदात् । श्रीरविणा स्वरूपा न्तरात्तद्योगाई रूप एक एवादृतः । षष्टित्रिज्याप्रमाणेनात्र परि fधषष्ठशऽन्त्यफलज्यास्ति । भा१ भाव १ भाव १ . भाव १ रू० (१) ४०-४१ पृष्ठयोः (२) २-१०३ पृष्ठानम् (१) १०८ पृष्ठे १५१-१९२ भोक्षः १२ सिद्धान्ततवविवेकस्य शेपवासना । १३ (१) चम्चांशैः सु संस्कारितस्येति । अत्र स्खभुक्तिः खसावना न्तर्गत ग्राह्या । शेषं प्रसिइमाकरे। (२) ब्रह्मगुप्तगदितमिति । अत्र जिष्णुलोक्तनतकर्म नार्ष- मूलकं कुत्रापि तन्मूलादर्शनात् । तेन खसत्ताकाचे रश्चितमि त्युच्यते तदपि न । प्राकपश्चात्प्रतिमण्डलस्थखचरं द्रष्टा कुमध्यस्थितः कशय खलु यत्र पश्यति नतं न तत्र भूपृष्ठगः ।। मध्याॐ तु कुमध्यपृष्ठगनर तुल्य यतः पश्यत स्तेनोक्तं नतकर्म न बनविधे या युक्तिरत्रापि सेति भास्कराचार्याकृतयुक्त्यप्यसिद्धेस्तदानयनस्य खमध्यं त्व के मध्य तदभाव उक्ते न संगच्छते यच्चोच्यते स्वस्वन वत्तसम्बनं सवासनमक्तमेव पृष्ठस्त्रगतानमिति भ्रान्ताडनं नरकल्पितं बुधैर्नादरणीयम् । (२) त्रिज्य।नं स्फुटकर्याप्तमिति। उक्तयोजनविस्वं त्रिज्या ३४३८ शं स्फुटकर्णभक्तं कथं स यथादृतं स्पष्टकशाकलाप्रमाणसिङ्ग कलबिम्बं सु मास स्यादित्यर्थः । एतद्भिनेन प्राचीनतयन यनेन तदसिद्धिरिति तैर्वै कः कुनस्तद्वशादानीतं तदाडनं योजनविस्वं कश।कनाप्रमाणतः कनीकृतं प्रत्यक्षविरुहं स्यात्। तत्र भास्करोक्त्या यदा शक्रः स्वनचक शाय तदा तदादृतं तद्योजनबिश्वं १११० त्रिज्या ३४३८ नं स्फुटकर्णी ११७०३२।। ४ प्नं लब्धं उककलविश्वं २२ चन्द्रार्कविम्बसममिति विरुहम्।। एवं यदा सूर्यकशाय शक्र भीमो वा तदा तकशाकर्ण (१) १३८ पृधे ४४० लोकस्य (३) १५ पुढे ४५१ भोकस्य । (3) १४४ पूत्रे ४५० शकस्य तस्सद्योजनविम्बाभ्याँ तर्कबिश्वे विरुखे भवतः । अतस्त दाहनकर्णप्रमाणं तदादृतं योजनविम्बं च सुदुष्टमिति सुधीः भिरूह्यम्॥ अथ त्रिप्रश्नगणिताधिकारे वासना । गोलः किल वसूल ऽस्ति यदृत्तत्पार्श्वयोरैलिट्टे समे भवतस्तद्धि पृष्ठार्हवृतं तत्र पृष्ठाईंवत्तस्य केन्द्र इयमस्ति । एकं कुगर्भकेन्द्रमन्यङ्गोलपृष्ठस्थ म्। गोले ये पृष्ठाई त्ते भिन्नदिते तयोः सम्यात हयं अवश्यं स्यादेव सम्याताबिभे तयोः परमन्तरम्। तत्पृष्ठाई वृत्तं स्खपृष्ठ केन्द्रात् गोल चतुर्थांशेन भ्रमणस्यात् । गर्भकेन्द्रात्तफलव्या सहेन वृत्तकरणद्वा स्यात् । तन् ियत्र कुत्र केन्द्र प्रकल्प्य यदन्यपृष्ठाई ख़त्तं गोलचतुर्थशेन क्रियते तत्ततोऽस्ति नियमेन तिर्यक । तत्पृष्ठकेन्द्र लग्नमप्यस्ति । सं पाताचिभासपान्तरे य- तिर्यकवृत्तं तदुत्तयोर रुपमन्तरं बिभे परमन्तरं यदूत्ततस्तिर्य ग्वृत्तमस्ति तदुत्ते कोटिस्तदन्यवृत्ते कर्णस्तिर्यग्वृत्ते भुज इत्य स्ति चाप क्षेत्रं जात्यम् । क्रान्ति क्षेत्रं यथा । क्रान्त्यंशा भुजः। कोटिर्विषुवांशाः क्षेत्र।शाः कर्णस्तिर्यकनाडीक्रान्तिवृत्तानां स बन्धत्। अतः क्रान्तिक्षेत्रवच्चपक्षेत्रानयनवासनाकर स्फ एव टा वद्या । चापक्षेत्र तत्परमक्षेत्रानुपातकणेन भुजः सध्या भुजेन कर्णः साध्य गोचवासनया तथा सिद्धत्वात् कथं चिदा भ्यां न तरकोटिसिद्धिः । जुत्रवद्भकर्णवर्गान्तररूपत्वेन तदभावात् । (९) गोले ऽथ चापकर्णदिति । अत्र समभुजस्तु यद्विषमभु जाश्रितरसकाव्यनुपातसदृतस्करीवगान्तरपदापरूपः । स (१) १५९ पूर्वं ११६ कस्य । १ ४ सिदान्ततत्वाविवेकस्य १५ तु तरकोट्यनुपातसिहतकोटितुल्यकर्णस्यभुजस्य तत्प्रतिस्प हिं समभुज रूपस्यापि चापरू इत्यन्यविषमभुजतद्दगन्तरप दरूप प्रगुपपन्नमेवाकरे इत्युपपन्न शष ॥ (७) लम्बशका यत्र पर।पमtशसम। इति । व्यशे ‘वचितें क्षितिजे । ययायथा व्यशाल्वदेशः सैन्येऽन्तरितस्तथातथा त क्षितिजमपि श्रादधोऽध इति ते अशांशः स्वक्षितिजद्विषय तं यावत् नवांशः षट्षष्टपस्चदश तु कदम्बः खमध्यस्तीति तत्क्षितिजं मेघोङ्गमे भमण्डलाकारं तत्र कर्कट्टरात्रवृत्तं कुजा सदोध्यें मकर स्वधःस्थितम् । ररूषट्पलांशोर्थं तु तत्कुलम धोऽध इति क कद या अदृश्यास्ते खगादय इति व्यद्यो नरे। यास्ये तवैपरीत्यादिति च स्पष्ट गोले ॥ (२) कुखण्डकार्कश्रवणविति । कुगर्भात्खमध्यं यावत्सूत्रं मध्य सूत्रमर्कक शगोले गर्भसृजाङ्गोलं स्पृष्ट सूत्रं मध्यसूत्रपर्यन्तं न यम् । तत्सम्यात एव दृक चिी चमूपृष्ठाचदृध्यगतं गभर् जस्थाकदर्शनार्थम् । तत्र जात्यञ्जस्थितिः । रथिकरों भुजः भगर्भादुक चिह्नावधि कुखण्डकुपृष्ठे।६डकचिह्नमानयुतिः को टिः। इकचिह्नाद्रविसूत्रं कर्णः । तया तत्सजातीये अपि डे कर्ण मम भुजकादय क्यकुकन्ट्रयल स्वाज्जाय । लम्बस्तु कुकन्द्रा दृकसूत्रभूगोलस्पर्शचिहुवध्यति कुखण्डरूप एव भुजः रविक vः कर्णः तरकटितवर्णचिह्नाद्यन्तरेऽर्कटक्सूत्रे । अस्य कोठे। रविकर्णः कर्णस्तदा कुखण्डकोर्ट क इति कुकेन्द्र हक चिन्नन्तरं कुखण्डोनं स्खभूपृष्ठे। वें दुचिमनं स्यात् । तह शाङ्गर्भज्जस्यर्कदर्शनमपीत्युपपन्नम् । यथा यथा तट्टकचिह्नाद प्यू” इचि सथातथा गर्भशितिजादप्यधोऽधः दृश्यtशेषज्ञ मार्क पश्यति तदृचिङ्गात् । तज्ज्ञानार्थमुपायः। सः स्वदृक् च सूत्रं भूगोस्लं स्पृहारविगोलपर्यन्तं नेयं तद्रविडकसूत्रम् । रविगले यतच्चि तदन्यपृष्ठकुजं तस्थुषु स्थलेऽपि कुपृष्ठम न्यत्। तस्पृकुगर्भमूत्रं रविगोले यत्र लग्न तदन्यखमध्यम् । यथा यया स्खपृष्ठाखमध्यच्चन्यतत्पृष्ठं खमध्यं चान्तरितं तथातथा। स्खपृष्ठकुज़ादन्यपृष्ठकुजमन्तरितं स्यादिति कुच्छन्नदृश्यांशयोगो ऽस्यवश्यं खमध्यसूत्रादन्यमध्यसूत्रान्तरम् । अत्र तज्ज्य। भुजः तकोटिज्या त्वन्यमध्य सूत्रे कोटित्रिज्या कर्णः खमध्यसूत्रे एवं कुकेन्द्र तत्पृष्ठस्थ लान्तरे कुखण्डं कोटिरर्कडक सूत्र खण्डं भुजः कुकेन्द्र हुकचावधि कर्णः । वृ इत्ययकोटिक एभ्यममं ज्ञात्वा।ङ्खण्डं विशोध्य शेषं स्खभपृष्ठच्हि। दृक्च स्या त् । यद्दशेन कुजादृग्यशावध्यप्यर्कदर्शनं सङ्गच्छते । ध्वाधः स्थितानां तु नाडीवृत्तमेव कुजम् तदथ डग्यांशः क्रान्त्या एव परापमन्तम् । तत्र यथोक्तवदुकचिह्नसिद्धिः । अथ सर्वदेशोऽपि यया सदोदितोऽर्कस्तथोच्यते । कुज़न्नाडीवृत्तावधि ल स्वांशः ततो जिनशस्तद्योगतस्य दृश्यशैः कुजधस्थैरुक्तवदुकचि मानीयते तसदोदयार्कदर्शनयोग्यं स्यादेव । परं ते स्यांशाः कुछन्न कोट्यल्पका एव नाधिका न समास्तथा दि । दृकचि मध्यसूत्रस्थमेवेति नियतम् । ततोऽर्कडक्सूत्रं भूगोलस्पर्शनादें। यत्तु कु गोले गोल चतुर्थांशपदेश एव स्पृशति तत्संपूर्ण न यत्त चतुर्थे। देशस्थं तिर्यग्गतं तत्तु मध्यस्त्रसमनन्तरितं इकचिह्नानर्थम्। अर्कगीचे तर मूत्रवध गर्भ कुजाञ्छन्नको १) १६३ पृष्ठे १५१-१५२ भोकयोः (२) १६५ पृष्ठे १६४ छोकस्य १६ सिदान्ततत्वविवेकस्य शेषवासना । । देः शेषशन ये विषुवांशस्ते निरयादय एव तेषामुत्तरगोले खक जं त्वध इति ते स्व चरतल्यकतेन पूर्वमेव स्वेदयगता या म्यगोले स्खकुजं तदूर्वमित्यनन्तरं स्खोदये भविष्यन्तीति चरो नयुक्तास्ते स्वकुजोदयस्था विषुवांशाः स्युः खोदयायाः प्रत्यं शन ते मूले लिखितः सुखथ सश्या तर्कस्य ये विषुवांशास्ते ठदयन्तम् एव इष्ट कलश योजनादिष्टकल स्लज्जास्ते न हे शास्तङ्गतराश्यंश एवेति सम्पातालगं व्यरतचलiञ्चसं व्यंशः ख इकचिन्नान्यथानुपपत्या कुर्यान्नकोट्यस्पक एव इ यशः स्खकचिहाचें नरा जिनाहयकुच्छन्नस्लवाशदेश ल. बीश सिंहांशयोगः कुच्छन्नकोटितुल्यस्तदधिकदेशे तु तदप इति यथोक्तमुपपन्नम् । यदा दृश्यशः कुजोर्वे पृष्ठकुजाः धस्तदा तदन्तरतो यथोक्तय। पृष्ठे।“ गर्भकुजोयडचिझाध- रट्टकचितं स्यात् । इचिज्ञानादृशकशनं विलोमग fणतन स बधम ॥ १) सावनोऽभटकाल इति । सूर्यदये सूर्यभुक्तराग्यंशक विकास के स्ल प्रमस्ति क्रान्तिम डक स्थव।तस्य । ततः सर्यचलद्भोग्यांशः खोदयनाशनकालेन क्षितिजस्था भ विध्यन्तीति स्वेष्टनाशनकालात्तद्विशोधनेन अर्कस्यचनप्र इतोऽपि लग्न इत्यवगतम् । अनन्तरमपि ये उदयाः शस्ता न्यपि लग्नानि गतानि। तदग्रिमं तु वर्तमान सममस्ति। सत तद्वक्तमपि तच्छेषानपातत इत्यस्ति प्राचीनानां निर्णयः - दयिकर्कभोग्यकालनाशनेष्टकालान्तरतः। अथात्र केवलथ रन्तरं केन चिदनेन सहितयोरस्तियोर्वान्तरं तुल्यमिति स।वमनाश्चत्रनाद्यन्तरमिष्टं कल्पितम् । तदवरात्रमध्ये अर्क गति कलत्पन्नासुतुल्यम् । इष्टकालेऽर्कगयुत्घचालनोत्पन्न- सुतन्यम् । स्वेष्टनाशनकालाद्यावच्छोध्यते तावत्सवनेष्टकाल एव स्यात् । अतः सावनेष्टकाले तात्कलिकाकतः साध्यं लशमि स्करसभं स्यात् । (९) अयापमोत्क्रमजीवयानति । मध्य युज्यतुल्यः ककर्णः यष्टिः कोटिः अग्राणखण्डोनयुतशतलं भुज इति यष्टिक्षेत्रम् । पक्षेत्रे चिज्यकर्ते स्लब ज्या कोटिस्तदा युज्या कों के ति मध्ययष्टिः तत्र युज्या तु क्रान्त्युत्क्रमज्येनत्रिज्य। क्र। उनि १ लस्वञ्चागुणा त्रिज्यभक्ता सत्युपपनं यथोक्तम् । चलार्कदोर्चयेति ॥ उन्मण्डल छयाकणे सध्यते । तत्र दे. नि दो.जि. पथा १ क्रन्तिज्या । उवृत्तशत्रु काट बज्यक कर्णस्त त्रि, पक! त्रिग.. पक! दा द्वादशकोटी। क इति छायाकर्णfऽयं। अत्र त्रि दो. जि पभाग १ ज्यवर्गद्वादशघात जिनज्यभक्तः फलं खाद्याश्चितयः १७७ दोघीभक्तोऽदोऽयं परसञ्ज्ञकः स पलकर्णगुण पर यह त इत्युपपन्नम् । अथ सममण्डने छ।या।कर्णार्थं क्रान्तिज्यातः समशहूं कृत्वोक्तत्पर एव तद्भावरव्ययया छ।याकर्ण इ पपन्नं यथोक्तम् । (२) विभज्य।इतालीयकेति । द्वादशकोटिः छया भुजः छ (१) १८: पूढे १२५८ धोकस्य (२) १९४ पुढे ३६९ ओोकस्य त्युक्तं युक्तमुपपन्नम् । शषं स्पष्टमाकर । (२) अयान्यथाजादिपृचlशकानामिति । भट्ट सम्पातमेघा () १८ पृष्ठे १८१ ऑकस्य (१) १२ पुढे २१५ शोकस्य १८ सिडन्ततवविवेकस्य ओशेषवासना । १९ याकर्णः कर्ण इति लघ छायाक्षेत्रं चूचकाशेनापवर्तना। तसि इम्। मशङ्कः कोटिः दृग्ज्या भुजत्रिज्या कर्ण इति धुच छ याक्षेत्रम् । इदं येनापवर्तनीयं सोऽस्त्रयाणमेक एव। शङ्क द्वादशांशेन शझोरपवर्तने यदि द्वादश तर्हि त्रयाणामपि सः। त्रिज्यायाः छयाकरौ।ोन त्रिज्यापवर्तनात् यदि कायाकर्ण स्तर्हि त्रयाणामपि सः। दृग् ज्यायाः छ।यांशेन दृग्ज्य।पवर्तना द्यदि छाया तईि त्रयाणामपि सः । तदेवमवगतम् । यः शङ- द्वादशtशः स त्रिज्यायाः छायाकर्णेशः स एव दृग्ज्यायाः छ यश इति । अथ भुजो भुजः पूर्वापर मूत्रखण्डं कोटिः इज्या कर्ण इति बुद्धक्षेत्रं त्रिज्यायाः छयाकर्यांशेनापवर्जिनं इ ज्यास्थाने छायाकर्णवृत्तीयो भुज इत्युच्यते भुजोऽग्राशइ- तलयोगान्तरवशादित्यञ्चापवर्तने छायाकर्णनीया स्यात् । शडुप्तनापवर्जने तु द्वादशकोटी पसभा भुजः शङकोटै। क इति शप्तले जाते शहर इदशांशपवर्तनात्य लभेवति तस्य त्वेन ।याक ऍशापवर्तनादपि स छयाकर्णवृत्तीयं शत्रुसी स्यात् । असः फलभाछयाकर्णवृत्तायाग्रासंस्कारत एव छाया कर्णवत्यो भुजः स्यात् । । न्यदिशि छ।येति पञ्चभा दियै परोत्यादन्यदिग्भुजः पूर्वापरचत्राच्छायायावधिक इति स्पष्टम । अया (१) च वृतमिति । स्वस्थानं केन्द्रं प्रकल्प्य यथा क्षितिज तथा तककेन्द्रादिवृत्तमपि शिमिजम् । तत्र भtश अखः पूर्वदिकस्थिते रहें। छायागं पश्चिमदिकस्थितं स्यात् । पश्चि मदिकस्थितेऽर्के छायायं पूर्वदिस्थितमिति कुत्ते छ।याप्रवेश पश्चिमचितं निर्गमे पूर्वचिहमिति स्पष्टम् । वृत्ते सममण्डले पूर्वापरैका रेख। यास्ति तद्दक्षिणोत्तरतः समानान्तरिता याया रेखास्तस्स अपि समवृत्तीयपूर्वापररेखा स्वरूपाः तत्तत्स्था नाभिप्रायेण द्रष्टा तत्तात्रेणैव विषुवत्स्थिताकें समवृत्तपूर्वा पर सत्रस्थवद्यतः पश्यति । अथात्र नियतकल्पितपश्चिमचिह्न तस्तत्समवृत्तपूर्वोपरतः समानान्तरेणैव तन्निर्गमपूर्वविहं न चि सिद्धम् । रवे रयनदिकचन्ननन् । पश्चिमदिक स्थितस्य नदिकचलितार्कस्य छयाग्रत्पूवं समसूत्रस्थप्रक्चकृमयनद यत्र चलितम् । तच्छ। यागस्य तवैपरीत्येन चलनात् । तत्र वृत्ते समवृत्तीयपूर्वापरत्रतस्तिर्यक् चजितपूर्वचिङ्कपर्यन्तगे रेखे प्रः वेशनिर्गमकालिके दिग्ज्ये स्तः तच्चापे तत्तद्दिगंशरूपे । वृत्ते तत्तत्पूर्वचिह्नस्य पूर्वापरश्च त्रपर्यन्तगे। शयापीठे भुजै। शक यादप्रमाणतः सिद्धे। । तें तु छायोत्कर्णस्रदृग्ज्यीयभुजः त्रिज्यीशरूपे। एतै तदृत्ते चापीकरणथं त्रिज्याप्रमाणतः करें । छायोत्कर्णनहर ज्याययभुजछ।यशिरूपदिग्धे भव त इत्युपपन्नं यथोक्तम् । ननु प्रत्यहं प्रवेशनिर्गमकृतपूर्वापरस मवृत्तीयसूत्राणामनेकेषt विषुवत्स्थिताकं केन्द्रोदयगान स मान्तरं कथमिति चेत् श्वृणु । अत्यासन्नस्थले असमत्वेऽपि स मान्तरितान्येव इयानीति तथा कृतानि । यथा हस्ताभ्यां धुत लम्बश्च त्रयस्तदाकारशडकाव तत्तखमध्यकुगर्भञ्च चकारेण सिद्धयोरसमान्तरितत्वेऽपि दृष्ट्य समान्तरितत्वम् । यथा च तत्तच्ह इकोः छ।योत्यकर्णयोः छ।ययोश्चासमानान्तरितत्वेऽपि दृष्ट्या समान्तरम् । यथा वा वृषलघुशङ्कोस्तत्तद्विजानीय जात्यसम्बन्धेन छयाभेदेऽपि स्ख स्खशङकभिप्रायेण दृष्ट्य छ (१) १९४ पुढे ३२ कस्य या समेव स्खत तद्वदत्राप्यवगच्छ । सिद्धान्तवविवेकस्य शोपवासना । २१ अय (१) गभहरुसूत्रपृष्ठाडकसूचयोयजनात्मकयोसना । बिम्बं किस हदणडचे तस्य दुरज्या योजनरूपा भुजस्तथा यो जनरूपः कुपृष्ठशदुः कोटिः कुपृष्ठझिम्बकेन्द्र यावद्योजनात्म क कर्ण इति कुप्रठे दुकचहे कर्णाऽत्र गर्भडक्सूत्रं तदोको टियर्गयोगपदरूपं कपृष्ठद्विम्बगोलपरिधिं स्पष्ट। यसूत्रं गतं तत्पुटदेशद्विबकेन्द्र यावद्योजनबिश्वब्यासॐ भुजः गर्भ क मूत्रं कर्णेः कुपृष्ठात्स्पृष्टदेशपर्यन्तं कोटिशतः कर्णवर्गाः म्तरपदतः पृष्ठद्वकसूत्रसंजिका स्यात् । इत्युपपन्नं यथोक्तम् । अया । (२) इव्रियन्त्रे स्वदेशपट्टीकरणवासना । क्रन्यत्क्रमः ज्यतः पूर्वं यष्टिः कृता सा यदि परकान्युत्क्रमज्यया क्रियते तर्षि तद्देशस्था स्यात् । मध्याह्न यष्टिकोर्ट। त्रिज्य।कर्णस्सदा। माशङकोटे। कः कण इत्यन्या स्यात् । तत्र मचशङ्करपि परमस्त्रिज्यतुल्यो गूचीतः परमाक्पा यष्टिश्च धृता येन स्व देशस्य परमाधिकान्त्या स्यात् । यत्र कुत्रापि स्खदेशे परा न्यायेतदधिका नेत्यस्याः परत्वमुक्तं तन्मिता पड़े) दीर्घ का ययपपनं सवंम । अथ (३) धुपीमधनार्थं यष्टित्रं कुज़नेस्य पलाश।न्। दवा तदग्रस्थितपद्य केन्द्रात् युज्या देय तत्सक्तज्य भूमा यत्र लग्न तदवधि केन्द्र ह्मै मध्याहयष्टिः स्यात् । त्रिज्याकर्षे सम्बज्य कोटिस्तदा द्युज्याकणं केत्यनुपातात् । अत्र तत्सक्त- ज्याघ्र नेम्यां यत्र लग्गं तत्र स्थितपटव्य। शुज्यैव त्रिज्यपरिणता स्यात् । यष्टिकोठे त्रिश्चाकर्णः कृतोऽत्यानयनर्थमिति सा पटी दिनपसंज्ञया व्यव इत। अत उपपन्नं यथोक्तम् । अथ (?) परकुञ्चोपपत्तिः। परक्रान्तिज्य १२ । १९ पलभ- गुण द्वादशभका पर कु ज्या स्यात् । तत्र स्पष्टयशयुक्तपलभ व फलित गणितादित्युपपन्नं त्रिज्यनुन्यतुर्यथेयं तदेव उर्य या के यनपातादिष्टकया स्यात् । सा त्रिज्यगणेषुछ ज्य। भक्ष्टचरज्य स्यात् । तत्र परकुज्यमेव त्रिज्यगुण इष्टद्यु उद्यतं पर चरज्यी प्रकल्प्य सा दोज्यगुण त्रिज्य।भक्ता कृता।। फलाविशेषात् । परं नहि वास्तवा सा परचरज्य त्रिषु ज्ययैव तत्सिद्धेः परं विष्ट चरज्यानयनार्थमुपयुक्तेत्युपपन्नम् । अथ (२) खोदयशिति।त्सूर्यस्य नतोन्नप्तकाल ज्ञानवास ना। यन्त्रे या सूर्यस्य दुर्वृत्तयनतोन्नतशान् ज्ञात्वा नतज्यया स्पृष्टो यो दिनपट्टिकाझस्तात्केन्द्रान्तरे पट्ट्यामिष्टान्य स्यात् । यष्टिकोठे। त्रिज्याकर्णस्तदा शङ्कोटे क इत्यनुपातात् । गो- लक्रमेण चरोनयुता। सूत्रं स्यात् । इति केन्द्रात्पट्ट्यां सूत्रं कृत्वा पत्रों में धृत्वा तत्सूत्रचक्रमुत ज्याघ्र नेम्यां यत्र लनं ततः खं यावर मूवं चापांशस्ते चोन्मण्डलदूर्वं उन्नतकालभागा खुरात्रवृत्ते भवन्ति । गोलक्रमाच्चरयुतोनाः स्खशितिजात् । अतश्चरसंस्करार्थं चराग़त इयक्तं श षं स्पष्टम । नतकलश शक नान्ननोन्नतशशानं वैपरीत्येन सुगमम् । अत्र सर्वत्र त्रिप्रश्न- गणितोक्त्या यत्साधने चराइते योऽस्ति स च प्रमाणम् । गुण्य गुणकयोः खच्छया फल च्छं कृत्वा यन्त्रेऽनुपाताद्यथोक्तैव फल- (१) १५७ पूर्वं ३८८ शोकस्य (१) १९८ पूर्व ४०४-४०६ धोकानाम्। (3) १५५ पुढे ४०० शोकस्य (१) १५५ पूढे ४११ धोकस्य (१) १०० पू०१-४२४ ऑकानाम् अ' सिद्धान्ततवविवेकस्य २२ २३ सिद्धिरिति स्पष्टं गोलविदाम् । अथ बिधिकारे वासना स्पष्ट वाकर कचिक्कचिदुच्यते । सार्वभे।ममते कशावृत्ते यत्र बिम्बगोलपरिधिर्दग्रस्तत्र बिस्व नेमिचिङ यत्र केन्द्र तत्र बिम्बमध्यः तदन्तरे यजुसूत्रं तत्तु तपूर्णचापस्य कशगतस्य पूर्णजोबासूत्रम् । एवं पायय भव- तदई चापे दिने तदैक्यं कलात्मकबिम्बं स्यात् । तत्तु तद बँकचापमेव चतुर्गुणितं स्यादित्युपायो दृष्टः तत्र तत्पूर्णजोबा सूत्रस्य योजनविश्वाईं मितस्य कसकरणं तद्न्थे। सूर्येन्दमन्द श्रयणाई योनत्रिज्यगुणं योजनबिश्वमुक्तम् । भैमादिकान चलखण्डकर्णचनत्रिभज्य।गुणितं विभक्तम् । मध्यस्खयोजनभवश्रवसान्यखण्डचपाधिघात कलिकाग्रच बिम्बनिना इति । वस्तुतस्त । स्पष्टयजनकथं त्रिज्या तदा योजनविम्बाहून केनि लब्धार्थं चापं चतुर्गुणितं कशस्याः क रीत्या नेति मचन् दोषः । अथ (?) मध्येदयन्तQनधिकबिम्वदर्शने सैरोक्ता आस न । सोन्नतं दिनमध्यॐ दिनाङ्कतं फलेन तु । छिन्द्याद्दिक्षेपमानानि तान्येषमलानि तु । उदय कलत्रयेणैकमङ्कनं मध्य। कलचतुष्टयेन तदन्तर मेका कन्न। दिनई तुन्त्यन्तकालेन एक कल । तदष्टन्नसेन किमिति र कलात्मकं समदविधिना कलालये यनं त्रि नदिनस्याईं स्यात्तत्तु श्रध्द्रं दिनमेवेति तदुन्नतकानयुतं दि गर्दभक्तं कलाः स्युस्ताभिरङ्गुलमे कं खचात्येषु कालेऽङखत्म कनि मानानि साध्यानि । (१) अथार्कतोऽल्पचन्द्र बिम्बस्य छायावशात्पूर्णवलया।द्याकृ त्या ग्रचबिनधासना । बिम्बं दृक्सूत्रान्तर्गतं दृश्यं अन्यददृष्य- म्। रविवृत्तान्निःखनयोः किरणयोर्बिम्बगोल स्पृष्टयोर्वेगो चि छयायं तत्रस्थे डकचिते तादृक्सूत्रं तत्किरणमार्गेणैव गते अनस्तदेकसूत्रान्तर्गतत्वेन चन्द्रबिम्बार्कबिम्बयोर्मानसम्स्या- पूर्णयोऽर्कस्य छायाग्रान्तशैते दृकचिहे खग्रचणं चन्द्रबिम्बा धिक्यात् । छायाग्राद्वचिस्थे डकचिते वलयश्रवणं चन्द्रबिम्बा रूपत्वदिति विश्वासराधिक्यवशादधःस्यबिम्बं मददस्पर्क स्यादिति स्पष्टतरम् । आर्षविरुद्धबिम्बान निरासवासना नक धाकर एव स्फटा । अथ (२) प्रभाधिकारे ग्रचबिखगोल छ।यानयनवसना । रविग्रचबिम्बगोल केन्द्रद्योः स्वस्वकश।गोलस्ययोर्योजनान्तरं बिम्बान्तरसूत्रम् । भुगोलच्छयावदत्रापि विम्याट्सन्तरं भुजो बिम्बान्तरसूत्रं कर्णस्तद्वर्गान्तरपदं कोटिरिति प्रमणशैत्र नुपातेन छ।यायं सुप्रसिद्धम् । अथ बिम्बान्तरसूत्रानयनोपयुक्तं स्पष्टाख्यं ग्रचर्कोन्तरमुक्तं तद्वासनयते । क्रन्ति वृत्ते प्रच भोगो रविश्च। भोगाच्छराग्रे ग्रचबिम्बं तदबिम्बोपरि त्रिज्या वृतं तत्र तयोर्बिम्बयोरन्तरं स्पष्टार्च कर्णः ग्रहाभोगार्कवि वान्तरं ना।कतरं भवृत्ते भुजः कदम्बव्ने शरथ द्वितीयो भुजः परन्तु बकशावृत्तं क्रान्तिवृत्तं तत्रार्कबिम्बं तु तचिह्न ( २२१ पूरे, १५५-६० श्रीकानाम् () २२४ घुड़े, ५-१५ औोकानाम् । () २१७ पृष्ठे १२६ धोकस्य २४ सिद्धान्ततवविवेकस्य दोषवासना । २५ कत्रि कुगर्भकसूत्रसम्बन्धादिति बोध्यम् I चापशान्येऽसिरशतभु जाभ्य कर्णानयनरीत्या स्फुटाख्यं चार्कोन्तरशनं सुबोधमु पपन्नम् । अत्र कदम्बीयशरावध्यर्कान्तरितत्वेन प्रथमपदस्थ केवलान्तरे स्पष्टायं प्रथमपदस्थं स्यन् । द्वितीयपदे तु सष झ्र्कतस्तत्सिद्धिरिति चक्रईश्वम् । अर्कान्तरितत्वेन तदवग आवश्यकत्वात् । एवं तृतीये भाईंयुतं चक्रहं चतुर्थं इयुक्तं सदति । यदैजपदे अर्कान्तरितत्वेन केवलस्पष्टायम धिकं समेऽल्पमिति यावदेव भुजान्तरं तावदेव कोट्यन्तरमि ति ख कोट्योर्विवरेणेत्युक्तमपि सङ्गच्छते। अथ रवेरधरिथते ग्र तयोर्गतं यत्रिज्यावृत्तं तद्भतं स्पष्टायमन्तरं योजनत्मकं भुजः योजनात्मकं तत्फलं मकरादिकेन्द्रस्थे स्पष्टान्तरे शोध्यं रविकर्णे कर्कदै युतं कोटिस्तझर्गयोगपदं कर्णं विग्वान्तर सत्रपःअकेर्वगे यचे तयोर्वैपरीत्यात् सि ज्ञेयः। अथा न्यथोच्यते । स्वस्खगोलस्थितेन्द्वर्कबिम्बयोर्चे शहर भसंली । है। त पूर्वापरसूत्राखभुजान्तरितै । योजनाञ्च कृत्वा तदन्तरैक्यं एकान्यदिके स्पष्टभुजस्तथा तत्कोट्यन्तरैक्यं कोटिं स्पष्ट योजनाद्य कृत्वा नद्योगपदं कर्णः कार्यस्तत्तुल्यं योजनाद्य भूमे शत्रुमूलयोरन्तरं स्यात् । शङ्कोः समानान्तरितत्वाच्च न्द्रबिम्बादकपर्यन्तं चन्द्रकश्च गोल स एव भुज आद्य संशक ऊर्जाधरैक्यान्यदिशोर्वंशेन शइकन्तरे यं अन्यसंशं कोटिस्तझरैक्यपदं विश्वान्तरसूत्रं कर्ण इत्युपपन्नम् । (१) भास्कराचार्यतया यैर्नतशैः शतु ल्या छाया स्यात्त उज्ञानवासना इसमे पृष्ठशङ्कौ शकुंतुन्त्यैव तद् छयति ज्याप्रमाणं यावत्तावत् । या १ कुखण्डं त्रिज्यागुणं रविकर्णश्चतं जात कच्छन्नज्या , इयं शङ्कयुक्त जातो गर्भशङः क १ या.कः कु त्रिः । अस्य वगे इरज्यावर्गयुक्तो जातत्रिज्यावर्गः क १ यावकव । त्रिः कुबघि व १ त्रिज्यावगण सम इति पक्षा । क व १ यावकवर याकुकाम कुञ्जिय १ विसंगुणितै कुखण्डत्रिज्यावर्गघातो- त्रिवेकब १ नै कृत्वा तन्मूलाभ्यां समीकरणेन यथोक्तमेवोपपन्नम् । प्राचीनतया पृष्ठशङ्कसाधनोपपत्तिः । गतियोजनैर्गतिक लास्सदा । कुदलेन केनि गुणवरौ गुणेनापवर्तिते। परस्याने पर चदश लब्धास्तेन तन्मते गतितिथ्यंशः कुच्छन्नकशस्तदून ग ’श द्वः पृष्ठशद्धः स्यादित्यपपन्नम् । (१) अथ होत्रनै कुगोलवद्दतुं ले) विभ्वी यशोले एक शटङ्गाकृतिवासना । हकचिहूद्विम्बगोलकेन्द्रं स्पृष्टा तत्परि धिपर्यन्तं सूत्रमेकं कार्यम् । तद्दिम्बगोलाधप्रदेशे यत्र चनं त दृग्यविश्वकेन्द्रं ज्ञेयम्। यद्वैदेशे लग्नं तच्चादृश्यबिम्बकेद्रम्। ताभ्यां तद्ल चतुर्युशन यहृत्तं तत्तु तङ्गोले दृश्यादृश्यबिम्बः नेमिवृत्तम्। खमध्याद्विम्बगोलकेन्द्रगं यदृक्षुण्डलं तत्तङ्कोल पृष्ठे यत्र लनं तङ्गतं दृश्यादृग्यकेन्द्रगं च बिम्बगोत्रे यदुत्तं तत्त त्रस्थं दृझण्डनं स्यात् । तत्रेमिवृत्तयोगे ऊर्धचितं कल्प्यम् । अथ ह या दृश्यकेन्द्राभ्यामेक तद्वग्वृत्तत्तिर्यग्वृत्तमपि बिम्ब- गोले कार्ये तनेमिवृत्तयोगे तिर्यकचिङ्ग कल्यं ऊर्धतिर्यक् च तयोर्नमिवृत्तेऽन्तरं बिम्बगोले चतुर्थशः। अथ यदा तत्तिर्य ग्वृत्तं क्रान्तिवृत्तानुकारं तदा चन्द्रार्कबिम्बकेन्द्रान्तरसूत्रं निर्य- (१) २२५ पृथ् ४९-५० शोकः (१) २३६ पृष्ठे ४३ औकस्य । शेषवासना । २७ । २१ सिद्धान्ततवविवेकस्य गरुत्त एव स्वयं भवति ततो बिम्बगोल चतुर्थशेन दत्तं तदु- कवृत्तं तद्भोन्ते स्यात्। अमान्ने तर्कवृत्तं नेमिवृत्तमिति दृश्य विश्वे शुकटाकृत्यभावः । यथा यथा चन्द्रान्तरितो ऽर्कस्त था तथा तर्कवृत्तं ऊर्धचिह्नासक्तं नेमिवृत्तात्तिर्यग्वृत्तेऽन्त रितं स्यात्। तदन्तरतुल्यं दृश्य बिम्बं शुकं भवति । श्टी तकु कं मध्ये परमम् । तत उभयतस्तदपचयः श्टयं यावत् । त दनं नियनं ऊर्धचिह्नासक्तमित्यूध्वाधरं श्टी स्यात्। ऊर्धच झयोर्यन्नतांशाः स्खपास्तदूर्वं यस्याधिकस्तदध इति ज्ञेयम् । एवं द्वन्नण्डलानुकरे क्रन्ति वृत्ते दृग्वत्त एव बिम्बान्तरसूत्रं त तः शकवृत्तकरणे श्टागं तिर्यकचिङ्ग उकं तद्वग्वृत्त ऊर्थ चिकने मित इति तौ हैं समं स्यात् । अन्यथोभयान्यत्र बिम्बा न्तरसूत्रस्थित्या समध्वधरत्वयोरभाषा किच्चित्रतमुन्नतं च स्यात् । इदमुक्तं शराभवे शरसत्वे सिताख्यवृत्तं चन्द्रार्क गतं त्रिज्यावृत्तं भवृत्तवद्भाद् इवृत्ततस्तिर्यग्वृत्तयोः समत्वे एवं चन्द्रार्कविम्बगतं सिते वृत्तं यदा दुर्वृत्तं तदा समता। तिर्यग्वृत्तं यदा तदोध्वधरता शटङ्गस्य वेद्या नान्यथा । इत्थः मुक्तं कुगर्भडकचिह्नवशतः स्खपान्तरात् । शेषवासनाकर एव स्तः । कशगोले विभाख्यवृत्तयोर्मेषाभ्य तयोः संपातः स्पष्ट पातान्तरे विलोमं बिम्बीयकदम्बवृत्तावध्यन्नमं तु स्पष्टं भ वतः कक्षाप्रतिवृत्तगोलयोः संपाते। त समसूत्रस्थितै शोषप्र तिव्रत्ताने विभवृनन्तरे बिम्बयशरः परमशरथ । तं विना शीघ्रकर्णानुपानं सिहै। शीघ्रकर्णानुपातजै ये तु कशगो स्तस्यै । अथात्र शीघ्रप्रतिवृत्तव्यामाहं त्रिज्यया विभागा यन्मा नतरसन्मानादेव शीघ्रकर्णः शश्नप्रतिवृतीयशरज्या चास्ति । शीघ्र कथं त्रिज्यया विभागान् कृत्वा तन्मानसः कश्चवृत्तयश रज्या चेज्जायते तर्हि तच्चपकरणात्तच्छर शनसुबोधमित्प पन्नम् । अन्यद।करेऽतिप्रष्टम् । शरीयबलनानयने तु पासस्थानं खगोलसन्धिं परिकल्प्य भवृत्तशरघूत्तयोः परमन्तरं परमः। शरः स तु क्रमेण तयोर्विषुववृत्तभवृत्तरूपयोरेवान्तरे परमक्र- तिरूपः बिम्ब सम्वन्धिशरस्त्विष्ट क्रान्तिः सम्यानचाच दि सपा तग्रहस्तथा सति बिम्बीयकुजे ऽयनबलनरीत्यत्र शरबलनं वि भवृत्तमन्तरे स्यादिति स्थितिरस्ति । तत्र कझगोले पतस्थाना डिम्बवधि मपातो विवृत्तस्फटो वचः स तु कर्णरूपस्तस्मिन् शरो भुजविभेऽन्तरे तु परमं तदनुपातस्थं प्रष्टुं परमशरं कृत्वा अयनबलनरीत्या सपातग्रडकोटिज्य परमस्याष्टशरज्यया गुण शरकोटिज्यया भक्त। यथोक्तशरबचनं तचापकरण।। (१) यदा स्यादिति । भवृत्ते नमस्तजग्रयोर्मध्ये त्रिभोन लनं ततः प्राघवं भोगावधिकं तज्ज्ञानार्थं चिननग्नं याव द्वे शोध्यते तवसनोनितः सत्रिभग्रय एव केन्द्र नगूगधान्त रकोटिरूपं स्यात् । ग्रन्भोगाच्छरान्तरे तद्विस्वं त्रिभोन लग्नस स्टा । (१) अथोदयास्रताधिकारे वासना ॥ ताव करानयने बासना स्पष्ट।धिक। यथैव। तथापि बाल वबोधार्थं कशगोचे विवृत्तस्फुटस्फुटपाभ्यां शरविचारो लि वने । विभावशीघ्रप्रतिवृत्तयोर्मेषाभ्यां विलोमं पातान्तरे तयोः संपातः बिम्बीयकदम्बवृत्तावध्यनुलोमं तयोर्युदुस्फुटं (१) २५२ पृढं ३-६ ऑकानाम् (१) २५७ पुणे ४१-४० भकनाम् । शेषवासना २९ २८ सिदासतवविवेकस्य क्तं इम्यवनं दृक् पवृत्तं तत्र स्वशास्तलग्नसक्तं चलघु विमः गतं यत्तद्वृत्तयोः परममन्तरं दृपवृत्ते चलवायासशं शर दिकस्थम् । खमध्याह्नवृत्तावधि डक औपचापं चलवृत्तावधि तु स्पष्ट दृकशेषचापं चरेषुटुक्पचापसंस्करसिद्धम् । खमध्यद्भव बिम्बोपरि दृश्नण्डलं तन्नतोन्नतांशवृत्तम् । भवृत्ते लग्नगुञ्चन्त रमेको भजः शरो द्वितीयः चनवृत्ते लग्नबिम्बान्तरं कर्णः चा पजायेन् िशानभुजभ्यां द्वितीयापकानयनप्रकारेण क- ऐश्वरूपं हरं कृत्वा ततस्तत्कथं शरभुजस्तद। त्रिज्या कर्ण क इति लब्धचषं च लवणः स्यात् । हरानयने योऽद् अन्यसं शरच्चापं चलवृत्ते बिम्बादृक्पवृत्तावध्येको भुजः द्वितीयः टद्वक्क्षपचापम् । आभ्य प्रथमचपकर्णप्रकरण का सा यस्ले लवा विधीयनतीशाः स्यरित्यपपन्नं सर्वम्। अस्तनग्नावधि गचस्थितै। मकरादिकेन्द्र तत्रस्थद्यकशेपः कुजोर्वगतस्तदधः स्थितस्तु अधः स्वस्तिकत्तदन्यदिशि ततश्चन्नबाणसंस्कारास्प यदुकक्षेपशनमप्यस्ति सुबोधम् । अथ (१) गुचयोर्ययोः शरौ स्खस्खकशगनस्थयोस्तयोर्वि वन्तरसूत्रे।पपत्तिः । खगोले स्खकशाय स्खभोगस्ततः शरा न्तरेण स्खबिम्बम्। ऊध्र्वकस्थितग्रहाभोगविवपर्यन्तगे कु गर्भसत्रे यवधःस्थगचकशगने संलग्ने तत्रस्थग्रयभोग- विवचिन्हे भवतस्तदन्त रमूर्वस्थशरः एवं कुगर्भात्तदधःस्थग्र भोगविबयुटे सूत्रे ऊध्र्वक गोले यत्र लग्ने त चाधःस्थगः भोगविरचिते स्तस्तदन्तरमध्यस्थशरः तत्र स्खखक गोले अन्यभोगचिहखग।न्तरं क शवृत्ते ग्रथन्तरम् । अन्यबिम्बचि हुखबिरुवयोर्योगजं त्रिज्यावृत्तं कृत्वा तत् तयोरन्तरं स्या न्तरम् । तत्साधनार्थमुपायः । अत्र तावदधःस्थकशागो ऊ- ईस्यभोगचिहुं रविं प्रकल्प्य ततस्त्रिभान्तरितकशाप्रदेशद धःस्थक स्पिनचन्द्रग्रचरूपविघगतं त्रिज्यावृत्तं कार्यं तदविग तकदम्बवृत्ते यत्र लग्नं ततस्तत्रिज्यावृत्ते चन्द्रबिम्वावध्यन्तरं आद्यो भुजः कदम्बवृत्ते रविबिम्बचिह्नावधि त द्वितीयः कद स्वकेन्द्रात्कल्पितेन्द्वर्क कदम्बवृत्तयोः कक्षगतं गचन्तरं पर में ततश्चन्द्र शरकोट्यन्तरेणानुपातजं आद्यसंज्ञा तत्कोटिस्तु चन्द्रविर्वतप्रदेशान्तरम् । तत्कथं चन्द्रशरो भुजः। तचिभे ऽन्तरे तु तत्प्रदेशोत्यत्रिज्यावृत्तकलु।वृत्तयोरन्तरं रविशरसं स्कारतो द्वितीयसंज्ञम्। तत्र।द्य द्वितीयाभ्यां कर्णस्तु कल्पित चन्द्रार्कबिम्बान्तरसूत्रं सुबोधम् ॥ (१) अथ वा दृग्गुछदेवेति । दृग्गुई गोलसन्धिं प्रकल्प्य तः तो नवत्वं धृत्तं सदितिजं तत्र वृत्तत्रयं तोल सन्धेरस्ति क दघवृत्तं ध्रुववृत्तं क्रान्तिवृत्तं चेति कदम्वध्रुववृत्तान्तरमा रमायनः वननं ध्वकान्तिवत्तान्तरज्य। यष्टिः तत्परमान्तरज्यया त्रिज्या कर्णस्तदा अस्पष्ट शरज्यथा क कर्ण इति श्रवसने स्पष्टशरो बिम्बढग्ग्रथन्तरे स्यात्तच्चपकरणदित्युपपन्नम् । (९) अथायनदृग्गुचवासनान्यरीत्योचते । त्रिज्यागुण इति । निम्बगतं कदम्बवृत्तं विषुववृत्ते यत्र लग्ने गोलसन्धिं कृत्वा तद वधि खगोल सन्धे विषुववृत्त आद्यस्तत्कृतगोलसन्धेस्त्रिभेऽन्तरे तवृत्तयोः सत्रिराशिग्रयुज्याचापं परमान्तरं भुजस्त्रिभांशाः (१) २५९ पृद्ध, ६३-६५ धोकानाम् । (२) २५९-२६० पृष्ठयोः, १ ०६ कानाम् (१) २५८ ४९-५४ कानम् सिद्दान्ततत्वविवेकस्य शेषवासना ३१ कर्ण इति वृधत्वेवान्तर्गतं लघुक्षेत्रं कदम्बवृत्ते अन्योपम एको- भुजः श।धं हितयो भुजस्तस्कर्णस्तु विषुववृत्ते गोनस न्धि इयन्तरं आद्यस्तत्साधनं तु पृचत्रभुजे वृक्कर्णस्तदा। लघुभुजे क इति स्पष्टतरम् । अन्यापमज्येति । भवृत्तविषुववृत्तयोः स्वगोलसन्धेस्त्रिभे प रमन्तरं जिनशतु त्यं तज्ज्यया त्रिज्या कर्णस्तदान्योपमज्या भुजे कः क र्ण इति तच्चापं वा इत्युपपन्नम् ॥ अथान्योपपत्तिः । बिम्बगतकदम्बवृधुववृत्तान्तरं विषुवहू नेऽन्यसंशः तत्र स्पष्टपम एको भुजः अन्यसं शो द्वितीयः । त कर्णस्तु स्पष्टान्यपम इति ज्ञानचापशेनैकभुजकणीदारान्यभु जज्ञानं तत्प्रथमप्रकारतः सुबोधम्। यद्। अन्यग्रचकुजे बिम्ब गत कदम्बवृत्तध्रुववृत्तयोरन्तरं सत्रिग्रहक्रान्तिभुजः विश्वाद् ध्रुव।वधि स्पष्टपमद्युज्यांशाः कर्णस्तत्कोटिः कदम्बवृत्ते। तसा जात्यात्तदनुपाततः स्फुटान्यापमकर्णान्यसंज्ञ ज्ञानं सुबोधम् ॥ अथ वा ज्ञात कर्णभुजाभ्यां द्वितीयप्रकारेणान्यभुजस्यान्यसं शस्य शानं सुबोधम् । अत्र विश्वयथुववृत्तावधि स्वगोलस र्भमृतेऽन्तरदृग्गुलुः विषुववृत्ते तु तद्विषुवांशास्तेनाद्यान्यसंस्का रादृग्यविषुवांशः प्रथमपदस्थे गुचे । स्वस्खपदक्रमत्तान् कृत्वा नद्यत्ययाद्गच च स्वस्खपदक्रमतः साधयन् । अथ यद्यत्र आद्याधिकोऽन्यो वियोगसंस्करे स्यात्। तदाद्यपदस्थोऽन्यपदे स्यात् । अन्यपदस्थ अद्यपद स्यात् । परस्परं द्वितीयनीययो रप्येवं स्थितिर्दग्ग्रचस्य तदृशत एवोक्तवदृग्रञ्च सिद्धिरिति स्पष्टं गोत्रसंदर्शनात् । इग्गुलुगुञ्चन्त रकान चि निरते हुकर्मका चरन शानवासननिसुबोधाकरत एव करणशनम् । अय या दृषचज्ञानार्थं ग्रचबिम्बभोगस्थषुववृत्तयोर्विषुववृत्ते ऽन्तरं ह्य वर्मकालः तद्भोगजविषुवान्तरैक्यं दृशुचविषुवtशा एव व्यक्त स्तश्च ययात्स ज्ञानमतिस्पटं तद्विदाम् ॥ ९) अथ विवग्रहादयनदृग्रहानयनवासना तद्विषुवtशन यनझरोच्यते । अथ स्खगोलसन्धे धिम्मीयचलवृत्तविषुववृत्तयो भंवृत्तविषुववृत्तरूपयोः परमान्तररूपखटपमः परक्रान्ति - रूपः विश्वपच एव गचः स्पष्टक्रान्तिरेव क्रान्तिः । अत्र विभ द्युमैर्येत्यनेन तद्विषुवांशज्ञानं सूपपन्नम् । एवं क्रान्तिवृत्ते - गुच एव गुचस्स डियुव(शज्ञानमुक्तवदेव सुगम्यम् । एकधुववृत्त सम्बन्धाद्योः समा एव विषुवांशाः स्युः । अथैतेभ्यो जातेभ्यो या। बाहुजीवेत्वनेन दृग्रञ्चज्ञानं प्रपदशनवशतः सुबोधम्। विषवच्चनवृत्तयोः परमातरं नवत्यधिकं तदा दृशेऽन्यपदे स्यात् । आद्यन्तयद्दितीयतृतीयोर्यत्ययतः स्यात् । गोले व्य तमिदं बुधान इग्गुलुगुचयोर्विषुवांशान्तरं इक्कर्मकालः । पशे ग्रचोदयात्तेन कलेन दृग्ग्रछदय इति स्पष्टम् । (९) या चलशिख चरादिति । बिम्बीयायनवचनसाधनार्थं त- ते ध्रुववृत्तं कार्यं कदम्बवृत्तं तु प्रचेत्यमेव तयोरन्यग्रकुजे सत्रिराशिक्रान्ति ज्यैव गुच्यनवचनोक्तो भुजः बिम्बीययुज्य कर्णस्तकोटिः कदम्बवृत्ते तवृत्तयोस्त्रिभेऽन्तरे तु बिस्मथकुजे अयनवलनज्यत्यनुपाततः स्फुटा स्यात् ॥ (२) आयनं चि वलनमिति । भवृत्तगुचभोगनिभे कदम्ब (१) २६१-२६२ पृष्ठयोः ८४-९५ ओोकानाम् (२) २६२ पूछे, १६-१७ शोकयोः (3) ३६२-६३ पृषयोः ८-१०१ ओकानाम् औपवासना । ३३ ३२ सि दान्ततवाविवेकस्य वृत्तषुववृत्तान्त रमायनवचनं शरान्तरे तु ग्रचबिम्घत्रिज्याकर्ण वलनज्या भुजस्तदा शरज्याकणं क इति लब्धं भोगशृवद्यु तत्तिर्यबिम्बावधीष्टवृत्तेऽन्तरज्या । अत्र विधीयमपि ध्रय वृत्तं कृत्वा तयोर्गुवात्रिभेऽसरे विषुववृत्तेऽन्तरं हककर्मका लः पुनरनुगतः विश्वयथुज्यमकणं इष्टवृत्यान्सरज्या भुः जतदा त्रिज्या कर्ने क इति लब्धचापं पङ्क्तं घट्याउँ डकर्म भवेत् । अथ कलादिदृक्कर्मवासना । बिम्बात्कदम्बवृत्ते शरो भुजः ध्रुववृत्ते स्फुटशः कर्णः । आभ्यां यदा कर्णेत्या चेत्य नेन भवृत्यद्वकर्मकनारूपभुज ज्ञानं सुबोधम् । यदा बियी यायनवलनज्या भुजणिज्यया लभ्यते तदेव षष्टशरकणं क इति डकर्म भट्टलैं। स्यात् । अयाश्च डकर्मपपत्तिः । व्यश्च बिम्बो दये अयनद्वग्रचोदयः खञ्जे तु तदुदये विम्बोदय नेति स्थिते व्यशस्थं बिम्बं खचरेण क्षितिजस्थं भवेद् दृग्गोऽपि खचरेण क्षितिजस्थ इति चरान्तरैक्यकालेन दृग्ग्र यतस्तद्विम्बं क्षितिजस्थं स्यात् । अतः स एवाशदृक्कर्मकारस्तकललग्नं आ शरण्यः स्खोदये बिम्बे लग्नं स्यात् सषड्गचतस्तस्कालल मनं स्खस्तकाने स्यादिति स्पष्टम् । अयाश्चवनवासना। समचि झ3त्तं यदुपरि नेयं याम्योत्तरं त्वस्येव। समच्चित्तयोः फल वृत्तेऽन्तरं भुजः स्खोपवृत्तव्यासार्ह च।पं कर्णः याम्योत्तरवूने तकोटिचेति बृचच्चापत्ये लघुचापजात्यम् । समचिह्नात् ध्रु वावधि याम्योदग्वृत्तेऽशशाः कर्णस्तहुतं चि समचिहुवृत्तात्ति यैकध्रुवावधीयवृत्ते भुजांशास्तकोटित ग्रोपरि समचिन्नवृत्ते स्यात् । तत्र वृद्धश्शेत्रनुपातालघुक्षेत्रे भुजं कृत्वा पुनरनुपातः । ग सम्बन्धिधृवच्चत्रे ग्रच।द्यज्य चापांशस्तत्कर्षः सोऽप्ययं भु जः समचिहुवृत्तावधिगस्तदा त्रिभे तदृत्तात्तवृत्तं तु कियदन्त रेऽस्तीति फलितमाक्षवलनोक्तमेवेति स्पष्टम्। तद्यथा। नतासु दोर्यगुण त्रिज्यभक्ता फलवृत्तीयनशtशज्या उपवृत्तव्यास कण अयं भजतदादाज्यकथं क इति लब्धे। पुनरनुपातः द्यु - ज्या इयं तदा त्रिज्यारों कत्यत्र त्रिज्ययोद्युज्ययोस्तुल्यत्वा नशे कृते यथोक्तमुपपन्नम् । एवं विश्वसम्बन्धेनायनाक्षसं स्कारतः स्पष्टवचनं यदस्ति तत्तु समचिकदम्ववृत्तयोखिम परमान्तरं परक्रान्तिरूपं बिम्बं किल गोलसन्धिः। अस्पष्टश रांशा विषुवशाः स्पष्टशरो हि समचिहुवृत्तयः क्षेत्रांशा। आक्ष इकर्मकाल इएतन्यंशा इति मत्वा केव नास्य ज्ञानादेव या बहुजीवेत्यनेन सुबोधं समचिहुवृत्तोयस्पष्टशरज्ञानं बृचत्रा नुपातजं तत्कर्णसम्बन्ध्यश्चद्वकर्मकलारूपभुजज्ञानं च । अय- नोतयेदपि गुचे कृत्वा तल्खोदयकुजस्यबिम्बे लग्नं स्यात् । शे पवसनाकर एव रकट ।। (१) अथ चन्द्रार्कग्रहणसम्भववासना । मानैक्याह्ने शरे ग्रचणं भवति चन्द्रगुचे मध्यममरैक्यार्धे षट्पञ्चाशत्कलास्तत्तु स्त्यः शरो द्वादशभागैर्भवति । सूर्यग्रहे मानैक्यार्धे द्वात्रिंशत्क लास्तत्तुल्यः शरः सप्तभागैर्भवति । स तु शरः सपतेन्दोर्भवति अतः सपतन्दुभुजभागा द्वादशभागापास्तदा ग्रयणसावध न्द्रस्य । दर्शन्ते यावान्विधुस्तावानेव रविः पूर्णान्ते सषडूधिकः । स एवेति तयोर्भजसाम्यात्सपाता।र्कतोऽपि शरसिद्धिः । परं स चाको मध्यमस्तेन स्फुटेन भवितव्यम् । स्फुटमध्ययोरन्तरं र वेर्भागद्वयं परमम् । अतः सपातार्कभुजांशः सपातेन्दुभुजांश • • (१) २७४ पृष्ठे ३४ सिद्धान्ततवविवेकस्य शपासना । ३५ वा चतुर्दशभागेभ्यो ऽक्या यदा पूर्णान्ते स्युर्दा चन्द्रग्रचणस भयो नान्यथेति स्थूलत्वेन पूर्वनिर्णीतम् । सूर्यग्रहणे तु नतिसं स्ततः शरो ग्राह्यः ननिस्तु विभोनग्धाना। तत्तु स्पष्टदद्या नतकालिकं पूर्वापरकपालयोर्लम्बनोनधिको दर्शान्तो वि ण ऋदन्तस्तत्र तत्तु दन्त जमेव सम्बनाधिककं स्यात् । तत्र न तघटी। चतुर्थrशः स्थूलं लम्बनं तेनाधिका नतघटिकास्तु पञ्च गुणनतघटचतुर्थे।शः इदं किन्न स्पष्ट दर्शान्तमध्याह्नकालयो रन्तर घट्योत्मक पक्षघटीभिरेको राशिरिति पञ्चभिर्भागे न तघट। चतुर्थांश एव क्रान्तिवृत्तेऽन्तरं तत्कालयोस्सम्स्पष्टदर्शा न्तार्क औनं पूर्वनते पश्चिमनते युतं त्रिभनलग्नासनं स्यात् । विचिभाङ्गस्य स्थूलस्यास्य मध्यनजtशाः सध्यास्ते यद। पञ्चच त्वारिंशत् ४५ भवन्ति तदा यदि त्रिज्यया परमा नति ४८/ ४९ लभ्यते तदा पञ्चचत्वारिंशदंशानां ज्यया केति। नतिरियं ३४।। ३० एतावान् शरो ठूभुजभागैरुत्पद्यते ते ज्ञेयाः सप्तत्याः ७ कलानां पञ्चदशभागास्तदाभिननिकलाभिः ३४ । ३० क इति लब्धाः सप्त जिनकाधिकाः । २४ । एते तु नतलानां षडं. शेनोत्पद्यन्ते । अतस्ते विचिभमध्यननशषडंशभागाः सपुतभु जभागेषु संस्कयः स्पष्टैस्तैः सप्ताल्पैर्मुच्चयसम्भवो नान्यथा। प्रतिमासोपवासना सुगमेति प्राचा निर्णयः सम्भवत्वेन ते व्य वचरन्ति । (४) अथात्रेति । चन्द्रग्रचणे स्थितिखण्डानयने भवृत्ते स्थि तिखण्डलिना भुजः शरः कोटिमनैक्यखण्डं कर्णश्चपजात्यै स्मिन् शतकोटिकर्णाभ्यां भुजानयनप्रकारैः सर्वैः स्थितिखण्डा नयनं सुबोधम् ॥ (१) ज्योतिप्रभवत इति । उदयेऽभिघाताद्यदस्यं दृश्यते वि स्वं ततोऽप्ययं खमध्येऽभिघाताधिकत्वात् । अतो नवचं शैर्नत शैरल्पात्यस्यान्तरयोरन्तरं तदेयैर्नतशैः किमिति लब्धमुदय स्थितान्तरे युतं दृष्टान्तरं स्याद्दश्यादृश्यबिम्बयोस्तदर्ज भिते ग्रासे ग्रस्तं न लक्ष्यं नृभिरित्युपपन्नम् ॥ यार्कगवणे भास्कररीत्य सकलम्बनोपायः स्पष्ट उक्त स्तद्वत्खोतलम्बनपक्षय्ववम् । त्रिभज्यका दृग्गतिहर्व तिस्थविलम्वनज्यनियतिर्विभक्ता । हरजोवयार्कस्य नसे व कोटिज्ययात्र लब्धं न परं प्रकल्प्य ॥ निभोनन्नग्नाङ्गवियोगकेन्द्राफलीयकक्षाप्रतियुत्तरीत्या । तं सकलम्बनमाद्यरीत्या तत्स्यात्स्फुटं तत्त्वविवेकपक्षे । अथ चन्द्रद्वक्क्षपसधनं सवेर्भमप्रकारेण अत्रभाते दि सुवासना स्पष्टतरा मरीचावित्यन्तगन्येनोक्तं तदासना म रोचैसार्वभै।माशयेऽपि सुधियोह्या । (२) अथ देवर्षिमते चन्द्रार्कपरिलेखवासना। भयुते चन्द्रः भोगस्तद्विम्बं च शराभावे तत्कुजऽस्ति । स्पष्टवलनं तु समर्थाः तभवृत्तन्तरं तदनुपातजं मानैक्यखण्डवृत्ते तु कुजीयतद्दिक् चिहुभ्यां चन्द्रबिम्बकद्रावधिकसूत्रयोरन्तरं तदृत्ते ते सूत्रे तु समवृत्तभबृत्तदिकचिह्नसूत्रे। तत्र भवृत्तचितं वास्तवमेवं सम वृत्तचितं तु कल्पितम् । अत्रेन्दु विश्वं भोगाद्यद। शरान्सरितं तदा मानैक्यखण्डवृत्ते चन्द्रबिम्बकेन्द्रात्तद्दिकचिह्नसूत्रे भो (१) २५०–२५१ पृष्ठयोः ५०-५५ धोकानाम् (२) ३४४ पूरे, ३६६-३६७ १ोकयोः (१) २७५ पुढे ३६ सिद्धान्ततवविवेकस्य वोपवसना । ३७ गजदिकचिह्नसूत्राभ्यां समान्तरिते करष्ये । तत्तद्दिकसूत्रसदृशे शथे । तदन्तरमणस्ति यत्तत्स्पष्टवचनम । अतश्चन्द्रविभवे कु तममद्युत्तदिकचिह्नावलनान्तरेण यत्सूत्रं चन्द्रबिम्बकेन्द्रगतं तद्वृत्तमदृशं ज्ञेयम् । कथं चिन्नचि तद्वृत्तम् । तद्दशेन कुभे न्दुस्थानानुपपत्तेः । तत्सदृशसूत्रातिर्यश्व्यस्तशरतरेण भट्ट तचिहुँ वास्तवमस्त्येव सततं कुभस्थानयोग्यम । नन्वत्र वि . स्वीयकुजवलनद्वारैव न कथमुक्तमिति चेच्छए। तीत्या डे अपि दिकचिद्वे कल्पिते कल्पितभवृत्तचित्केन चिन्नियत ग्रहणे ग्राह्यग्राहक विम्वनेमिस्पषं स्खकशागोले बिम्बगतं वृ स चयमस्ति । एकं भव्त्तरूपवृत्तकशानः सर्वत्र शरतुल्यसमा नान्तरितं क्रान्ति सदृशवृत्तम् । दृग्वृत्तं हि द्वितीयम् । मानैक्यख एडवृत्तं च त्वतीयम् । इवृत्तकान्तिसदृशवृत्त।न्तरे बिम्बनमै आद्यः क्रान्तिसदृशमानैक्यखण्डवृत्तान्तरेऽन्यः। दुर्वृत्तमानै क्यखण्डवृत्तान्तरालं दुर्वन्ननम। दोषवृत्ते खमध्यकान्तिसदृशत्रु- तं यावरस्पट्टुकक्षेपो भुजः। बिम्बीयननीशः कर्णः सदृशवृत्ते तरकोटिश्चेत्यनुपातात्षडङ्ग,लव्यासद्वन्तरे आद्य उपपन्नः । अन्यथ त शरो भजः मानैक्यखण्डं कर्णः सदृशयते तत्कोटि- थेत्यक्तवज्ज्ञानं सुबोधम्। रविगढणे त डकोपजातीयनति जात्यादवानुपातः कृतः दृगलम्बनकण नतिर्भजस्तदा षडङ्गल कण क इत्याद्यः अन्यस्तु नतिसंस्कतस्पष्ट शरत इति चन्द्र- यो कान्तिसदृशं शरकोटिज्यावृत्तं कदम्बतः । रविग्रचे त न तिकोटिज्यवृत्तं सशवृत्तम्। सदृश दृग्वृत्तद्यद्दिशि तद्दिग न्यः। हरवलनं इवृत्तमानैक्यखण्डवृत्तं यद्दिक्तद्दिगस्तेति स्पष्टं दृग्गोचसंदर्शनम् ॥ (१) अथ यद्यतै हलम्बनानयनवासन ॥ अधस्तनगह कक्षागोले बुझण्डले यत्रध्वेगश्चढग्गर्भसूनच भवतस्तद न्तरं च इग्लम्बनम् । तज्ज्ञानार्थं दुकसूत्रचिहुं चन्द्र प्रकल्प्य ऊर्थडकमूलकर्ण नतशिवा भुजस्तदाधस्तनदृकसूत्रकण क इति हकचिह्नादधःस्थगोले नतज्या स्याम् भजरूपा खमध्य- स्तु गर्भसूत्रात्तिर्यगतेऽस्ति। अथ कुगर्भाङकसूत्रचिह्नस्पृक् सूत्रमेकमप्यूर्धगोलपर्यन्तं तत्रधरसनकर्षेऽपीयं भुजरूपा त (१) ३५२ ते, -४५ शोकानाम् न्तरण वास्तवभवृत्तचॐ नवगमात्तद्दरनुपपन्नः । अकशाच॥ तु स्खकशास्थमप्यर्कबिम्बं चन्द्रकशतो नदन्तरे दृश्यते। अतो भवृत्तकत्यभवृत्तसमवृत्तदिचिह्न मूत्राभ्यां नत्य समान्तरे णाप ते दिकचिह्नसूत्रे अन्य दृश्य कैबिम्बकेन्द्रमक्ते तन्मानैः क्यखण्डकृतावधिके कार्ये । तयोरप्यन्तरेऽस्ति बलनं उक्तव त्तत्र कृतं समवृत्तदिचिहुदलनान्तरितवचनसूत्रं दृग्यार्कस तं नत्यगोपभवृत्तसदृशसूत्रम् । भवृत्तान्मध्यशरान्तरेण चन्द्र विश्वासक्तं भवृत्त सदृशसूत्रं च । तयोरन्तरं स्पर्शरः नयी यसदृशद्यथादिकस्पष्टशरान्तरे नेमियोगे मानैक्य खण्डवृत्ते- ऽस्ति चन्द्रबिम्बस्थानं नियतम् । अत्र यदि वलनसूत्रं भवृत्तं कस्यते तर्थि ततः स्पष्टशरदानानुपपत्या चन्द्रबिम्बस्थानाव गमो दुर्गम इत्याकरोक्तमुपपन् सर्वम् । गूढां द्वष्यभिप्रायवासनमधुनातनाः । अयुध्य नाशयन्त्यार्षपरिलेखोचितक्रियाम् । (९) अथ चन्द्राकंगणं परिल खर्थं स्ववासना । तत्र चन्द्र । (१) ३४४ ३४५ पृष्ठयोः ३६८ ३८० लोकानाम् ३८ सिद्धान्तत स्वविवेकस्य शेषवासना ३९ देवीस्थक केति लवधस्य चापं नतशशेषु एदं दृग्लम्बनं स्या दियुपपन्नम् । (१) अथ प्रताधिकारे वासना। मध्यमपातासनाई रात्रका स्ल चन्द्रकपातः साध्याः । तत्र चन्द्रकान्याः स्फुटास्फुट योः स।स्ये स्पष्टपातकालः क्रान्त्यर्थं त्रिज्ययाभ्यस्ते इत्याद्यु त्यानंतदोःसम्बन्धि चापान्तरस्याप्यभावस्तत्र दृष्टः क्रन्योर स।स्यात्तदस्य स्पष्टपातकाल आनाथ तदासनत्वलाभधिया तरकालतः पातगतगम्यलक्षणक्रमात चपान्तरितः पूर्वं अनः तरं वा चन्द्रः कार्यः स च यत्कलिकस्तत्काले रविपानावपि कथं। तवेवं चापातरमेव चन्द्रचलनं तदनुपातसिद्धे पाता र्क चलनं चेति तद्दनात्ते तात्कालिकाः स्युः। अथात्रापि स्फु ट|स्फुट चन्द्रार्कक्रान्तिसाम्याभावे प्रोक्तचापान्तरतुल्यचन्द्र चालनन्तरितकाले पुनश्चन्द्रार्कपाताः साध्याः एवमसकृदुत्त रात्तर पातकालसद्भवन तद चापान्सरमल्पं स्यात् । यदा त भावस्तदा तु तक्रान्त्योः समत्वात्स एव स्खस्फुटपातकाल इत्यु पपन्नम् । सैरे चापान्तरितश्चन्द्रे। विदितः पातस्य दूरत्वे। आ सत्वे चापाद्वीन्तरित इत्यसकृकरणत्फलितं त्वेकमेव पात स्थाने । गतगम्यतानयनयुक्तिस्तु भुजवृथा क्रान्त्युपचयस्त इसे तदपचय इत्यजपदे क्रग्युपचयोऽयं पूर्वं त्वपचयः समपदेऽये त्वपचयः पूर्वमुपचयः । एनेन ओजपदे अकदिन्दु क्रयधिकन्वे समपदे तदपत्वे च गतं क्रान्तिसस्यं तद्वैपरीत्ये एष्यमिति च स्पष्टम्। अत्र स्पष्टक्रान्त्यभावस्थाने यदारम्भरसन्नः स्फुटक्रन्सिदिकस्थिनेन्दुसम्बन्धितद्दिकमेवोचितमिति मध्य क्रान्तिदिकस्थितस्पट क्रान्ते। तदेवेन्दोः पदं अन्यदिकेऽन्य दिकमित्यपि। अर्केन्दुश्चक्र चक्र ईथोगेऽन्तरे वेत्यस्ति द्विविधं क्रान्तिसस्यं विषुवद्भन्नवृत्तस्थे योगजमार्षप्रामाण्यसिद्धम् । अन्तरजमनार्षमप्रमाणम् विषुवडुन।सन्नस्थे द्वयमपि प्रमाणं आर्षप्रामाण्यात्। विषुववृत्तयभिन्नपर्श्वस्थचन्द्रार्कवशादैर्धते योगजः । एकपार्श्वस्थचन्द्रार्कवशादन्तरजे व्यतीपातोक्तः । एकपार्श्वस्थयोर्वशतो योगज्ञो भिन्नपार्श्वस्थशतेऽन्तरज इति स्पष्टम् । (१) अथ प्रश्नोत्तरवासना। त्रिज्य।क्षभानति । ग्रचधिष्ठित इझण्डजं विषुववृत्त यत्र ननं ततो यच्छद्वस्तनं तत्तुल्य एव भुजोऽाया अभावात् । छायाकर्षवृत्तो यस्तु पलभरूपस्तत्र दिज्यभुजे त्रिज्याकर्णस्तदा पलभभुजे कः कर्ण इति फलं भु जाग्रत्स्कुकेन्द्रवध्यन्तरम्। तामिष्टपलभ मचा तसाधित पल कथं इष्टपलभाभुजस्तदा त्रिज्यक क इत्यनुपातलब्धेष्टाक्ष ज्यायाश्चापमिथक्षांशाः इवृत्तस्थखमध्यविषुववृत्तान्स ररूपाः । विषुवश्चान्तरेऽभीष्टक्रान्त्यंशः खमध्यगुडान्तरे नतीशाः छायाशङ्कयुक्तः स्युरियुपपनं यथेक्तम् ॥ (२) एकान्यदिके इनि। एकाञ्चरात्रवृत्तवशेन समापमत्वे नरयोनेि शतभजयोरसमत्व पतभाशानवासना । पलभा मानं यावत्तावत् या १ द्वादशकोटै पल्लभ भुजस्तदा नरकट । क इति शङ्कतले याम्ये यापन की यादिन। १२ १२ भुजसंस्कारादत्र खस्खाग्रा शानमिति द्वयोरुत्तरैकगोले उत्तरभुजयोः सममण्डलदुत्त (१) ३६२ पृद्धे, १८ २७ धोकानाम (१) ३६४ पृष्ठे, ६ शोकानाम् (२) ३६४ पृढ, १ १२ शकानाम् ४० सिद्धान्ततत्त्वविवेकस्य शपवासन । ४१ रस्थत्वेन शत्रुभुजे योगेऽचेत्यपमसस्यादगुइयं सममिति स- यापन! प्रभुड १२ मच्छेदापगमे कृते पञ्चयोन्यासः एवमत्रैव या याद्विन१ द्विभुउ१२ स्यभुजयोः सममण्डनाद्याम्यस्थत्वेन भुजोनं शङ्कतलमयेति य। पुन १ प्रभु १२ समपक्षयान्यास यद्विन? द्विभुद १२ अथ यास्यैकगोन्ले सदव या- स्यदिग्भुजस्तत्र शङतनौ भुजवणेति समपक्षयोन्द्यासः या प्रन प्रभुउ १२ अथ भिन्नगोले समपक्षयोन्यासः यापन १ प्रभुउ १२ यद्विन नुद १२ यद्विन१ त्रिभुद१३ एवं वा याप्रन१ अभुङ १२ अत्र सर्वत्र शे।धने कृते यथोक्तमेवोप यदिनं ; द्विभुद १२ पन्नम् (१) सदस्रभानाविति । क्रान्तिज्याप्रमाणं यावत्त।वन या १ यत्रि १ अमात्समशङ्कः असे अत्र समवृत्तमव फलवृत्तमिति समवृत्त- नतdश एव फलवृत्तायास्तज्ज्ञानार्थं नतामुदोषी युधागुण त्रिज्यभक्त कार्या प्रकृते ह्यज्यावर्ग ज्ञानत्तद्वर्गेण।नेन याय) त्रिव १ नतासुदोचीवर्णं गुणज्यािवर्गभक्तः समवृत्तीयन याबनव त्रिवनवः तांश ज्यावगे त्रिवः त्रिज्यावर्गाच्छद्वः समशङ्गवर्गः या वनव१ त्रिवनव त्रिवव। यावत्रिव १ श्रयं पूवसमशङवगणनन सम त्रिय । अव १ इति के दभक्तयोरनयोः साम्यकरणेन बीजतोऽव्यक्तक्रन्ति ज्यमानं व्यक्तं यथोक्तं स्यात् । (२) अक्षtशक जेनेति । क्रान्ति ज्यामानं यावत्तावत् । या १ यायपबन्निव । अकुञ्या २ अस्य वर्गः त्रिज्यावर्गगुणः १४४ यावपवत्रिव१ द्युज्यावर्ग यावत्र भक्तः फलं चरज्यावर्गः याव१४४ मि व१४४ ज्ञातचरज्यावर्गेण सम इत्युक्तवत्समपद्ययोन्यासः यावपवत्रिव?रू यावचयं १४४ त्रिवचव१४४ अत्र चरज्याकघातं गणं च कृत्वा सम- शोधनेन यथोक्तमेवोपपन्नम् ॥ अशशवदिति । सममण्डलस्थे रवै तदेव फलवृत्तमिति त्रिप्रश्नवासनायां स्पष्टम् । पलप्रभालम्बगुणाशीवायोगमिति । प्रागुक्तरीत्यैव स्पृष्ट मकर । भास्करे ऽथेति । अत्रापि समवृत्तं फलवृत्तम् । गतसु ज्य। युज्याघात खिज्यभक्तः फलवृत्तीयनतशय सत्र समवृ त्तनत्tशज्या अतो विलोमेन त्रिज्यगुण सा नतासुज्यभक्त शूज्या। स्यादिति किं चित्रं ततोऽपमया ततो यत्क्रान्तिफलं ते ऽशांशस्ततः पलभेति सुगमम् । कुजोवोनितामिति । अत्रोपपत्तिः स्टैवाकरे । (१) प्रविदितनरमानदिति। अत्र क्रान्तिज्यामानं या? श्रतः। याअ शंत्रिः कुज्याहृती eन द्यज्यावगेः याव त्रिवः उत्तरगोन कन्नय ठ१ याअ १ ऑत्रि . यावअव ! याअशंत्रि ३ शं वत्रिवः। अस्या वर्गाः अयं त्रिज्य ब्रुवः वगगण द्यज्यावगभक्तः सूत्रवर्गः याव अवनव१ अशंत्रि त्रियशवत्रिवव१ अयं नतसकटिज्यावगसम- या वडम्ब १ त्रिवलम्बः इति पक्षे समच्छेदोक्रय छेदगमे कृते त्रिज्यावर्गापवर्तित यावअव१ या अशनि इवान यावलम्बनकोव पक्षयोन्यसः लम्जनकोव१ अत्र न बज्या- त्रिव१ नतासु सुकोटिज्य।घातो भाज्यः अधस्तनपदोऽव्यक्तवर्गस्थाने त्रि- याप? - ; (१) ३६५ पृष्ठे, २३ -२५ श्चकानाम् (२) ३६५ ३६६ पृष्ठयः, २६-२७ योकयोः (१) ३६८ पृष्ठे ४३ शोकस्य ४२ सिद्धान्ततत्वविवेकस्य शेषवसना । ४३

• e

ज्याभक्तभाज्यस् वगः क्षयगतः रूपस्थाने भाज्यवगोः ऊध्र्वष- दोऽव्यक्तवर्गस्थानेऽक्षयवर्गे धनवणं धनगतस्तस्मादृणं शोध नेन तद्योग एव चरसंज्ञ उपपन्नः पशयोस्तदपवर्तनाद्व्य क्ते बिन्नान्यः शयगतः सैम्ये । याम्ये तु धनगतस्तत्रान्यवर्गे पक्षयोः साम्य करणाद्यथोक्तमेव क्रन्ति ज्यमानं व्यक्तं याम्य सैम्ययोः । कदाचित्तद्विविधमयुत्तरगोलेऽव्यक्तपश्चर्यागरूप- तोऽपमि यदिन मानं स्यात् । अथ सजातीयजात्येषु भुजैक्यं भुजं कोट्यैक्यं कोटिः कर्ण क्यं कार्यं प्रकल्प्य यज्जा यं तदपि तसजातीयं सजातीयजा त्यानुपातार्यम् । अत्रैकव्यै क्यदपि व्यैक्यद्वारा भुजकोटिक णन ज्ञानमयनुपातजं सजातीयवादियुपपत्तिः स्युटैव तद्विदाम् । (१) ऋक्षयोरिति । अत्रोपपत्तिः। क्रान्तिवृत्ते मेषादेः स्खस्ख नक्षत्रध्रुवकान्तरे स्वस्खशरान्तरे खस्खभागस्ततस्तत्तद् तु स्वस्खः कदम्बवृत्तेऽस्ति । तत्रैकमाद्यसंशं द्वितीयमन्यसं शम्। आद्य न्थभोगीकदम्बवृतयोर्भवृत्तेऽन्तरं परमं तयोधंबक।न्तरम् । । कदम्बादन्यीशरचापकोटितुल्यकर्णान्तरे तयोरेव कदम्बवृ तयोरन्तरं भुजः स तु ज्ञानध्रुवकान्तरानुपातसिइस्तत्कोटि स्त । आद्यज्ञभगाङ्कवृत्तगत्रिभान्तरितस्थानात्केन्द्रसंज्ञकाद न्य— याबदन्तरं तज्यािवृत्तेऽस्ति कर्णरूपम् । अन्यज्ञशरो चि भुजः केन्द्रोत्यत्रिज्यावृत्तभवृत्तयोरन्तरगस्तत्कर्णान्तरे त्रिभेऽन्तरे तु तदुत्तयोरन्तरं परमं तदनुपात सिहं तु तदाद्यर्द्ध कदम्बवृत्तचित्र्यवृतैक्यदाद्यज्ञभोगावध्यन्तरं आद्यक्ष संस्का रेणाद्यशैवध्यन्तरं स्यात् । तदैक्यात्पूर्वभुजान्तरे त्वन्यक्षमिति तदैक्यत्परस्परं भुजकोट्यन्तरिते आद्यान्यभे भवतः। तच्चाप कण तङ्गयोरन्तरं स्यात् चि तत्रिज्यावृत्तं । अथ तदन्तरं प्र माध्य तदेकी खमध्यं कृत्वा तत्रिज्यावृत्ते दृश्नडलेऽन्यज्ञे तन्नतशतं कृत्वा यत्तयोर्विषुवांशान्तरं तत्तु द्यरात्रवृत्ती यं नतमन्यज्ञस्य । ततः फलवृत्तो यनतpशद्वार दिक्कोटिः सध्या सेच तखमध्यत्ययाम्योत्तर वृत्तयोरन्तरगा । तचिभन्त रिसा स्यात् । ततो दिगंशकोटिज्यका विनिघ्नी लम्बtaजोवा चिभजो थाप्नेयनेन सुबोधमक्षांशज्ञानम् । कथमिति चेच्छुणु ।। वृत्तविषुववृत्तसंपातस्वस्तिकन्नवत्यो यद्दत्तं तद्याम्योत्तरं ध्रवासक्तं इवृत्तदितिजत्तिर्यगतं तदैक्यं समचिहुं ततो या स्योत्तरे श्रावध्यक्षांश नवत्यंशान्तरे तु स्वस्थानं तदन्तरे च बlशः स्वस्थानस्वस्तिकयोर्दूतं मममण्डलमिति स्थित्या त्रि प्रभगणिनोक्त्यनतरवृत्तध्रुवान्तरं स्वस्थाना।क्षांशसमं तद्वि दामतिस्पष्टम् । यदत्र दृग्वृत्तं सममण्डलमुक्तं क्षितिजं स्यात् स्थानात् । ध्रुवमवध्यक्षांशाः पूर्वसम्बश एवेति च स्पष्टम् । ननु विषुवtशन्तरं नवभ्यधिकं तवेदं कथमिति चेळूण ती । स्ख स्थानसषडुन्तरितस्थानयोः क्षितिजं त्वेकमेव । नक्षत्रानक्षत्रं नवत्यधिकान्तरे तन्नवत्ययान्तरेऽप्यस्ति तत्षड्यन्तरितवत कुजादेव ध्रुवस्याधःस्थितत्वेऽन्यध्रुवस्योर्वस्थितत्वं भवति । अ तो गणितागता।ओशानां यद्दशतः सिद्धनामप्यभेदान्नानुपप तिः काप्यत्रेति यथोक्तं सर्वमुपपन्नम् । (१) ज्ञाता ज्ञेयास्वप्रदेशादिति । अत्रान्यदेशो हि ग्रहस्तत्क्र (१) ३७० ५८ ऑकस्य (१) ७१ पुढे ६६ ४ोकस्य । ४४ सिद्धान्ततवविवेकस्य शपासना । ४५ न्यंश एवाशांशः देशयोरन्तरं सांशः दिगंशकोटिशाना फन्नवृत्तोयनतांशद्वार वरं ज्ञात्वा हर क र्णा दिगंशज्य भज स्तदा दृग्ज्य कर्ने क इति भजफलं कृत्वा तदक्षांशसंस्कारा कान्तिफलदं ।रा कान्तिः साध्य तेऽक्षशः स्युस्तदन्थदेशस्य यपपन्नः । यो देशयोरिति स्पष्टमाकरे । (१शशांशस्वीयदेशादिति। अत्रान्यदेशाश्वशास्तक्र न्यंश लम्बांश युज्यसि। स्वजांशान्तरं चि द्यरात्रवृत्तीयं नत म्। ततः फलवृत्सयनतद्वारा हर ज्ञात्वा कान्तिफलं भुजफन्तं च ज्ञात्वा तदानीतभुजद्वारा दिगंशाः साध्याः । भजफन्नवृत्तन तशज्यावर्गयोगपदं देशयोरन्तरज्य तच्चापं तदन्तरमन्यदा करे स्पष्टं तद्विदम् । (२) अथ सममण्डनयभावानयनोपपत्तिः । लगं किल गो सन्धिस्तस्मात् क्षितिजं नाडोमण्डलं भवृतं भवृत्तमेव । तथेः परमान्तरं त्रिभे दृग्गतिः परमापमः । भवृत्तसमवृक्क्याद्वृत्तं लग्नं यावकर्याः क्षेत्रांशाः । कुजं यावत्समवृत्ते भुजोऽपमांशाः स्वस्तिकाननं यावत्कुजे लग्नाचा विषुवांशः स्युः। या वाहुजी या विषयांशकानामित्यनेन ये क्षेत्रांशस्ततस्तइ जांशाश्च ते खाद्यश्रुतिबाहुरूपाः सध्याः। अत्र यया भवृत्तसमवृत्तैक्यत्व सिकस्थसमचिन्नवृत्तावध्यन्थे तदैक्यादेव श्रुतिबाह सायै। तत्र भुजो वि अद्यवाहुशेषांशयोगान्त रसिइस्तं नग्नाग्रारूपं भवृत्तसमवृत्तयः परमान्तरं हानिं च परिकरयोक्तवदन्यै श्रुतिबाह साध्यै तत्र भुजन्त शङतलाणमिद्धः समवृत्ताद्भव- स्य यो चि कांस्तदा।द्यकणक्यन्तरलग्नभावान्तररूपं न ने युतं भावः स्याद्दीषयासनाविचारोऽत्र दृष्टान्तगाल सन्दर्शनादतिप्र Iऽस्ति तद्विदाम् ॥ (१) खेचरं हि परिकल्प्य खमध्यमिति । अत्र सबिभग्रहो लगं तदा त्वयनवलनज्यास्ति न। डोक्रान्ति वृत्तान्तर्गतत्वात् तद्यथा । । लम्बज्याकोटैत्रिज्याकर्णः क्रान्तिज्याकोटी। कः कर्ण इति अघा अत्र लम्बज्यैव ग्रहज्या । लग्नक्रान्ति ज्य। स- त्रिभग्रहकात ज्या फलितमत्रायनवननानयनोक्तमेव । (२) अथ सन्धिग्रहवासना । भवृत्तसमवृत्तैक्यं सन्धिः तदवधि मेषादेरनुलभं सन्धि च लग्नमप्यनुलोमगं तयोरन्तरमद्य कर्णः लग्दस्थिते सन्धं क र्णयुक्तं पृष्ठ स्थिते कर्णनं लग्नं स न्धिगचः स्यात् सस्यद्वकप सम्यगस्त याम्यदुकक्षेपे याम्य गोने लग्नदग्रे सन्धिर्दिवैपरीत्ये तयोर्लग्नात्पृष्ठे सन्धिरित्युप पनं यथोक्तम् । (४) अथात्र सिद्धान्तशिरोमणिस्थ इति । गोले खमेषादेर्वि नमं पातोऽस्ति । स च व्यस्तायनांशसंस्काराद्यार्कगोलसन्धेः कृतः । राहुस्तु क्रमायनांशसंस्कारात्तसन्धेरनुलोमं कृतः। ए. कस्थानस्थत्वात्तयोश्चक्रे चक्राद्धं च व्यस्नायनांशसंस्कृतं तत् मे- पादेरर्क गोनसन्धिः स्यात् । तथा ततथिभे स्खायनसन्धिरप्य स्ति । विवृत्तक्रान्तिवृत्तैक्यं पातो राहुस्तदग्रे विवृत्तात्सैम्यक- दण्बदिश्यस्ति पृष्ठे तु तन्नियतं याम्यकदम्बदिश्यस्ति । अथाद्या (१) ३७९ पूढे १३८ औोकस्यं (२) ३७९ पुढे १४२ शोकस्य (3) ३८१ पुढे १५१-१५२ शोकयोः । (१) ३७° पूरे ७७-७८ थोकयोः (२) ३७६ पृढे १११-११२ धोक्यो १७ ४६ सिदालत विवेकस्य कंगोनसन्धेः परमपदे रात्रौ तोयविचार्यते । राइचिद्भवृते यथा मेषादये यदन्तरेऽस्ति तथा विवृत्तेऽपि तन्मेषादये तद- न्तरेऽस्ति सततम्। अथ विवृत्ते तद्राङ्गचिह्नात्पृष्ठे विवृत्तनाड संपातेऽपि चन्द्रबिम्बगोलसन्धिरस्ति विवृत्ते तदन्तरे कर्णः एवं द्वितीयपदे न च तदग्रे स्यात् । दृतीयपदे तपृष्ठतश्चतुर्थं त दो स्यादिति स्पष्टं गोले । तत्र राहुचिह्त्तन्मध्यमतन्ति न डोवृत्तत् श्रवस्त्रे कोटिः। विवृत्ते स एव कर्णः कर्णः नाडीवृत्ते तदन्तर भुज इति चपजायम् । तत्र पातस्थान कदम्बवृत्तं धु ववृत्तं कान्तिवृत्तं विवृत्तं च तथा ततः कुजं चेति वृत्तपञ्चकं गणितार्थं पाताचिभे कदवधुववृत्तान्ततः क्षितिजे तदायनव लनम् । तत्कोटिस्तु क्रान्तिध्ववृत्तान्तः ।विवृत्तान्तिवृत्तान्तः परमः शरु शयनवचनकोटेरयं शोधितयोत् ध्रुववृत्तविधृत्वा न्तरं पातनिभे तत्कुजे परमान्तरं पर क्रन्तिरूपं पातचिह रूपगाल सन्धः स्यात् । अथ तत्सन्धस्तदृत्तान्तस्तदुक्तचाप यमप्यस्ति । अतोऽत्र कोट्यंशविषुवांशस्तेभ्य या बाहुजी बयनन क्षेत्रशाः साध्यास्तन्मितः कणः त्रिज्य।कर्ण परमन्तः रज्य भजस्तदोक्तकर्णज्यया क इति विषुवठ्ठले धुववृत्ते विवृ त्तान्तलोवज्य तच्चापं भुजस्तच्च पशस्य स्यात् । एवमन्यपदB पि। द्वितीयeतीयपदयोस्तु शयनवचनकोटे परेऽर्थेज्यः पर मान्तरं तवृत्तयोः स्यादित्युक्तं रायपुंगककदिस्थत्वेन निर्ण यः कृतः । पातात्त्रिभे विवृत्तक्रान्तिवृत्तान्तः परमः शरः पाता कर्णाग्रे तु तदनुपतसिद्धे शरः क्रान्तिवृत्तान्निर्थगस्सि। कः दम्बवृत्ते स एवैको ज्ञानभुजः अनन्न रानतचापजयभुजt शानां पातस्थानयविषुवांशभुजtानामनन्तरं अर्कगोचर न्धिपर्यन्तं यदस्ति तमिनं कथं प्रकल्प्य तङ्गजकर्णाभ्यां सा धितो द्वितीयो भुजश्चपात्मको ऽस्ति क्रान्तिवृत्ते। त ज्ञवाद्य भोगजगोलसन्धि सूर्यगतसन्ध्योरन्तरं स्यात् । उक्तरायै षङ्गान्तरस्थे रविगोनसन्वै युक्ताः षङ्गाधिकत्वे बीनाश्चन्द्रस्य स्वमेषतः स्यात् रविगोलसन्धेरभृतः पृष्ठतः स्थितत्वात्तस्य क्र न्ति वृत्तस्थत्वादयं किल भोगजसन्धिस्तत्तुल्ये चन्द्रे तद्विस्वं शराग्रे नाडीविवृत्तसभ्यातेऽवश्यं स्यात् । तत्र स्फुटक्रान्यभावः बिम्बगतकदम्बवृत्ते ध्रुववृत्ते वा खस्खशरक्रान्योर्विभिन्नदिग्गः तयोरन्तराभावात् । अथ तत्सम्यातात्रिभे तदुत्तयः परमान्तरं परस्पटापमः। उक्तकर्णज्यया पात क्रान्तिज्या भुजस्तदा त्रि ज्यया क इत्यनुपात सिहोऽयनसन्धं स्यात् । अथ वा गोलस न्धिस्थबिम्बीयरबलनायनबल नैक्यन्तरं उक्तराचे मुगक कॅदिस्यत्वे कार्यं तन्मानं स्यात् विवृत्तमेषादेर्विषधि विवृ तस्फुटश्चन्द्रः स्खटीकरणे प्रसिद्धस्तथा राहुरपि । आकरे पद चतुष्टयकृतनिर्णयात्कर्णनयुते राहुर्विवृत्तमेषादेर्विवृत्तविषुव वृत्तैक्यवध्यन्तरम् । तदून विवृत्तस्थश्चन्द्रस्तत एव च स्प्रष्टः स्यादन्तरितस्तत्सन्धेः कर्णान्तरे राहुक्रन्तिस्तदा। तदन्तरिते भुजः क इति तत्षष्टक्रान्तिरेवेत्युपपन्नं सर्वे गोळेऽतिपरिचि तानां शेषं स्पष्टमाकरे । (१) युगादिजाविति । अत्र युगादिजावित्युपलक्षणम् । अ न्येऽपि कुदिनभगणपूर्सिकाला ग्राह्याः शेषं स्पष्टम् । युगकु दिनैर्युगादिग्रभगणस्तदेकुदिनैः के स्युरित्यत्र ग्रहभगण भाज्य इष्टकुदिनानि गुणकः युगादिकृदिनानि परस्तत्र लब्धं (१) ३८६ पुढे १७२-१५२ शोकयोः । १८ सिदान्ततत्वविवेकस्य शेषवासना । ४९ गतभगणः शेषं भगणशेषम्। यद्यत्रेष्टकृदिनगुणयुगादिभग ण भगणशेषनास्तच ते युगादिकुदिनैर्भक्ताः सन्तो विधर्हि प्रयान्तीति निरय। लब्धिरेव गतभगणः स्युर्गुणोऽहर्गणः स्या न । कुट्टकेऽस्मिन्सति संभव दृढभज्यदारयारत्यावश्यकत्वेन इहै। यगादिभगण कुवासरौ ठत लब्धेरविकारात् । भगण- यं त्वत्र दृढं तद्ददशगुणं दृढकुदिनैर्भक्तं फलं राशयः शेषं रा शिशेषं तत्रिंशद् दृढकुदिनैर्भक्तं लब्धं लघः शषमंशशेषं तत्षष्टिगणं हरभक्तं फलं कनाः शपं तत्षट्गिणं तेनैव हरेण भक्तं फलं विकलाः शोषं विकलाशेषमिति सर्वगणघातश्चक्रवि कल १२९६००० स्तङ्गणं भगणशेषमेव दृढकुदिनभक्तं लब्धं विकलात्मको गचः शेषं विकलावशेषं अत्र विद्यमेन लब्धि गुणे चरः स्खाग्रेण युतो गुणगुणितभाज्य समः स्यादिति राज यदेर्विकला इढकुदिनगुण धिकलवशेषयुताश्चक्रविकलि कभक्तः फलं निःशेषच ब्धिर्भगणशेषम्। अशतविकलिक वशेषयोगे सशेषा लब्धिः स्यादिति निरेकं भगणशेषं स्यात् । निःशेषभजनान्यथानुपपत्या तच्छेषविक नावशेषयोगो चि च क्रविकला इति तच्छेषोनचते विकला एवात्र विकलवशेषम् । सैकलब्धिर्भगणशेषमिति वरीवर्ति प्राच विचारानुगतः प न्या । अत्र चक्राग्रमाद्यसंशं विकलावशेषमन्यसंशं कल्पितम। दृढकुदिनानां चक्रविकराल्पत्वं यद्यन्यसंशं दृढकुदिनाख्यं स्या त्सर्वं सदेव विकलावशपम् । भगणशषं वाद्यसंज्ञम्। दृढकु दिनाधिकत्वे त्वस्य खिलं विज्ञेयम् । दृढकुदिनानां चक्रविक चाधिकन्वे तु स एव विकलात्मको गुचः अनेकभगणदोषविक लावशेषाभ्यामपि संभवतीति तज्ज्ञानोपायो यथा । अत्र दृढ कुदिना स्पं यदिकलावशेषं तच्चक्रविकशापं त्वधिकं च स्यात् । अन्य संज्ञस्य चक्रविकराल्पत्वेन कुदिनापत्वत्तदेव विकलाव शेषं तावदवगतम् । आद्यसंशं त भगणशेषम् । इढकुदिना रूपत्वेन तयोः सिद्धत्वात् । सैकमिदमथं यत्र भगणशेषं स्य तत्र चक्रविकलाधिकार्य विकलावशेषे स एव विकला त्मको गुचः पूर्वगणितेन। छादिगुणित चक्रविकलाधिकान्य तुल्ये विकलावशेषे ह्याद्यधिकाद्यतु यं भगणशेषं स्यात् । परं तदपि विकलावशेषं यदि डटकुदिनल्पं स्यन्नह्यन्यथा। तद यम पायः । दृढक्षश्चक्रविकलिक। ल्प कार्याः स्तब्ध शेषं स्थाप्यम् । अत्र लब्धिरुद्धरस्य स्वागयुतस्य दृढकचतुल्यत्वेन नियमानब्धिगणितचक्रविकलास्तच्छेषाल्पेन युक्ताः सत्यो हो ढकदाल्पा एव स्युरिति प्रकृते तच्छेषपान्ययोगे दृढकचस्प वेन तत्तुल्ये विकलावशेषे लवध्यधिकाद्यतुल्यं इढकचस्पं भगणशेषं नियतं स्यान्नान्यथेति सिहेः । नन्वस्यापि इढकद्व पत्वे का यक्तिरिति चेचकृणु । अत्र यद्गणशेषमाद्यादधिकं कल्प्यते तदशनपि दृढकहाल्पविकचावशेषान्तर्भावे यथोक्त बहु च नान्यः स तु चक्रविकराल्पः । तदन्यथानुपपत्य। दृढ शल्पमेव भगणशेषम्। दृढकचतु ये भगणशेषे चक्रविकला तुल्यगुद्धमिद्वापत्तेः । लवध्यस्येद्युम्नचक्रविकलधिकन्ययोगे तु सर्वथा विकलावशेषस्य दृढकदल्पत्वमित्याकरोक्तं सर्वे मु पपन्नम । (१) अथ वर्गप्रत्युदाहरणप्रसङ्ग तावदुद्दिष्टं कुट्टके शै यं निरपवर्तनमित्यस्य वासना । कल्पसैः कल्पाधिमासाः (१) ३९२ पृष्ठे ३४३ ५ोकस्य ५१ शेषवासना । सिद्धततवविवेकस्य स्तदेद्यसै । रै किमिति लब्धिरत्र गताधिमासा गुणे गतसैर दिवसः। अत्रापवर्तनयोग्यै ये भाज्यहरौ तयोर्वर्गप्रकृति सिद्वापवर्तनयोग्यपदाद्वस्वरूपमेवाऽधिकमासशेषमुद्दिष्टसंज्ञकं निरपवर्तनं कष्टणशेपः कल्प्यः कुट्टकगणितार्थं तु तदपवर्तनम वश्यं कर्तव्यमेवेति भास्कराभिमतोऽर्थः । कुट्टकर्थमपि तदपव ननं नेत्यर्थं न तदभिमतः । तत्रेत्या कुट्टकसियाखिलत्व क्तेः। वर्गप्रकृत्यालपसि दानमेव शेषाणमुद्देशान्निरपवर्तनमे वोपदिष्टं शेषार्थम्। अन्यथा तदनवर्ते वर्गप्रयुक्तालापोच्छे दाक्रुषमुक्तं व्यभिचरति। परं नचि सोऽनपवर्जितः फलपडत्य धः सन्निवेशार्थमुपयुक्तः । तत्र दृढीकृत स्तूपयुक्तः। अथ नाप वत्ता यष तत्पदग्रहणं तु तानि दृढयोरेव भाज्यवारयोः स म्बन्धादुक्तान्येव । भाज्यचरयोः स्खतो दृढत्वे यथागता। र्वाण्यपि पदानि युक्तानि । इढीकृतयोरपि दृढपदानि दृढभा ज्य चरसम्बन्धादद्दढाग्यदृढभाज्यचरसम्बन्धादिति फलविशे पाद्यथागतानि सर्वपदान्यपि निरपवर्तितानि गण वध्यर्थमप युक्तमयुक्त उद्दिष्टं कुट्टके तउगैरित्यादि॥ अथ वर्गप्रकृत्युदाचरणे भास्कराभिमतक निष्ठानयनवास ना। (९) तावत्क्षेपं क्षेपरूपाणि कृत्वेति। मूलार्थं पञ्चोऽयं काव १६ रू २ : अयं वा । याब ५ काय २:रू १६ अत्रोभयत्र कल्पिता प्रकृतिः ५ क्षेपकः काव १६ रू २ अयं व पकः काव * रू १६ अत्र क्षेपसजातीयवर्णः सरूपो ऽरूपो वा भास्कराभिमतं क निष्ठम्। तथा तसाधितं ज्येष्ठमपि। तत्कनिङ खण्डद्वयात्मकं व्यक्तमव्यक्तं चेति । तत्कनिष्ठवर्गः खण्डत्रयात्मकः । अवर अर्प रूप में प्रकतिगणः। अव प्र १ अच्यम २ र्ययम् । अयं पकखण्डी पास्य युतः कार्यं ज्येष्ठ वर्गः स्यात् । परं प्रकृतिगुणकनिष्ठवर्गः स्याद्यन्तयोरेव तद्योगो भवति। मध्यखण्डं तु यथास्थितमेव । अत्र मूलग्रह्णे विचारः । यद्यद्य यमूलयोर्धातो द्विनो मध्य खण्डं स्यात् तर्हि तन्मूलाभो नेतरथा । कोपखण्डयोर्धनगत योयेंगे तयोरधिकत्वान्न तन्मूलघातो दिनो मध्यखण्डं स्यात्। तन्मध्यखण्डं तु तत्कनिष्ठखण्डद्वयप्रकृतिविन्नघातात्मकं तदल्पं न समम् । अयाद्यन्ययोर्मध्ये एक किञ्चिदन्यपमन्यदधिकं च कृत्वा यद्यानयते मध्यखण्डे तर्हि तत्समत्वसंभवः यतो म यखण्डं तु घातात्मकं तदनेकाद्वाभ्यामपि संभवति । अतः दो पखण्डयोर्मध्ये एकं धनमन्यदृणं कल्पयित्वा तद्योगतन्मध्यख एडसमत्वं स्यादित्युपायो दृष्टः। तथोदावरणक्रमेण कृते आ - द्यन्ययोरप्यन्यै। ज्येष्ठ वर्गे स्तः । तद्यथा । तकनिष्ठखण्डा भ्यां कनिष्ठाभ्यां क्षेपखण्डरूपक्षेपाभ्यां स्खप्रकतै । ये ज्येष्ठवर्णी तववयमाद्यन्तयभवतः । यन्नघातेऽपि तदेव मध्यखण्डं यथा स्यात्। तथा ते कनिष्ठखण्डे कल्प्ये तउशनार्थमुपायः । तावत्परूपाणि दोपं कृत्वेष्टकनिष्ठज्ये ठे व्यक्त करें। तत्र। तर्कनिष्ठमेव व्यक्तखण्डं कनिष्ठस्य । अव्यक्तखण्डञ्चना थे तदप्रमाणं यावत्तावत् या१ खण्डद्वयात्मककनिष्ठवर्गस्य वर्षे प्रकतिगणे मध्यखण्डं याख्यप २ श्रद्यन्ययोज्येष्ठवग यावप्रलेपवर्णयःअ६१ बैच१ मूलाशनादनयोरेव घातो मृत घात. वर्गः आवश्यकी क्षेपणीय. अ पेवः अत्र प्रथमोदाहरणे ज्येष्ठवर्ग स्वरूपमवं यवप्र ! श्रू: कत्वा यवखण्डस्वरूपमुत्पाद्ययं वा यावच्य पवमानेषु अयं पूर्व मध्यखण्डाईसम इति समशो (१) ३९७ ३९८ पृष्ठयोः २८५-२८८ ५ोकानाम् ५३२ ५२ सितम्तत्तवविवेकस्य या। वझेरू प्र १ धनाज्जातै क्षेपरूपप्रकृ पक्षी क्षेपवर्गवयैव' ऊर्वपतयमत्र तिघातो यावद्वर्णाइःअधस्तनपङ्क्य व्यक्तस्थाने क्षेपवर्णव गडुज्येष्ठवर्गघात इत्यव्यक्तवर्गाइन क्षेत्र १ रूपशेषे भक्ते म्ले च मृते ताशेषमित्यादिमेतत्पठोक्तकनिष्ठमेव सिहं द्विती योद।चरणवशेनापि तयैवेत्युपपनं भास्कराभिमतम् । एवं यत्र क्षेपखण्डे धने ऽथ बैकस्यर्णत्वेऽपि क्षेपरूपक्षेपीय ज्येष्ठपदासंभवे भास्कराभिमतसम्भवादेकवर्णमानमिष्टं कृत्वदाद्वरणसिद्धिरु क्ते वऽऽकरं । तथा तन्मूलाभ्यां करणीभ्यामप्यानीतरेखात्मकं पदं करणी लमलं स्यादित्युपपनं सर्वम् । (१) अथासन्नमूनवासनायां समपद्ययोः समयोपैचित्येऽपि विषमोपयोगस्वनचित इति चेच्कए । अत्राव्यक्तमननार्थं मूलवशेषं किन भाज्यः । सरूपछिन्नमूलं तु चरः स तु स्थूल त्वेनाधिको गृहीतोऽस्ति । फलाल्पत्वभयाद्राज्येऽपि किञ्चिद- धिकं कर्तुमुचितम् । अतः पशयोः समपद्यतया यथा भाज्य ऽपि किञ्चिदधिकं स्यात्तथोक्तवद्भाज्ये व्यक्तपदो यावदेकं प्र शिष्य कृतं सूक्ष्मासनमित्युपपन्नमाकरोक्तम् ॥ (२) यैर्युईत इति । प्रोक्तक्रमेणैते हराइव यत्रोदाहरणे २।। ।४।५।६।७८९। तत्रत २।२।४। दूरीकृता अ ग्रिमेषु निःशषभजनात् । शषादयः ५।६।७।८।८। अत्र नयो ६।८ इंपीनसंभवात्तयोर्बढत्वान्यथानुपपया अय ९ मपवर्जितः ५। ३।७।८।। अत्रय ३ पि त्यक्तः । अग्रिमे निःशेषभजनात् । शषाः ५।७। ८ । एते दृढा इति तद्वतः। (२) २५२० अत्यल्पोऽयं सर्वेनिःशषभजनार्द उपपन्न इति स्प ष्टम् स्वोक्ततत्त्वविवेकस्य मयेयं शेषवासना । कथिता तद्विदां प्रीत्यै सुबोधोस्कृष्टजीविनाम् ॥ १ ॥ इति श्रीसकलगणकसार्वभमनृसिंचमजकमलकरविर- चिता शेषवासना सम्पूर्णं ॥ (१) भास्करोक्तं कनबिम्बमित्यादि । मध्यकनाबिम्बं विव्यं शमुचे नीचे सव्यंशमिन्य चर्थ हरोऽयं १। ३० । नीचथं ग- णश्चय १ । २० । नह्यक् चरगुणकवत्र गुणचरा मध्ययाजन कथयामुच्चन चयोजनकशज्ञानार्थमुपयुक्तं न वा सर्वखेटे ध्वैवमेव परो गुणक चेत्ययुक्तं तस्करबिम्बम् । कशाग्यकला मित्या बिम्बस्य सिद्धत्वात्तज्जस्थिराऽऽद्यानयने कलनt तद्प वेन गत्यन्तरानुपातानीत्वाहटिकदिस्थिस्याद्यनुपपत्तेश्च । (२) येनैव भक्त करणत्यादि । अत्र करणी ययश्नतस्त योरायतभुजकोट्योर्यगतु यव्यासस्य वृत्ते तदस्योत्क्रमज्यस म्बन्धि क्रमज्यैव करणपदं यतो बोननव्यासोऽत्र भुजको टिघात एव करणरूपस्तत्पदं दो क्रसज्येत्युक्तं प्राक। अथ क रणे तु भजकोटिघातः स तन्मूलयोर्वर्गघातः समत्वाग्मूलघा तवर्गघातः समत्वान्मूलघातवर्ग एवेति करणपदं मूलघात इति सिद्धम् । यथात्र भुजकोटिभ्यां तहात झरोक्यु तया पदमानीतं । (१) ४०४ ३२४ धोकस्य (२) ४०५ -४०६ पृष्टयोः ३३६ शोकस्य । (3) अयमेव साम्प्रतं वधुतमापवर्यः कथ्यते । (१) ३९९ पुढे १९५ शोकस्य (२) ४०२ -४०३ पृष्ठयः ३१४ ११७ थकानाम्