स्कन्दपुराणम्/खण्डः ८ (अम्बिकाखण्डः)/०५
पूर्ववर्ती पृष्ठः (अध्यायाः ३१ - ४०) आगामी पृष्ठः (अध्यायाः ५१ - ६०)
अध्यायाः ४१ - ५०
सुशर्मोवाच
अतः परं प्रवक्ष्यामि असिपत्रवनं पुनः१ ।
नरकं पापकृद्दुःखं२ सर्वसत्वभयंकरम् ।। १ । ।
असिपत्र३ इति ख्याता वृक्षास्तत्र दुरासदाः ।
बहवः सुमहाशाखा घनाश्चोच्चाश्च४ ते भृशम् । ।२।।
तेषां पत्राणि घोराणि तीक्ष्णान्यसिनिभानि च ।
आयसेभ्यो विशिष्टानि न च तान्यायसानि हि५ ।।३ ।।
९ सहस्रं च - घ.,.. श्च चतुरः - ख. । १०.. पात्रकारी - क. । ११ कुम्भपाचक एव तौ ( च) - क. घ. । १२ अग्निदाता - ख. । १३ दुरन्त (?) । १४ तापं - क. ।
१५ कुम्भिससाख्यदुःखपाकं - क. ।
१ ततः - ख. । २ पापिनां दुःखं - ख. । ३ असिपत्रा - घ. । ४ मनोदुःखकराश्च - घ. । ५ तान्यायतानि च - ख. ।
260
तैक्ष्ण्यात्तानि विशिष्टानि छेदने च महामते ।
तैः पत्रैराचिताश्चैव तथा कण्टकिनश्च६ ते ।।४। ।
जन्तवस्तत्र रक्षोभिः पापकर्मनिबन्धनाः७ ।
वध्यमानासिमुशलैस्तथैवान्यैर्महायुधैः८। ।५। ।
अग्निना दह्यमानाश्च वृक्षांस्तान् संप्रयान्ति९ ते ।
तानागतान् समीक्ष्यैव पर्णानि प्रपतन्त्युत१० । । ६ ।।
महागुरूणि तीक्ष्णानि विनिकृन्तन्ति११ ताँश्च ह ।
ते निकृत्तशिरोग्रीवा देशात्तस्मात् प्रयान्ति वै । ।७।।
ते गता१२ राक्षसैर्भूयो भूयो वृक्षैर्दुरासदैः ।
यात्यन्ते१३ वर्षकोटीस्तु तत्र पञ्च सुदुःखिताः ।।८। ।
ततो विमुक्तास्तेभ्यस्ते उच्छ्रयान् संविशन्ति हि ।
विश्रान्तास्तत्र ते सर्वे१४ उच्छ्रयान्नरके पुनः । ।९।।
पात्यन्ते विवशा मूढा यावत् पापं क्षयं गतम् ।
ये तु तं नरकं घोरं नरा गच्छन्ति पापिनः । । 8.41.१० ।।
तांस्तेहं संप्रवक्ष्यामि शृणुष्वावहितो द्विज ।
वृक्षं यः पुत्रकृतकं विनाशयति दुर्मतिः ।।१ १ ।।
आरामे वाथ ग्रामे वा विक्रीणाति च दुर्मतिः ।
निष्पादितं तथा वृक्षमाश्रमे पथि वा पुनः । ।१ २। ।
तडागे वा तथोद्याने देवतायतनेषु वा ।
गृहे प्रपायामथवा नद्यास्तीरे चतुष्पथे ।। १३ । ।
यत्र वा तत्र वा जातं१५ यो नाशयति दुर्मतिः ।
पादपान् गुल्मवल्लीर्वा क्षुपानथ तृणान्यपि ।। १४। ।
छायापुष्पफलार्थं हि१६ स्वकार्यकरणाय वा१७ ।
विनाशयति यो मूढः स च तं प्रतिपद्यते । ।१ ५।।
६ वै कटकेन - क. । ७ कर्मपाकनिबन्धनाः - ख । ८ पाद्यंते च महायसि-घ । ९ संश्रयन्ति -ख। १० स्म पतन्त्युत - क. । ११ विनिवृत्तानि - ख. । १२ गत्त्वा - घ. । १३ पात्त्यन्ते - च. । १४ सत्त्वा - घ। सर्वादुच्छ्रया... - क. । १५ तान् - घ. । १६ फलैर्युक्तं - क. । १७ च - घ. ।
261
यश्चापहरते१८ मूलं१९ पुष्पाणि च फलानि च ।
आत्मार्थं कामसंपत्तौ२० न देवपितृकारणात्२१ ।। १ ६।।
नदीं यश्चावरुध्नीयात् कूपान्यश्च प्रपूरयेत् ।
यश्च पर्णत्वचामर्थे२२ वृक्षं छिन्द्यान्नराधमः ।
विनाशयेद्वा तं वृक्षं स च तं प्रतिपद्यते ।। १७। ।
यश्च छायासमासन्नान्२३ जन्तून् वै संप्रबाधते ।
स्वस्थानं च समासन्नान् त्रासयेद्वारयेदपि । ।१८। ।
सर्वे ते तं प्रपद्यन्ते२४ सोच्छ्रयं नरकं महत् ।
उत्तीर्णाश्च ततो भूयः संसारं यान्ति तेशुभाः२५ ।। १ ९। ।
य इमं शृणुयादतन्द्रितात्मा नरकं पापकृतामशर्मभूतम् ।
न स तं समुपैति पुण्यकर्मा२६ विदितात्मा ह्यसिपत्रनामधेयम् ।।8.41.२ ० । ।
इति स्कन्दपुराणे नरकवर्णने असिपत्रवनं नाम एकचत्वारिंशोध्यायः
सुशर्मोवाच
अतः परं वैतरणीं नदीं पापप्रणाशनीम्१ ।
शृणुष्वावहितः२ पुत्र पापकर्मभयावहाम्३ ।।१ । ।
नदी वैतरणी पुत्र टङ्कच्छिन्नतटा शुभा ।
केशास्थिरुधिरापूर्णा महाक्षाररसा तथा४ । ।२। ।
उल्लुम्पकै५र्गर्दभकैर्मकरैः कच्छपैरपि ।
शिशुमारैश्च नक्रैश्च तन्तुकै राक्षसैरपि । । ३ । ।
महादष्ट्रैर्महाकायैः पिशिताशैः समाकुला६ ।
असिपत्रैश्च तैर्वृक्षै७स्तीरजातैः८ समावृता ।।४।।
१८ यश्चापि हरते - ख यस्याप - घ. । १९ मूढः - क. ख. । २० कामसम्पन्नो - घ.,.. सन्मत्तो - क. । २१ द्विजकारणात् - घ. । २२... र्थेन - ख. । २३ छायां - क. । २४ तं प्रतिपद्यन्ते - ख. । २५ शुभ - घ. । २६.?? मुग्रकर्मा - घ. ।
१ सर्वपापप्रणाशनीम् - घ. । २ शृणुमेव हितः - क. । ३ भयावहं - ख. । ४.. .स्तथा - क. ख. । ५ उल्म्पकै - क., उच्चपक्षै - घ. । ६ समाकुलं - ख । ७ स्तथा वृक्षै - घ. । ८ तीरजैश्च - ख. ।
262
शैवलेन च दीर्घेण वितानेनेव संवृता९ ।
तस्यास्तीरे वनं घोरं शरभर्क्षसमाकुलम् । ।५। ।
व्याघ्रद्वीपिसमाकीर्णं सिंहेभखरसंकुलम्१० ।
तत्र दुष्कृतकर्माणस्तैर्व्याघ्रादिभिरर्दिताः । ।६।।
तां नदीं सुमहाघोरां पात्यन्ते११ दुःखितास्ततः१२ ।
तत्र ते पतिता वत्स तन्तुकैः१३ शैवलेन च ।।७।।
वितानेन च संनद्धा१४ भक्ष्यन्ते तै(?)दिभिः ।
क्षारोदकेन दह्यन्तो१५ ननादयन्तश्च दुःखिताः१६ ।।८।।
षड् वर्षकोटीः१७ यात्यन्ते१८ यावत् पापस्य संक्षयः ।
ततो मुक्तास्तूच्छ्रयेषु पात्यन्ते१९ वै पुनः पुनः । ।९।।
विश्रान्तास्तत्र ते सर्वे२० ये उच्छ्रयान्२१ नरके२२ पुनः ।
पात्यन्ते विवशा मूढा यावत् पापं२३ क्षयं गतम्२४ । ।8.42.१ ०। ।
उत्तीर्णः सोच्छ्रयानेतान् संसारं प्रतिप्रद्यते ।
तीर्णोन्तमेषु२५ च पुनर्नरकेषु पृथक् पृथक् ।
कोटिरेका तु कालस्य वर्द्धते ह्युत्तरोत्तरम् । ।१ १ । ।
उच्छ्रयाणान्तु सर्वेषामेकैकस्य पृथक् पृथक् ।
सहस्रं वर्द्धते पुत्र वर्षाणां वै समासतः ।।१ २।।
ये तु गच्छन्ति तं घोरं नरकं दुष्टचेतसः ।
शृणुष्व२६ तानिमान् सम्यगुच्यमानान्मयानघ । । १३ ।।
सरितं योभिशपते यश्चैनामवमन्यते ।
यश्च नग्नः प्रविशति स्त्रियं यश्चात्र गच्छति२७ । ।१४। ।
निष्ठीवेदथ मूत्रं वा पुरीषं वाप्यथोत्सृजेत् ।
अपश्च२८ हरते यस्तु क्षेत्रारामजनोपगाः ।। १ ५। ।
९... नाभिसंवृता - क घ, न च (?) । १०... नरसंकुलम् - क. ख. घ । ११ यात्यन्ते - घ. । १२... स्तथा - ख. । १३ उल्वकैः - घ- । १४ संबद्धा - क । १५ दह्यन्ते - ख. । १६ रावयन्तस्सु दुःखिताः - ख- । १७ वर्षकोटिं भृशं तद्वै - क. । १८ पाच्यन्ते - क., पात्यन्ते (?) । १९ यात्यन्ते - ख. । २० सर्वा - क-, गत्वा - ख. । २१ उच्छ्रये - क. । २२ नरकं - क ख । २३ पापः - ख. । २४ गतः - ख. । २५ तीव्रोत्तमेषु - घ. । २६ शृणुष्वे (ष्वै) - क. ख. । २७... नुगच्छति - क. घ. । २८ आपश्च - क. ख. ।
263
अपां सेतुहरश्चैव तडागस्य च भेदकः ।
तथा पुष्करिणीनां च दूषको यश्च मानवः । । १६ ।।
दुष्टामदुष्टामथवा यश्च नारीं प्रदूषयेत् ।
पद्मिनीं यश्च२९ हरति नाशयेद्वापि३० दुर्मतिः ।। १७।।
सार्थस्य वाथ जन्तोर्वा यो जन्तुर्भयमावहेत्३१ ।
ते सर्वे नरकं घोरं प्रपद्यन्ते नराधमाः । ।१ ८।।
य इमामशुभप्रणाशनीं शृणुयान्नित्यमशुद्धबाधनीम्३२ ।
प्रयतः स न याति भावनीं३३ सरितं वैतरणीमसङ्गिनीम्३४ । ।१९।।
इति स्कन्दपुराणे नरकवर्णने वैतरणीनाम द्विचत्वारिंशोध्यायः
अतः परं प्रवक्ष्यामि नरकं पापनाशनम्१ ।
अयोघनमितिख्यातं२ सर्वप्राणिभयङ्करम्३ । । १ ।।
यत्र ते पुरुषा घोरा यमाभा यमकिङ्कराः ।
महाबला महासत्वाः सर्वेयोगेश्वरास्तथा । ।२ ।।
अयस्कारा यथा पिण्डमयसोग्निप्रतापितम् ।
संदंशेनाभिसंगृह्य४ स्थापयित्वायसे घने ।।३ । ।
अभिघ्नन्ति घनैरन्यैस्तथा तत्रापि जन्तवः ।
हन्यन्ते राक्षसैर्घोरैस्तर्जयद्भिः५ सुदारुणम् । ।४। ।
वर्षकोटीस्तथा६ सप्त यातिताः७ स्वेन कर्मणा ।
उच्छ्रयेषु८ तथा घोरां यातनां प्राप्नुवन्ति ते । ।५।।
एतद्९ ये यान्ति पुरुषाः सोच्छ्रयं नरकं महत् ।
तानहं संप्रवक्ष्यामि अनिर्देश्यान् नराधमान् । ।६। ।
२९ यस्तु - ख. । ३० नाशयेद्वाथ - ख. । ३१ पथि स्थां वा गृहे वापि सर्थानां वा भयंकरः - ख. । ३२.. .मधर्मवाधनीम् - ख.,... वाहिनीम् - घ. । ३३ भाविनीं - घ. । ३४ विमर्दिनीं - घ. ।
१ चातिदारुणं - घ. । २ अयोजनमितिख्यातं - क. ग.,... सन - घ. । ३ ... पापिभयङ्करम् - घ. । ४.. .पि संगृह्य - क. । ५ तर्जयन्ति - ख. घ. । ६ कोटिसमा - घ. । ७ पातिताः - क., जायन्ते - घ. । ८ जातेषु च - घ. । ९ एते - क., एवं - घ., एतं - ख. ।
264
पादेन१० हन्यात् पितरं मातरं पूज्यमेव वा ।
अन्यां११ काञ्चित्१२ स्त्रियं१३ वापि हस्तेनाथ कशादिभिः१४ ।।७। ।
तथा प्रवजितं१५ चैव अग्निं वाप्यथ लंघयेत् ।
बालमर्थकृते यश्च मृत्युना योजयेत्तथा । ।८।।
स्त्रियं वाथ पुमांसं वा क्लीबं वान्यन्नराधमः ।
भ्रातॄन् यश्चाभि१६ सन्धत्ते१७ द्रव्ये कस्मिंश्चिदेव हि ।।९।।
पितरं वाथ दुर्बुद्धिर्मातरं भगिनीमपि ।
पतिर्यश्चैव भार्यां स्वां पुत्रांश्चैवाभिसंधयेत्१८ ।
भार्या पतिं वा पुत्रान्१९ वा तेषां सा२० गतिरुच्यते ।।8.43.१ ० । ।
कीलयेद्यश्च देवार्चा२१ स्तीर्थानि च दुरात्मवान् ।
विद्याः शास्त्राणि दिव्यानि तेषां सा गतिरुच्यते ।। ११ । ।
य इमं बहुपापयोगकारणं शृणुयान्नित्यमसौख्यसर्वदारणम् ।
प्रयतस्स२२ न याति तं भयानकं नरकं दुर्गमयोधनावतानकम् । ।१ २।। ७
इति स्कन्दपुराणे नरकवर्णने अयोघनं नाम त्रिचत्वारिंशोध्यायः
सुशर्मोवाच
अतः परं पद्ममहं प्रवक्ष्यामि सुदुर्गमम् ।
सुकृतीनामलभ्यं च दुष्कृतीनां भयावहम् ।।१ ।।
तत्राग्निस्तापनो नाम धम्यमान१ इव ज्वलन् ।
जन्तवस्तत्र ताप्यन्ते२ वह्निवर्णा३ भवन्ति च । ।२।।
पद्मपत्रनिभास्सर्वे धाम्यमानास्ततस्ततः ।
तस्य मध्ये महास्तम्भो४ लौहः५ समवतिष्ठते ।।३ ।।
१० पानेन - घ. । ११ अन्यं - क. घ. । १२ कञ्चित् - क., किंचित् - घ. । १३ प्रियं - घ. । १४ कशादिना - ग. । १५ प्रव्रजितां - ख. । १६ भ्रातृव्यं वा - ख., भ्रातृभ्यश्चा - ग. । १७.. .श्चापि न्धत्ते - क. ग.,... तिसंधत्ते - ख,... पिसवृते - घ । १८... तिसंधयेत् - क. । १९ स्वपुत्रान् - घ., स्वपुत्रं - ख. घ. । २० का - घ. । २१ देवान् कीलयते यश्च - ख. । २२ प्रणतः स - क. ग. घ. ।
१ धूपमान - घ. । २ पात्यन्ते - घ. । ३ वर्म - ख । ४ महान् स्तम्भो - घ. । ५ लोहः - क. ख. घ. ।
265
तं ते गत्वा प्रगूहन्ति६ सोप्यग्निरतिदारुणः ।
एवं तत्रानिशं घोरं यातिता७स्तूच्छ्रयेष्वपि ।।४।।
नरास्तं यान्ति निःसङ्गं८ ये तान्मे९ त्वं निशामय ।
गुरुभार्या च यो गच्छेद् गुरुस्वं वा१० हरेत यः ।।५।।
देवद्रव्यं भक्षयेद्यो११ नाशयेद्वा१२ प्यभीक्ष्णशः ।
ब्राह्मणस्वं हरेद्यश्च बलाद्धारयतेपि वा ।।६। ।
बालद्रव्यापहारी च हर्ता वा स्त्रीधनस्य च१३ ।
क्लीबाँश्च१४ त्यजते यश्च यो हन्याच्छरणागतम्१५ ।।७।।
धनं चास्याभिमन्येत१६ देवद्रव्यहरश्च१७ यः१८ ।
सर्वभक्ष यः स्याद् वै यश्च पानीयविक्रयी । ।८ ।।
सोमविक्रयिकश्चैव अग्नयुत्सादक१९ एव च ।
अग्निप्रहरणो२० यश्च विषप्रहरण२१श्च यः । ।९। ।
अशस्त्रं यश्च संग्रामे हन्याच्छस्त्रेण मानवः ।
याचमानं तथा२३ चैव उपविष्टमथापि वा२४ ।।8.44.१ ० । ।
पराङमुखं च संसक्तमन्येन२५ सह वादिनम् ।
एते सर्वे नरास्तत्र गच्छन्त्यकृतबुद्धयः ।।१ १ । ।
य इदं२६ शृणुयात् कृतान्तसद्म प्रयतो नित्यमनेकदुःखसद्म२७ ।
स न याति तमुग्रशोकपद्मं२८ नरकं मृत्युमिवाति२९ कालसद्म ।।१ २।।
इति स्कन्दपुराणे नरकवर्णने पद्मो नाम चतुश्चत्वारिंशोध्यायः
६ प्रगृह्णन्ति - क. ग., ते गत्त्वा प्रतिगृह्णन्ति - ख, तु गृह्णन्ति - घ । ७ पातिता - क. । ८ निःशंका - घ. । ९ पतन्ति - ग., ये पापस्तान् - घ । १० गुरुः श्वश्रु - घ., गुरोर्वित्तं - ख. । ११... च्च - क. ख. ग. । १२... च्चा - ख.,... न्ना - घ. । १३ स्त्रीधनस्य तथैव च - क. ख घ. । १४ क्रीडांश्च - घ. । १५ हन्याच्छरणमागतां - ख.,... मागतान् - घ । १६ धर्मिष्ठां चावमन्येत - ख., धनंवाप्य ... - घ- । १७ परद्रव्यहरश्च - घ.,.. हराश्च - घ. । १८ ये - क. । १९ अग्न्युत्सादी च - ख । २० अग्निं प्रहरते - ख-, प्रहराणश्चैब - घ. । २१ विप्रांश्च ते च - ख । २२ वा - पुनः - घ । २३ याचमानस्तथा - घ. । २४ च - क. टि । २५ न्यैश्च - ख. । २६ इमं - क. ख ग । २७?.. सद्मं - क. ख. । २८ पद्म - ग. । २९.. रिवाति - क ख. ग,... रिवादि - ग. ।
266
सुशर्मोवाच
महापद्मस्ततश्चान्यो निरयो रोमहर्षणः ।
यत्र१ ते किङ्करा घोरा२ यमस्य यमसंनिभाः३ ।। १ । ।
जन्तूनामायुधैः कुण्ठै४ र्निघृणाः पापकर्मिणाम् ।
उत्कृत्योत्कृत्य मांसानि तेभ्यो यच्छन्ति वै पुनः ।।२। ।
ते भक्षयित्वा मांसानि स्वानि दुष्कृतकारिणः ।
पद्मपत्रनिभा जाता धाम्यन्ते५ ग्नौ दिवानिशम् । । ३ ।।
अनलेन च घोरेण द्रवीकृतमयः पुनः ।
मुखेपावृत्य यच्छन्ति दारुणा यमकिङ्कराः ।।४। ।
अयोमया६स्तथा नार्यो नराश्चाग्निसमप्रभाः ।
समाश्लिष्यन्ति सङ्गत्य द्रवमाणास्ततस्ततः ।।५।।
वृक्षाश्च बहव७स्तत्र८ सुपुष्याः फलपत्रिणः९ ।
तानाश्रयन्ति दुःखार्त्ता अग्निं वर्षन्ति तेपि च१० ।।६। ।
शिलाश्च बह्व्यस्तत्रान्यास्ताः११ श्लिष्यन्ति यदा च ते ।
तदा ताश्चाग्निवर्णाभा दहन्ते तान्भृशं१२ नरान् ।।७।।
एवमेष महापद्मो नरकः संप्रकीर्तितः ।
सुवर्णहारी यश्चैव मातृयायी१३ च यो नरः ।।८।।
माता पुत्रं च योभ्येति वेददूष्यवकीर्णिकः१४ ।
मत्सरी यश्च दुर्वृत्तः श्रमणानाञ्च१५ पूजकः ।।९।।
वृषलो यः१६ श्रुतिं ब्रूयाच्छृणुयादपि वा पुनः ।
गृहणीयाद्वापि दुर्बुद्धिर्ब्राह्मणान् वावमन्यते१७ ।। 8.45.१० ।।
ब्राह्मणेभ्यो रहस्यानि आश्रमान्तरजानि च ।
यस्मिन्नधिकृतो न स्याच्छृणुयाद्वा पठेत वा । । ११ ।।
१ तत्र - ख. । २ रौद्रा - ख. । ३ वेगिताः - घ. । ४.. र्दण्डै - घ. । ५ ध्मायन्ते (?) । ६ अयोमयी ( य्य?) - ख. । ७ तत्र बहवः - क. । ८ पुत्र - घ । ९ सुपुष्पफलपत्रिणः - क । १० अग्निना मुह्यते पुनः - घ. । ११. श्चा - घ । १२ सदृशं - घ. । १३ मातृगामी - घ । १४ दोषांवकर्णिकः... - क., .कीर्त्तिकः - क,... कीर्त्तक- - ख., दोषानुकीर्तनः - घ. । १५ श्रवणानाञ्च - क. ख, गुरूणां चाप्यपूजकः - घ. । १६ वृषलाय - घ. । १७... नवमन्यते - घ., वापमन्यते - ख. ।
267
६७ दुष्टश्रमणनिर्ग्रन्था१८ तथैवाजीवकाश्च ये ।
भक्तस्तेभ्यो द्विजो यश्च१९ नरकं स प्रपद्यते । ।१ २।।
योगं२० परिवदेद्यश्च पितॄनथ पितामहान् ।
योगेश्वराँश्च दुर्वृत्तो२१ योगधर्ममथापि वा ।। १३ ।।
वेदवर्णाश्रमा२३ यज्ञा२४ स्तन्निन्दाभिरतः शठः ।
नास्तिको हेतुवादी च२५ सर्वस्तं प्रतिपद्यते ।
तथ्यमुक्तं२६ मया सर्वमेवमेतन्न संशयः । । १४।।
एवन्ते यातितास्तत्र स्वकर्मफलबन्धनाः२७ ।
ततः शेषेण संबद्धा जायन्ते कीटयोनिषु२८ ।। १ ५।।
शृणुयाद् य इमं विचिन्त्य२९ धीमान्३० मतिमान्नित्यमलोभमोहशोकः ।
स तु दैवविधिप्रचोदितात्मा३१ दिवमेवैति न याति तं कदाचिद्३२ ।।१ ६।।
इति स्कन्दपुराणे नरकवर्णने महापद्मो नाम पंचचत्वारिंशोध्यायः
अतः परं प्रवक्ष्यामि रौरवं नरकं पुनः ।
यत्र ते विवशा बद्धाः कर्मणा स्वेन जन्तवः।।१ ।।
यात्यन्ते१ दुःखशोकार्ता महानिरयगामिनः ।
रु इति प्रोच्यते शब्दस्तत्रासौ श्रूयते यतः ।।२। ।
पुनः पुनर्वा भीमो हि२ रौरवस्तेन कथ्यते३ ।
पूर्णस्तु सर्वः४ कारीष्याज् ज्ज्वलते सोतिदारुणः५ ।।३ ।।
मध्ये स्तम्भोस्य लौहो वै तप्तकाञ्चनसप्रभः ।
तत्र जंतुःर्भृशं मग्नः प्रविशन्६ दह्यतेवशः७ ।।४।।
आर्तनादान्८ प्रकुर्वाणो मूर्च्छितः पतितः पुनः ।
ततः क्लेशेने९ महता उद्धृत्यात्मानमात्मना ।।५।।
१८ श्रवणनिर्ग्रन्या - क. ख. घ. । १९ द्विजान् हित्वा - ख. । २० गुरून् - घ. । २१ निन्दन्ते - ख. । २२ योगधर्मास्तथापि च - ध. । २३ देवधर्माश्रमा - घ. । २४... श्रमज्ञाश्च - क. घ । २५ हेतुको नास्ति वादी च - क. घ. । २६ तथाप्युक्तं - घ । २७?.? नात् - ख. । २८ कीटकादिषु - क., कीचकादिषु - घ. । २९ विजित्य - घ. । ३० दोषान् - ख. । ३१ प्रवेदिमात्गा - क. ख., प्रेरितात्मा - घ. । ३२... दपीति - ख । १ पात्यन्ते - घ. । २ भूयो -?, भूयोपि - ख. । ३ कीर्त्यते - क । ४ सर्व... - क. । ५ ज्वलत्पाशो तिदारुण । - घ, ज्वलत्यसौ - ख. । ६ प्रविष्टो - घ. । ७ रुदते भृशं - ख. । ८ आर्तनादं - ख. । ९ शोकेन - ख. ।
268
भूयोन्यं देशमासाद्य तथैव प्रविशेच्च सः ।
ततस्तस्मादुपोत्पत्य१० स्तम्भमाश्रयते यदि११ ।।६। ।
तेनापि दह्यते भूयो विसृज्य प्रविशेत्पुनः१२ ।
एवं स यात्यते तत्र बहूनब्दान् सुदुःखितः ।।७।।
ततो विसृष्टो भूयश्च उच्छ्रयान्प्रतिपद्यते ।
तं हि गच्छन्ति पुरुषाः सुरापा धर्मदेशकाः । ।८।।
पितृहा मातृहा चैव भ्रातृहा गुरुहा तथा ।
- - - वादेभिरतास्तेषामेव च निन्दकाः । । ९। ।
गोघ्नोथ दमकश्चैव जन्तूनां भृशदारुणः ।
गलकर्ता१३ कूटमानी कर्मणानु१४ करोति यः । । 8.46.१० ।।
परिवित्तिः परिवेत्ता श्मशानरतिरेव१५ च ।
पुनर्भूसुतसंयोगी१६ यस्या चोपपतिर्गृहे।
एते सर्वेभिगच्छन्ति१७ नरकं रौरवं नराः । । ११ ।।
य इमं शृणुयाच्च रौरवं१८ नरकं पापकृतां सुरौरवम् ।
नियतं प्रयतो१९तिरौरवं न स गच्छेन्मनसापि रौरवम्२० । । १
इति स्कन्दपुराणे नरकवर्णने रौरवं नाम षट्चत्वारिंशोध्यायः
सुशर्मोवाच
महारौरवमन्यच्च शृणु मे दुष्टयातनम् ।
यत्र धाराश्च तोयं च तडागानि च पुत्रक ।।१ । ।
कारीषी कनकाभाश्च कुल्याश्चाग्निप्रपूरिताः ।
आयसा बहवः स्तम्भा वृक्षाश्च बहुकण्टकाः । ।२ । ।
१० द्रुतोत्पत्य -ख. । ११ यदा - घ । १२ विसृज्योपविशेत्पुनः - ख. । १३ छलकर्त्ता - घ., छलगर्तः - ख. । १४ कर्मणाञ्च क.,... तिकरोति-घ. । १५.. पतिरेव - घ. । १६... रथसंयोगी - घ । १ ऽ सर्वेपि गच्छन्ति - घ । १८.. .दरौरवं - क । १९ पठते च रौरवं ख । २०.. तिरौरवम् - क. ।
269
राक्षसा विविधाकारास्तीक्ष्णशस्त्रास्त्रधारिणः ।
तत्र१ पापेन बहुना जन्तुः समभिपाशितः । ।३ ।।
निपतेद्विकृताकारः क्रन्दमानो मुहुर्मुहुः ।
स तत्र पतितः क्षिप्रं राक्षसैर्भिन्नमस्तकः ।।४।।
कारीष्यामग्निवर्णायां पच्यते भृशदारुणम् ।
ततस्स तेन दाहेन दुःखितः परमार्तिमान् ।।५। ।
दाहप्रशमनार्थाय तडागे विनिमज्जति२ ।
तत्र क्षारेण तप्तेन३ द्विगुणं वेदनार्दितः४ । ।६ ।।
वेगेनोत्थाय वृक्षं५ वा स्तम्भं वाप्यधिरोहति६ ।
तत्र तैः कण्टकैस्तीक्ष्णैरायसैश्चावतक्षितः७ । ।७।।
पतते ह्यग्निकुल्यायां८ करुणं बहुधा नदन् ।
एवं स यात्यमानस्तु तृषार्त्तो विलपन् बहु । ।८। ।
धारामाश्रयते पातुं९ सापि तस्यायसं१० तदा११ ।
अग्निवर्णं वहत्यम्भस्ततो मूर्च्छार्दितो म्रियेत् । ९।।
संपूर्णयातनश्चापि मुक्तस्तस्मान्महाभयात्१२
उच्छ्रयेषु तदा जन्तुर्यात्यते भृशदारुणम् ।। 8.47.१० ।।
तत्र गच्छति१३ राजघ्नो१४ राजभार्यावमानकः१५ ।
आशां दत्त्वा न दद्याद्यो यश्च तीर्थावदूषकः । ११ ।।
मोषकः सूचकश्चैव स्त्रीभृतो यश्च पापकृत् ।
अग्नौ गवि च१६ यो दानं१७ ब्राह्मणे चापि वारयेत्१८। ।१ २।।
विक्रीणीयात स्वभार्यां यो ह्यपत्यं वा नराधमः१९ ।
हरते चाग्निभाण्डानि योगिनां चैव किञ्चन ।।१३ ।।
चोरान् वा योनुगृह्णाति मनुष्यास्तस्य ये च ह ।
ब्राह्मणाधिकृतश्चैव धर्माधिकृत एव च । ।१४।।
१ अत्र - क. । २.. ति निमज्जति - क., भिर्निमञ्जति - ख., ते- - क. ख । ३ कष्टेन - क., कोष्टेन - घ. । ४ वेदनान्वितः. - घ. । ५... च्छ्रायवृक्षं - क । ६ थाश्रिरोहति - ख ? - व - घ. ।. ७ राहार इव भेदितः - घ. । ८ तुल्यायां - घ. । ९ जातु - घ, जन्तुः- ? । १० तत्रायसं - ख- । ११ तथा - घ. । १२.. द्भयावहात् - क,? द्भयावहः - घ । १३ गच्छन्ति - ख । १४ राजघ्ना - (?) । १५ मन्यकः - क., मन्यकाः - ख. । १६ गवां विप्रांस्तथाग्नीनां दीयमानं तु - ख. । १७ यज्ञानां - घ. । १८ यो हरेत् - घ । १९ संकीर्णंप ( ।) रनार्यं वा तास्वपत्यान्यजीजनत् - ख ।
270
कपिला यस्य गौः स्याच्च अनग्नेर्ब्राह्मणस्य ह२० ।
मिथ्याग्निहोत्री यश्चैव नैत्यके परिवेषकः२१ । ।१ ५। ।
राजपुत्रवधं२२ चैव२३ दुभिक्षं यच्च चिन्तयेत्२४ ।
राष्ट्रलोपं दारलोपं धनलोपं च यो नरः ।।१ ६ । ।
देशविद्र ( ा) वणं चैव यः कुर्य्याड्डामराणि वा२५ ।
सर्वे ते नरकं यान्ति महारौरवसंज्ञकम् ।।१७।।
य इमं शृणुयादभीक्ष्णशो नियतं धर्ममतिश्च तिष्ठति ।
न स गच्छति तं भयावहं नरकं रौरवमुग्ररौरवम् । । १८ ।
इति स्कन्दपुराणे नरकवर्णने महारौरवं नाम सप्तचत्वारिंशोध्यायः
सुशर्मोवाच
तमो नामापरो घोरो नरकोति भयंकरः ।
तत्र सोभिपतन्नैव१ राक्षसैरभिहन्यते ।।१ ।।
असिमुद्गरशंक्वग्रै२ र्गदामुशलपट्टिशैः३ ।
भयदैः परिघैष्टङ्कैर्वज्रैर्ऋष्टिपरश्वधैः । ।२।।
अन्यैश्च विविधाकारैर्हतः क्रुद्धैः सुनिर्दयैः४।
मूर्छितस्तमसा ग्रस्तो नरकं तं प्रपद्यते५ । ।३ ।।
स देहेन विनष्टेन तमसा मूच्छिताकृतिः ।
दुःखसन्ततिसंनद्धो७ यातनामश्नुते भृशम् । ।४। ।
यस्मात् स तमसा ग्रस्त अनाश्वस्तोतिदारुणाम्८ ।
यातनामश्नुते जन्तुस्तमस्तस्मात् स उच्यते ।।५। ।
सर्वा बहुविधाकारा यातना याः प्रकीर्तिताः ।
तास्तत्र९ समवाप्नोति स्वेन पापेन१० दुर्मतिः ।। ६ ।।
२० अनग्निहोत्री ये चान्यत् कपिलाक्षीरपायकः - ख । २१ परिलोपकः - ख. । २२ हर... - क-, हत - ख. । २३... चैव - क. ख. घ । रे ५८ दुर्भिक्षस्य च कारकः - ख. । २५ देशस्य डामरं चैव सततं य इहेच्छति क. । १ सोपि पतन्नेव - घ. । २ शक्त्यग्रै - ख, शक्त्युग्रै - घ. । ३ पदृश्यै - क. । ४ सुदुजम्यैः । घ. । ५ प्रतिपद्यते - ख । ६ तपसा - ख । ७ संबद्धो - क. ख । ८ अनाशस्तोतिदारुणाम् - क, अनाग्रस्तो... - घ. । ९. स्सर्वाः - क. । १० शापेन - घ ।
271
समाप्तयातनश्चापि सन्तीर्ण्णस्वेन कर्मणा ।
उच्छ्रयेषु पुनर्जन्तुर्यात्यते कर्मबन्धनः११ । ।७।।
ब्रह्महा भ्रूणहा चैव सुरापो ब्राह्मणश्च यः ।
गवां निपाने यश्चैव पिपासूनां नराधमः१२ ।।८। ।
विघ्नं करोति मोहान्ध१३ आहूय भर्त्सयेत्तु यः१४ ।
ब्राह्मणान् द्वेष्टि नित्यं१५ य अर्थिनं यश्च दूषयेत् ।।९। ।
शास्त्राणि हरते यश्च गोघ्नो यश्च नरः स्मृतः१६ ।
कापिलश्च वृथादृष्टिर्वेदधर्मार्थदूषकः१७ ।। 8.48.१० । ।
ब्राह्मणाक्रोशकश्चैव वेदधर्मार्थदूषकः ।
नास्तिकाश्च दुरात्मान इत्येते तं प्रयान्ति वै१८ । । ११ । ।
य इमं शृणुयात्तमोमयं तमसा नित्यमतन्द्रितेन्द्रिय१९।
न स याति तमोमयं सदा नरकं दारुणजन्तुशोकदम्२० ।। १२ ।।
इति स्कन्दपुराणे नरकवर्णने तमोनाम अष्टचत्वारिंशोध्यायः
सुशर्मोवाच
तमस्तमतरं घोरं नरकं शृण्वतः परम्१ ।
प्रकाशो यत्र नैवास्ति नैव दृष्टिः प्रवर्तते ।।१ । ।
पतन्नेव नरस्तत्र२ विसंज्ञः क्रियते तदा३ ।
राक्षसैर्विकृताकारैस्तमस्तेन स चोच्यते । ।२। ।
तत्रासौ पतितो मूढो वह्निना दह्यते भृशम् ।
ततोपि४ वेगादुत्थाय दृष्टिहीनो विचेतनः ।।३ ।।
छिद्यते भिद्यते चैव५ राक्षसैः क्रूरकर्मभिः ।
तस्मादपि तथैवार्त्तः सोन्यं६ देशं प्रपद्यते ।।४। ।
११... नैः - घ. । १२ निपातनस्थाने - ख.,... निपाते पिपासुं विनिवारयेत् - घ. । १३ विघ्नकरो विमोहश्च - घ. । १४ चकृशं - ख, भृशं - घ. । १५ ब्राह्मणे न ददात्यर्थं - घ,.. णं... त्यस्य - ख. । १६.. .स्तथा - ख. । १७ कपिलांश्च वृथा दुह्य आत्मार्थं यश्च कुर्वति - ख । १८ यान्ति ते तमसं नराः - ख. । १९... मसंयतेन्द्रियः - घ. । २० शोककारकम् - ख, शोकम् - क, मोदकम् - घ. ।
१ शृणुमे पुनः - क. । २ स पतन्नेव नरके - ख. । ३ क्रियन्तेप्रभुः - क. । ४ मृतोपि - ख., मृतो वेगादुत्थितश्च - क. । ५. .. चापि - क. । ६ सौम्य... - घ. ।
272
तत्रापि निगृहीतस्तैः पशुमारेण मार्यते७ ।
ततो भूयश्च कूपेषु क्षिप्तो दुर्गेष्वचेतनः । ।५।।
निमग्नश्चाग्निकारीष्यां निष्कूजन्८ सोभिजायते९ ।
एवं स यातना बह्वीस्त्वनुभूय सुदुःखितः ।।६।।
नरकान्तमनुप्राप्य उच्छ्रयेष्वभिपात्यते१० ।
गर्भपातनकारश्च राज्यकामश्च यो भवेत् ।।७।।
इहैवानर्हमानोसौ११ (?) भृत्यो राजवधे रतः१२ ।
अनाचार्यश्च यः१३ कर्म आचार्याणां१४ प्रपद्यते१५ । ।८।।
शास्त्रविद्यौषधीनां च गदानामगदैः सह ।
यो विनाशयिता१६ कश्चिद्यः प्रशंसति दानवान् ।।९। ।
उपदेशं च यो द्वेषादाचार्यो न प्रयच्छति ।
स याति नरकं घोरं दुस्तरं तं तमोमयम्१७ । ।8.49.१ ० । ।
कृतघ्नं तु समादाय नारकाः१८ सर्व एव ते ।
यमं प्रणम्य ब्रुवते१९ सह तैर्यमकिङ्करैः । । ११ । ।
भगवन्न वयं शक्ताः२० पापस्यास्य विनाशने२१।
उपायमन्यं पश्येह२२ प्रसादं कुरु नः प्रभो । । १२ ।।
स एवमुक्तो भगवान् यमः प्रेताधिपस्तदा२३ ।
सर्वधर्मार्थकुशलान् पृच्छति स्मर्षिसत्तमान्२४ । । १३ ।।
भगवन्तः कथं त्वस्य कृतघ्नस्य दुरात्मनः ।
निष्कृतिः सुमहाघोराद् भवेत् पापस्य कर्मणः ।। १४। ।
ततस्ते ऋषयस्सर्वे दृष्ट्वा दीर्घेण चक्षुषा ।
यमं धर्मभृतां श्रेष्ठमिदं वै ब्रुवते वचः ।।१ ५।।
७ बध्यते - घ. । ८ निष्कुञ्जन - क. निष्कूटः - ख. । ९ सोभिहन्यते - ख. । १०... ष्वेव यात्यते - घ. । ११ इहैवानश्नमानोसौ - ख. । १२ राजा वधे - क. । १३ अनार्यस्य च - ख । १४.. .मार्याणां - ख. । १५ प्रतिपादितः - ख. । १६ विनाशयते - ख. । १७ स याति नरकान् घोरान् दुस्तरात् तान्तमोमयान् - क. । १८ नरकाः - क, नरका (त्) । - ख । १९ (सं) प्राप्य - ख. । २० मया शक्यं - ख. । २१ वि (मोचन) - ख. । २२ पश्यस्व - क. ख. । २३ तथा - ख. । २४ पृच्छते ऋषिसत्तमान् - क. ख ।
273
ब्रह्मघ्ने च सुरापे च चोरे भग्नव्रते तथा ।
निष्कृतिर्विहिता सद्भिः कृतघ्ने नास्ति निष्कृतिः । । १६ ।।
ततः स भगवान्देवो मार्तण्डतनयो वरः ।
नारकेभ्यो२५ ददात्याज्ञां सर्वे यूयमिमं नरम्२६ । । १७।।
शोधयिष्यथ गच्छध्वं नैका२७ ह्यस्य गतिः स्मृता२८ ।
ततस्ते तस्य वचनान्नारकाः पापकर्मिणम्२९ ।। १८। ।
सर्वेष्वेवानुपूर्व्येण३० यातयन्त्यतिदारुणाः३१ ।
भर्तृपिण्डापहर्ता च पितृपिण्डापहारकः । ।१ ९। ।
।
तस्माद् गृहीत्वा विद्याञ्च दक्षिणां यो न यच्छति३२ ।।8.49.२० । ।
पुष्टश्च यस्तं नान्वेति यश्च तं घातयेन्नरः ।
कृतस्य दोषं वदति सकामं३३ न करोति च । ।२ १ । ।
न स्मरेच्च कृतं यस्तु आश्रमान् यश्च दूषयेत् ।
न पुष्णाति तथा वाहानाश्रिताँश्चोपकारिणः३४ ।।२२। ।
भृत्यांश्च कर्मनिरताँस्तथैव हितकारिणः ।
भार्यां कर्मकराणां३५ च नर्माणि वदते च यः ।।२३ ।।
न दत्तं न हुतं किञ्चिदमुष्मिन्निति३६ यो वदेत् ।
सर्वाँस्तानृषिभिः सार्धं कृतघ्नानब्रवीन्मनुः ।।२४।।
कृतघ्नश्च शठश्चैव नास्तिकोछिन्नसंशयः ।
एतान् सर्वेभिगच्छन्ति य एते कीर्तिता मया ।।२५। ।
जनेता३७ चोपनेता च यश्च विद्यां प्रयच्छति ।
भयत्रातान्नदाता च पंचैते पितरः स्मृताः । ।२ ६ । ।
यस्तेषान्दोषवक्ता च अभ्यसूयक एव च ।
तथा द्रोहप्रवृत्तश्च सन्त्यजेत्तान्नराधमान्३८ ।।२७।।
२५ नरकेभ्यो - क. ख. । २६ नदं - क । २७ नैवा.. - ख. । २८ सदा - ख । २९ पापकर्मिणां - क. घ. । ३० पूर्वेण - क. ख. घ. । ३१ दारुणं - क. । ३२ न प्रयच्छति - ख. । ३३ स्वकर्म - ख. । ३४.. श्चोपकारिणं - क. । ३५ कर्मकारिणां - क. ख. । ३६ अविथिं नास्ति - घ । ३७ उत्पादको - क. ख. घ., जनकश्चोपनेता १) - । ३८ तान्निन्दति नराधमः - घ. ।
274
मित्रध्रुग्३९ यश्च दुष्टात्मा तस्य रन्ध्रावकीर्तनः ।
कृतोपकारिणे पूर्वँ न करोति प्रियं च यः । ।२८ ।।
एते सर्वे नरा दुष्टाः सर्व एवाशुभे रताः ।
नरकान् संप्रपद्यन्ते४० बद्धाः पापेन कर्मणा । ।२९। ।
एते सर्वे मया प्रोक्ता महानिरयगामिनः ।
उच्छ्रयानेव४१ गच्छन्ति येन्ये पापकृतो जनाः ।।8.49.३ ० ।।
य इमं तामसं घोरं शृणुयाद्वा पठेत वा ।
अधर्मश्च४२ निवर्तेत स गच्छेद् ब्रह्मणः पदम् ।।३ १ ।।
इति स्कन्दपुराणे नरकवर्णने तमोतितमं नाम ऊनपंचाशत्तमोध्यायः
अतः परं प्रवक्ष्यामि संसारपरिवर्तनम् ।
यथा वै१ नरकात्तीर्णाः संसरन्ति समासतः२ । । १ ।।
प्रथमे नरके प्रोक्ता ये मया पापकर्मिणः ।
शेषेण कर्मणा ते तु जायन्ते३ कृमियोनिषु । ।२।।
कृमियोनौ परावृत्ताः सहस्राणां४ शतं समाः५ ।
ततः पुनर्मर्कटास्ते जायन्तेथ तरक्षवः । ।३ ।।
तत्र६ तावत् परावृत्ता जायन्ते गोषु ते यदा७ ।
तदा८ तत्र शतेनैव जन्मनां शेषतस्ततः । ।४। ।
मानुषेषूपजायन्ते तावदेव न संशयः९ ।
तत्र ते कुर्वते भूयो यदि किंचिन्न किल्बिषम् ।।५। ।
ततो विशुद्धां जातिं ते लभन्ते पुनरेव तु१० ।
न च११ भूयोपि ते घोरं संसारं प्राप्नुवन्ति वै ।।६। ।
३९.. द्रुह्य - क,... द्रोह - ख. । ४० प्रतिपद्यन्ते - ख । ४१... न्नैव - घ. । ४२ अधर्माच्च - ख. ।
१ ये वै नरकसंप्राप्ताः - घ. । २ समन्ततः - घ. । ३ ते तु जायन्ते सततं - ख. । ४ सहस्राणि - ख. घ. । ५ यदा - ख. । ६ तेषु - ख । ७ तदा - ख. । ८ तथा - ख. । ९ कुत्सितानां च योनिषु - ख. । १० पुनरेव लभन्त्युत - क. ख. । ११ महद् - घ. ।
275
द्वितीये ये मया प्रोक्तास्ते मुक्ताः१२ शेषकर्मणा ।
कृमिकीटेषु जायन्ते सहस्राणां शतानि१३ षट्१४ ।।७।।
तथा शतसहस्रं च शतानां ते पुनर्गताः ।
मत्स्ययोनौ प्रसूयन्ते तावदेव न संशयः ।।८।।
ततो व्याघ्राश्च ऋक्षाश्च ततो गोत्वमवाप्यते ।
मानुषेषूपपद्यन्ते कुत्सिताः स्वेन कर्मणा । ।९। ।
तृतीये त्वथ ये प्रोक्ता मया दुष्कृतकारिणः ।
ते मुक्ताः कर्मणस्तस्माच्छेषेण समवेष्टिताः ।।8.50.१० ।।
कृमिकीटेषु जायन्ते सहस्राणां शतानि षट् ।
तथैव दश चान्यानि पक्षिणस्तावदेव च ।।१ १ ।।
ततः सिंहाश्च सर्पाश्च गावः पश्चाच्च मानुषाः ।
चतुर्थे त्वथ ये प्रोक्ता मया दुष्कृतकारिणः । ।१२।।
ते सर्वे शेषवन्तस्तु जायन्ते कृमियोनिषु ।
सहस्राणां शतान्यष्टौ तथा चान्यानि षोडश ।। १३ ।।
योनीनां हि तथा१५ भूयो जायन्ते ते१६ ततो मृगाः ।
मृगभावाद्विनिर्मुक्ता जायन्ते च पुनः खराः१७ ।।१४।।
ततोजा गवयाश्चापि गावो मानुषतां ततः ।
पंचमे ये मया प्रोक्तास्तेपि शेषेण कर्मणा ।।१ ५।।
कृमिकीटेषु जायन्ते जन्मनां कोटिमेव हि ।
हस्तियोनौ च तावद्धि उष्ट्रेष्वश्वेषु चैव हि । ।१६।।
ततो गोत्वं समासाद्य मानुष्यं प्राप्नुवन्ति ते ।
षष्ठाच्चैव१८ विनिर्मुक्तास्ततः शेषेण कर्मणा । ।१७। ।
जायन्ते कृमिकीटेषु जन्मनां१९ द्विगुणेन हि ।
कोटिमेकां ततो यूका ततो मत्स्योथ२० सूकरः२१ ।।१८ ।।
१२ नरके - ख. । १३ सहस्राणि ख. । १४ वै - घ. । १५ ततो - घ. । १५ च - घ. । १७ खगाः - घ. । १८ षष्टेन तु - ख. । १९ जन्मना - घ. । २० मत्स्याश्च - घ. २१ सूकराः - घ. ।
276
महिषत्वं ततः प्राप्य गोत्वाज्जायेत मानुषः२२ ।
मानुषत्वे कुत्सितश्च२३ व्याधितश्चैव जायते । ।१ ९।।
सप्तमाच्च विनिर्मुक्तः२४ कृमिकीटेषु जायते ।
कोटीत्रयं तावदेव वृक्षत्वमधिगच्छति२५ ।।8.50.२ ० । ।
ततो लता ततो गुल्मस्ततो हस्ती प्रजायते२६ ।
गोत्वं च समनुप्राप्य जायते मानुषस्ततः ।।२ १ । ।
अष्टमाच्च विनिर्मुक्तो बद्धः शेषेण कर्मणा ।
जायते कृमिकीटेषु द्वे कोट्यौ द्विगुणे च सः । ।२२।।
ततश्चोषधिभावेन२७ वीरुत्सु च कुशेषु च ।
ततो गोत्वाद्विनिर्मुक्तो२८ जायते कुत्सितो२९ नरः । ।२३ ।।
नवमादपि चोत्तीर्णो बद्धः शेषेण कर्मणा ।
जायते कृमिकीटेषु पञ्चकोटीस्ततः खगः । ।२४।।
ततो मत्स्यश्च तावद्वै तावदेव सरीसृपः ।
श्वा ततस्तावदेवाथ ततो भवति किन्नरः ।। २५। ।
किन्नरत्वाद्विनिर्मुक्तस्ततो गोषूपजायते३० ।
ततो गोयोनिनिर्मुक्तो मानुषेषूपजायते३१ ।।२६। ।
दशमादपि चोत्तीर्णः षट् कोटीर्जन्मनां३२ कृमिः ।
शेषेण कर्मणा जातस्ततो भवति वानरः । । २७।।
वानरस्तावदेवेह तावदेव च३३ कुक्कुटः ।
तावदेव च काकस्तु जीवंजीवक एव च । । २८।।
वृक्षदारकमार्जारपिपिलीका३४श्च जायते३५ ।
ततो गोषु प्रजातोसौ३६ मानुषेषूपजायते३७ । ।२९। ।
२२ ततो गोर्मानुष्षस्ततः - ख. । २३ कुत्सितं मन्नुषे जन्म - ख। २४ माद्य ( द) पि निमुर्क्त - ख. । २५ गम्य च - क. । २६ च जायते - क ख । २७ भावेषु - ख. । २८ गोभावनिर्मुक्तो - ख. । २९ कुत्सितो जायते - ख. । ३० जायन्ति गोषु ते - ख. । ३१ गवा योनौ विजायते - ख. । ३२ कोटीर्जन्मतः - ख. । ३३ तु - ख. । ३४ पिरिलीका - क, पिप्रिता - ख । ३५ जायते ततः - ख. । ३६ प्रजायेत - ख. । ३७... तु ततः परं - ख. ।
277
महारौरवनिर्मुक्तः सप्तकोटीः३८ सुदुःखितः ।
जन्मनां३९ कृमिकीटेषु जातो४० मत्स्यत्वमश्नुते४१ । ।8.50.३ ० । ।
ततः४२ श्वा गर्दभश्चैव भैनाशी४३ (?) शुक एव च ।
ततो भवति गौश्चापि ततः षण्ढश्च मानुषे४४ ।।३ १ । ।
तमोनरकनिर्मुक्तस्त्वष्ष्टकोटीः सुदुःखितः ।
जन्मनां प्राप्नुते जन्तुर्विष्ठायां कृमियोनिषु । ।३ २ । ।
ततः श्वा जायते भूयश्चक्राह्वश्च पुनः पुनः४५ ।
ततो मण्डूकतां प्राप्य जायते मृगपक्षिषु४६ । ।३ ३ । ।
जायते किन्नरश्चापि४७ द्वीपी शरभ एव च ।
ततो गोत्वं समासाद्य मानुषत्वमवाप्नुते४८ । ।३४। ।
तमोनरकनिर्मुक्तः शेषेणैव हि कर्मणा ।
जायते कृमिकीटेषु नवकोटिः स जन्मनाम्४९ ।।३ ५।।
ततो भवति काकश्च भासश्चैव ततः परम्५० ।
वान्ताशी च ततः पक्षी उलूकश्च ततः पुनः५१ ।।३ ६। ।
पुनर्वृक्षश्च गुल्मश्च ततो भवति वै मृगः ।
ततो गौर्मनुजश्चापि गर्भस्थः स विपद्यते५२ । ।३७।।
पुनःपुनर्जायमानः सहस्राणां शतं समाः५३ ।
व्याधितः५४ कुत्सितश्चैव५५ जायते च पुनः५६ पुनः ।। ३८। ।
यस्तु सर्वानिमान् प्राप्य नरकानिह जायते ।
स योनिषु समस्तासु सर्वसंसारमश्नुते ।।३ ९। ।
यदि मानुषतां५७ याति कदाचित् कालपर्ययात् ।
तत्रापि कुत्सितां योनिं भूयो भूयः प्रपद्यते । ।8.50.४० । ।
३८... कोटी - ख. । ३९ जन्मानि - ख. । ४० ततो - ख । ४१.,. मेष्यति - ख. । ४२ तत्र - क. । ४३ तैलाकी - ख. । ४४ षण्ढः प्रजायते - क. षण्ढत्व,. - ख. । ४५ तत्र चक्राह्वो जायते - ख । ४६... योनिषु - ख. । ४७ तत. किन्नरतां चापि - ख. । ४८ मानुष्यमवाप्यते - ख. । ४९ जन्मना - ख. । ५० स जायते - क. । ५१ उलूको जायते ततः - ख. । ५२ तत्र गर्भे स वै मृतः - क । ५३ स तु - क. । १४ व्यधिना - ख । ५५ सततग्रस्तो - ख. । ५६ स नरः - क. । ५७ मनुष्यतां - क ख. ।
278
अनिष्टः५८ सर्वभूतानां दुःखितो व्याधितस्तथा५९ ।
विकृतं रूपमाप्नोति कर्मणा स्वेन दूषितः ।।४१ ।।
देवब्राह्मणविद्वेष्टा सर्वव्रतबहिष्कृतः ।
सर्वधर्मविनिर्मुक्तः साध्वाचारविवर्जितः । ।४२। ।
निर्नमस्कारदुश्शीलः किम्भक्षो६० ब्रह्मनिन्दकः ।
न तीर्थदेवायतनः स्वधास्वस्तिविवर्जितः ।
अकीर्तनीयो लोकानां जायते स्वेन कर्मणा ।।४३ । ।
सुशर्मोवाच
एतत्ते कथितं सर्वं समासात् पुत्र सर्वशः६१ ।
नरकाणां सतत्त्वं च क्रमभेदो यथामति६२ ।।४४। ।
सनत्कुमार उवाच
य इमं शृणुयाद् युक्तः६३ सदा पर्वसु पर्वसु ।
श्रावयेद्वा द्विजान् सम्यक् सर्वपापैः६४ प्रमुच्यते ।।४५।।
धन्यं यश६५ स्यमायुष्यं स्वर्ग्यं सर्वार्थसाधकम् ।
श्रव्यं६६ च पठितव्यं च सततं भूतिमिच्छता६७ ।।४६।।
इदं तु सर्वार्थसुखावहं ध्रुवं महानुभावं सुगतिप्रदं६८ शुभम् ।
सदैव विप्रेण समाहितात्मना अधीत्य धार्यं श्रुतिसम्मितं ध्रुवम् ।।४७।।
इति स्कन्दपुराणे संसारगतिवर्णनं६९ नाम पञ्चाशोध्यायः