स्फुटनिर्णयतन्त्रम्
| स्फुटनिर्णयतन्त्रम् अच्युतः १९७४ |
Panjab University Indological Series- No. 3
SPHUTANIRNAYATANTRA
OF ACYUTA ...
अच्युतकृतम्।
स्फुटनिर्णयतन्त्रम्
Critically edited with Introduction and Appendices
By
K. V. SARMA
VISHVESHVARANAND VISHVA BANDHU INSTITUTE OF SANSKRIT AND INDOLOGICAL STUDIES
Panjab University
HOSHIARPUR
1974
SPHUTANIRNAYATANTRA
OF
ACYUTA
WITH AUTO-COMMENTARY
Critically edited with Introduction and Appendices
By
K. V. SARMA
M.A., B.Sc.
Reader in Sanskrit, V.V.B.I.S. & I.S., Panjab University, Hoshiarpur
VISHVESHIVARANAND VISHWA BANDHU INSTITUTE OF SANSKRIT AND INDOLOGICAL STUDIES
Panjab University
HOSHIARPUR
1974
750 Copies
First Edition, 1974
Published by:
Dr. B. R. Sharma, Director, Vishveshvaranand Vishva Bandhu Institute of Sanskrit and Indological Studies, Panjab University, Sadhu Ashram, Hoshiarpur - 14602l, India
पञ्जाबविश्वविद्यालयभारतीशोधग्रन्थमाला-३
अच्युतकृतम
स्फुटनिर्णयतन्त्रम्
स्वोपज्ञया विवृत्याख्यया व्याख्यया समन्वितम
पञ्जाबविश्वविद्यालयस्य विश्वेश्वरानन्द-विश्वबन्धु-संस्थाने संस्कृतस्य प्रवाचकेन
के० वी० शर्मणा
संशोध्य संपादितम्
भूमिका-परिशिष्टादिभिरलंकृतं च
विश्वेश्वरानन्दविश्वबन्धुशोधसंस्थानम् पञ्जाबविश्वविद्यालयः
होशिआरपुरम्
१९७४
प्रथमं प्रकाशनम् १९७४
प्रकाशक:
डा. बी. आर्. शर्मा, निर्देशकः,
विश्वेश्वरानन्दविश्वबन्धुशोधसंस्थानम्,
पञ्जाबविश्वविद्यालयः,
साधुआश्रमः, होशियारपुरम्
विश्वेश्वरानन्द-वैदिक-शोधसंस्थानस्य
मुद्रणालये मुद्रापितम्
Introductory --Sphuțanirnaya ---Acyuta, the author-Acyuta's works-Acyuta's astronomical lineage--Acyuta's dateManuscripts material - Manuscripts of the SphutanirnayaManuscripts of the commentary - Relationship of the manuscripts ---Appendices I-X-Acknowledgements
- प्रथमोडध्यायः-भगणादिसंख्याकथनम् (Astronomical constants)
- द्वितीयोडध्याय
- -मध्यमानयनम् (Computation of the Mean Positions)
Introductory
The Sphutanirnaya-Tantra, critically edited here with auto-commentary, is a comprehensive work on an important aspect of Hindu astronomical computation, to wit, the accurate determination (nirnaya) of the True Positions (sphuta) of the planets. The author, Acyuta (A. D. 1550-1620) was an astute astronomer hailing from Kerala in South India. He was a versatile scholar and original thinker on astronomy who enunciated, for the first time in Indian astronomy, the correction called “Reduction to the ecliptic”, in the work edited here, composed before 1593, and later explained its rationale in another work Rasigolasphutaniti (राशिगोलस्फुटानीति), composed specially for that purpose. The Sphutanirnaya belongs to that class of astronomical texts called Tantra, which are characterised by the enunciation of the planetary revolutions etc. in terms of the aeon (yuga) and the commencement of the calculations from the beginning of the current Kali-yuga.
Sphuțanirnaya
This is a compact work in ninety verses, divided into five chapters devoted, respectively, to : (1) the enunciation of the astronomical constants as fixed by the author; (2) the computation of the Mean Positions of the planets in their respective orbital circles; (3) the reduction of the said Mean Positions to the Manda-epicycles; (4) the further reduction of the corrected Mean Positions to the celestial sphere (भगोल); (5) the reduction even of these to the centre of the earth (भूगोल); and (6) the still further reduction thereof to
1. It might be of interest to note here that this correction was first intro duced in Western astronomy by the Danish astronomer Tycho Brahe (A.D. 1546-1601).
2. Of the other two types of astronomical texts, the Siddhanta-s commence their calculations from the beginning of the Kalpa (which is equal to a thousand catur-yuga-s), while the Karana texts take as starting point any convenient current date, for which the True Positions of the planets have been accurately calculated for use as zero positions.
the earth's surface (bhagola-prstha). The last will give the True Position (sphuta) of the planets as seen by an observer stationed on the surface of the earth.
Born into the live astronomical tradition of the land and being, in himself an investigator, Acyuta has been responsible for initiating fresh lines of thought and introducing new calculations intended for better results, including the formula for the "Reduction to the ecliptic,” mentioned earlier. He noticed the fallacy, in the then current astronomical practice, of measuring the positions of all the planets as if they moved along the ecliptic (the Sun's path), while, in fact, they moved along their own different orbits (ksepa-vritta-s), each of which deviated slightly from the ecliptic. He argued that if the computed positions of the planets were to be accurate, the said deviation of their orbits should also be taken into consideration and adequate correction applied to their measurements on the ecliptic. Thus, he says in his Raśigolasphutānīti, verses 44 ff. :
|
चन्द्रादयः क्षेपवृत्ते भ्रमन्ति सततं यतः । |
On the basis of appropriate calculations in this regard, he enunciated in Sphutanirnaya 4.2, a detailed formula for the reduction of the Mean Moon to the ecliptic, a formula which could be extended to the other planets as well. It deserves to be noted that this formula agrees remarkably well with that enunciated in the West by Tycho Brahe and used in later computations. While the present publication is restricted to a critical edition of the Sphutanirnaya and its commentary, a translation of the work with a detailed analysis of the rationale of the several formulae and computational procedures depicted the rein is to follow, in due course.
1. On this subject, see K.V. Sarma, A history of the Kerala school of Hindu astronomy, Hoshiarpur, 1972, pp. 1-6.
2. For an analysis of Acyuta's formula and its corre'ation with its modern counterpart, see K. V. Sarma, Radigolasphufaniti of Acyuta, ed. with trans. Adyar Library and Res. Centre, Adyar, Madras-(, Introduction, pp. 7-4.Acyuta, the author -
Acyuta is a prominent figure in the literary annals of Kerala where he is well known under his full name Trikkantiyur Acyuta Pisarati. “Tr-k-kanti-y-ar' (often Sanskritised into 'Sri-Kunda-pura'), situated near Tirur in South Malabar, was his home-town, and "Pisarati' was his surname indicating his caste, being one of the external functionaries of the Kerala temple. He was a profound scholar, especially in astronomy and grammar. He wielded a facile pen and some of his verses, particularly the illustrative verses added to his work Pravesaka, form exquisite pieces of poetry. Besides, he was proficient also in Ayurveda, as known from a pointed reference thereto by his famous pupil, Melputtur Narayana Bhattatiri, in an obituary verse composed by him at the demise of Acyuta ;
|
हे शब्दागम ! निर्दय विबुधतालुब्धैनिपीडिष्यसे |
Acyuta's Teacher and Patron
Acyuta's teacher in astronomy was Jyesthadeva (A.D. 1500-1610), author of the well-known Yuktibhasa, an analytical work on mathematics and astronomy, and the astronomical manual Drkkarana. He is specifically mentioned by Acyuta towards the end of one of his works, the Uparagakriyakrama :
|
‘प्रोक्तः प्रवयसो ध्यानात्? ज्येष्ठदेवस्य सद्गुरोः । |
"Acyuta was a protégé of King Ravi Varma, a renowned patron of letters, who ruled over the principality of Vețțattu-nãdu (Sanskritised into 'Prakasa-visaya). Acyuta refers to him, in double
l. On Acyuta, see S. Venkitasubramonia Iyer, Acyuta Pisarati: His date and works, Journal of Oriental Research, 22 (1952-53) 40-46; Ulloor, Kerala Sahitya Charitram, Vol. II, (Trivandrum, 1954), pp. 319-26 ; Vatakkumkūr, Kerali ya Samskrita Sahitya Charitram, Vol. 11 (Trichur, 1947), pp. 748.57.
2. On Jyeshadeva, see K.V. Sarna, Jyesțhadeva and his identification as "the author of Yuktibhāga, Adyar Library Bulletin, 22 (1958) 350 Hist, of Ker. Astron., ibid., pp. 59-60, entendre, in his Sphutanirnaya, 1.2 (see below, p. 2), and in the beginning of his grammatical work Pravesaka, in the verse :
|
लक्ष्म्या प्रकाशविषयं रञ्जयन्निजया निजम् । |
Acyuta's works
All the known works of Acyuta are on Jyotisa, except one, viz., Pravesaka. This latter work, in about 600 verses, is a masterly presentation of the fundamentals of Sanskrit grammar, with the rules clearly explained and lucidly illustrated. Among his works on astronomy, the Sphutaniraaya, edited here with his own commentary, is of prime importance. Manuscripts of the work do not mention the name of the author and this omission has induced some scholars to doubt the correctness of the ascription of the work to Acyuta. However, the direct statement in the Rasigolasphuțānīti, 47.:
तत्प्रकारश्चाच्युतेन कीर्तितः ‘स्फुटनिर्णये' ।
followed by the citation of verse 42 of our Sphutanirnaya, viz., patonasya vidhos tu etc., and the reference to the author's patron King Ravi Varma in Sphutanirnaya 12, leave no doubt about the correctness of the above ascription.
Acyuta's Rasigolasphutaniti, mentioned above, is a very interesting work which sets out, in 50 verses, the rationale of the Reduction to the ecliptic” in planetary computation. Another important work of Acyuta is the Karanottama, which, as he himself states in his own commentary to the work, had been composed with a view also to record the traditional astronomical methodologies and procedures, of course, as improved upon by him, lest they be lost to posterity ; cf. परमेश्वरादि-परीक्षकाचार्यपरम्परया गोप्यत्वेन स्वग्रन्थेष्वनिवेशितस्यापि न्यायविशेषस्य स्वगुरुमुखाद् गृहीतस्य बुद्धेर्वििस्मरणधर्मित्वात् कालान्तरे लोपो मा मूदिति प्रबन्धविशेषात्मकत्वेन कियत इति भाव: The work comprises of 119 verses, distributed in five chapters, entitled, respectively, Madhyama, Sphuta, Chaya,
1. Critically ed. with Trans. and introduction, by K.V. Sarma, Adyar, 1955.
2. Ed. with Acyuta's own commentary, by K. Raghavan Pillai, Trivandrum, 1964: Trivandrum Skt. Series, No. 213.
3. Ibid..., P, 2. Grahana and vyatipata. Uparagakriyakrama, in about 130 verses, is a full-fledged work by Acyuta on the computation of the lunar and solar eclipses and is divided into four chapters dealing with Parvantasādhana, Somagrahaņa, Sūrjyagrahaņa and Chāyā. A shroter work in twenty verses, entitled Uparagavirnsati, bearing close relationship to the Uparagakriyakrama in the matter of methods and procedures and the numerical figures used, is likely to be another work of our author, though there is no specific ascription in the work to that effect. The Chayastaka, in eight verses, is a short work giving the method for the accurate computation of the gnomon's shadow due to the Moon. Acyuta is the author, also, of two works on horoscopical astrology, viz., Horasaroccaya, being a résumé, in seven chapters, of the Jatakapaddhati of Sripati, and an original work entitled Jatakabharana, in eight chapters. On the expositional side, Acyuta has commented in Sanskrit on his own Sphutaniraaya and Karagottama, and in Malayalam on the Veņvaroha of Saňgamagrāma Mādhava and the Surya siddhānta.”
Acyuta's astronomical lineage
A matter of importance equal to that of Acyuta's direct contributions is the trail lighted by him towards the continuance of astronomical studies in the land. Appendices I-IX added to the
l. Mss. : Kerala Univ. Or. Res. Inst. and Mss. Library, Trivandrum, Nos. 4(4-A, 404-B, CM ) 73-G, CM. 531-A, B, CM. 628-B ; with K. V. Sarma.
2. Ed. with an early Malayalam commentary by Rama Varma Maru ThamPuran in the periodical Sri Ravi Varna Sanskrita Ganthavali, 2 (1954) i-iii, pp. 16.
3. Ed. below, as Appendix X on the basis of its only known manuscript.
4. Mss. : Kerala Univ. Or. Res. Inst. and Mss. Library, Nos. 8327-A, and 8327-B, the latter with a Malayalam commentary, which is sometimes attributed to the author himself, but which does not seem to be so.
5. Mss. : Kerala Univ. Or. Res. Inst. and Mss. Library, No. C. 2139-A. The authorship is suggested not on direct evidence but on the basis of the occurrence, at the beginning of the work, of a characteristic invocatory verse of Acyuta.
6. Critically ed. with intro. and exposition of rationale, by K. V. Sarma, Govt. Sanskrit College, Tripunithura, 1956.
7. Mss. : Kerala Univ. Or. Res. Inst. and Mss. Library, Nos. 3636-C, 8358-A and T. 251. Here, too, the ascription of the work to Acyuta is based on his characteristic invocatory versę. present publication, being recasts and supplements by later astronomers to the Sphutanirnaya-which is but one of the several works of Acyuta-would indicate the measure of the impact of his teachings on later astronomical thought and practices. Of the several lines of disciples that should have emanated from him, we have evidence, at least, of one extending over three centuries, through eight generations. Thus, an 18th-19th century astronomer-poet Krsnadasa (Mal. Krsnan Aśān), author of a Pañcabodha,a Jātakapaddhati, a commentary on the Dasagitisutra section of the Aryabhatiya, etc., all in Malayalam, gives in his work Aranmula vilasam, in Malayalam verse, the genealogy of his teachers, right from Acyuta Pisarati, in the following Malayalam couplets :
|
रामन् एग्नेल्लाटयुं विश्रुतनायिट्टभि |
l. See K. Sankara Menon, Intro, to his edin. of Bhasa-Jatakapaddhati of Krşņadása (Trivandrum, M.E. 1101) ; Ulloor, Kęrala Sahitya Charitram, vol. II, (Trivandrum, 1954), pp. 321-22.
|
अन्पत्तिमूल्नु वयस्सिरट्टियिरुन्तुळ्ळ |
Bereft of poetic grandeloquence, the above verses mean : (1-2) I bow at the feet of my renowned preceptor-father Rama (Rāman Asan), teacher of several great astrologers. (3) I bow also to my teacher's teacher who belonged to the family of Vyaghra-mukha (Puli-mukhattu Potti). (4-5) Again, I bow to his teacher, the renowned astronomer Navayikkulattu Azhati. (6-8) Then again, I bow to his teacher Trppanikkara Potuval of Kolattunad, a veteran among contemporary astronomers. (9-11) I also remember With reverence his teacher, the renowned and versatile Acyuta Pisarati, who was the teacher even of Melputtur (Narayana) Bhattatiri.
The above lineage, which extends to more than 250 years, may be represented as follows, with the addition of the dates of the respective astronomers as known from other sources : Acyuta Pisarati (15501621)->pupil : Trippanikkara Potuva (16th cent.)->pupil : Navayikkulattu Azhati (17th cent.)->pupil : Pulimukhattu (Vyaghramukha) Potti (1686-1758)->pupil : (Raman Asan) (18th cent.)->son-pupil : Krsnadasa (Krsnan Asan) (756-1812). This line of astronomers continues as follows: Krsnadasa (1756-1812)->pupil : Daksinamurti Mussatu of Mangalasseri in Aranmula (18th-19th cent.)->pupil : Balaraman Pilla of Nalekattil family of Mannar (19th cent.)->pupil: Prince Rajaraja Varma (Vidvän Karīndran Ceruņņi Koyittampurān of Kilimanur) (1812-46).
On the above literary evidences and the background of indigenous astronomical tradition, which was very much alive in those days, several such lines, short or long, of scholastic heredity, traceable to Acyuta might be supposed to have existed.
Acyuta’s date
The date of the demise of Acyuta is given by the chronogram vidyatma svarasarpat in katapayadi notation, corresponding to 17.24,514, incorporated in the obituary verse, cited above (p. xi). composed on his death by his pupil Melputtur Narayana Bhațțatiri.
1. Ulloor, ibid. This chronogram works out to A.D. 1621. An idea of his date of birth is provided by the date of Narayana Bhattatiri (born A.D. 1560). Allowing a difference of at least ten years between the teacher and the pupil, Acyuta might be taken to have lived between A.D. 1550 and 1621.
Manuscripts material
The present edition of Sphutanirnaya and its commentary is based on eight manuscripts of the text and six manuscripts of the commentary. All the manuscripts are in palm leaf and are inscribed in the Malayalam script prevalent in Kerala. In the case of two, viz., A and E, however, their modern transcripts were used for collation purposes. The Appendices are culled from matter found inscribed on the flyleaves, end folios and miscellaneous scraps, in certain astronomical codices.
Manuscripts of the Text
1. Ms. A : A manuscript in the collection of the late Shri M. S. Srinivasa Sastri, Palghat. This ms., which contains also the commentary, leaves out several of the verses. Except for some obvious scribal errors, the matter in the ms. is perfect. The codex contains, besides the Sphutanirnaya and its commentary, the Uparagakriyakrama of Acyuta with a Malayalam commentary. It also carries the following post-colophonic statement which gives the date of the completion of the ms. as Kollam era 1042 (A.D. 1867) : Sri-Suryadi-sarvagrahebhyo namah. Kollam 1042-amantu Makara-masam 18 Budhan-azhcayun Anizhavum Dasamiyun kutiya divasam nannu muzhifiiiu ezhutiyvatu. Grantham arkkum kotukkarutu. Sri-Ganesaya namah.
2. Ms. B : Ms. No. C. 809-C of the Kerala University Oriental Research Institute and Manuscripts Library, Trivandrum, described in the Des. Cata. of Skt. Miss. in the Curator’s Office Library, vol. IV, pp. 1503-4 and copied in the Library's Transcript No. 584. The ms. was procured from Shri Krishna Variyar, Vatakke Teruvu, Thiruvarppu (South Kerala). It is legible and generally correct and has passed through the hands of a reviser. It is old and crumbling, and not dated. The codex contains the following works : A. Tantrasangraha of Nilakantha Somayaji with the commentary of Sankara ;
1. S. Venkitasubramonia Iyer, Prakriyasarvasya of Narayathabhata A critical study, (Trivandrum, 1972), p. 20. B: Karanottama of Acyuta with auto-commentary; and C. Sphutanirnaya of Acyuta with auto-commentary, edited here.
3. Ms. C : No C.964-B of the above Library, described in the above-mentioned Catalogue, vol. IV, pp. 1525-26. The ms. originally belonged to Shri Isanan Damodaran Bhattatiri, Ampalapuzha (Alleppey, South Kerala). It is well preserved and has few scribal errors. The codex contains the following works: A. Nyayaratna ; B. Sphutanirņaya with commentary, edited here : C. Jatakadesamarga of Putumana Somayaji ; and D. Karaņottama of Acyuta.
4. Ms. D : No. C. 1945-B of the above Library, procured from Shri Jayantan Bhaskaran Mussatu, Vattappalli, Kumaranallur (Kerala) and described on pp. 1691-92 of vol. IV of the abovementioned Catalogue. The ms. is legibly inscribed, is well preserved and has few scribal errors. The codex contains the following works: A. Lilavati of Bhaskara; B. Sphutanirnaya with commentary edited here; and C. Aryabhatiya (incomplete).
5. Ms. E: No. R. 3799 (b) of the Government Oriental Mss. Library, Madras, a paper transcript in Grantha Script, prepared in 1921-22, from a palmleaf ms. in Malayalam script, preserved in the collection of Shri Ittiri Vāriyar of Kārakkātu Vāriyam, Kavaļappāra, Shoranur (North Kerala). The transcript is replete with errors, due, possibly, to the Grantha copyist not deciphering the original ms. properly. At the close of the ms. is found the following post-colophonic statement, which, among other things, gives the name of the scribe as Rudra :
|
akşaram yat paribhraştam matrahinam tu yad bhavet / |
Rudrena likhitam idam pustakam. Sri-gurave namah. Sri-Daksinamartye namah. Sri-Mahaganapataye namah, Sri-sarasyatyai namah.
6. F: A manuscript belonging to the Government Sanskrit College, Tripunithura (Central Kerala). The manuscript is well preserved and legible but the text contained is full of scribal errors. The collation sheets kindly supplied by the Principal of the College have been made use of in recording the variants from this manuscript.
7. Ms. G : A ms. in the collection of the Kāņippayyūr Mana, Kunnamkulam (Central Kerala), loaned by Shri Subrahmanyan
Sphula. S Namputiri of the Mana, at the instance of his uncle Shri Kanippayyur Sankaran Namputirippad. This is a well-preserved and apparently late ms., legibly written, but with frequent scribal errors. The ms. is not dated. The works contained in the codex are : A. Grahapariksakrama-vyakhya (in Malayalam) ; B. Sphutanirnaya, edited here ; C. Karanottama of Acyuta ; D. Manusyalayacandrika of Nilakanthan Mussatu ; and E. Tantrasamuccaya-Silpaslokah with commentary in Malayalam. The undermentioned statement occurs at the end:Sphutanirnayan samaptam. Sri-Krsnah privata(m), SrimadAcyutā (?)- śrī padareņubhyo namah. Śrī-Mukam(b)ike saraņam. SriPārvatīkānta (h) šaraņam. Namāmīm (?).
8. Ms. H : A ms. which originally belonged to the Kutallur Mana in Central Kérala and now preserved in the Elamprakkoțattu Mana, Eravoor, Tripunithura, lent by Shri Tuppan Namputirippad of the latter Mana. The left end of the ms. is uniformly rat-eaten, resulting in the loss of two or three letters in each line. Otherwise, the ms. appears old, and bears, on the flyleaf, in later writing, the Kali date : darabhe dhāvatsaumyah kalih (17,49,428, A. D. 1689) and the name of the original owner of the codex : "Katalluru Meletattu Paricabodhadi itu.”
Manuscripts of the Commentary
1-6. Mss. A-F : The text manuscripts A-F, which contain both the textual verses and the commentary, have been utilised and are designated by the same symbols.
Relationship of the manuscripts
On the basis of the distinctive similarities and dissimilarities presented by the manuscripts, it is possible to suggest their probable pedigree. The two manuscripts G and H, which contain only the text, have close similarities in readings as distinct from the mss, with commentaries, (see footnotes under verses 1. 12; 2. 2, 7 ; 3. 5 etc.), thereby indicating the existence of two versions of the text. Since the commentary is by the author himself, it is possible that he made the emendations when he wrote the commentary.
All the six manuscripts containing the commentary, viz., mss; A to F, present a common gap for the words suryas ca, (see the commentary on 1. 10), a common haplographical omission (see com. on 3. 5) and wrong readings (see 3. 12 and com. 1. 9, 16; 3. 18 and 4. 10), pointing to their common descent from an original ms. containing these defects. Among these, A presents a commentary different from B-F, for verse 4. 15. Again, while A presents intact the long quotation in the commentary - on 1. 11, all the other mss., B to F, exhibit minor gaps herein. This distinction between them is found elsewhere too. (See, for instance, footnotes under verses 4. 1 ; 6. 7, 11 etc.). One can therefore postulate the existence of two main groups of commentary manuscripts, one represented by ms. A and the other by mss. B-F. Of the latter group, on the basis of individual peculiarities, B forms a group by itself while CDE form another (vide common omissions in the com. on 3. 11 and 6. 2-3), while F falls outside this group. Here, again, C. D form a separate group (vide peculiarities noticed under 3. 25, 28-29 ; 6. 4), while E presents some distinctive peculiarities.
The pedigree of the mss., based on the above analysis, could be represented as follows :
Appendices
Of the ten Appendices added towards the end of this publication, the first nine are critical editions of nine independent tracts based on the Sphutanirnaya-tantra, all produced in Kerala, and, mostly, discovered and identified from among miscellaneous matter found interspersed with or in the end leaves of astronomical codices. Besides being interesting in themselves, these tracts serve to underline the continuity of astronomical investigations in the land and the influence of Sphutanirnaya in that process. These tracts take the form of recasts, computed results, zero corrections, comparative calculations and directions for charting the True Positions of planets at any given moment. These tracts are all, apparently, anonymous, and most of them do not have any regular titles given to them by their authors. Appropriate titles, based on the topics treated, have, therefore, been assigned to them wherever necessary. In their edition below, these tracts have been classified and arranged in such a manner as to give their presentation some sort of sequence. Thus, the recasts are placed first, and, then, in order, the tracts on the Revolutions, Mean Planets, Zero dates and corrections, and the Diagram of True Planets.
The last Appendix, viz., the Chayastakam of Acyuta, author of Sphutaniraaya, which gives directions for the computation of the gnomon's shadow due to the Moon, is again, the result of a discovery from among the miscellaneous matter in an astronomical codex.
Appendix I. Sphutanirņaya-sañigraha is a recast of the Sphuțaniraaya-tantra in simpler verses, the arrangement of the topics being sometimes different. The special characteristic of the Sangraha is that the astronomical constants and other numerical figures given in the original in the bhuta-sankhya notation have been depicted here in the more facile katapayādi notation. Besides this, the Sangraha gives also the results of certain computations, of which only the working procedures have been indicated in the original. For instance, it gives the computed results of the zero-corrections of the planets correct to one-sixtieth of the second and of the apses and nodes correct to one-three hundred and sixtieth of the second, while, in the Sphutanirnaya, only the method for such computation has been indicated. Unfortunately, the only manuscript of the Sangraha now available extends but through the first two chapters of the original.
The present edition of the Sangraha is based on Ms. Jy. 568 [P) of the Government Sanskrit College Library, Tripunithura (Cochin, Kerala). About fifty shorter works on jyotisa, hitherto unidentified and uncatalogued, are contained in this very readable plan-leaf codex in Malayalam script, numbered 568 and accessioned under the generalized title Ganitagrantha. The text of the Sangraha preserved herein is fairly pure. The codex carries different dates at different places, to wit: Kollam era 1000 (A.D. 1825) on fol. 43b, 1013 (A.D. 1838) on fol. 94 a, 1016 (A.D. 1841 ) on fol. 96 b, 1017 (A D. 1842) on fol. 94b etc. The uniformity and continuous nature of the writing in the present codex rules out the possibility of these being the dates on which the different sections of the codex were written. On the other hand, these dates appear to have been carried over from an earlier codex from which the present codex has been copied. Appendix II, entitled Sphuțanirnaya-nirņīta-paryaya dayah, depicts, succinctly, in verse-form, the astronomical constants of the Sphuțanirņaya converted to the katapayadi notation, besides setting out two methods for correcting the bhagana-s (aeonary revolutions) of the planets, their apses and nodes.
The edition of the work is based on the two manuscripts noticed below:
A. Madras Mal. D. 339 H], being a paper transcript in Malayalam script prepared from a palmleaf manuscript in the same script. The codex contains about thirty works on astronomy, not hitherto correctly identified or catalogued. The transcript, which is accessioned under the general collective title Parahita-driksiddhaganitam and described in the Catalogue of Malayalam Mss. of the Govt. Oriental Mss. Library, Madras, under No. 339, has, lately been transferred and preserved in the Kerala University Or. Res. Inst. and Mss. Library, Trivandrum. In the transcript, the present text occurs on pages 28 (line 15) to 30 (line 17). The text contained here is practically correct.
B. No. 414-A (9) of the Kerala Univ. Res. Inst. and Mss. Library. The work, which had not been previously identified, occurs on folios 44 and 45 of this well-preserved palmleaf manuscript and has been catalogued in the Library, collectively with certain other works, under the title Pancabodha-ganitam. The text contained here is practically error-free.
Appendix III. Tantrasangraha-paryayaih Sphutanirna yoktabhagаnапауапаm. This tract explains how the bhagana-s (aeonary revolutions) of the planets as enunciated in the Sphutanirnaya could be derived from those enunciated in the Tantrasangraha of Nīlakaņțha Somayaji (A.D. 1443-1545), a predecessor of Acyuta in the discipline of astronomy. Three manuscripts of this tract, as noticed below, have been identified and used for its edition :
A. No. 414-A (10) of the Kerala Univ. Or. Res. Inst. and Mss. Library, a palmleaf manuscript in Malayalam script, described under Appendix II.
1. Ed, with the commentary of Sankara, Trivandrum Sanskrit Series, No. 188, Trivandrum, 19ɔ8, B. No. C. 809-C [1] of the above Library, unidentified and uncatalogued, and written in continuation of the Sphatanirnaya with commentary (No. C. 809-C), described under Text Ms. B, above.
C. No. Jy. 628 of the Govt. Sanskrit College Library, Tripunithura, being a palm leaf manuscript inscribed in Malayalam script. The present unidentified and uncatalogued work occurs on folio 11a of the manuscript. The text preserved is generally correct.
Appendix IV. Parahitåt Sphutanirņaya-tulya-madhyamádnayanaya Gunakaraharakah. As the longish title given to the work on the basis of the subject would indicate, this tract enunciates the multipliers and divisors for the derivation, using the astronomical constants of the Parahita system of Kerala astronomy, of the Mean Planets as accurate as those computed according to the Sphutanirnaya. Periodical corrections of the multipliers and divisors are also recommended once in 1000 days in order to maintain the accuracy of the computed results. While the work does not mention the name of its author, it is possible to suggest Puradahanapura-dvija (Mal. Purayannir Namputiri) of the 19th century A.D. as the author, on the basis of certain characteristics that exist between this work and certain other works of this author occurring in the same codex.
The edition is based on Ms. Jy. 568 (Q) of the Govt. Sanskrit College Library, Tripurnithura, described under Appendix II. This work which had not been identified there, occurs, on folios 33b (line 3) to 34a (line 3). The text preserved is error-free.
Appendix V. Sphutanirņayatulya-grahamadhyamāna yanam, in ten verses, is a short tract on the computation of the Mean Planets. The numerical figures of the Sphutanirnaya have all been converted to the katapayadi notation. In addition to what is given in the Sphutanirnaya, the present work supplies the zero-positions of the planets at the advent of Kali and also mentions a contemporary date (khanda-dina), with the zero-corrections (dhruva-s) therefor, in order to facilitate the computation of the Means. In a very interesting
1. For these constants, see the edition of the basic manual of the system Grahacaranibandhanam of Haridatta, ed. by K.V. Sarma, K.S.R. Inst, Madras-4, 1954. concluding note, the author of the tract goes on to mention how the said khanda-dhruva-s had been derived and indicates their comparative accuracy. Possibly, the author of this tract, too, is the same Puradahanapura-dvija, author of Appendix IV.
The edition is based on a single manuscript of the work, being No. Jy. 568 (O) of the Govt. Sanskrit College Library, Tripunithura, described under Appendix I. The present unidentified and uncatalogued work occurs on folios 26b-27a of the manuscript. The text as preserved herein is pure.
Appendix VI, being Sphutanirnayadharitaḥ Khandadhruvāh chooses Kali 17,97,000 as the zero date and gives computed results for the True Positions of the planets and the Moon's apsis and node, correct to the fifths ( L'). No author is mentioned in the work but, possibly, it is the same as Puradahanapura-dvija mentioned under Appendix IV above.
The edition is based on a single manuscript, No. Jy. 568 (T) of the Govt. Sanskrit Library, Tripunithura, described under Appendix I. This hitherto unidentified piece occurs on folios 34b (line 7) to 35a (line 2) of the codex. The text preserved is accurate.
Appendix VII. Sphutanirnayanitah Khandadhruvaḥ. Here is another set of results for the True Positions of the planets etc. correct to the seconds for the zero date 17,97,000, the derivation of which deserves to be verified in view of the differences found herein from those in Appendix VI.
The edition of this tract is based on ms. No. Jy. 568 [W] of the Govt. Sanskrit College Library, Tripunithura, mentioned under Appendix I above. The work occurs therein on folio 43b. The text preserved is pure.
Appendix VIII. Sphutanirna ya-siddhau Kalyadi-dhruvau. This is a minor tract giving the Sankranti-dhruva correct to the fourths, being Or-40-34-51"-57""-36"", and the Bhaskara-dhruva, also correct to the fourths, being Or-00-1'-7"-3"-40", at zero Kali. This tract is found 'inscribed in the first of the eight unnumbered and uncatalogued folios at the end of a palmleaf manuscript, in Malayalam script, being No. 5867 of the Kerala Univ. Or. Res. Inst. and Mss. Library, Trivandrum. Appendix IX. Grahasphuta-parilekhah. This is a very interesting work, couched in resonant sragdhara metre, perhaps complete in eight verses, but, of which its lone manuscript preserves only six. The author of this anonymous work observes, at the outset, that in computing the True Position of a planet as seen by an observer stationed on the surface of the earth, due cognisance has to be taken for his position being different from the centre of the celestial sphere as Well as from the centre of the earth, and due corrections effected. Detailed directions are then given for constructing diagrams to chart the True Positions of the different planets at any moment.
The work was discovered from among the uncatalogued and unidentified matter towards the end of Ms. No. C. 809-C of the Kerala Univ. Or. Res. Inst. and Mss. Library, in close continuation of the Sphutanirnaya with commentary, (No. C. 809-C, being our Text Ms. C). The verses preserved are generally free from errors and the only regret is that the manuscript is slightly damaged and is incomplete.
Appendix X. Chayaganitam of Acyuta. The work instructs in detail the computation of the gnomon's shadow due to the Moon. The Ms. was found interspersed with certain other astronomical tracts in Ms. No. 4116 of the Maharaja's Palace Library, Trivandrum, This composite codex is catalogued under the general title Drigganitakramam in the Des. Cata. of the Mal. Mss. in H.H. The Maharaja's Palace Library, Trivandrum, vol. II, pp. 453-54 and as Jyā-vaidhrta-lāțaganaitam in the Revised Cata. of the Palace Granthappura, p. 205. It is a moderately old plam leaf manuscript, inscribed in readable Malayalam script. But the writing is far from perfect, there being scribal errors, omissions and repetitions.
Acknowledgements
The twenty-two manuscripts which have formed the basis of the critical editions included in this publication belong, primarily, to three public repositories of South Indian manuscripts, viz., the Kerala University Oriental Research Institute and Manuscripts Library, Trivandrum, the Govt. Oriental Manuscripts Library, Madras, and the Govt. Sanskrit College Library, Tripunithura (Cochin). I am greatly indebted to the authorities of all these institutions for the co-operation which they have extended to me in my editorial work. I have used also certain manuscripts belonging to the private collections of the Kāņippayyoor Illam, Kunnamkulam, Elamprakkoțattu Mana, Eravoor, Tripunithura, and the late M.S. Srinivasa Sastri, Palghat. I am grateful to the custodians of these collections for the help rendered by them. The press copy of this publication had the benefit of being perused by Dr. Damodar Jha, Research Assistant in our Institute, and I am thankful to him for certain useful suggestions made by him. The credit for the neat printing and get up of the volume goes to the V.V.R.I. Press, Hoshiarpur.
Vishveshvaranand Institute,
Panjab University,
Hoshiarpuir,
25-1-1974,
अच्युतविरचितं
स्फुटनिर्णयतन्त्रम् तत्कृतया विवृत्याख्यया व्याख्यया समेतम् अथ प्रथमोऽध्यायः (मङ्गलाचरणम् )
तत्रादौ शिष्टाचारसिद्धम् इष्टदेवतानमस्कारं करोति' कविःब्रह्माणमित्यादिना। मिहिरः सूर्यः । ब्रह्म-सूर्य-वसिष्ठ-पुलिश-लोमशाः पञ्च सिद्धान्त कर्तारः । मयोऽपि सूयं सिद्धान्तस्य प्रष्टुत्वादाचार्यः। गर्गतन्त्रस्यापि पञ्चसिद्धान्ततुल्यकक्ष्यत्वाद् गर्गस्य ब्रह्मादिमध्ये नमस्कारः कृतः। श्रीपतिः सिद्धान्तशेखरादीनां कर्ता। लल्लः शिष्यधीवृद्धिदाख्यस्य तन्त्रस्य कर्ता । मूलम् :- 1. B. गुरुं व्याख्या :-1. E.Om. करोति 2. E. Hapl. om. after this upto feara following. 3. A. शेखरादिकर्ता स्फुटनिर्णयतन्त्रम् -१
मुञ्जालको मानसकर्ता। गोविन्दो मुहूर्तरत्नादिकर्ता। परमेश्वरो दृग्गणिताख्यस्य करणस्य कर्ता । तस्य तनयो दामोदराख्यः । तस्य शिष्यः श्रीनीलकण्ठः तन्त्रसंग्रहादीनां कर्ता । माधवो वेण्वारोहादीनां' कर्ता । तेषां नमस्कारेण स्वकरिष्यमाणतन्त्रस्य तत्कृतसिद्धान्तादिमूलत्वात् प्रामाण्यमावेदितम् । सृष्टिक्रमोऽप्यनेन सूचितः । आदौ ब्रह्मण उत्पत्तिः । ततः सूर्यादिग्रहाणां सृष्टिः। तत ऋषीणामित्यादि ॥१॥ एवं ब्रह्मादीन् नमस्कृत्य सूर्यादीन् ग्रहान् प्रार्थयते-उदेत्वित्यादिना । रविः कविः बुधः राजा' मित्रनन्दनः सुरेन्द्रपूज्यः क्षितिनन्दनश्च मम चेतोगगने तथा उदेतु, यथा तमःप्रत्यपि तमोलेशोऽपि, नावतिष्ठते, तथा प्रकाशताम् । कविः शुक्रः । राजा चन्द्रः। मित्रनन्दनः शनिः । सुरेन्द्रपूज्यो जीवः । कक्ष्याक्रमोऽप्यनेनोक्तः । मध्यकक्ष्यायां रविः। तदधःकक्ष्यासु शुक्रबुधचन्द्राः । ऊर्ध्वकक्ष्यासु शनिगुरुकुजाः । कक्ष्याक्रमेण चतुर्था वाराधिपाः । तदुक्तं आर्यभटाचार्यण- शीध्रक्रमाच्चतुर्था भवन्ति सूर्योदयाद् दिनपाः।
(आर्यभटीयम्, काल० १६) इति । तदानीन्तनो राजाप्यनेन श्लोकेन स्तुतः । रविः रविवर्माख्यः राजा मम चेतोगगने उदेतु । बुधः कविरित्यादीनि तद्विशेषणानि । मित्रनन्दनः सुहृदामाह्लादकरः । क्षितिनन्दनः क्षितिवासिनोनां प्रजानामानन्दकर इत्यर्थः । तमःप्रतीत्यत्र 'सुप्रतिना मात्रार्थे' (पाणिनिसूत्रम् २. १. ९) इत्यव्ययीभावसमासः । अवतिष्ठते इत्यत्र 'समवप्रविभ्यः स्थः' (पाणिनिसूत्रम् १. ३. २२) इत्यात्मनेपदम् ॥२॥ अथेष्टदेवतानमस्कारपूर्वकं चिकीर्षितग्रन्थस्य नामधेयादीन्याह-भक्त्या वृषारण्यगतमिति । वृषारण्याख्यक्षेत्रगतं रमावल्लभं गणनाथं सरस्वतीं च मूलम् :-- 1. E.Om. भक्त्या 2. B. F. तन्त्रस्फुट व्याख्या :-1. A. वेण्वारोहणादीनां 2. G. Om, राजा (ग्रहभगणाः)
भक्त्या सह नत्वा स्फुटनिर्णयाख्यं तन्त्रं कर्तास्मि करिष्यामि। उत्तमपुरुषकवचनान्तमिदम् । आख्याकथनेन प्रतिपाद्यमप्युक्तम् । ग्रहस्फुटानां निर्णयसाधनं गणितं प्रतिपाद्यम् । षडध्यायगतैः नवतिसंख्यैः पद्यैरुपलक्षितं प्रमाणकथनं यथाशक्ति शिष्यप्रवृत्त्यर्थम् ॥ ३ ॥ त्र्प्रथ स्फुटज्ञानस्य मध्यमज्ञानपूर्वकत्वात् मध्यमसाधनभूतान् ग्रहभगणानाह- व्योमाम्बरेति चतुर्भिः। 'त्र्प्रनूनो नारीगर्भः' (४३,२०,००० ) इति सूर्यस्य युगभगणाः। ते सहस्रगुणिताः कल्पभगणाः, यतः कल्पे सहस्रं युगान्याहुरभियुक्ताः । 'धनानां पात्रं बालिशोऽसौ सोमः' (५७,७५,३३,२१,००९) इति चन्द्रस्य कल्पभगणाः । 'धोमेधाप्रीतिहेतुर्धरित्री' ( २,२९,६८,६२,९५९ ) इति कुजस्य । 'प्रियपुत्रासनस्सुबन्धुस्सेव्यः' (१७,९३,७०,७२,११२) इति बुधस्य। 'स्तब्धः क्रूरसेव्यो वाचालः' (३६,४१,७२,२९६) इति गुरोः । 'मांसार्थिनां सखा रुद्रो नाथः' (७,०२,२२,७०,७७५) इति कवेः । 'मुग्धताचरितं ते वाक्यम्' ( १४,६६,२६,६९५) इति शनेः ॥४-७ ॥ मूलम् :-1. A. हि for तु ( मन्दोच्चभगणाः )
( पातभगणा, भूदिनानि च)
क्ष्रथ सूर्यादीनां मन्दोच्चानां भगणानाह-मन्दोच्चानामिति । 'ध्यानवान्' (४०१) इति सूर्यमन्दोच्चस्य, 'धीरौ श्रीगुरुपादौ दृढो" (४८,८१२३,२२९ ) इति चन्द्रमन्दोच्चस्य, 'धीजय' (१८९) इति कुजमन्दोच्चस्य, 'विबल' (३३४) इति बुधमन्दोच्चस्य, 'धर्मज' (८५९) इति गुरुमन्दोच्चस्य, 'दधिम' (५९८) इति शुक्रमन्दोच्चस्य, 'वामन' (५४) इति शनिमन्दोच्चस्य भगणाः ॥ ८ ॥ सूयंस्य पाताभावाद् इन्द्वादीनां पातभगणान् भूदिनानि चाह-पातानामिति । 'रागो हि साधु: खरगीरनूनः ( २३,२२,९७,८३२) इति चन्द्रपातस्य, 'गरिष्ठ' (२२३) इति कुजपातस्य, 'सार्थवान्' ( ४७७) इति बुधपातस्य, 'भास्करः' ( २१४ ) इति गुरुपातस्य, 'रङ्गधीः' ( ९३२) इति शुक्रपातस्य, 'रत्नसू:' (७०२) इति मन्दपातस्य । 'धन्यो नाथोऽयमासीद्युधि सार्थमान्यः' (.१५,७७,९१,७५,१७,०१९) इति भूमिष्ठानां सावनदिनोघाः॥९॥ ग्याल्या :--1. E. कुदिनानि 2. A. साधुरत्रो गुरुः, ; B.C. साधु-gap.(मन्वादिप्रमाणम् )
अथ मन्वन्तरादीनां प्रमाणमाह-चतुर्दश स्युरिति। विधेर्दिने कल्पे चतुर्दश मनव: स्युः। तेषां मनूनां पृथक् प्रत्येकं एकसप्ततिर्युगानि च स्युः। मनुसृष्टितः स्वायंभुवाख्यस्य मनोः सृष्टेः प्राग युगत्रयं गतम् । एषां मनूनां प्रलयात् संहारात् परं तथा युगत्रयं भविष्यत् । विधेर्दिने इत्यनेन सृष्ट्यब्दकल्पनमनुचितमिति द्योतितम् । यत: सुरपितृमनुजानां सूर्यदर्शनकालो दिनं, तददर्शनकालो रात्रिः । ततो विधेरपि सूर्यस्य सृष्टयनन्तरं तदर्शनकालो दिनं, सूर्यसंहारात् परं तददर्शनकालो रात्रिः। स्वायंभुवमनोः' सृष्टि: कल्पे कञ्चित्कालमतीत्यैवेति हि पुराणप्रसिद्धिः । तथा च भागवते दर्शनं विदुरमैत्रेयसंवादे---
(भागवतपुराणे ३. १२. ४६-५४) इति। युगावसाने सर्वेषां भगणपरिपूर्तिरपि भागवतोक्ता---
(भागवतपुराणे १२. २. २४) ॥१०॥ मूलम् :- 1. E. युगत्रिक व्याख्या :-1. A. सूर्यसृष्टयनन्तरं 2. A. भुवाख्यस्य मनोः ; C. भुवस्य मनोः 3-9. B.C D.E.F. Gap for a few letters, but not uniformly. in all the five mss. In B, the reviser has filled these gaps. 10. A.B. यथा, 11.Gap in all mss. for सूर्यश्च । ( कृतादियुगानि )
( ग्रहाणां मन्दपरिधयः )
( ग्रहाणां शीघ्रपरिधयः )
अथ कृतादिभेदान् वर्तमानकाल चाह-कृतं त्रेतेति। युगस्य आशांशा दशांशाः । वेदगुणिताः कृतयुगांशाः । त्रिगुणिताः त्रेतायुगम् । द्विगुणिताः द्वापरयुगम् । एकगुणिताः कलियुगम् । अर्कसूनोः वैवस्वताख्यस्य सप्तमस्य मनोरष्टाविंशे युगे कलिर्वर्तमानः ॥ ११ ॥ ग्रथ सूर्यादीनां मान्दपरिधीनाह-सूर्यादीनामिति । सूर्यस्य अर्धाधिकास्त्रयोदश ( १३३ ) । चन्द्रस्य अर्धाधिका एकत्रिशत् ( ३१ ) । कुजस्य चतुस्सप्ततिः (७४ ) । बुधस्य षष्टिः (६० ) । गुरोः पञ्चत्रिशत् (३५) । शुक्रस्य त्रयोदश (१३) । शनेः चतुश्चत्वारिशत् (४४) इति ॥ १२ ॥ अथ भौमादीनां शैघ्र*परिधीनाह---भौमादीनामिति । युक्पदान्तेषु केन्द्रस्य युग्मपदावसानेषु सार्धवेदापवृत्ताः अर्धाधिकैश्चतुभिरपवर्तिताः । कुजस्य त्रिपञ्चाशत् (५३) । बुधस्यैकत्रिशत् (३१) । गुरोः षोडश (१६) । शुक्रस्यैकोनषष्टिः (५९) ॥ शनेरधर्धाधिका दश (१०) ॥ १३ ॥ मूलम् :- 1, 2. BCD.E.F. A few letters left out, but gap. indicated. 3. G. H. मन्द दृश्याग्रा : - 1. B. शीघ्त्र( ग्रहाणां ओजान्तपरिधयः )
( ग्रहाणां परमक्षेपाः)
( ग्रहाणां बिम्बयोजनानि )
॥ इति स्फुटनिर्णयतन्त्रे संख्याकथनं नाम प्रथमोऽध्यायः ॥ अथैषामेवोजान्तपरिधीनाह-द्वाभ्यां द्वाभ्यां तद्वदेकेन हीनाविति। ते त्र्यार्थादयः द्वयादिभिर्हीनाः भौमादीनां युग्मपादावधी वृत्तांशकाः स्युः । कुजस्य एकपञ्चाशदित्यादि। मध्ये पदमध्ये युग्मोजान्तवृत्तान्तरेण द्वाभ्यामित्याधुक्तेन गुणिताया दोदोर्ज्यााः त्रिराशिज्ययाप्तेन हीनाः त्रिपञ्चाशदादयः वृत्तांशकाः स्युः ॥ १४ ॥ अथ चन्द्रादीनां परमक्षेपानाह-क्षेपाः शशाङ्कादिति । 'देहीन्द्र' (२८८) इति इन्दोः, 'मुग्धः' (९५) इति कुजस्य। 'नाभागः' (३४०) इति बुधस्य। 'नाथः' (७०) इति गुरोः । 'मासिकः' (१७५) इति शुक्रस्य । 'सद्रूपः' (१२७) इति शनेः ॥ १५॥ मूलम् :-1. A. खखाहि 2. A. बाणनन्दाः अथ सूयदिीनां बिम्बयोजनान्याह-सूर्यादिति ।
॥ इति स्फुटनिर्णयविवृतौ संख्याकथनं नाम प्रथमोऽध्यायः ॥ व्याख्या :-1. E. बिम्बयोजनमाह । 2. All mss. read only ग्न 3. C.F. विशोटो (wrong) 4. The orbital diameters in Jojanas given in this verse are : Sun, 4700; Moon, 336; Mercury, 270; Jupiter, 5548; Venus, 454; Saturn, 9800. It may be noted that the diameter for Mars (532), given in the text, is omitted here.
( कल्यादिध्रुवः )
अथ उक्तैर्भगणादिभिः कल्यादिध्रुवानयनमाह-रन्ध्राङ्गसायककृतरिति । . ग्रहाणाम् इन्द्वादीनां भगणान् ‘धृतशिवः' (७५६९) इत्यनेन निहत्य अयुतेन (१०,०००) विभजेत् । लब्धा गतभगणाः स्युः। शिष्टं द्वादशभिर्निहत्य अयुतेन लब्धा राशयः, शिष्टं त्रिंशता निहत्य अयुतेन लब्धा भागाः, शिष्टं षष्टया निहत्य अयुतेन लब्धाः कलाः, शिष्टं षष्टया निहत्य प्रयुतेन लब्धा विकलाश्च भवन्ति । अत्रेयमुपपत्तिः-ये षण्मनवो गताः, तेषां कालस्य एकैकमेकसप्ततियुगात्मकत्वात् एकसप्ततिः षड्गुणिताः षड्विशत्यधिकचतुश्शती (४२६) युगसंख्या भवति। तस्यां पुनः मनुसृष्टेः प्राग् गतं युगत्रयम् , सप्तमस्य मनोर्गतानि सप्तविंशतियुगानि च क्षप्याणि । ततः षट्पञ्चाशदधिका चतुश्शती (४५६) जायते। तस्यां पुनरष्टाविंशस्य युगस्य कृतत्रेताद्वापराख्यं दशांशनवकं क्षेप्यम् । तत्र सवर्णीकृतानामेव मिथो योगार्हत्वाद् दशघ्नेषु गतेषु युगेषु' नवकं क्षिप्यते । ततो 'धृतश्शिवः' (४५६९) इात युगदशांशकाः कल्यादौ गता भवन्ति । कल्पस्य युगसहस्रात्मकत्वात् कल्पे अयुतसंख्या युगदशांशाः स्युः । तत्रेदं त्रैराशिकम्--यद्ययुतेन युगदशांशः कल्पभगणा लभ्यन्ते, ततः कल्यादौ गतैरेतैर्युगदशांशैः कति भगणा लभ्यन्त इति। अत्र अयुतं प्रमाणम् । रन्ध्राङ्गसायक कृताः (४५६९) इच्छाराशिः। कल्पभगणाः फल राशिः । फलराशिमिच्छाराशिना निहत्य प्रमाणराशिना विह्रत्य' लब्धमिच्छाफलं भवति। तदुक्तमार्यभटाचार्येण---- त्रैराशिकफलराशिं तमथेच्छाराशिना हतं कृत्वा । लब्धं प्रमाणभजितं तस्मादिच्छाफलमिदं स्यात् ॥ (आर्यभटीये गणितपादे २६) व्याख्या:-1. A.C.F. गतयुगेषु 2. B.C.E. Om. सायक 3. A.विभज्य स्फुटनिर्णयतन्त्रम्-२ ( कल्यादिवारः )
(गतकल्यब्द: )
इति । शिष्टेनाप्येवं त्रैराशिकम्—यदिदं' शिष्टं अयुतसंख्यं स्यात्, तदा द्वादशराशयः स्युः, तदा अनेन शिष्टेन कियन्तो राशयः स्युरिति ॥ एवं भागादिष्वप्यूह्यम् ॥ १ ॥ अथ कल्यादौ वारानयनार्थमाह-कल्यादौ स्युरिति। अमी चन्द्रादीनां कल्यादौ ध्रुवाः स्युः । तथा मन्दोच्चानां पातानां च । पातास्तु मण्डालाद्विशोधिता स्पष्टा भवन्ति, तेषां विलोमगतित्वात् । ‘धृतश्शिवः' ( ४५६९ ) इत्येनं ‘धन्यो नस्सोमः' (५७,०१९) इत्यनेन निहत्य अयुतसप्तकेन (७०,०००) तष्ट्वा शिष्टं प्रयुतेन विभज्य लब्धाः सूर्यादितो गतवाराः । शिष्टं षष्टया निहत्य अयुतेनैवाप्ता वर्तमानवारे नाडिकाः । शिष्टादपि षष्टश्चैव हताद्' अयुतेनैवाप्ता विनाडिकादयोऽपि स्युः । श्रप्रत्र मध्यमाध्याये युक्तयस्त्रैराशिकप्राया इति ग्रन्थविस्तरभयान्न लिख्यन्ते ॥ २ ॥ अथ कलौ गताब्दज्ञानायाह-कोलम्बवर्षा इति । गतमीनमासे ये कोलम्बवर्षाः ते ‘चन्द्रो धीग:' (३९२६) इत्यनेन युक्ताः कलेर्गताब्दा भवेयुः ॥ कोलम्बवर्षाणां कन्यामासावधिकत्वाद् गतमीनमासे इत्युक्तम् । कन्यादिमाससप्तके कोलम्बवर्षा व्येका ग्राह्या इत्यर्थ: । अथवा शकाब्दाः 'धूसीकाले'न (३१७९) युक्ताश्च तद्वत् कलेर्गताब्दाः स्युः ॥ ३ ॥ मूलन् :- 1. G.H. सूर्योदयो (wr.) 2. A. पुनः for मुहु: टयाल्याः 1. B.C., यदीयं 2. E. Long unindicated gap from ताद् to गतमीन in the com. of the next verse. (अवाब्दादिध्रुवः )
( अब्दाविचारः )
( सावनदिनानि )
अथ कल्यब्दैरब्दादिध्रुवानयनमाह-कलेरित्यादि । कलेर्गतास्समा इन्द्रादिग्रहाणां भगणैनिहत्य सूर्यस्य कल्पभगणैविभजेत् । लब्धाः कलो गता भगणाः। शिष्टं द्वादशोद्धृतैः सूर्यभगणैविभजेत् । लब्धा राशयः। शिष्टं त्रिशदुद्धतेन राशिहारकेण विभजेत् । लब्धा भागाः । ततषष्टयंशेनाप्ता लिप्ताः। शिष्टात् षष्टिघ्नात् तेनैवाप्ता विकलाश्च भवन्ति । पुनः कल्पादिशैः पूर्वानीतैर्भावैर्युक्ता वर्तमानसंवत्सरावौ ध्रुवा भवन्ति ॥ ४ ॥ अथ अब्दादिवारज्ञानायाह--कल्यदेरित्यादि । ‘धन्यो नासत्यमासगो विष्णुः (५,४३,७५,१७०१९) इत्येतत् कल्यब्दैनिहत्य कल्पोक्तसूर्यभगणैविभज्य लब्धा दिवसाः। शिष्टात् षष्ठयुद्धतेः सूर्यस्य भगणैविभज्य लब्धा नाडिकाः । पुनस्तत्षष्टयंशेविनाडिकाश्च । पुनरते कल्याविभवैदिवसनाडिक़ादिभिर्युक्ताः सप्तहृतशिष्टाः सूर्यवारादयः सङ्क्रान्तिध्रुवा भवन्ति ॥ ५ ॥ अथ वर्तमानाब्दे गतानां सावनदिनानां ज्ञानायाह-याताश्चैत्रादीति । वर्तमानाब्दे याताश्चैत्रादयो मासाःतन्मध्येऽधिमांसे सति सेकाः कार्याः । मूलम् :- 1. D.G.H. श्रवैश्च याल्या :-1. D.E.F. विभज्य omitted. 2. D. वर्तमानेऽब्दे
(रविमध्यमम् )
पुनस्तान् त्रिशता निहत्य ततः सङ्क्रन्तितिथयो विशोध्याः । तं च' अब्दादिध्रुवेन्दुं भागीकृत्य ततो द्वादशभिर्लब्धैरूना वर्तमानगतैस्तिथिभिर्युक्तास्ते गततिथयः । तान् पृथग् विन्यस्य चतुष्षष्ट्या विभज्य लब्धैहींनास्ते सावनदिवसाः स्युः । तैः सप्तहृतावशिष्टैः अब्दपतयो वारेशाश्च स्युः । सङ्क्रान्तिवारेशात्परोऽब्दपः ॥ ६ ॥ अथ सावनदिवसैरर्कमध्यमानयनमाह-दिवसा भानुरित्यादिना । एते सावनदिवसाः भानोः कल्पभगणेर्निहत्य द्वादशादिभिश्च' निहित्य कल्पोक्तैर्भूदिनैर्भोज्या: । लब्ध राश्यादिकमर्कमध्यमं भवति॥ ७ ॥ अथास्य सूर्यमध्यमस्य दिवसावयवभूतैर्नाडिकादिभिग्संस्कारमाह— अब्दान्तवारे इति । अब्दान्तवारे सङ्क्रान्तिदिवसे एष्यं सङ्क्रान्तेः परं मूलम् :- 1. G.H. कल्पोक्त्त for कल्पोक्तै: 2. G.H. भानु for सूर्य 3. C.D.E. द्विनिघ्नात् व्याख्याः- 1. C.D.F. ताश्च ; E. तां च 2. E.F. तुल्या for ऊना 3. it 3. B.C.D.E. बर्तमागतै;, i.e. न left out. 4. E. द्वादशभिश्च ( देशान्तरसंस्कारः )
( चन्द्रादिमध्यमम् )
॥ इति स्फुटनिर्णयतन्त्रे मध्यमानयनं नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥ नाडिकाद्यं कालं अभीष्टदिवसे उदयात् परं गतेन घटिकादिकालेन युक्तं पृथग् विन्यस्य द्वाभ्यां हत्वा एकोनचत्वारिंशदधिकेन शतेन (१३९) विभज्य लब्धमन्यस्माद् विशोध्य शिष्टं अर्कमध्यमस्य लिप्तादौ योज्यम् । तदकंमध्यमं समरेखायां मध्यमार्कोदयावधेः स्फुटं भवति ॥ ८ ॥ अथ देशान्तराख्यं संस्कारमाह-नखेषुगमा इत्यादि । ‘उग्रः शूली' (३५२०) इति भूमेः परिधिः। स लम्बकेन वक्ष्यमाणेन निहतः त्रिराशिज्ययाप्तः स्वदेशसमपूर्वापरो भूपरिधिः लङ्कामेरूज्जयिन्याद्यवगाहिनी सम दक्षिणोत्तरा रेखा समरेखा नाम। स्वदेशस्य तत्समपूर्वापरगतस्य समरेखाभागस्य चान्तरालयोजनैः सूर्यस्य दिनगतिं लिप्तात्मिकां निहत्य स्वदेश भूपरिधियोजनं विभजेत् । लब्धं लिप्ताद्यं अर्कं मध्यमे संस्कार्यम् । स्वदेशसमरेखायाः प्रत्यग्गते धनं, प्राग्गते ऋणमिति । तत् स्वदेशोदयार्कमध्यमं भवति ॥ ९-१०३ ॥ अथानेन अर्कममध्यमेन चन्द्रादीनां मध्यमानयनमाह-कृत्वा चतुर्था भगणानित्यादि । चन्द्रादीनां भगणान् ऊध्र्वाधश्चतुर्षु स्थानेषु विन्यस्य व्याख्या :-1. E. स्वदेशजस्तम 2. A. अघोऽपश्यतुसूर्यमध्यमस्य राशिभागकलाविकलाभिः' पृथक् पृथक् निहत्य सूर्यस्य कल्पभगणैविभजेत् । तत्र राशिघ्नेभ्यो ग्रहभगणेभ्यो लब्धा राशयः । तत्र शिष्टं त्रिंशता निहत्य भागध्नेषु संयोज्य लब्ध.भागाः। तत्रापि शिष्टं षष्टया निहत्य कलाघ्नेषु संयोज्य लब्धा लिप्ताः । तत्रापि शिष्टं षष्टया निहत्य विकलाघ्नेषु भगणेषु संयोज्य सूर्यभगणैर्लब्धा विकलाश्च भवन्ति । ततो यथास्वं संवत्सरादिध्रुवर्युक्तास्ते चन्द्रादीनां मध्यमा भवन्ति ॥ ११॥ ॥ इति स्फुटनिर्णयविवृतो मंध्यमानयनं नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥ व्याख्या :-1. D. Hapl. om. from सूर्य to सूर्यस्य below. 2. E. विकलासुभिः (wr.) 3. A.ज्यं ततो लब्धाः ; C.E. ज्य ततो लब्धाः( जीवानयनादि )
अथ एभ्यो मध्यमेभ्यः स्फुटक्रियां वक्ष्यन् तत्साधनभूतं जीवानयनं वृत्तव्यासानयनं चाह-तिथ्यश्विदेवैरित्यादि । 'अनन्तपुरम्' (२१,६००) इत्येत 'मान्या स्त्री बाला” ( ३३,२१५) इत्यनेन निहित्य 'देवलो विनेयः' ( १,०४,३४८) इत्यनेन विभज्य लब्धः परिधे: सर्वस्यापि वृत्तस्य लिप्तात्मको व्यासो भवति । तस्य व्यासस्यार्ध पदे राशित्रयात्मके वृतपदे अन्त्यार्धज्या भवति ॥ १ ॥ देवाश्विन इति । 'रज्ञे बाला स्त्री' (२३३ - ३२) इत्येष सावयवो हारः । व्यासाधद् हारेणाप्तं यत् फलं तस्यार्थम् श्रप्रन्त्यो ज्याखण्डः । एतेन हीना व्यासार्धरूपा अन्त्यज्या उपान्त्या त्रयोविंशी ज्या भवति ॥ २ ॥ हरेण मौर्व्या इति। पूर्वोक्तेन हारकेण यतो ज्याया: यत्फलं लब्धं तत् स्वोर्ध्वज्याखण्डेन युतं स्वखण्डो भवति । तेन स्वखण्डेनोनिता सा निजपूर्वा ज्या भवति । एवं त्रयोविंश्याः द्वाविंशी ज्या आनेया । तत' एकविंश्यादिकाश्च व्युत्क्रमेण नीत्वा क्रमेण पाठयाश्च ॥ ३। मूलम् :- 1. E. Scribal om. after लब्घ: to रङ्गे बाला स्त्री in com. of verse 2 below. 2. G. खण्डं व्याख्या '-1. A. साधनीभूतं 2. A.B.C.D. बाहुला (wrong) 3. C.D.F. त for तत ( केन्द्रादिसंज्ञाः )
( भुजाकोटिजीवानयनम् )
एवं जीवानयनमुक्त्वा केन्द्रादिसंज्ञामाह-स्वोच्चीनितमिति । स्वकीयेन मन्दोच्चेन रहितं मध्यमं सन्तः केन्द्रसंज्ञया व्यवहरन्ति । तथा राशित्रितयं पदाख्यमिच्छन्ति । ओजे प्रथमे तृतीये च पदे गतैष्यैः क्रमेण दोःकोटिके विद्यात् ।' युग्मे द्वितीये चतुर्थ च पदे व्युत्क्रमेण च विद्यात् ॥ ४ ॥ अथ भुजानयनमेव स्पष्टार्थमाह-केन्देति। केन्द्रे राशित्रयादल्पे सति तत्केन्द्रमेव भुजा भवति । केन्द्रे राशित्रयादधिके राशिषट्कान्यूने च राशिषट्काद् विशाiधतं केन्दं भुजा भवति । [राशिषट्कादधिके राशिनवकादूने च राशिषट्कोनं केन्द्र भुजा भवति । ]' राशिनवकादधिके मण्डलाद् विशुद्धं केन्द्रं भुजा भवति ॥ ५ ॥ अथ भुजाकोटिजीवानयनमाह त्रिभिः-दोर्लिप्तिका इति । भुजां लिप्तीकृत्य शरीरेण (२२५) विभज्य लब्धसंख्यातुल्या पठितज्या भुजाज्या मूलम् :- 1. G.H. भार्षाघिके ज्याख्या :-1 B.D.E.om. विद्यातू 2. Hapl, om, in all mss.
( जीवायाश्चापानयन फलानयनं च )
भवति । लब्धसंख्यां चतुर्विशतेविंशोध्य शिष्टसंख्यासमा पठितज्या कोटिज्या भवति । ‘शरीर’-हरण-शिष्टकलाभिः कृत्स्नं व्यासं हरेत् । लब्धो हारो नाम । हारेण दोर्गुण विभज्य लब्धं फल कोटिज्यातो विशोध्य तां कोटिज्याँ द्विगुणीकृत्य हारेण हृत्वाऽऽप्तं फलं भुजाज्यायां योजयेत्। सा भुजाज्या स्पष्टा भवति। पुनस्तत्फलसंस्कृतां च दोर्ज्याँ एकीकृत्य ततो हाराप्तेन फलेन हीना कोटिज्यापि स्पष्टा भवति । यदि पुनः 'शरीर-हरणे न्यूनसंख्याभिलिप्ताभिर्हारक आनीयते तदा द्वयोर्भुजाकोटिज्ययोर्व्यस्तं संस्क्रियताम् , भुजाज्यायाम् ऋणं, कोटिज्यायां धनं चेति । अथवा तयोर्भुजाकोटिज्ययोः या अल्पा तामुक्तवत् प्रसाध्य तस्या वर्ग व्यासार्धवर्गाद् विशोध्य शिष्टस्य मूलम् इतरा ज्या भवति ॥ ६-८ ॥ अथ जीवायाश्चापानयनमाह-चापार्हमौर्व्या इति । चापार्हाया जीवायाः प्रथमं स्वकोटिज्यामानयेत् । तत्प्रकारस्तु 'या वा तयोः' (श्लो० ३.८ c-d) मूलम् :- 1. A,C,D,F. & Itäàfàei (wr.) 2. B.G.H. याल्पा तयोस्तत्कृतिहीनतो वा
इत्यादिनोक्तः । चापार्हमौर्व्या वर्गं व्यासार्धवर्गाद् विशोध्य शिष्टस्य मूलं . तस्याः स्वकोटिरित्यर्थ: । अथ यावती पठितज्या शोध्या तां विशोध्य शिष्टेन शोध्यान्निजकोटिज्ययोर्योंगादाप्तो हारः । हारेण व्यासं हृत्वा लब्धं शोधितज्यासंख्याहतेषु 'तत्वाश्वि’षु (२२५) क्षिपेत् । तच्चापं स्यात् । अथ दो:कोटिज्याभ्यां तत्फलानयनमाह-दो:कोटिरिति । केन्द्रस्य दोःकोटिज्ये मृदुवृत्तभागैः 'सार्धा विश्वे'त्यादि (श्लो० १.१२) पठितैर्मान्दवृत्तांशकैर्निहत्य षष्टयुत्तरशतत्रयेण विभज्य लब्धे भुजाकोटिफले भवतः ॥ १० ॥ अथ ज्याचापानयने विशेषमाह- स्वल्पचापेति । स्वल्पचापं घनीकृत्य तस्य षष्ठांशाद् व्यासार्धवर्गेणाप्तं फलं स्वल्पचापाद् विशोध्य' शिष्टा ज्या भवति । तथा स्वल्पज्याघनषष्ठांशाद् विस्तरार्धकृतिभक्तसहिता स्वल्पज्या धनुर्भवति । पुनस्तस्य धनुषोऽपि धनषष्ठांशाद् व्यासार्धवर्गाप्तसहिता स्वल्पज्या धनुर्भवतीति ॥ ११ ॥ अथ भुजाकोटि'फलयोः ऋणधनज्ञानायाह-भुजाफलमिति । प्रायेणेति क्वचिद् व्यभिचारो दर्शितः ॥ १२ ॥ मूलम् – 1. All the mss. om. क. It is supplied on the evidence of the extraction of this verse in other works like Putumana Somayāji's Karaņapaddhati, 6. 19. 2. A. धनाख्यमू व्याल्या :-1. A. विशोघ्यम् 2. C.D.E. घनु -ंgap - भवतीति 3. D. om. कोटि
(मन्दस्फुटगतिः )
( मन्दकर्णः )
अथ दो:फलस्य संस्कारमाह- मध्ये कुर्यादिति। चापीकृत दो:फलं स्वस्वमध्यमे संस्कुर्यात् । ते सूर्यादीनां मन्दस्फुटाः स्युः ।। सूर्यस्य अयं मन्दस्फुट एव राशिगोलस्फुटः स्यात् । इन्द्वादीनां तु अयं विक्षेपवृत्तगतस्फुट एव । ततो भूगोलस्फुटार्थं यत्नान्तरं 1कार्यमित्यर्थः ॥ १३ ॥ अथ गत्यानयनमाह-कोटिफल इति । कोटिफलेन हतायाः केन्द्रगतेर्दों:फलकोटिकया दो:फलत्रिज्ययोर्वर्गान्तरमूलेन यदाप्तं तन्मध्यगतो संस्कार्यम् । केन्द्रे मकरादिके शोध्यम्, कर्क्यादिके* योज्यमिति । सा मन्दस्फुटगतिर्भवति॥ १४॥ कर्णानयनमाह-कोटीफलेति। केन्द्र कर्क्यादिके कोटिफलं दो फलकोटिकायां कर्क्यादिके योज्यम्, मृगादिके शोध्यम् । एवं कोटिफलसंस्कृतया दो:फलकोटया व्यासार्धवर्गं हृत्वा यदाप्तं स मान्दकर्णः ॥ १५ ॥ मूलम् :- 1. A. फलस्यापि व्याख्या :-1. E. om. from From to कर्किमृगादिकेन्द्रे (com, on verse 15, below). 2. A.E. कर्कटकादिगे 3. A. C. कर्क्यादिगे ( मन्दस्फुटे पक्षान्तरम् )
अथ अस्यां मान्दस्फुटप्रक्रियायाँ पक्षान्तरमाह-कृत्स्नस्येति। कृत्स्नस्य मान्दपरिधे: मन्दनीचोच्चवृत्तस्य मान्दकर्णानुसारेण वृद्धिक्षयौ भवत इति केचिदाचार्या मन्यन्ते । तेषां मते अयं क्रियाक्रम उक्तः । अन्ये तु मुञ्जालकादयः मान्दपरिघेरर्धस्यैव निजकर्णतुल्यौ वृद्धिक्षयाविति मन्यन्ते । तेषां मते युक्तं क्रियाक्रमम् अथः प्रतिपादयामः ॥ १६ ॥ तत: प्रथम कर्णानयनमाह-क्रमेणेति द्वाभ्यां श्लोकाभ्याम् । केन्द्र मृगकर्कटादौ कोटिफलं क्रमेण व्यासार्धे घनमृणं च कृत्वा तस्य बाहुफलस्य च वर्गेक्यमूलं प्रायिको मन्दकर्णः । पुनः ‘कोटीफलं दोःफलकोटिकायाम्' (श्लो० ३. १५) इत्यादिपूर्वोक्तप्रकारेण च कर्णमानयेत् । तयोः कर्णयोर्योंगार्धम् अत्र पक्षे स्फुटमान्दकर्णों भवति । तदा दो:फलमपि त्रिज्यया निहत्य स्फुटमान्दकणेंनोद्धृत्य लब्धं चापीकृत्य केवलदो:फलचापे *[संlयोज्याऽधींकृतं स्फुटबाहुफलं भवति। तत्संस्कृता मन्दस्फुटा भवन्ति॥ १८ ॥ मूलम् :- 1. A.C.D.E. मन्द 2. A. मन्दकर्णः 3. A.B.C.D. युक्तोधितं 4. A. बाहुगुणः स्फुटः स्यात् व्याम्या :-1. A.C.D.F. अनन्तरं for अथ 2. E. om. तदा 3. The mss. read only योज्य(मन्दस्फुटगतिः )
( अयनचलनम् )
अथ गत्यानयने विशेषमाह- कृतकोटिफलं त्रिजीवयेति द्वाभ्यां श्लोकाभ्याम् । केन्द्रे मृगकर्कटादौ कोटिफलं त्रिज्यायां घनमृणं च कृत्वा तया दो:फलवर्ग हृत्वा लब्धं कोटिफले संस्कूर्यात् । केन्द्रे मृगादिगे' घनम्, कर्कयादिगे” ऋणमिति । पुनस्तत्कोटिफलं दिनकेन्द्रगत्या हत्वा कोटिफलसंस्कृतया त्रिज्यया विभज्य यल्लब्धं° तस्मिन् 'कोटिफलाहतकेद्रगते: (श्लो० ३.१४ ) इत्यादिन्यायेनानीतं फलं संयोज्य अर्धीकृतं दिनभुक्तौ संस्कुर्यात् । केन्द्रे कर्क्यादिगे' धनम्, मृगादिगे” ऋणमिति । सा मन्दस्फुटगतिर्भवति ॥ १९-२० ॥ " अथैवमानीतानां मन्दस्फुटानां मध्यसावनसिद्धत्वात् स्फुटसावनसिद्धये संस्कारान्तरं कार्यम् । तदर्थं प्रथमं अयनचलनानयनमाह-आयनस्येति । अयनचलनस्य कल्पभगणाः लक्षषट्कमिताः । तस्य मध्यमं यथोक्तमानयेत् । तद्यथा-कल्यब्देभ्यो ‘नानारथेना'प्ता ( ७२०० ) गतभगणाः । शिष्टाद् ‘अनन्ते°न° (६००) आप्ता राशयः । शिष्टा'न्नखै'(२०)राप्ता भागाः । शिष्टं त्रिगुणितं लिप्ताः । अथातो मध्यमाद् भुजामानीय भुजराशीन् पृथक् पृथग् भागीकृत्य विन्यसेत् । तत्र आद्यस्य राशेः केवलेषु भागेषु, द्वितीयस्य राशेर्भागान् मूलम्:- 1. C.D. om. फल 2. C.D. indicate an extra gap. डयड्या :- 1 A. मकरादिके 2. As ककयदिके 3. B.D. om. यत् in यल्लब्धं 4. A. कर्कटकादिगे 5. A. मकरदिगे 6. B.C. अन्तेन (wr.)
( क्रान्तिद्युज्या )
( प्राणकलान्तरमु)
दशभागोनान् कृत्वा योजयेत् । तथा तृतीयराशेर्भागान् पञ्चांशोनान् कृत्वा तेष्वेव योजयेत् । पुनस्तान् संयुक्तान् भागान् त्रिभिर्विभज्य लब्धा भागादयो अयनांशा इत्युच्यते ॥ २१-२२ ॥ अथ क्रान्तिद्युज्यानयनमाह-कृतायनांशस्येति । अयनांशैः संस्कृत्य सूर्यस्य भुजाज्यामानीय तां 'दुग्धलोके’न (१३९८) निहित्य त्रिज्यया हृत्वाप्ता” रवे: क्रान्तिज्या नाम । तस्याः कोटिर्युज्या नाम ॥ २३ ॥ अथ प्राणकलान्तरानयनमाह-दोर्ज्येयमिति । कृतायनांशस्य रवेः दोर्ज्याम् अन्त्यद्युगुणेन परमापक्रमकोटया हत्वा इष्टापक्रमकोटया विभज्य लब्धस्य ' चापं कृतायनार्कबाहुचापाद् विशोध्य शिष्टं प्राणकलान्तरं नाम ॥ २४ ॥ मूलम् :- 1. C.D. भागोनार्दशका (wr.) 2. A.C.D. शोनादन्त्य (wr.) 3. C. भागात् (wr.) 4. C.D.विशीषिता व्याख्या :-1. E. विभज्य for निहत्य (wr.) 2. E. हता: (wr.) 3. E. 3. E.कोटिज्या नाम (wr.) 4. A. बाहुफलान्(प्रक्षलम्बको)
(चरः)
अथ चरानयनाथं अक्षलम्बकानयनमाह-विषवाहिनेति । विषुवदिनमध्याह्नच्छायावर्ग। द्वादशानां वर्गभूते 'भावके' (१४४) संयोज्य मूलाकुर्यात् । पलच्छायाहतं व्यासार्धं पलकर्णन विभज्य लब्धाक्षज्या प्रायिकी ॥ २५॥ त्रिघ्नाक्षज्येति। तामक्षज्यां पृथग् विन्यस्य त्रिभिः संगुण्य शतद्वयेन विभज्य लब्धं 'धनेन्द्रा'द् (२०९) विशोध्य शिष्टम् अक्षकर्णेन हृत्वा लब्धं फलम् अक्षज्यायां योजयेत् । साऽक्षज्या स्पष्टा भवति । तस्याः कोटिर्लम्बक इत्युच्यते ॥२६॥ अथ चरानयनं तद्धनर्णप्रकारं चाह-क्रान्तिज्याक्षहतेति। क्रान्तिज्याम् अक्षज्यया निहत्य लम्बकेन हृत्वाऽऽप्तं त्रिज्यया निहत्य युज्यया विभज्य लब्धस्य चापं चरमित्युच्यते । तत्तु सूर्योदये भानौ तुलाजादिगते क्रमाद् धनमृणं च भवति । अस्तमये तु विपरीतम् । दिनस्य मध्ये निशाया मध्ये च चरसंस्कारो न कार्यः । दिनस्य निशायाः पञ्चांशकन्यंशषष्ठांशादी अनुपाततः त्रैराशिकं कार्यम् । तच्च व्यस्तत्रैराशिकम्, दित्रिपञ्चादीनां भागहारत्वात् । उक्तं च भास्करेण--
(लीलावती, प्रथमखण्डः, त्रैराशिकादि ३) व्याख्या :- 1. C.D. common om. of the following bracketted portion : विस्तरा [र्धतः, in text verse 25, to च्छायावर्ग in com.] द्वादश ; F. छायाया वर्ग ( प्राणकलान्तरसंस्कारः )
इति स्फुटनिर्णयतन्त्रे मन्दस्फुटानयनं नाम तृतीयोऽध्यायः ॥ इति । तस्मात् प्रमाणेन गुणनम्, इच्छया हरणं च कर्तव्यम् । तत्प्रकारः-उदयादूर्ध्वं दिनपञ्चमांशके गते सति चरं द्विगुणीकृत्य पञ्चभिविभज्य लब्धं केवलचराद्विशोध्य शिष्टं उदयोक्तवत् संस्कार्यं भवति ॥ एवमन्यत्राप्यूह्यम् ॥ यत्र तु उदयास्तमयादिभ्यो नाडिकादिभ्यश्वाल्यते तत्र अनुपातो न कार्य:। कृत्स्नस्यापि चरस्य उदयास्तमयादि कल्पितावधि प्रोक्तवत् संस्कार एव कार्य: ॥ २७ ॥ अथ प्राणकलान्तरस्य धनर्णप्रकारं एभिर्मन्दस्फुटानां संस्कारं चाह-लिप्तासुभेद इति । कृतायनेऽर्के युग्मपदगते प्राणकलान्तरं धनम्, ओजपदगते ऋणम् । रविभुजाफलस्य तु पूर्वोक्तवदेव धनर्णप्राकरः । श्रप्रथ चरप्राणकलान्तरभुजाफलानां धनर्णसाम्ये त्रयाणां योगः कार्यः । एकस्य भेदे सति इतरयोर्योगाद् भिन्नं विशोधयेत्। पुनस्तं योगमन्तरं वां स्वस्वमन्दस्फुटगत्या निहत्य' 'अनन्तपुरेण (२१,६००) हत्वा लब्धं लिप्ताद्यं फलं सूर्यादीनां मन्दस्फुटेषु 'संस्कुर्यात् । ते स्वदेशस्फुटार्कोदयावधिका: स्युरिति। २८-२९ ॥ इति स्फुटनिर्णयविवृतो मन्दस्फुटानयनं नाम तृतीयोऽध्यायः ॥ व्याख्या :-1. A.E.पञ्चांशके. 2. A० उदयादिभ्यो 3. A. हवा 4. CD, om सं ( विक्षेपः )
( चन्द्रस्फुटः )
अथ इन्द्वादीनां "भगोलस्फुटं वक्ष्यन् प्रथमं विक्षेपानयनमाह-पातोनेति। स्वस्वपातोनानां मन्दस्फुटानां भुजाज्या: स्वस्वपरमक्षेपैनिहत्य त्रिज्यया विभज्य लब्धा मान्द'वृत्तगता विक्षेपा भवन्ति । इन्दोस्तु भगोलेऽपि स एव विक्षेपः, शीघ्रोच्चनीचवृत्ताभावेन राशिवृत्तविक्षेप'वृत्तयोरेकगोलगतत्वात् ॥१॥ अथेन्दोः स्फुटसंस्कारमाह-पातोनस्य विधोरिति । स्वपातोनस्य विधोः भुजाकोटयोर्जीवे आनीय तयोरेकामन्यया निहित्य अन्त्यविक्षेपबाणेन च हत्वा 'इष्टविक्षेपकोटघा विभजेत् । लब्धं फलं त्रिज्यया च विभज्याप्तं लिप्तादिक फलं मन्दस्फुटेन्दौ संस्कार्यम् । पातोनेन्दौ युग्मपदगते *धनम्, अयुग्मपदगते त्वृणमिति । स चन्द्रो भगोले स्फुटो भवति ॥ अत्र युक्तिः प्राणकलान्तरयुवत्यनुसारिणी ॥ २ ॥ व्याल्या :- 1. B.C.D. om. भ 2. B. om. मन्दस्फुटानां 3. E. परमविक्षेपैः 4. B. om. मान्द 5. A. भावेन for विक्षेप 6. B.C.D. om. इष्ट 7. E. om... फलं 8. D. om. धनं to स्फुटो in the next line. स्फुटनिर्णयतन्त्रम्-४ ( ग्रहाणां भगोलस्फुटः )
अथ भौमादीनां भगोलस्फुटसिद्धयर्थं शैघ्रं कर्माऽह-मन्दस्फूटेभ्य इति । कुजादीनां मन्दस्फुटेभ्यः शीघ्रोच्चसंज्ञं रविमध्यमं विशोध्य शिष्टं शीघ्रकेन्द्रमाहु:। तस्माद् दोर्ज्यां कोटिज्यां च पूर्ववदानयेत् ॥ ३ ॥ तात्कालिकानिति । शीघ्रदोर्ज्याँ युग्मौजान्तवृत्तान्तरेण हत्वा त्रिज्यया विभज्य लब्धं युग्मान्तपरिधिभ्यो विशोध्य शिष्टाः तत् कालपरिध्यंशाः ॥ तैस्त्रिज्यां निहत्य स्फुटमन्दकर्णेन हृत्वा तत्फलेन दो:कोटिज्ये निहत्य अशीत्या विभज्याप्ते दो:कोटिफले भवतः ॥ ४ ॥ विक्षेपकोटिरिति । केन्द्रे मृगकर्कटकादिगेति क्रमेण कोटिफलं विक्षेपकोटयां धनमृणं च कृत्वा वर्गीकृत्य भुजाफलवर्गेण संयोज्य मूलीकुर्यात्। स शैघ्रकर्णः । भुजाफलं त्रिज्यया निहित्य शैघ्रकर्णेन विभज्य लब्धस्य चापं कुजादीनां मन्दस्फुटेषु संस्कुर्यात् , केन्द्रे तुलादौ धनम् , मेषादावृणमिति । ते शैघ्राः स्फुटाः भगोलस्फुटा इत्युच्यन्ते । ते च तिथिनक्षत्रजातकफलादिषु उपयोगमर्हन्ति ॥ ५-६ ॥ मूलम् :- 1. F. मन्देन 2. E. दो: क्रान्तिजीवे (wr.) व्यारुया :-1. A भुजाज्यां 2. D. Unindicated om. of शौन्नदोर्ज्या युग्मौ 3. B.C.D. Hapl. om. after the word निहत्ये in the last line up to this निहत्य. ( विक्षेपस्फुटः )
( शीघ्रगतिः )
( बुधशुक्रयोः स्फुटः )
अथ विक्षेपस्यापि भगोलस्फुटक्रियामाह—विक्षेपवर्गान्वितेति । विक्षेपवर्ग शैघ्रकर्णवर्गेन संयोज्य मूलीकुर्यात्। स विक्षेपहारकर्णः। विक्षेपं त्रिज्यया निहत्य विक्षेपहारकर्णेन विभज्य लब्धाः कुजजीवमन्दानां भगोलविक्षेपाः ॥ ७ ॥ अथ एषां शैघ्रगत्यानयनमाह-कर्णस्य बाहोश्चेत्यादि । शैघ्रकर्णस्य वर्गात् भुजाफलवर्ग विशोध्य शिष्टस्य मूलं गतिहारको नाम । भुजाफलवर्गं गतिहारकेण हृत्वाऽऽप्तं मकरादौ कोटिफलेन संयोजयेत् । कर्क्यादौ' विश्लेषयेत् । तेन केन्द्रगतिं निहत्य गतिहारेणाप्तं मन्दभुक्तौ संस्कुर्यात् । केन्द्रे मृगादिगे धनम् । कर्क्यादिगे तु कोटीफलाद् वर्गफलेऽधिके धनम् , अल्पके त्वृणम्। मान्दगते: शोध्यफलेऽधिके वक्रगतिः ॥ ८-९॥ अथ बुधशुक्रयोः स्फुटप्रकारमाह-ज्ञशुक्रयोरिति । बुधशुक्रयोरपि प्राग्वच्छीघ्रकेन्द्रात् भुजाकोटिज्ये तत्कालपरिधीश्चानीय परिध्यंशान् विक्षेपकोटया निहित्य, मान्दकणेंन निहित्य अशीतिहतया त्रिज्यया विभजेत् । लब्धं अन्त्यफलं नाम ॥ १० ॥ व्याख्या :–1. A.B. कर्कटादो 2. All mss. read only परिध्यंशो
( बुधशुक्रयोर्गतिः )
तत्कोटिमौर्व्यामिति। केन्दे मृगकर्कटादी क्रमेण अन्त्यफलं कोटिज्यायां घनमृणं च कुर्यात् । तद्वर्गे दोर्ज्यावर्गं क्षिप्त्वा मूलीकृत्य शैध्रकर्णः ॥ ११ ॥ व्यासार्घघ्नादिति । दोर्ज्यां व्यासार्धेन निहित्य शीघ्रकर्णेन' विभज्य लब्ध चापीकृत्य स्वमन्दस्फुटे संस्कुर्यात्। केन्द्रे युग्मपदगे धनं, ओजपदगे ऋणमिति । केन्द्रे कर्क्यादिगते राशिषट्कं च योज्यम् । स बुधशुक्रयोर्भगोलस्फुटो भवति ॥ १२ ॥ अथ अनयोर्गत्यानयनमाह-हत्वार्कमध्यम इति । अर्कमध्यमस्य स्वशैघ्रस्फुटस्य चान्तरं कृत्वा तस्य कोटया जीवामानीय तया केन्द्रभुक्तिं निहत्य कर्णन विभज्याऽप्तं मन्दगतेविंशोधयेत् । शिष्टा स्फुटगतिर्भवति । शोध्येऽधिके तु सर्वेषां ग्रहाणां* वक्रगतिर्भवति ॥ १३ ॥ मूलम् - 1.A.B.C.E. भवतः 2. A. स्वम् 3. B.C.D.F. चत्र्कार्धे तु
(विक्षेपस्फुटप्रक्रिया )
( केन्द्रग्रहान्तरम्)
अथ विक्षेपस्फुटप्रक्रियामाह-क्षेपादन्त्यफलाहतादिति। मन्दस्फुटविक्षेपम् अन्त्यफलेन निहत्य विक्षेपकोटया विभज्याऽप्तः शरो नाम । शरस्य लैघ्रकर्णस्य च वर्गयोगमूल विक्षेपहारकर्णः । शरं त्रिज्यया निहत्य विक्षेपहारकर्णेन विभज्याऽप्तः भगोलविक्षेपः । अन्त्यफलशरयोर्वर्गयोगमूलं' स्वल्पकर्णों नाम ॥ १४ ॥ अथ केन्द्रग्रहान्तरानयनमाह— केन्द्रग्रहान्तरमिति । रविचन्द्रयोः स्फुटमान्दकर्ण एव भगोलकेन्द्रग्रहान्तरमित्युच्यते । *कुजजीवमन्दानां तु विक्षेपहारकर्णेन निहितात् मान्दकर्णात्, त्रिज्ययाप्तं केन्द्रग्रहान्तरम् । बुधशुक्रयोस्तु विक्षेपहारनिहतात् मान्दकर्णात् स्वल्पकर्णेनाप्तं केन्द्रग्रहान्तरं स्यात् ॥ १५ ॥ व्याम्या :—1. B. Hapl om. after if in the last line to this मूलम् । 2. A. The rest of the com. of the verse differs : मृदुकर्ण त्रिज्यया निहत्य त्रिज्यया हृत कुजजीवमन्दानां केन्द्रग्रहान्तरम्। मृदुकर्णविक्षेपहारघातात् स्वल्पकर्णेनाप्तं बुधशुक्रयोः केन्द्रग्रहान्तरं स्यात् । (शीघ्रस्फुटे मतान्तरम् )
इति स्फुटनिर्णयतन्त्रे भगोलस्फुटानयनं नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ 'ग्रथ 'शैघ्रस्फुटे विवक्षांन्तरमाह-येषां मते इति । येषामाचार्याणां मते शैघ्रपरिधेरर्धस्य मान्दकर्णविपर्यंयेण वृद्धिक्षयौ भवतः, तेषां मते परिधिभागस्फुटार्थं मान्दकर्णेन यत्कर्मोक्तं तन्मन्दकर्ण°युक्त*त्रिज्यार्धेन कर्तव्मम् । अन्यत् तुल्यमेव ॥ १६ ॥ इति स्फुटनिर्णयविवृतौ भगोलस्फुटानयनं नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ हयास्या :- 1. B. om. Betto भागस्फुटार्थम्, two lines below. 2. D. Hapl. om. from शैघ्न to शैघ्न in the next line. 3. D.E. मान्दकर्ण 4. D. om. युक्त
अथ इन्द्वादीना भूगोलस्फुटानयनमारभते-इन्दूच्चसूर्यान्तरेति । सूर्यस्य स्फुटादिन्दूच्चं विशोध्य शिष्टस्य कोटिज्यां स्वस्वमध्यगत्या निहित्य 'तपस्यन् देशिकः' ( १५८,११६) इत्यनेन विभज्य लब्धं सूर्यादीनाम् अन्त्यफलं भवति ॥ १ ॥ इन्दूच्चभान्वोरिति । इन्दूच्चरहितसूर्यो मृगादिगते सूर्यस्य स्फुट एवोच्चः । कर्क्यादिगते तु चक्रार्धसहितसूर्यस्फुट उच्चः । इन्द्वादिग्रहेभ्यः उच्चं विशोध्य शिष्टं केन्द्रम् । ततो दोःकोटिज्ये आनीय ते द्वे अन्त्यफलेन निहत्य त्रिज्ययाऽऽप्ते दोःकोटिफले भवतः ॥ २-३b ॥ भकेन्द्रखेटान्तर इत्यादि । विक्षेपं भगोलग्रहान्तरेण निहत्य त्रिज्यया मूलम्:- 1. D.E. add here Heat (wr.) व्याक्ष्या :- 1. A. adds here of
( विक्षेपस्य भूगोलसंस्कारः )
विभज्य आप्तस्य वर्ग केन्द्रग्रहान्तरवर्गाद् विशोध्य शिष्टस्य मूले कोटिफलं मृगकर्क्याद्योः स्वर्ण' कुर्यात् । तस्य भुजाफलस्य च वर्गैक्यमूलं कर्णः । दो:फल त्रिज्यया निहत्य कर्णेन विभज्य आप्तं चापीकृत्य इन्द्वादिग्रहेषु संस्कुर्यात् , केन्द्रे तुलादौ धनं, मेषादावृणमिति । ते मूगोलगा ग्रहस्फुटाः स्यु । ते छाया-ग्रहण-ग्रहयोगादिपूपयोगार्हा:। ३०-५ ॥ अथ विक्षेपस्यापि भूगोलसंस्कारमाह-क्षेपेति । भूगोलविक्षेपं केन्द्रग्रहान्तरेण निहत्य त्रिज्यया विभज्य आप्तो मध्यमविक्षेपः । तस्य वर्ग कर्णवर्गे संयोज्य मूलीकृतं भूमिग्रहान्तरम् । मध्यमविक्षेपं' त्रिज्यया निहत्य भूमिग्रहान्तरेण विभज्य आप्तो भूगोलविक्षेपो भवति ॥ ६ ॥ मूलम् :— 1. C. D.F. स्यादयनादवाप्तम् (wt.) 2. B. त्रिमौव्य निहतः व्याख्या :-1. A. स्वमूणं for स्वर्णं 2. A. मध्यविक्षेप: 3. A. मध्यविक्षेभं( भूगोलगतिः )
इति स्फुटनिर्णयतन्त्रे - भूगोलस्फुटानयनं नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ अथ भूगोलगत्यानयनमाह-भकेन्द्रखेटान्तर इति । केन्द्रग्रहान्तरवर्गत: बाहुफलवर्ग विशोध्य शिष्टस्य यन्मूलं तेन केन्द्रगतिं ग्रहसूर्यगत्यन्तरं निहत्य कर्णेन विभज्य आप्ते सूर्यगतिं च युञ्जयात् । सा भूगोलग्रहगतिर्भवति ॥ ७ ॥ इति स्फुटनिर्णयविवृतौ भूगोलस्फुटानयनं नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ मूलम् :- 1. A. Marginal note in Malayalam in the Ms. reads : ‘श्रुत्यार्कगत्या सहिता' एन्नुळळेटत्तु संशयमुण्ट् । Meaning : ‘There is some doubt in the portion srutyarkagatya sahitah. छयाख्या :-1 A. वर्गको
( काललग्नम् )
अथ भूपृष्ठस्फुटानयनाय काललग्नादीनाह- कृतायनांशेति। अयनचलनांशै:* संस्कृते सूर्ये तस्मादेवानीतचरं प्राणकलान्तरं च यथोक्तं संस्कुर्यात् । उदयात्परं गतघटिकाश्च षड्गुणितास्तस्य भागेषु युञ्जयात् । तत् काललग्नम् इत्युच्यते ॥ १ ॥ लम्बाहतेत्यादि । काललग्नस्य कोटिज्यायाः क्रान्तिज्यामानीय तां लम्बकेन निहत्य व्यासार्धेनाप्तं यत्फलम् , यत्पुनः अन्त्यद्युज्याहताया अक्षज्याया त्रिज्ययाप्तं फलम् , काललग्ने मृगादिगते तयोः फलयोर्योगो दृक्क्षेपज्या। सा च दक्षिणादिक् ॥कर्क्यादिगते तयोः फलयोर्योयोगो दृक्क्षेपज्या* । सा त्वक्षफलेऽधिके दक्षिणा, कोटिक्रान्तिफलेऽधिके तूत्तरा । इन्द्वादीनां तु विक्षेपदृक्क्षेपयोरेकदिक्त्वे तयोश्चापयोगात् , भिन्नदिक्त्वे चापान्तराच्चानीता जीवा स्फुटविक्षेपः ॥ २-३ ॥ मूलम् :– 1. E. om. verses 1 and 2. 2. B.C.D.F. tągsq (wr.) 3. C.D.E. gap for Tarr ; G.H. सोम्या for थाम्या व्याख्याः -1. A. adds eithya 2. B.C.F. दक्षिणदिक् 3. A. कक्यादौ 4. D. Hapl. om. from द्दक्क्षेपज्या above upto this द्द्क्क्षेपज्या( उदयलग्नम् )
(दृग्गतिः शङ्कुश्च )
अथ उदयलग्नानयनमाह-लम्बाहतामित्यादि । काललग्नस्य भुजाज्यां लम्बकेन निहत्य वृक्षेपकोटया विभज्याऽप्तस्य यच्चापं तत् काललग्नस्याद्यपदगतत्वे केवलमेवोदयलग्नम् । काललग्नस्य द्वितीयपदे तु राशिषट्काद् विशोधितं तच्चापमुदयलग्नम् । तृतीयपदे राशिषट्कसहितम् । चतुर्थे पदे मण्डलाद् विशोधितं च तदुदयलग्नं भवति ॥ ४-५॥ कृतायनांशादिति । उदयलग्नं राशित्रयेण सहितं उच्चलग्नम् । कृतायनांशाद् भूगोलग्रहस्फुटाद् उच्चलग्नं विशोध्य शिष्टं केन्द्रम् । ततो दोःकोटिज्ये आनीय तयोर्दोर्ज्या दृक्क्षेपकोटया निहत्य त्रिज्यया विभज्याऽप्ता दृग्गतिः। तथा दोःकोटिज्यामपि दृक्क्षेपकोटया निहत्य त्रिज्यया विभज्याऽप्तः शङ्कुः ॥६॥ मूलम् :- 1. C.D. त्रिभागलग्नं (wr.); F.H. त्रिमालग्न (wr.). व्याख्या :-1. B.C.F. यत्कालं for यच्चापं 2. Some mss. defective : B.C. स्याद्य-gap-त्वे ; D.E. स्यादप-gap स्वे ; E. स्याद्यपदत्वे 3. B.D.E. चतुर्थपदे
( दृग्गोलकर्णः )
खषट्शरध्येति । सर्वोषां ग्रहाणां मध्यगतिः षष्ट्यधिकशतपञ्चकेन (५६०) निहतो गुणकारः । त्रिज्यां ‘स्तनत्सिन्धुः? (७९०६) इत्यनेन गुणयेत् । स हारकः । दृग्गतिं गुणकारेण निहत्य हारकेण विभज्याऽप्तं दृग्गतिफलम् ॥ एवं शङ्कोः शङ्कुफलं, दृक्क्षेपाद् दृक्क्षेपफलं° चानयेत् ॥ ७ ॥ शङ्कीः फलमिति । तेषु शङ्कुफलं भूग्रहान्तरालेs संस्कुर्यात् , केन्द्रे मृगादौ* धनम् , कर्क्यादावृणम् इति । तस्य वर्गो दृग्गतिफलस्य वर्गं दृक्क्षेप फलस्य वर्ग च संयोज्य मूलीकुर्यात् । स विद्वद्धिः वृग्गोलकर्णं इति निदिष्टः ॥ ८ ॥ मूलम् :— 1. C.D. Hapl. om. after रध्न्या in the first pada to this रच्न्या 2. H. कृत्वा, rev. to युक्त्वा व्याल्या :—1. B.C.E. (Hego Hanfri: 2. A. Hapl. om. of bracketted portion i Tšoibri (gầqT दृकूक्षेपफलं) 3. D. Hapl. om. of bracketted portion : विगहान्तराले (in text verse 8, first pada, to भूग्रहान्तसले) 4. E, मकरादी
(ग्रन्थसमाप्तिः)
इति स्फुटनिर्णयतन्त्रे भूपृष्ठस्फुटानयनं नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ॥ समाप्तमिदं स्फुटनिर्णयतन्त्रम् ॥ फले दृक्क्षेपदृग्गत्योरिति । दृग्गतिफलं भूग्रहान्तरेण निहत्य दृक्कर्णेन विभज्य आप्तं चापीकृत्य भूगोलग्रहस्फुटेषु संस्कुर्यात्, केन्द्रे तुलादौ धनम्, मेषादावृणमिति। दृक्क्षेपफलं तु भूग्रहान्तरेण निहत्य दृग्गोलकर्णेनाप्तं विक्षेपे संस्कार्यम्, दिक्साम्ये योज्यम्, दिग्भेदे विशोध्यमिति ॥९॥ भूपृष्ठगेति। एवमानीता ग्रहाः भूपृष्टगतस्य द्रष्टुः स्पष्टा भवन्ति । किन्तु अत्र दिग्विभागोऽपि ज्ञातव्यः । स च वलनानुसारेणैव ज्ञेयः । अस्मिस्तन्त्रे यदनुक्तं वलनदर्शनसंस्कारादिकं तत् तन्त्रसंग्रहादिशास्त्रान्तराद् बुद्धिमता विज्ञेयम् । शास्त्रान्तरेष्वनतिविस्तृतस्यैव स्फुटक्रियाभागस्य अस्माभिर्विस्तरः कृत इति भावः ॥१०॥ मूलम् :- 1. G.H. दृग्गोलस्फुटानयनं 2. The mss. read only निर्णयम् व्याख्या :-1. A. शास्त्रे for तन्त्रे 2. B. यदन्ते उक्तं (wr.)अथ मङ्गलाचरण'पूर्वकं तन्त्रमुपसंहरति-गुरुचरणेति । श्रीगुरुचरणाब्जपरिचर्या विशुद्धहृदयेन मया विरचितमपीदं तन्त्रं यन्त्रप्रकारगणितगोलज्ञै परीक्ष्य । दृक्संवादविसंवादादिपरीक्षया हि तन्त्रस्य परीक्षितत्वं स्यात् । अपि च एनं तन्त्रं पठनाश्नुष्ठानादिभि’रतिशयेन बहुमन्यमानाः सूर्यादि ग्रहाणामनुग्रहेण आध्यात्मिकादिभिर्दुःखैविरहिताः सुखभाजो भवेयुरिति शिवम् ॥ ११ ॥ इति स्फुटनिर्णयविवृतौ भूपृष्ठस्फुटानयनं नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ॥ समाप्ता चेयं स्फुटनिर्णयविवृतिः ॥
व्याख्या :-1. A. मङ्गलानुचरण 2. Mss. read only र्य for र्या 3. B.C.D. E. पाठाना 4. B.C.D.E.F. om भि 5. B.C.D.E. भूगोल(wr.) 6. A. Post-colophonic statement : दो:(?)कोटीफलं दोःफलकोटिकायां' इति श्लोके (Sphata. 3.15) कर्णानयनं सूर्येन्द्वोः सूक्ष्मः । "त्रिज्याघ्नदोः:फलेन" ( Sphuta. 3.18) इति कर्णः प्रायिकमन्दकर्णः । भकेन्द्रखेटान्तरवृ केन्द्रग्रहान्तरबुँ ओन्नु तन्ने । [This sentence in Malayalam means : bhakendra-khetantara is the same as kendra-grahantara. ] 'तत्कोटिमौव्य' इत्यत्र (Sphuța. 4.1 1) महतोऽल्पं शोधयेत् । स्फुटनिर्णयसंग्रहः अथ प्रथमोऽध्यायः ( ग्रन्थारम्भः )
( मन्वादिप्रमाणम् )
Ms. : Tripunithura Jy. 568 (P). 1.On vv. 2-5, See Sphuta. 1. 10-11.
( ग्रहकल्पभगणाः )
1. On vv. 6-8, vide Sphuța l. 4-7. ( कल्पभूदिनानि )
( कल्पमन्दोच्चभगणाः )
( कल्पपातभगणाः)
(कल्यादिध्रुवानयनम् )
1. Cn v. 9, vide Sphuța. 1. 9 2.On v. 10, vide Sphuta. 1. 8 3.On v. 11, vide Sphuta. 1. 9 4. On vv. 12-13, vide Sphuța. 2. 1
( कल्यादिवारानयनम् )।
( ग्रहाणां कल्यादिध्रुवाः )
On vv. 14-15, vide Sphuța, 2, 2
(कल्यादिमन्दोच्च ध्रुवा: )
(कल्यादिपातध्रुवः )
इति प्रथमोऽध्यायः । (गतकल्यब्दः)
( अब्दादिध्रुवाः )
1. On v. 1, vide Sphuța. 2. 3 2. On vv. 2-4b, vide Sphuța. 2. 4
1. On vv. 4c-5, vide Sphuța 2. 5 2. On vv. 6-9b, vide Sphuța. 2. 6
(रविमध्यमम् )
(वेशान्तरसंस्कारः)
1. On vv. 9-11b, vide Sphuta. 2. 7-8 2. On vv. 11c-12,vide Sphuta. 2.9-10b.
1. On vv. 13-18, vide Sphuta 2. 10c-11 2. The sense is स्थानादधऊर्वात
[इति द्वितीयोऽध्यायः] 1.The work as preserved in the Ms. ends here, abruptly, with the further words : शुभमस्तु, and does not extend to the further chapters of Sphufanirnaya. स्फुटनिर्णयन्त्रम्-७ ( मङ्गलाचरणम् )
(कल्पभगणाः )
Mss. : A. Madras M. 339, pp. 28-30. B. Ker. Univ. 414-A(9), f। 44a-45b. 1. On vv. 2-3, vide Sphuța. I. 4-7. ( मन्दोच्चभगणाः )
( पातभगणाः )
( मन्दपरिचयः )
1. On v. 4, vide Sphuța. I. 8. 2. On v. 5, vide Sphuța. I. 9. 3. On v. 6, vide Sphuța, I. 12,( शीघ्रपरिधयः )
( चन्द्रपरमविक्षेपाः )
( ग्रहबिम्बयोजनानि ) 4700 336 1.On. v. 7, vide Sphuța. I. 13-14. 2. On v. 8, vide Sphuța. I. 15. 3. On v. 9, vide Sphuța. I. 16.
( भगणासंस्कारः )
(मन्दोच्चपातभगणासंस्कार: )
l.On. v., 10, vide Sphuța. I. 9. तन्त्रसंग्रहपर्ययैः स्फुटनिर्णयोक्त-भगणानयनम्
Mss. : A. Kor. Uni. 414-A (10) ; B. Ker. Uni. C. 809-C, fol. C. Trip. Jy 628, uncatalougued fol. lla. 1. C. क्त for क्ता 2. B.C. ण 3. B. दशितम् परहितात् स्फुटनिर्णयतुल्य-मध्यमानयनाय गुणकारहारकाः
Mis, Trip. Jy. 568 (Q), f. 33-34.
अथ दृक्रक्रिया उच्यन्ते-- ( ग्रहमध्यमम् )
Ms. Trip. Jy. 568 (O), ff. 26b-27a. 1. On vv. 1-3, vide Sphuța. 2. 4. स्फुढनिर्णथतप्त्रम्
1.On vv. 4-6, vide Sphuta. 1, 4-7.
( ग्रहाणां कल्यादिध्रुवाः )
1. On v, 7a-b, vide Sphuța. 1. 9
1 khanda-dhruvanna! Sphuţapirņayam koņķu sakşmamayitju untakkiyatu. Drkkinulla khanda-dhruvannal i khanda-dhruvannalotu okkattatu onmum suksmannalalla. 'Ahijnanaikasadhyah' (17,10,080) ennoru khandayum dhruyannalum DỊkkinu Accuta-Pşaroti unțakkiffuntu. Atinu Parahitadhruvattēkkal adityanţe dhruvattinu rantili erum. A khanda-dhruvannal Kriyakramam kontu grahanam ganippan pratyekam unțakki-yatakunnatu. Atukontu a khandadhruvannalum atinotottukanunna khandadhruvannlum Kriyakramam kontu grahanam ganippane okku. Sesam ulla Dļk-kriyakalokkeyum ippol ivite ezhutiya khanda-dhruvannalum itinotokkunna khandadhruvannaļum venam. Enne sukşmamakayum ulļu ennarika. 1. The above note in Malayalam might be rendered thus : "The above khanda and dhruvas have been derived by accurate computation according to the Sphutanirņaya. Khandas and Dhruvas for the Drk (system of calculation), which donot accord with these khanda and dhruvas, are not accurate. Acyuta Pişăraţi has computed for Dyk still another khanda ahijñanaikasadhya and its dhruvas. Therein, the dhruva for the Sun will be 2 minutes greater than the (corresponding) Parahita-dhruva. That khanda and its dhruvas have been computed according to (the author's Uparäga-) Kriyakrama specially for computing the eclipses. Therefore that khanda and dhruvas and other khandas and dhruvas which accord with them can be used only for computing the eclipses according to Kriyakrama. For all other computations according to Drk, the khanda noted above or such khandas and dhruyas which accord with them, are required. It may be noted that then alone will they be accurate;" पुरवहनपुरद्विज-विनिर्मिताः
Trip. Jy. 568 (1).
इव दृक्किन्टे खण्डध्रुवङ्डळ , स्फुटनिर्णयं कोएटुण्टाक्कियतु । Ms. : Trip. Jy. 568 (W), verse 2. 1. This sentence in Malayalam means : "These are a Khanda and its zoro corrections computed using the Sphufanirnaya.
स्फुटनिर्णयसिद्धो कल्यादिध्रुवों
Ms. Ker. Univ. 5867, on the first of the eight unnumbered folios at the end. It begins with the salutation harih. स्फुटनिर्णयतन्त्रम्-६ .
Ms. Ker. Univ. C. 809-C, written in continuation of Sphutanirnaya (Text Ms. B) and Tantrasangrahaparyayaih Sphutanirnaya samprokta-Bhagananayanam (App. III, above).
1. A little more than a third of the right end of the folio has broken away. However, a transcript (No. T. 584) of this ms. prepared about fifty years ago, on M.E. 16... 098 (A.D. 1923), preserves the entire portion, except for a letter or two at the end of each line; obviously, only a small bit of the ms. had broken away then. The lacunae in the ms. have been restored here from the said transcript. 2. Ms. broken; gap tentatively filled,
1. 2. Ms. broken. 3. The ms. ends abruptly in the middle of a line with bhavati, indicating that its archetype, too, had been defective, Possibly, the work is an octad (astaka), as several such works are, in which case, the further two verses are lost.
Occurs in the middle of Ms. No. 41 16-A of H. H. The Maharaja's Palace Library, Trivandrum, catalogued as Drgganitakramam. The ms. is far from perfect. In the edition here, the gaps have been indicated and emendations to соггupt readings have been suggested, wherever possible. 1. Ms. reads ver, emended to a T. 2. Four lines from here and part of the fifth (i.e.,व्यर्केन्द्रौ : to भुक्त्या च) are repeated by oversight after the words क्त्रान्तेश्चापभवा गुणास्त in 3b ; after this the scribe again begins to write 3b afresh. 3. Ms. reads कोमजे ; कोजे in the repetition mentioned above. 4. Rep. omits तु 5. Rep. reads कार्य 6. Ms. कर्क्याजे ; Rep. कर्क्याजके 7. Ms. om. म 8. Ms. reads नसीसैः
1. Ms. reads जळ 2.Ms. corrupt. The krānti-jyas intended could be given by the expn. वनापो तार्किको जीरकः । 3. Ms. reads दस्तन 4. Large unindicated gap comprising of the rest of verse 5 and the whole of verse 6,
[ इति अच्युतकृतं छायाष्टकम् ]
1. Ms. त for य। 2. The ms. actually reads the colophon in Malayalam as : Acylita Pisarati untakkiya Chayastakam. It adds, again in Malayalam : itil natette slokam tatkalatte uhippan (The first verse here is for the derivation of the (desired) current time').
Vishveshvaranand Vishva Bandhu Institute P U B I L I c A T I o N S Rs. Ps. 1. Summary of G. A. Grierson's Linguistic Survey of Rs. Ps. India, By Siddheshvar Varma, Pt. I … ... 50-00 2.Summary of G. A. Grierson's Linguistic Survey of Rs. Ps. India, By Siddheshvar Varma, Pt. II … ... 50-00 3.Upanisad-uddhara-kota, By vishya Bandhu ... 30-00 4.New Varttika to Panini's grammar, By Vishva Bandhu and Munishvar Deo ... 8-00 5.A comparative and critical dictionary of Vedic interpretation : A specimen, By Vishva Bandhu and S. Bhaskaran Nair ... 7-00 6.A History of the Kerala School of Hindu Astronomy, By K.V. Sarma ... 20-00 7.Bibliography of Kerala and Kerala-based works on Hindu Astronomy, By K.V. Sarma ... 17-50 8.Yadava Inscriptions from Ambe Jogai, By Ajay Mitra Shastri ... 8-50 9.Candra-sphutahti; of Madhava of Sangama-grama, Cr. ed. with Translation and Introduction, By K. V. Sarma ... 6-00 10.Decennial Index to the Vishveshvaranand Indological Journal, Vols. I-X (1963-1972), By K.V. Sarma … ... 18-00 11.Bibliography of Kauțiliya Arthaśastra, By Ludwik Sternbach ... 5-00 12.Kangri-A descriptive study of the Kangra valley dialect of Himachal Pradesh, by S.L. Diagra ... 13.Sphutaniraayatantra of Acyuta with auto-commentary, Cr. ed. with Introduction and Appendices by K.V. Sarma ... 14.Kudrakalpasatra with the Com. of Srinivasa, Cr. Ed. by B.R. Sharma ... (In press) |