स्फुटनिर्णयतन्त्रम्
अच्युतः
१९७४

 Panjab University Indological Series- No. 3


SPHUTANIRNAYATANTRA

OF ACYUTA ...

अच्युतकृतम्।

स्फुटनिर्णयतन्त्रम्

Critically edited with Introduction and Appendices

By

K. V. SARMA



VISHVESHVARANAND VISHVA BANDHU INSTITUTE OF SANSKRIT AND INDOLOGICAL STUDIES

Panjab University

HOSHIARPUR

1974

 Panjab University Indological Series-No. 3


SPHUTANIRNAYATANTRA

OF

ACYUTA

WITH AUTO-COMMENTARY


Critically edited with Introduction and Appendices

By

K. V. SARMA

M.A., B.Sc.

,

Reader in Sanskrit, V.V.B.I.S. & I.S., Panjab University, Hoshiarpur



VISHVESHIVARANAND VISHWA BANDHU INSTITUTE OF SANSKRIT AND INDOLOGICAL STUDIES

Panjab University

HOSHIARPUR

1974

 All Rights Reserved


 750 Copies


 First Edition, 1974

 Published by:

 Dr. B. R. Sharma, Director, Vishveshvaranand Vishva Bandhu Institute of Sanskrit and Indological Studies, Panjab University, Sadhu Ashram, Hoshiarpur - 14602l, India


 Printed by Shri Deva Datta Shastri at the V. V. R. I. Press, Sadhu Ashram, Hosharpur (Pb., India)

पञ्जाबविश्वविद्यालयभारतीशोधग्रन्थमाला-३

अच्युतकृतम

स्फुटनिर्णयतन्त्रम्

स्वोपज्ञया विवृत्याख्यया व्याख्यया समन्वितम

पञ्जाबविश्वविद्यालयस्य विश्वेश्वरानन्द-विश्वबन्धु-संस्थाने संस्कृतस्य प्रवाचकेन

के० वी० शर्मणा

संशोध्य संपादितम्

भूमिका-परिशिष्टादिभिरलंकृतं च

विश्वेश्वरानन्दविश्वबन्धुशोधसंस्थानम् पञ्जाबविश्वविद्यालयः

होशिआरपुरम्

१९७४

 सर्वेऽधिकाराः सुरक्षिताः

 प्रथमं प्रकाशनम् १९७४



 प्रकाशक:

 डा. बी. आर्. शर्मा, निर्देशकः,

 विश्वेश्वरानन्दविश्वबन्धुशोधसंस्थानम्,

 पञ्जाबविश्वविद्यालयः,

 साधुआश्रमः, होशियारपुरम्

 विश्वेश्वरानन्द-वैदिक-शोधसंस्थानस्य

 मुद्रणालये मुद्रापितम्
CONTENTS


INTRODUCTION
Pages
 

 Introductory --Sphuțanirnaya ---Acyuta, the author-Acyuta's works-Acyuta's astronomical lineage--Acyuta's dateManuscripts material - Manuscripts of the SphutanirnayaManuscripts of the commentary - Relationship of the manuscripts ---Appendices I-X-Acknowledgements

ix-XXV
 
SPHUȚANIRŅAYA-TANTRA WITH COMMENTARY
 
प्रथमोडध्यायः-भगणादिसंख्याकथनम् (Astronomical constants)
 मङ्गलाचरणम् (Invocation)
1-2
 
 ग्रहभगणा: (Revolutions of the planets)
3
 
 मन्दोचभगणा: (Revolutions of the higher apses)
4
 
 पातभगणाः भूदिनानि च (Rev. of the asc, nodes and Civil days)
4
 
 मन्वादिप्रमाणम् (Measure of the acons)
5
 
 कृतादियुगानि (Krta and other acons)
6
 
 मन्दपरिचय: (Epicycles of the equation of the apses)
6
 
 शीघ्रपरिचय: (Epicycles of the equation of conjunctions)
6-7
 
 परमक्षेपा: (Maximum latitudes of the planets)
7
 
 बिम्बयोजनानि (Diameters of the planetary orbs )
7-8
 
द्वितीयोडध्याय
-मध्यमानयनम् (Computation of the Mean Positions)
 कल्पादिध्रुव: (Zero positions at 0 Kali)
9
 
 कल्पादिवार: (Weekday at 0 Kali)
10
 
 गतकल्यब्द: (Completed Kali years)
10
 
 अब्दादिध्रुव: (Zero positions at the beg. of the current year)
11
 
 अब्दादिवार: (weekday at the beg, of the current year)
11
 
 सावनदिनानि (Completed civil days)
11-12
 
 रविमध्यमम् (Mean Sun)
12
 
 देशान्तरसंस्कार: (Correction for terrestrial longitude)
13
 
 चन्द्रादिमध्यमम् (Mean Moon etc.)
13-14
 
Pages
 
तृतीयोऽध्यायः-स्फुटानयनम् (Computation of True Positions)
 
 जीवानयनादि (Computation of R sines etc.)
15
 
 केन्द्रादिसंज्ञाः (Definition of anomaly etc.)
16
 
 भुजाकोटिजीवानयनम् (Derivation of R sines and R cusines)
16-17
 
 जीवायाश्चापानयनं मन्दफलानयनं च (Derivation of the arc from the R sine and Equation of the apses)
17-18
 
 मन्दस्फुटग्रह: (Eq. of the centre-corrected Mean planet)
19
 
 मन्दस्फुटगति: (Eq. of the centre-corrected daily motion)
19
 
 मन्दकर्ण: (Eg, of the centre-corrected hypotenuse)
19
 
 मन्दस्फुटे पक्षान्तरम् (Alt. view on Mandasphuta)
20
 
 पक्षान्तरे मन्दस्फुटगतिः (Alt view on Mandasphuta-gati)
21
 
 अयनांशाः (Precession of the equinoxes)
21-22
 
 रविक्रान्तिद्युज्ये (Sun's R sin declination and R of the diurnal circle)
22
 
 प्राणकलान्तरम् (Right-ascensional difference)
22
 
 अक्षलम्बको (R sine and R cos terrestrial latitude)
23
 
 चर: (Declinational ascensional difference)
24
 
 भुजान्तरादिसंस्कारः (Reduction to true sunrise etc.)
 
चतुर्थोऽध्यायः---भगोलस्फुटानयनम् (True Planet on the Celestial sphere)
 
 मन्दस्फुटविक्षेप: (Eq. of the centre-corrected celestial latitude)
25
 
 चन्द्रस्फुटः (True Moon)
25
 
 कुजादिग्रहाणां स्फुटः (Irue Mars etc.)
26
 
 कुजादीनां शीघ्रगतिः (True daily motion of Mars etc.)
27
 
 बुधशुक्रयोः स्फुटः (True Mercury and Venus)
27-28
 
 बुधशुक्रयोर्गतिः (True motion of Mercury and Venus)
28
 
 बुधशुक्रयोः स्फुटविक्षेपः (True latitude of Mercury and Venus)
29
 
 केन्द्र ग्रहान्तरम् (True distance of planet)
29
 
 शीघ्रस्फुटे मतान्तरम् (Alt. view on application of Eq. of conjunction)
30
 
Pages

पञ्चमोऽध्यायः-भूगोलस्फुटानयनम् (True Planet re. Earth's centre)

 ग्रहाणां भूगोलस्फुटानयनम् (True planets re. earth's sphere)
31-32

 विक्षेपस्य भूगोलसंस्कारः (Correction for celestial latitude re. earth's sphere)
32

 भूगोलगति: (Motion of planet re. earth's sphere)
33

षष्ठोऽध्यायः –भूपृष्ठस्फुटानयनम् (True Planet re. Earth's surface)
 
 काललग्नम् (Siderial time plus 90")
34

 दुष्क्षेपः (Zenith distance of the nonagesimal)
34

 उदयलग्नम्(Orient ecliptic point)
35

 दृग्गति: V(R' cos' zenith distanca of the nonagesimal-R' cos' zenith distance of the planet)
35-36

 शङ्कु: (R cos zenith distance of the planet, i.e., R Sin altitude of the planet)
35-36

 दृग्गोलकर्ण: (Hypotenuse on the Zenith-planet circle, i.e., vertical circle)
37-38

  ग्रन्थसमाप्तिः: (Conclusion)
37-38

APPENDICES

 I. स्फुटनिर्णयसंग्रहः (Résumé of Sphutanirnaya)
39-49

 II. स्फुटनिर्णयनिर्णीतपर्ययादयः

  (Planetary revolutions acc. to Sphutamiraya)
50-53

 III. तन्त्रसंग्रहपर्ययैः स्फुटनिर्णयोक्त्त-भगणानयनम्

  (Derivation of Sphintanirnaya - revolutions from Tantrasangraha-revolutions)
54

 IV. परहितात् स्फुटनिर्णयतुल्य-मध्यमानयनाय गुणकारहारकाः

  (Multipliers and divisors for SphutanirnayaMean planets from Parahita constants)
55-56
 
 V. स्फुटनिर्णयतुल्य-ग्रहमध्यमानयनम्

  (Computation of Mean planets equal to those of Sphutanirnaya)
57-61

 VI. स्फुटनिर्णयाधारिताः खण्डध्रुवाः

  (Lump days and Zero positions based on Sphuțanirnaya)
62-63

APPENDICES (contd.)
Pages
 
 VI. स्फुटनिर्णयानीताः खण्डध्रुवाः
 
  (Lump days and Zero positions determined on the basis of Sphutanirnaya)
64
 
 VII. स्फुटनिर्णयसिद्धौ कल्यादिध्रुवौ
 
  (Two positions at 0 Kali according to Sphuțaniraya)
65
 
 IX. ग्रहस्फुटपरिलेख:
 
  (Diagram for True"positions of planets)
66-68
 
 X. छायाष्टकम्
 
  (Octad on the Shadow)
69-71
 
INDEX OF VERSES
73-76
 
I N T R O D U C T O N

Introductory

 The Sphutanirnaya-Tantra, critically edited here with auto-commentary, is a comprehensive work on an important aspect of Hindu astronomical computation, to wit, the accurate determination (nirnaya) of the True Positions (sphuta) of the planets. The author, Acyuta (A. D. 1550-1620) was an astute astronomer hailing from Kerala in South India. He was a versatile scholar and original thinker on astronomy who enunciated, for the first time in Indian astronomy, the correction called “Reduction to the ecliptic”, in the work edited here, composed before 1593, and later explained its rationale in another work Rasigolasphutaniti (राशिगोलस्फुटानीति), composed specially for that purpose. The Sphutanirnaya belongs to that class of astronomical texts called Tantra, which are characterised by the enunciation of the planetary revolutions etc. in terms of the aeon (yuga) and the commencement of the calculations from the beginning of the current Kali-yuga.

Sphuțanirnaya

 This is a compact work in ninety verses, divided into five chapters devoted, respectively, to : (1) the enunciation of the astronomical constants as fixed by the author; (2) the computation of the Mean Positions of the planets in their respective orbital circles; (3) the reduction of the said Mean Positions to the Manda-epicycles; (4) the further reduction of the corrected Mean Positions to the celestial sphere (भगोल); (5) the reduction even of these to the centre of the earth (भूगोल); and (6) the still further reduction thereof to


 1. It might be of interest to note here that this correction was first intro duced in Western astronomy by the Danish astronomer Tycho Brahe (A.D. 1546-1601).

 2. Of the other two types of astronomical texts, the Siddhanta-s commence their calculations from the beginning of the Kalpa (which is equal to a thousand catur-yuga-s), while the Karana texts take as starting point any convenient current date, for which the True Positions of the planets have been accurately calculated for use as zero positions.

Sphuța. 2
ix

x
SPHUTANIRNAYA-TANTRA

the earth's surface (bhagola-prstha). The last will give the True Position (sphuta) of the planets as seen by an observer stationed on the surface of the earth.

 Born into the live astronomical tradition of the land and being, in himself an investigator, Acyuta has been responsible for initiating fresh lines of thought and introducing new calculations intended for better results, including the formula for the "Reduction to the ecliptic,” mentioned earlier. He noticed the fallacy, in the then current astronomical practice, of measuring the positions of all the planets as if they moved along the ecliptic (the Sun's path), while, in fact, they moved along their own different orbits (ksepa-vritta-s), each of which deviated slightly from the ecliptic. He argued that if the computed positions of the planets were to be accurate, the said deviation of their orbits should also be taken into consideration and adequate correction applied to their measurements on the ecliptic. Thus, he says in his Raśigolasphutānīti, verses 44 ff. :

चन्द्रादयः क्षेपवृत्ते भ्रमन्ति सततं यतः ।
ततः स्फुटोऽपि तेषां स्यात् स्वतोऽपि क्षेपवृत्तगः ॥

अस्मिन् पक्षे हि चन्द्रस्य राशिगोलस्फुटाप्तये ।
स्फुटीकरणतः पश्चात् कार्य यत्नान्तरं यतः ॥

On the basis of appropriate calculations in this regard, he enunciated in Sphutanirnaya 4.2, a detailed formula for the reduction of the Mean Moon to the ecliptic, a formula which could be extended to the other planets as well. It deserves to be noted that this formula agrees remarkably well with that enunciated in the West by Tycho Brahe and used in later computations. While the present publication is restricted to a critical edition of the Sphutanirnaya and its commentary, a translation of the work with a detailed analysis of the rationale of the several formulae and computational procedures depicted the rein is to follow, in due course.


 1. On this subject, see K.V. Sarma, A history of the Kerala school of Hindu astronomy, Hoshiarpur, 1972, pp. 1-6.

 2. For an analysis of Acyuta's formula and its corre'ation with its modern counterpart, see K. V. Sarma, Radigolasphufaniti of Acyuta, ed. with trans. Adyar Library and Res. Centre, Adyar, Madras-(, Introduction, pp. 7-4.
ΧI
INTRODUCTION


Acyuta, the author -

 Acyuta is a prominent figure in the literary annals of Kerala where he is well known under his full name Trikkantiyur Acyuta Pisarati. “Tr-k-kanti-y-ar' (often Sanskritised into 'Sri-Kunda-pura'), situated near Tirur in South Malabar, was his home-town, and "Pisarati' was his surname indicating his caste, being one of the external functionaries of the Kerala temple. He was a profound scholar, especially in astronomy and grammar. He wielded a facile pen and some of his verses, particularly the illustrative verses added to his work Pravesaka, form exquisite pieces of poetry. Besides, he was proficient also in Ayurveda, as known from a pointed reference thereto by his famous pupil, Melputtur Narayana Bhattatiri, in an obituary verse composed by him at the demise of Acyuta ;

हे शब्दागम ! निर्दय विबुधतालुब्धैनिपीडिष्यसे
धाष्टचेंकप्रवणासि वैद्यसरणे ! नष्टोऽस्यलङ्कार भोः ! ।
हन्त ज्योतिषतन्त्र ! पर्यवसिता तिथ्यूक्षयोस्ते कथा
‘विद्यात्मा स्वरसंपद् ’ अत्रभवतामाधारभूर् अच्युतः ॥

Acyuta's Teacher and Patron

 Acyuta's teacher in astronomy was Jyesthadeva (A.D. 1500-1610), author of the well-known Yuktibhasa, an analytical work on mathematics and astronomy, and the astronomical manual Drkkarana. He is specifically mentioned by Acyuta towards the end of one of his works, the Uparagakriyakrama :

‘प्रोक्तः प्रवयसो ध्यानात्? ज्येष्ठदेवस्य सद्गुरोः ।
विच्युताशेषदोषेणेत्यच्युतेन क्रियाक्रमः ॥

 "Acyuta was a protégé of King Ravi Varma, a renowned patron of letters, who ruled over the principality of Vețțattu-nãdu (Sanskritised into 'Prakasa-visaya). Acyuta refers to him, in double


 l. On Acyuta, see S. Venkitasubramonia Iyer, Acyuta Pisarati: His date and works, Journal of Oriental Research, 22 (1952-53) 40-46; Ulloor, Kerala Sahitya Charitram, Vol. II, (Trivandrum, 1954), pp. 319-26 ; Vatakkumkūr, Kerali ya Samskrita Sahitya Charitram, Vol. 11 (Trichur, 1947), pp. 748.57.

 2. On Jyeshadeva, see K.V. Sarna, Jyesțhadeva and his identification as "the author of Yuktibhāga, Adyar Library Bulletin, 22 (1958) 350 Hist, of Ker. Astron., ibid., pp. 59-60, entendre, in his Sphutanirnaya, 1.2 (see below, p. 2), and in the beginning of his grammatical work Pravesaka, in the verse :

लक्ष्म्या प्रकाशविषयं रञ्जयन्निजया निजम् ।
नित्यमुद्यन् विजयते सुकृतालम्बनं रविः ॥

Acyuta's works

 All the known works of Acyuta are on Jyotisa, except one, viz., Pravesaka. This latter work, in about 600 verses, is a masterly presentation of the fundamentals of Sanskrit grammar, with the rules clearly explained and lucidly illustrated. Among his works on astronomy, the Sphutaniraaya, edited here with his own commentary, is of prime importance. Manuscripts of the work do not mention the name of the author and this omission has induced some scholars to doubt the correctness of the ascription of the work to Acyuta. However, the direct statement in the Rasigolasphuțānīti, 47.:

तत्प्रकारश्चाच्युतेन कीर्तितः ‘स्फुटनिर्णये' ।

followed by the citation of verse 42 of our Sphutanirnaya, viz., patonasya vidhos tu etc., and the reference to the author's patron King Ravi Varma in Sphutanirnaya 12, leave no doubt about the correctness of the above ascription.

 Acyuta's Rasigolasphutaniti, mentioned above, is a very interesting work which sets out, in 50 verses, the rationale of the Reduction to the ecliptic” in planetary computation. Another important work of Acyuta is the Karanottama, which, as he himself states in his own commentary to the work, had been composed with a view also to record the traditional astronomical methodologies and procedures, of course, as improved upon by him, lest they be lost to posterity ; cf. परमेश्वरादि-परीक्षकाचार्यपरम्परया गोप्यत्वेन स्वग्रन्थेष्वनिवेशितस्यापि न्यायविशेषस्य स्वगुरुमुखाद् गृहीतस्य बुद्धेर्वििस्मरणधर्मित्वात् कालान्तरे लोपो मा मूदिति प्रबन्धविशेषात्मकत्वेन कियत इति भाव: The work comprises of 119 verses, distributed in five chapters, entitled, respectively, Madhyama, Sphuta, Chaya,


 1. Critically ed. with Trans. and introduction, by K.V. Sarma, Adyar, 1955.

 2. Ed. with Acyuta's own commentary, by K. Raghavan Pillai, Trivandrum, 1964: Trivandrum Skt. Series, No. 213.

 3. Ibid..., P, 2. Grahana and vyatipata. Uparagakriyakrama, in about 130 verses, is a full-fledged work by Acyuta on the computation of the lunar and solar eclipses and is divided into four chapters dealing with Parvantasādhana, Somagrahaņa, Sūrjyagrahaņa and Chāyā. A shroter work in twenty verses, entitled Uparagavirnsati, bearing close relationship to the Uparagakriyakrama in the matter of methods and procedures and the numerical figures used, is likely to be another work of our author, though there is no specific ascription in the work to that effect. The Chayastaka, in eight verses, is a short work giving the method for the accurate computation of the gnomon's shadow due to the Moon. Acyuta is the author, also, of two works on horoscopical astrology, viz., Horasaroccaya, being a résumé, in seven chapters, of the Jatakapaddhati of Sripati, and an original work entitled Jatakabharana, in eight chapters. On the expositional side, Acyuta has commented in Sanskrit on his own Sphutaniraaya and Karagottama, and in Malayalam on the Veņvaroha of Saňgamagrāma Mādhava and the Surya siddhānta.

Acyuta's astronomical lineage

 A matter of importance equal to that of Acyuta's direct contributions is the trail lighted by him towards the continuance of astronomical studies in the land. Appendices I-IX added to the


 l. Mss. : Kerala Univ. Or. Res. Inst. and Mss. Library, Trivandrum, Nos. 4(4-A, 404-B, CM ) 73-G, CM. 531-A, B, CM. 628-B ; with K. V. Sarma.

 2. Ed. with an early Malayalam commentary by Rama Varma Maru ThamPuran in the periodical Sri Ravi Varna Sanskrita Ganthavali, 2 (1954) i-iii, pp. 16.

 3. Ed. below, as Appendix X on the basis of its only known manuscript.

 4. Mss. : Kerala Univ. Or. Res. Inst. and Mss. Library, Nos. 8327-A, and 8327-B, the latter with a Malayalam commentary, which is sometimes attributed to the author himself, but which does not seem to be so.

 5. Mss. : Kerala Univ. Or. Res. Inst. and Mss. Library, No. C. 2139-A. The authorship is suggested not on direct evidence but on the basis of the occurrence, at the beginning of the work, of a characteristic invocatory verse of Acyuta.

 6. Critically ed. with intro. and exposition of rationale, by K. V. Sarma, Govt. Sanskrit College, Tripunithura, 1956.

 7. Mss. : Kerala Univ. Or. Res. Inst. and Mss. Library, Nos. 3636-C, 8358-A and T. 251. Here, too, the ascription of the work to Acyuta is based on his characteristic invocatory versę. present publication, being recasts and supplements by later astronomers to the Sphutanirnaya-which is but one of the several works of Acyuta-would indicate the measure of the impact of his teachings on later astronomical thought and practices. Of the several lines of disciples that should have emanated from him, we have evidence, at least, of one extending over three centuries, through eight generations. Thus, an 18th-19th century astronomer-poet Krsnadasa (Mal. Krsnan Aśān), author of a Pañcabodha,a Jātakapaddhati, a commentary on the Dasagitisutra section of the Aryabhatiya, etc., all in Malayalam, gives in his work Aranmula vilasam, in Malayalam verse, the genealogy of his teachers, right from Acyuta Pisarati, in the following Malayalam couplets :

रामन् एग्नेल्लाटयुं विश्रुतनायिट्टभि
रामनाम् आशासितावेन्नृळळ कीर्त्तियोटुम् ॥ १ ॥
गुरुदैवज्ञन्माक्र्केल्ला गुरुभूतनाम् एन्टे
गुरुवां पिताविन्टे चरणाम्बुज वन्दे ॥२॥
गुरुविन् गुरु व्याघ्रमुखमन्दिरवासि
गुरुकारुण्यशालि तन्नेय्युं वणिङ्ङ्न्नेन् ॥ ३ ॥
तद्गुरुभूतनायिट्टत्रयं मनीषियाय
हृद्गतभावज्ञनायु गणिततत्त्वज्ञनाय् ॥ ४ ॥
ताषात कीर्त्तियोटुं नावायिक्कुल्कोर्
आषातिप्रवरनां गुरुवे वन्दिक्कुन्नेन् ॥ ५॥
आयवन् तन्टे गुरुभूतनायुळ्ळ देहम्
प्रायतमतिकळाल् पूजितन् श्रप्रायुळळवन् ॥ ६॥
कोलतुनाट्टु तृप्पाणिक्कर पोतुवाळ-
क्कालत्तेग्गुरुवरन्मारिल् वच्चग्रेसरन् ॥ ७ ॥
एन्नुटे गुरुविन्टे गुरुविन् गुरुभूतन्
तन्नुटे गुरुवाकु तत्पदं वणङ्ङ्न्नेन् ॥ ८॥
पोतुवाळिग्टे गुरु अच्युत पिषारटि-
यतिमानुषन् प्रवन् सकलविद्यात्मकन् ॥ ९ ॥


 l. See K. Sankara Menon, Intro, to his edin. of Bhasa-Jatakapaddhati of Krşņadása (Trivandrum, M.E. 1101) ; Ulloor, Kęrala Sahitya Charitram, vol. II, (Trivandrum, 1954), pp. 321-22.

अन्पत्तिमूल्नु वयस्सिरट्टियिरुन्तुळ्ळ
मेल्पुत्तूर् पट्टरिक्कुं गुरुवायिरुन्नवन् ॥ १० ॥
तन्त्रुटे पदपद्मयुगळं विशेषिच्चुम्
एन्नुटे मनक्काम्पिल् सन्ततं निनय्क्कुन्नेन् ॥ ११ ॥

 Bereft of poetic grandeloquence, the above verses mean : (1-2) I bow at the feet of my renowned preceptor-father Rama (Rāman Asan), teacher of several great astrologers. (3) I bow also to my teacher's teacher who belonged to the family of Vyaghra-mukha (Puli-mukhattu Potti). (4-5) Again, I bow to his teacher, the renowned astronomer Navayikkulattu Azhati. (6-8) Then again, I bow to his teacher Trppanikkara Potuval of Kolattunad, a veteran among contemporary astronomers. (9-11) I also remember With reverence his teacher, the renowned and versatile Acyuta Pisarati, who was the teacher even of Melputtur (Narayana) Bhattatiri.

 The above lineage, which extends to more than 250 years, may be represented as follows, with the addition of the dates of the respective astronomers as known from other sources : Acyuta Pisarati (15501621)->pupil : Trippanikkara Potuva (16th cent.)->pupil : Navayikkulattu Azhati (17th cent.)->pupil : Pulimukhattu (Vyaghramukha) Potti (1686-1758)->pupil : (Raman Asan) (18th cent.)->son-pupil : Krsnadasa (Krsnan Asan) (756-1812). This line of astronomers continues as follows: Krsnadasa (1756-1812)->pupil : Daksinamurti Mussatu of Mangalasseri in Aranmula (18th-19th cent.)->pupil : Balaraman Pilla of Nalekattil family of Mannar (19th cent.)->pupil: Prince Rajaraja Varma (Vidvän Karīndran Ceruņņi Koyittampurān of Kilimanur) (1812-46).

 On the above literary evidences and the background of indigenous astronomical tradition, which was very much alive in those days, several such lines, short or long, of scholastic heredity, traceable to Acyuta might be supposed to have existed.

Acyuta’s date

 The date of the demise of Acyuta is given by the chronogram vidyatma svarasarpat in katapayadi notation, corresponding to 17.24,514, incorporated in the obituary verse, cited above (p. xi). composed on his death by his pupil Melputtur Narayana Bhațțatiri.


 1. Ulloor, ibid. This chronogram works out to A.D. 1621. An idea of his date of birth is provided by the date of Narayana Bhattatiri (born A.D. 1560). Allowing a difference of at least ten years between the teacher and the pupil, Acyuta might be taken to have lived between A.D. 1550 and 1621.

Manuscripts material

 The present edition of Sphutanirnaya and its commentary is based on eight manuscripts of the text and six manuscripts of the commentary. All the manuscripts are in palm leaf and are inscribed in the Malayalam script prevalent in Kerala. In the case of two, viz., A and E, however, their modern transcripts were used for collation purposes. The Appendices are culled from matter found inscribed on the flyleaves, end folios and miscellaneous scraps, in certain astronomical codices.

Manuscripts of the Text

 1. Ms. A : A manuscript in the collection of the late Shri M. S. Srinivasa Sastri, Palghat. This ms., which contains also the commentary, leaves out several of the verses. Except for some obvious scribal errors, the matter in the ms. is perfect. The codex contains, besides the Sphutanirnaya and its commentary, the Uparagakriyakrama of Acyuta with a Malayalam commentary. It also carries the following post-colophonic statement which gives the date of the completion of the ms. as Kollam era 1042 (A.D. 1867) : Sri-Suryadi-sarvagrahebhyo namah. Kollam 1042-amantu Makara-masam 18 Budhan-azhcayun Anizhavum Dasamiyun kutiya divasam nannu muzhifiiiu ezhutiyvatu. Grantham arkkum kotukkarutu. Sri-Ganesaya namah.

 2. Ms. B : Ms. No. C. 809-C of the Kerala University Oriental Research Institute and Manuscripts Library, Trivandrum, described in the Des. Cata. of Skt. Miss. in the Curator’s Office Library, vol. IV, pp. 1503-4 and copied in the Library's Transcript No. 584. The ms. was procured from Shri Krishna Variyar, Vatakke Teruvu, Thiruvarppu (South Kerala). It is legible and generally correct and has passed through the hands of a reviser. It is old and crumbling, and not dated. The codex contains the following works : A. Tantrasangraha of Nilakantha Somayaji with the commentary of Sankara ;


 1. S. Venkitasubramonia Iyer, Prakriyasarvasya of Narayathabhata A critical study, (Trivandrum, 1972), p. 20. B: Karanottama of Acyuta with auto-commentary; and C. Sphutanirnaya of Acyuta with auto-commentary, edited here.

 3. Ms. C : No C.964-B of the above Library, described in the above-mentioned Catalogue, vol. IV, pp. 1525-26. The ms. originally belonged to Shri Isanan Damodaran Bhattatiri, Ampalapuzha (Alleppey, South Kerala). It is well preserved and has few scribal errors. The codex contains the following works: A. Nyayaratna ; B. Sphutanirņaya with commentary, edited here : C. Jatakadesamarga of Putumana Somayaji ; and D. Karaņottama of Acyuta.

 4. Ms. D : No. C. 1945-B of the above Library, procured from Shri Jayantan Bhaskaran Mussatu, Vattappalli, Kumaranallur (Kerala) and described on pp. 1691-92 of vol. IV of the abovementioned Catalogue. The ms. is legibly inscribed, is well preserved and has few scribal errors. The codex contains the following works: A. Lilavati of Bhaskara; B. Sphutanirnaya with commentary edited here; and C. Aryabhatiya (incomplete).

 5. Ms. E: No. R. 3799 (b) of the Government Oriental Mss. Library, Madras, a paper transcript in Grantha Script, prepared in 1921-22, from a palmleaf ms. in Malayalam script, preserved in the collection of Shri Ittiri Vāriyar of Kārakkātu Vāriyam, Kavaļappāra, Shoranur (North Kerala). The transcript is replete with errors, due, possibly, to the Grantha copyist not deciphering the original ms. properly. At the close of the ms. is found the following post-colophonic statement, which, among other things, gives the name of the scribe as Rudra :

akşaram yat paribhraştam matrahinam tu yad bhavet /
kşantum arhanti vidvanimsah kasya nasti vyat ikramah //

Rudrena likhitam idam pustakam. Sri-gurave namah. Sri-Daksinamartye namah. Sri-Mahaganapataye namah, Sri-sarasyatyai namah.

 6. F: A manuscript belonging to the Government Sanskrit College, Tripunithura (Central Kerala). The manuscript is well preserved and legible but the text contained is full of scribal errors. The collation sheets kindly supplied by the Principal of the College have been made use of in recording the variants from this manuscript.

 7. Ms. G : A ms. in the collection of the Kāņippayyūr Mana, Kunnamkulam (Central Kerala), loaned by Shri Subrahmanyan

Sphula. S Namputiri of the Mana, at the instance of his uncle Shri Kanippayyur Sankaran Namputirippad. This is a well-preserved and apparently late ms., legibly written, but with frequent scribal errors. The ms. is not dated. The works contained in the codex are : A. Grahapariksakrama-vyakhya (in Malayalam) ; B. Sphutanirnaya, edited here ; C. Karanottama of Acyuta ; D. Manusyalayacandrika of Nilakanthan Mussatu ; and E. Tantrasamuccaya-Silpaslokah with commentary in Malayalam. The undermentioned statement occurs at the end:Sphutanirnayan samaptam. Sri-Krsnah privata(m), SrimadAcyutā (?)- śrī padareņubhyo namah. Śrī-Mukam(b)ike saraņam. SriPārvatīkānta (h) šaraņam. Namāmīm (?).

 8. Ms. H : A ms. which originally belonged to the Kutallur Mana in Central Kérala and now preserved in the Elamprakkoțattu Mana, Eravoor, Tripunithura, lent by Shri Tuppan Namputirippad of the latter Mana. The left end of the ms. is uniformly rat-eaten, resulting in the loss of two or three letters in each line. Otherwise, the ms. appears old, and bears, on the flyleaf, in later writing, the Kali date : darabhe dhāvatsaumyah kalih (17,49,428, A. D. 1689) and the name of the original owner of the codex : "Katalluru Meletattu Paricabodhadi itu.”

Manuscripts of the Commentary

1-6. Mss. A-F : The text manuscripts A-F, which contain both the textual verses and the commentary, have been utilised and are designated by the same symbols.

Relationship of the manuscripts

 On the basis of the distinctive similarities and dissimilarities presented by the manuscripts, it is possible to suggest their probable pedigree. The two manuscripts G and H, which contain only the text, have close similarities in readings as distinct from the mss, with commentaries, (see footnotes under verses 1. 12; 2. 2, 7 ; 3. 5 etc.), thereby indicating the existence of two versions of the text. Since the commentary is by the author himself, it is possible that he made the emendations when he wrote the commentary.

 All the six manuscripts containing the commentary, viz., mss; A to F, present a common gap for the words suryas ca, (see the commentary on 1. 10), a common haplographical omission (see com. on 3. 5) and wrong readings (see 3. 12 and com. 1. 9, 16; 3. 18 and 4. 10), pointing to their common descent from an original ms. containing these defects. Among these, A presents a commentary different from B-F, for verse 4. 15. Again, while A presents intact the long quotation in the commentary - on 1. 11, all the other mss., B to F, exhibit minor gaps herein. This distinction between them is found elsewhere too. (See, for instance, footnotes under verses 4. 1 ; 6. 7, 11 etc.). One can therefore postulate the existence of two main groups of commentary manuscripts, one represented by ms. A and the other by mss. B-F. Of the latter group, on the basis of individual peculiarities, B forms a group by itself while CDE form another (vide common omissions in the com. on 3. 11 and 6. 2-3), while F falls outside this group. Here, again, C. D form a separate group (vide peculiarities noticed under 3. 25, 28-29 ; 6. 4), while E presents some distinctive peculiarities.

The pedigree of the mss., based on the above analysis, could be represented as follows :

   X1
 
 
  X2(Text with Com.)
(Text alone) X3
A  X4
G         H
 
 B X5 F
 
 
 C D E
 

Appendices

 Of the ten Appendices added towards the end of this publication, the first nine are critical editions of nine independent tracts based on the Sphutanirnaya-tantra, all produced in Kerala, and, mostly, discovered and identified from among miscellaneous matter found interspersed with or in the end leaves of astronomical codices. Besides being interesting in themselves, these tracts serve to underline the continuity of astronomical investigations in the land and the influence of Sphutanirnaya in that process. These tracts take the form of recasts, computed results, zero corrections, comparative calculations and directions for charting the True Positions of planets at any given moment. These tracts are all, apparently, anonymous, and most of them do not have any regular titles given to them by their authors. Appropriate titles, based on the topics treated, have, therefore, been assigned to them wherever necessary. In their edition below, these tracts have been classified and arranged in such a manner as to give their presentation some sort of sequence. Thus, the recasts are placed first, and, then, in order, the tracts on the Revolutions, Mean Planets, Zero dates and corrections, and the Diagram of True Planets.

 The last Appendix, viz., the Chayastakam of Acyuta, author of Sphutaniraaya, which gives directions for the computation of the gnomon's shadow due to the Moon, is again, the result of a discovery from among the miscellaneous matter in an astronomical codex.

 Appendix I. Sphutanirņaya-sañigraha is a recast of the Sphuțaniraaya-tantra in simpler verses, the arrangement of the topics being sometimes different. The special characteristic of the Sangraha is that the astronomical constants and other numerical figures given in the original in the bhuta-sankhya notation have been depicted here in the more facile katapayādi notation. Besides this, the Sangraha gives also the results of certain computations, of which only the working procedures have been indicated in the original. For instance, it gives the computed results of the zero-corrections of the planets correct to one-sixtieth of the second and of the apses and nodes correct to one-three hundred and sixtieth of the second, while, in the Sphutanirnaya, only the method for such computation has been indicated. Unfortunately, the only manuscript of the Sangraha now available extends but through the first two chapters of the original.

 The present edition of the Sangraha is based on Ms. Jy. 568 [P) of the Government Sanskrit College Library, Tripunithura (Cochin, Kerala). About fifty shorter works on jyotisa, hitherto unidentified and uncatalogued, are contained in this very readable plan-leaf codex in Malayalam script, numbered 568 and accessioned under the generalized title Ganitagrantha. The text of the Sangraha preserved herein is fairly pure. The codex carries different dates at different places, to wit: Kollam era 1000 (A.D. 1825) on fol. 43b, 1013 (A.D. 1838) on fol. 94 a, 1016 (A.D. 1841 ) on fol. 96 b, 1017 (A D. 1842) on fol. 94b etc. The uniformity and continuous nature of the writing in the present codex rules out the possibility of these being the dates on which the different sections of the codex were written. On the other hand, these dates appear to have been carried over from an earlier codex from which the present codex has been copied.  Appendix II, entitled Sphuțanirnaya-nirņīta-paryaya dayah, depicts, succinctly, in verse-form, the astronomical constants of the Sphuțanirņaya converted to the katapayadi notation, besides setting out two methods for correcting the bhagana-s (aeonary revolutions) of the planets, their apses and nodes.

 The edition of the work is based on the two manuscripts noticed below:

 A. Madras Mal. D. 339 H], being a paper transcript in Malayalam script prepared from a palmleaf manuscript in the same script. The codex contains about thirty works on astronomy, not hitherto correctly identified or catalogued. The transcript, which is accessioned under the general collective title Parahita-driksiddhaganitam and described in the Catalogue of Malayalam Mss. of the Govt. Oriental Mss. Library, Madras, under No. 339, has, lately been transferred and preserved in the Kerala University Or. Res. Inst. and Mss. Library, Trivandrum. In the transcript, the present text occurs on pages 28 (line 15) to 30 (line 17). The text contained here is practically correct.

 B. No. 414-A (9) of the Kerala Univ. Res. Inst. and Mss. Library. The work, which had not been previously identified, occurs on folios 44 and 45 of this well-preserved palmleaf manuscript and has been catalogued in the Library, collectively with certain other works, under the title Pancabodha-ganitam. The text contained here is practically error-free.

 Appendix III. Tantrasangraha-paryayaih Sphutanirna yoktabhagаnапауапаm. This tract explains how the bhagana-s (aeonary revolutions) of the planets as enunciated in the Sphutanirnaya could be derived from those enunciated in the Tantrasangraha of Nīlakaņțha Somayaji (A.D. 1443-1545), a predecessor of Acyuta in the discipline of astronomy. Three manuscripts of this tract, as noticed below, have been identified and used for its edition :

 A. No. 414-A (10) of the Kerala Univ. Or. Res. Inst. and Mss. Library, a palmleaf manuscript in Malayalam script, described under Appendix II.


 1. Ed, with the commentary of Sankara, Trivandrum Sanskrit Series, No. 188, Trivandrum, 19ɔ8,  B. No. C. 809-C [1] of the above Library, unidentified and uncatalogued, and written in continuation of the Sphatanirnaya with commentary (No. C. 809-C), described under Text Ms. B, above.

 C. No. Jy. 628 of the Govt. Sanskrit College Library, Tripunithura, being a palm leaf manuscript inscribed in Malayalam script. The present unidentified and uncatalogued work occurs on folio 11a of the manuscript. The text preserved is generally correct.

 Appendix IV. Parahitåt Sphutanirņaya-tulya-madhyamádnayanaya Gunakaraharakah. As the longish title given to the work on the basis of the subject would indicate, this tract enunciates the multipliers and divisors for the derivation, using the astronomical constants of the Parahita system of Kerala astronomy, of the Mean Planets as accurate as those computed according to the Sphutanirnaya. Periodical corrections of the multipliers and divisors are also recommended once in 1000 days in order to maintain the accuracy of the computed results. While the work does not mention the name of its author, it is possible to suggest Puradahanapura-dvija (Mal. Purayannir Namputiri) of the 19th century A.D. as the author, on the basis of certain characteristics that exist between this work and certain other works of this author occurring in the same codex.

 The edition is based on Ms. Jy. 568 (Q) of the Govt. Sanskrit College Library, Tripurnithura, described under Appendix II. This work which had not been identified there, occurs, on folios 33b (line 3) to 34a (line 3). The text preserved is error-free.

 Appendix V. Sphutanirņayatulya-grahamadhyamāna yanam, in ten verses, is a short tract on the computation of the Mean Planets. The numerical figures of the Sphutanirnaya have all been converted to the katapayadi notation. In addition to what is given in the Sphutanirnaya, the present work supplies the zero-positions of the planets at the advent of Kali and also mentions a contemporary date (khanda-dina), with the zero-corrections (dhruva-s) therefor, in order to facilitate the computation of the Means. In a very interesting


 1. For these constants, see the edition of the basic manual of the system Grahacaranibandhanam of Haridatta, ed. by K.V. Sarma, K.S.R. Inst, Madras-4, 1954. concluding note, the author of the tract goes on to mention how the said khanda-dhruva-s had been derived and indicates their comparative accuracy. Possibly, the author of this tract, too, is the same Puradahanapura-dvija, author of Appendix IV.

 The edition is based on a single manuscript of the work, being No. Jy. 568 (O) of the Govt. Sanskrit College Library, Tripunithura, described under Appendix I. The present unidentified and uncatalogued work occurs on folios 26b-27a of the manuscript. The text as preserved herein is pure.

 Appendix VI, being Sphutanirnayadharitaḥ Khandadhruvāh chooses Kali 17,97,000 as the zero date and gives computed results for the True Positions of the planets and the Moon's apsis and node, correct to the fifths ( L'). No author is mentioned in the work but, possibly, it is the same as Puradahanapura-dvija mentioned under Appendix IV above.

 The edition is based on a single manuscript, No. Jy. 568 (T) of the Govt. Sanskrit Library, Tripunithura, described under Appendix I. This hitherto unidentified piece occurs on folios 34b (line 7) to 35a (line 2) of the codex. The text preserved is accurate.

 Appendix VII. Sphutanirnayanitah Khandadhruvaḥ. Here is another set of results for the True Positions of the planets etc. correct to the seconds for the zero date 17,97,000, the derivation of which deserves to be verified in view of the differences found herein from those in Appendix VI.

 The edition of this tract is based on ms. No. Jy. 568 [W] of the Govt. Sanskrit College Library, Tripunithura, mentioned under Appendix I above. The work occurs therein on folio 43b. The text preserved is pure.

 Appendix VIII. Sphutanirna ya-siddhau Kalyadi-dhruvau. This is a minor tract giving the Sankranti-dhruva correct to the fourths, being Or-40-34-51"-57""-36"", and the Bhaskara-dhruva, also correct to the fourths, being Or-00-1'-7"-3"-40", at zero Kali. This tract is found 'inscribed in the first of the eight unnumbered and uncatalogued folios at the end of a palmleaf manuscript, in Malayalam script, being No. 5867 of the Kerala Univ. Or. Res. Inst. and Mss. Library, Trivandrum.  Appendix IX. Grahasphuta-parilekhah. This is a very interesting work, couched in resonant sragdhara metre, perhaps complete in eight verses, but, of which its lone manuscript preserves only six. The author of this anonymous work observes, at the outset, that in computing the True Position of a planet as seen by an observer stationed on the surface of the earth, due cognisance has to be taken for his position being different from the centre of the celestial sphere as Well as from the centre of the earth, and due corrections effected. Detailed directions are then given for constructing diagrams to chart the True Positions of the different planets at any moment.

 The work was discovered from among the uncatalogued and unidentified matter towards the end of Ms. No. C. 809-C of the Kerala Univ. Or. Res. Inst. and Mss. Library, in close continuation of the Sphutanirnaya with commentary, (No. C. 809-C, being our Text Ms. C). The verses preserved are generally free from errors and the only regret is that the manuscript is slightly damaged and is incomplete.

 Appendix X. Chayaganitam of Acyuta. The work instructs in detail the computation of the gnomon's shadow due to the Moon. The Ms. was found interspersed with certain other astronomical tracts in Ms. No. 4116 of the Maharaja's Palace Library, Trivandrum, This composite codex is catalogued under the general title Drigganitakramam in the Des. Cata. of the Mal. Mss. in H.H. The Maharaja's Palace Library, Trivandrum, vol. II, pp. 453-54 and as Jyā-vaidhrta-lāțaganaitam in the Revised Cata. of the Palace Granthappura, p. 205. It is a moderately old plam leaf manuscript, inscribed in readable Malayalam script. But the writing is far from perfect, there being scribal errors, omissions and repetitions.

 Acknowledgements

 The twenty-two manuscripts which have formed the basis of the critical editions included in this publication belong, primarily, to three public repositories of South Indian manuscripts, viz., the Kerala University Oriental Research Institute and Manuscripts Library, Trivandrum, the Govt. Oriental Manuscripts Library, Madras, and the Govt. Sanskrit College Library, Tripunithura (Cochin). I am greatly indebted to the authorities of all these institutions for the co-operation which they have extended to me in my editorial work. I have used also certain manuscripts belonging to the private collections of the Kāņippayyoor Illam, Kunnamkulam, Elamprakkoțattu Mana, Eravoor, Tripunithura, and the late M.S. Srinivasa Sastri, Palghat. I am grateful to the custodians of these collections for the help rendered by them. The press copy of this publication had the benefit of being perused by Dr. Damodar Jha, Research Assistant in our Institute, and I am thankful to him for certain useful suggestions made by him. The credit for the neat printing and get up of the volume goes to the V.V.R.I. Press, Hoshiarpur.

K.V. SARMA
 

Vishveshvaranand Institute,

Panjab University,

Hoshiarpuir,

25-1-1974,
अच्युतविरचितं

स्फुटनिर्णयतन्त्रम्

तत्कृतया विवृत्याख्यया व्याख्यया समेतम्


अथ प्रथमोऽध्यायः

(मङ्गलाचरणम् )

Page Line For Read
7 1 ग्रहाणां etc Delete the heading
13 7,25 चतुर्था चतुर्था
16 11 लिप्तिका तत्त्व लिप्तिका तत्त्व
17 9 फलानयन मन्दफलानयन
19 1 Add heading : मन्दस्फुटग्रहः
21 6 क्ष्रयनचलनम्{ क्ष्रयनांशा
22 5 क्रान्तिद्युज्या
23 26 त्रैराशक त्रैराशक
24 1 प्राणकलान्तर भुजान्तरवि
25 2 विक्षेपः मन्दस्फुटविक्षेषः
" 5 चन्द्रस्फुटः चन्द्रस्य भगोलस्फुटः
27 1 विक्षेप Add before: कुजावीनां
29 1 विक्षेप Add before: बुक्ष्रशुक्रयो।
34 4 Before this add heading : वृवक्षेपः
18 स्फुटविक्षेप स्फुटवि ( ? द्क्) क्षेपः
35 7 त्रिभाढघ- Add: ( ? त्रिमोन
8 निहतः Add: ( ? निहते)
14 सहितं Add: ( ? रहितं
17 तथा वोःकोटि तथा कोटि
36 2 सफलानि स(? तु) फलानि
7 7906 7906
40 1 सप्तविशत् Add: (? सप्तविशतिम् )
1 स्तवनी Add: (? स्त्विदानी )
41 42 1000 10,000
54 16 uncata- uncatalogued

ब्रह्माणं मिहिरं वसिष्ठपुलिशौ गर्ग मयं लोमशं
श्रीपत्यार्यभटौ वराहमिहिरं लल्लं च मुञ्जालकम् ।
गोविन्दं परमेश्वरं सतनयं श्री-नीलकण्ठं गुरुन्
वन्दे गोलविदश्च माधवमुखान् वाल्मीकिमुख्यान् कवीन् ॥१॥


तत्रादौ वन्दितानेव नत्वा ब्रह्मादिकान् मया।
स्फुटनिर्णयतन्त्रस्य क्रियामार्गो विलिख्यते ॥

 तत्रादौ शिष्टाचारसिद्धम् इष्टदेवतानमस्कारं करोति' कविःब्रह्माणमित्यादिना। मिहिरः सूर्यः । ब्रह्म-सूर्य-वसिष्ठ-पुलिश-लोमशाः पञ्च सिद्धान्त कर्तारः । मयोऽपि सूयं सिद्धान्तस्य प्रष्टुत्वादाचार्यः। गर्गतन्त्रस्यापि पञ्चसिद्धान्ततुल्यकक्ष्यत्वाद् गर्गस्य ब्रह्मादिमध्ये नमस्कारः कृतः। श्रीपतिः सिद्धान्तशेखरादीनां कर्ता। लल्लः शिष्यधीवृद्धिदाख्यस्य तन्त्रस्य कर्ता ।


मूलम् :- 1. B. गुरुं

व्याख्या :-1. E.Om. करोति

 2. E. Hapl. om. after this upto feara following.

 3. A. शेखरादिकर्ता

स्फुटनिर्णयतन्त्रम् -१

उदेतु चेतोगगने रविः कविर्बुधश्च राजा मम मित्रनन्दनः ।
सुरेन्द्रपूज्यः क्षितिनन्दनस्तथा यथा तमःप्रत्यपि नावतिष्ठते ॥२॥
भक्त्या वृषारण्यगतं रमेशं नत्वा गणेशं च सरस्वतीं च ।
कर्तास्मि तन्त्रं स्फुटनिर्णयाख्यं पद्यैः षडध्यायगतैर्नवत्या ॥३॥


मुञ्जालको मानसकर्ता। गोविन्दो मुहूर्तरत्नादिकर्ता। परमेश्वरो दृग्गणिताख्यस्य करणस्य कर्ता । तस्य तनयो दामोदराख्यः । तस्य शिष्यः श्रीनीलकण्ठः तन्त्रसंग्रहादीनां कर्ता । माधवो वेण्वारोहादीनां' कर्ता । तेषां नमस्कारेण स्वकरिष्यमाणतन्त्रस्य तत्कृतसिद्धान्तादिमूलत्वात् प्रामाण्यमावेदितम् । सृष्टिक्रमोऽप्यनेन सूचितः । आदौ ब्रह्मण उत्पत्तिः । ततः सूर्यादिग्रहाणां सृष्टिः। तत ऋषीणामित्यादि ॥१॥

 एवं ब्रह्मादीन् नमस्कृत्य सूर्यादीन् ग्रहान् प्रार्थयते-उदेत्वित्यादिना । रविः कविः बुधः राजा' मित्रनन्दनः सुरेन्द्रपूज्यः क्षितिनन्दनश्च मम चेतोगगने तथा उदेतु, यथा तमःप्रत्यपि तमोलेशोऽपि, नावतिष्ठते, तथा प्रकाशताम् । कविः शुक्रः । राजा चन्द्रः। मित्रनन्दनः शनिः । सुरेन्द्रपूज्यो जीवः । कक्ष्याक्रमोऽप्यनेनोक्तः । मध्यकक्ष्यायां रविः। तदधःकक्ष्यासु शुक्रबुधचन्द्राः । ऊर्ध्वकक्ष्यासु शनिगुरुकुजाः । कक्ष्याक्रमेण चतुर्था वाराधिपाः । तदुक्तं आर्यभटाचार्यण-

शीध्रक्रमाच्चतुर्था भवन्ति सूर्योदयाद् दिनपाः।
(आर्यभटीयम्, काल० १६)
 

इति ।

 तदानीन्तनो राजाप्यनेन श्लोकेन स्तुतः । रविः रविवर्माख्यः राजा मम चेतोगगने उदेतु । बुधः कविरित्यादीनि तद्विशेषणानि । मित्रनन्दनः सुहृदामाह्लादकरः । क्षितिनन्दनः क्षितिवासिनोनां प्रजानामानन्दकर इत्यर्थः ।

 तमःप्रतीत्यत्र 'सुप्रतिना मात्रार्थे' (पाणिनिसूत्रम् २. १. ९) इत्यव्ययीभावसमासः । अवतिष्ठते इत्यत्र 'समवप्रविभ्यः स्थः' (पाणिनिसूत्रम् १. ३. २२) इत्यात्मनेपदम् ॥२॥

 अथेष्टदेवतानमस्कारपूर्वकं चिकीर्षितग्रन्थस्य नामधेयादीन्याह-भक्त्या वृषारण्यगतमिति । वृषारण्याख्यक्षेत्रगतं रमावल्लभं गणनाथं सरस्वतीं च


मूलम् :-- 1. E.Om. भक्त्या

 2. B. F. तन्त्रस्फुट

व्याख्या :-1. A. वेण्वारोहणादीनां

 2. G. Om, राजा

(ग्रहभगणाः)

व्योमाम्बराकाशनखाग्निवेदाः सरोजबन्धोर्भगणा युगे स्युः ।
त एव कल्पे तु' सहस्रनिघ्ना युगानि कल्पे हि सहस्रमाहुः ॥ ४ ॥
नवाभ्रदिग्दन्तहुताशनेन्द्रियस्वराद्रिबाणा भगणा निशाकृतः।
भवन्ति कल्पे, नवबाणगोगरुदूरसाहिषट्छिद्रकराश्विनोऽसृजः॥ ५ ॥
शशाङ्कपुत्रस्य दिनेशमूर्च्छनास्वराभ्रशैलाग्निनवाद्रिभूमयः ।
गुहास्यनन्दाकृतिपर्वतोर्वरापितामहास्याङ्गहुताशना गुरोः ॥६॥
 शराद्रिशैलाभ्रयाश्चिदस्रनेत्राभ्रशैला भृगुनन्दनस्य ।
स्म रेषुनन्दाङ्गरसाश्वितर्करसाब्धिचन्द्रा हरिदश्वसूनोः ॥ ७॥


 भक्त्या सह नत्वा स्फुटनिर्णयाख्यं तन्त्रं कर्तास्मि करिष्यामि। उत्तमपुरुषकवचनान्तमिदम् । आख्याकथनेन प्रतिपाद्यमप्युक्तम् । ग्रहस्फुटानां निर्णयसाधनं गणितं प्रतिपाद्यम् । षडध्यायगतैः नवतिसंख्यैः पद्यैरुपलक्षितं प्रमाणकथनं यथाशक्ति शिष्यप्रवृत्त्यर्थम् ॥ ३ ॥

 त्र्प्रथ स्फुटज्ञानस्य मध्यमज्ञानपूर्वकत्वात् मध्यमसाधनभूतान् ग्रहभगणानाह- व्योमाम्बरेति चतुर्भिः।

 'त्र्प्रनूनो नारीगर्भः' (४३,२०,००० ) इति सूर्यस्य युगभगणाः। ते सहस्रगुणिताः कल्पभगणाः, यतः कल्पे सहस्रं युगान्याहुरभियुक्ताः । 'धनानां पात्रं बालिशोऽसौ सोमः' (५७,७५,३३,२१,००९) इति चन्द्रस्य कल्पभगणाः । 'धोमेधाप्रीतिहेतुर्धरित्री' ( २,२९,६८,६२,९५९ ) इति कुजस्य । 'प्रियपुत्रासनस्सुबन्धुस्सेव्यः' (१७,९३,७०,७२,११२) इति बुधस्य। 'स्तब्धः क्रूरसेव्यो वाचालः' (३६,४१,७२,२९६) इति गुरोः । 'मांसार्थिनां सखा रुद्रो नाथः' (७,०२,२२,७०,७७५) इति कवेः । 'मुग्धताचरितं ते वाक्यम्' ( १४,६६,२६,६९५) इति शनेः ॥४-७ ॥


 मूलम् :-1. A. हि for तु

( मन्दोच्चभगणाः )

मन्दोच्चानां क्वभ्रवेदा, नवाकृत्यग्न्यर्काहीभाब्धयो,ऽकाहिचन्द्राः।
वेदाऽस्वप्ना नन्दवाणद्विपाश्च नागाङ्कार्था वेदबाणाश्च सूर्यान् ॥ ५॥

( पातभगणा, भूदिनानि च)

पातानां शशितो रदद्विपहयच्छिद्राकृतित्यश्विनो,
हव्याशाकृतयः, स्वराद्रिनिगमाः, पाथोधिचन्द्राश्विनः ।
दन्ताङ्काः, करखाद्रयश्च ; भगणा धात्रीदिनौघा नवे-
न्द्वभ्रात्यष्टिशराद्रिचन्द्रनवशैलाद्रीषुशीतांशवः ॥६॥

 क्ष्रथ सूर्यादीनां मन्दोच्चानां भगणानाह-मन्दोच्चानामिति । 'ध्यानवान्' (४०१) इति सूर्यमन्दोच्चस्य, 'धीरौ श्रीगुरुपादौ दृढो" (४८,८१२३,२२९ ) इति चन्द्रमन्दोच्चस्य, 'धीजय' (१८९) इति कुजमन्दोच्चस्य, 'विबल' (३३४) इति बुधमन्दोच्चस्य, 'धर्मज' (८५९) इति गुरुमन्दोच्चस्य, 'दधिम' (५९८) इति शुक्रमन्दोच्चस्य, 'वामन' (५४) इति शनिमन्दोच्चस्य भगणाः ॥ ८ ॥

 सूयंस्य पाताभावाद् इन्द्वादीनां पातभगणान् भूदिनानि चाह-पातानामिति । 'रागो हि साधु: खरगीरनूनः ( २३,२२,९७,८३२) इति चन्द्रपातस्य, 'गरिष्ठ' (२२३) इति कुजपातस्य, 'सार्थवान्' ( ४७७) इति बुधपातस्य, 'भास्करः' ( २१४ ) इति गुरुपातस्य, 'रङ्गधीः' ( ९३२) इति शुक्रपातस्य, 'रत्नसू:' (७०२) इति मन्दपातस्य । 'धन्यो नाथोऽयमासीद्युधि सार्थमान्यः' (.१५,७७,९१,७५,१७,०१९) इति भूमिष्ठानां सावनदिनोघाः॥९॥


ग्याल्या :--1. E. कुदिनानि

 2. A. साधुरत्रो गुरुः, ; B.C. साधु-gap.

(मन्वादिप्रमाणम् )

 चतुर्दश स्युर्मनवो विधेर्दिने युगानि चैषां पृथगेकसप्ततिः ।
युगत्रयं प्राङ् मनुसृष्टितो गतं भविष्यदेषां प्रलयात् परं तथा ॥१०॥

 अथ मन्वन्तरादीनां प्रमाणमाह-चतुर्दश स्युरिति। विधेर्दिने कल्पे चतुर्दश मनव: स्युः। तेषां मनूनां पृथक् प्रत्येकं एकसप्ततिर्युगानि च स्युः। मनुसृष्टितः स्वायंभुवाख्यस्य मनोः सृष्टेः प्राग युगत्रयं गतम् । एषां मनूनां प्रलयात् संहारात् परं तथा युगत्रयं भविष्यत् । विधेर्दिने इत्यनेन सृष्ट्यब्दकल्पनमनुचितमिति द्योतितम् । यत: सुरपितृमनुजानां सूर्यदर्शनकालो दिनं, तददर्शनकालो रात्रिः । ततो विधेरपि सूर्यस्य सृष्टयनन्तरं तदर्शनकालो दिनं, सूर्यसंहारात् परं तददर्शनकालो रात्रिः। स्वायंभुवमनोः' सृष्टि: कल्पे कञ्चित्कालमतीत्यैवेति हि पुराणप्रसिद्धिः । तथा च भागवते दर्शनं विदुरमैत्रेयसंवादे---

ऋषीणां भूरिवीर्याणामपि सर्गमविस्तृतम् ।
ज्ञात्वा तद्वृद्धये भूयश्चिन्तयामास कौरवः ॥
अहो अद्भुतमेतन्मेऽप्यावृतस्यापि नित्यदा।
न ह्येधन्ते प्रजा नूनं दैवमत्र विघातकम् ॥
एवं युक्तिकृतस्तस्य दैवं चावेक्षतस्तदा ।
कस्य रूपमभूद् द्वेधा' यत्कायमभिचक्षते ॥
ताभ्यां रूपविभागाभ्यां मिथुनं समपद्यत ।
यस्तु तत्र पुमान् सोऽभून्मनुः स्वायंभुवः स्वराट् ॥
स्त्री' आसीच्छतरूपाख्या महिष्यस्य महात्मनः ।
तदा मैथुनधर्मेण प्रजा हयेषांबभूविरे ॥

(भागवतपुराणे ३. १२. ४६-५४)
 

इति। युगावसाने सर्वेषां भगणपरिपूर्तिरपि भागवतोक्ता---

यदा० चन्द्रश्च सूर्यश्च॥ तथा तिष्यबृहस्पती।
एकराशौ समेष्यन्ति तदा भवति तत् कृतम् ॥

(भागवतपुराणे १२. २. २४) ॥१०॥
 

मूलम् :- 1. E. युगत्रिक

व्याख्या :-1. A. सूर्यसृष्टयनन्तरं 2. A. भुवाख्यस्य मनोः ; C. भुवस्य मनोः

 3-9. B.C D.E.F. Gap for a few letters, but not uniformly. in all the five mss. In B, the reviser has filled these gaps.

 10. A.B. यथा,  11.Gap in all mss. for सूर्यश्च ।

( कृतादियुगानि )

कृतं त्रेता द्वापराख्यं 'कलिश्च युगाशांशा वेदवह्वयश्चिभूध्नाः ।
मनोरस्मिन् सप्तमस्यार्कसूनोर्युगेऽष्टाविंशे कलिर्वर्तमानः ॥ ११ ॥

( ग्रहाणां मन्दपरिधयः )

सूर्यादीनां मान्दवृत्तांशकाः स्युः सार्धा विश्वे, सार्धरूपाग्नयश्च ।
वारिध्यश्वाः, षष्टिरथाग्नयश्च, विश्वे, वेदाम्भोधयश्च क्रमेण ॥ १२ ॥

( ग्रहाणां शीघ्रपरिधयः )

भौमादीनां युक्पदान्तेषु शैघ्रा वृत्तांशाः स्युः सार्धवेदापवृत्ताः ।
त्रयर्था, उर्वीवह्वय, स्तर्कचन्द्रा, गोनालीकाः, सार्धकाष्ठाः क्रमेण ॥१३॥


 अथ कृतादिभेदान् वर्तमानकाल चाह-कृतं त्रेतेति। युगस्य आशांशा दशांशाः । वेदगुणिताः कृतयुगांशाः । त्रिगुणिताः त्रेतायुगम् । द्विगुणिताः द्वापरयुगम् । एकगुणिताः कलियुगम् । अर्कसूनोः वैवस्वताख्यस्य सप्तमस्य मनोरष्टाविंशे युगे कलिर्वर्तमानः ॥ ११ ॥

 ग्रथ सूर्यादीनां मान्दपरिधीनाह-सूर्यादीनामिति । सूर्यस्य अर्धाधिकास्त्रयोदश ( १३३ ) । चन्द्रस्य अर्धाधिका एकत्रिशत् ( ३१ ) । कुजस्य चतुस्सप्ततिः (७४ ) । बुधस्य षष्टिः (६० ) । गुरोः पञ्चत्रिशत् (३५) । शुक्रस्य त्रयोदश (१३) । शनेः चतुश्चत्वारिशत् (४४) इति ॥ १२ ॥

 अथ भौमादीनां शैघ्र*परिधीनाह---भौमादीनामिति । युक्पदान्तेषु केन्द्रस्य युग्मपदावसानेषु सार्धवेदापवृत्ताः अर्धाधिकैश्चतुभिरपवर्तिताः । कुजस्य त्रिपञ्चाशत् (५३) । बुधस्यैकत्रिशत् (३१) । गुरोः षोडश (१६) । शुक्रस्यैकोनषष्टिः (५९) ॥ शनेरधर्धाधिका दश (१०) ॥ १३ ॥


मूलम् :- 1, 2. BCD.E.F. A few letters left out, but gap. indicated.

 3. G. H. मन्द

दृश्याग्रा : - 1. B. शीघ्त्र

( ग्रहाणां ओजान्तपरिधयः )

द्वाभ्यां द्वाभ्यां तद्वदेकेन हीना द्वाभ्यामेकेनाप्ययुग्मावधौ ते।
मध्ये युग्मौजान्तवृत्तान्तरघ्न्या दोर्ज्यायास्ते त्रिज्ययाऽप्तेन हीनाः ॥१४॥

( ग्रहाणां परमक्षेपाः)

क्षेपाः शशाङ्कात् परमाः क्रमेण नागाहिदस्राः, स्मरबाणनन्दाः।
खवेदरामाः, खकुलाचलाश्च, बाणाद्रिचन्द्राः, स्वरभास्कराश्च ॥१५॥

( ग्रहाणां बिम्बयोजनानि )

सूर्यात् खखाद्रि'निगमा, रसनिर्जराश्च
दन्तेषवः, खकुलपर्वतलोचनानि ।
अष्टाब्धिसायकशराः, कृतबाणवेदाः
खव्योमनागनवका,स्तनुयोजनाः स्युः ॥ १६ ॥

॥ इति स्फुटनिर्णयतन्त्रे संख्याकथनं नाम प्रथमोऽध्यायः ॥


 अथैषामेवोजान्तपरिधीनाह-द्वाभ्यां द्वाभ्यां तद्वदेकेन हीनाविति। ते त्र्यार्थादयः द्वयादिभिर्हीनाः भौमादीनां युग्मपादावधी वृत्तांशकाः स्युः । कुजस्य एकपञ्चाशदित्यादि। मध्ये पदमध्ये युग्मोजान्तवृत्तान्तरेण द्वाभ्यामित्याधुक्तेन गुणिताया दोदोर्ज्यााः त्रिराशिज्ययाप्तेन हीनाः त्रिपञ्चाशदादयः वृत्तांशकाः स्युः ॥ १४ ॥

 अथ चन्द्रादीनां परमक्षेपानाह-क्षेपाः शशाङ्कादिति । 'देहीन्द्र' (२८८) इति इन्दोः, 'मुग्धः' (९५) इति कुजस्य। 'नाभागः' (३४०) इति बुधस्य। 'नाथः' (७०) इति गुरोः । 'मासिकः' (१७५) इति शुक्रस्य । 'सद्रूपः' (१२७) इति शनेः ॥ १५॥


मूलम् :-1. A. खखाहि

 2. A. बाणनन्दाः 

अथ सूयदिीनां बिम्बयोजनान्याह-सूर्यादिति ।

ज्ञानसेवा, तुङ्गलग्नो,' निस्सारो, देवशामनः ।
विशेभो” ज्ञानदुग्धेन सूर्यादेर्बिम्बयोजनाः ॥

॥ इति स्फुटनिर्णयविवृतौ संख्याकथनं नाम प्रथमोऽध्यायः ॥


व्याख्या :-1. E. बिम्बयोजनमाह ।

 2. All mss. read only ग्न

 3. C.F. विशोटो (wrong)

 4. The orbital diameters in Jojanas given in this verse are : Sun, 4700; Moon, 336; Mercury, 270; Jupiter, 5548; Venus, 454; Saturn, 9800. It may be noted that the diameter for Mars (532), given in the text, is omitted here.


( कल्यादिध्रुवः )

रन्ध्राङ्गसायककृतैर्भगणान् . ग्रहाणां
हत्वाऽयुतेन विभजेत् गतपर्ययाः स्युः ।
शिष्टं निहत्य रविभिर् खगुणैश्च षष्ट्या
तेनैव भांशककला विकलाश्च लब्धाः ॥१॥

 अथ उक्तैर्भगणादिभिः कल्यादिध्रुवानयनमाह-रन्ध्राङ्गसायककृतरिति । . ग्रहाणाम् इन्द्वादीनां भगणान् ‘धृतशिवः' (७५६९) इत्यनेन निहत्य अयुतेन (१०,०००) विभजेत् । लब्धा गतभगणाः स्युः। शिष्टं द्वादशभिर्निहत्य अयुतेन लब्धा राशयः, शिष्टं त्रिंशता निहत्य अयुतेन लब्धा भागाः, शिष्टं षष्टया निहत्य अयुतेन लब्धाः कलाः, शिष्टं षष्टया निहत्य प्रयुतेन लब्धा विकलाश्च भवन्ति ।

 अत्रेयमुपपत्तिः-ये षण्मनवो गताः, तेषां कालस्य एकैकमेकसप्ततियुगात्मकत्वात् एकसप्ततिः षड्गुणिताः षड्विशत्यधिकचतुश्शती (४२६) युगसंख्या भवति। तस्यां पुनः मनुसृष्टेः प्राग् गतं युगत्रयम् , सप्तमस्य मनोर्गतानि सप्तविंशतियुगानि च क्षप्याणि । ततः षट्पञ्चाशदधिका चतुश्शती (४५६) जायते। तस्यां पुनरष्टाविंशस्य युगस्य कृतत्रेताद्वापराख्यं दशांशनवकं क्षेप्यम् । तत्र सवर्णीकृतानामेव मिथो योगार्हत्वाद् दशघ्नेषु गतेषु युगेषु' नवकं क्षिप्यते । ततो 'धृतश्शिवः' (४५६९) इात युगदशांशकाः कल्यादौ गता भवन्ति । कल्पस्य युगसहस्रात्मकत्वात् कल्पे अयुतसंख्या युगदशांशाः स्युः । तत्रेदं त्रैराशिकम्--यद्ययुतेन युगदशांशः कल्पभगणा लभ्यन्ते, ततः कल्यादौ गतैरेतैर्युगदशांशैः कति भगणा लभ्यन्त इति। अत्र अयुतं प्रमाणम् । रन्ध्राङ्गसायक कृताः (४५६९) इच्छाराशिः। कल्पभगणाः फल राशिः । फलराशिमिच्छाराशिना निहत्य प्रमाणराशिना विह्रत्य' लब्धमिच्छाफलं भवति। तदुक्तमार्यभटाचार्येण----

 त्रैराशिकफलराशिं तमथेच्छाराशिना हतं कृत्वा ।

 लब्धं प्रमाणभजितं तस्मादिच्छाफलमिदं स्यात् ॥

(आर्यभटीये गणितपादे २६)
 

व्याख्या:-1. A.C.F. गतयुगेषु

 2. B.C.E. Om. सायक

 3. A.विभज्य

स्फुटनिर्णयतन्त्रम्-२

( कल्यादिवारः )

कल्यादौ स्युरमी ध्रुवा विरहिताश्चक्रात् तु पाताः स्फुटाः
नन्देन्द्वभ्रगिरीषुभिर्नवरसेष्वब्धीन् निहत्याऽऽयुतैः ।
तष्ट्वा सप्तभिरत्र, शिष्टमयुतेनोद्धृत्य सूर्यादितो'
वाराः स्युर्घटिकादयस्त्विह मुहुः' षष्टया हताच्छिष्टतः ॥ २ ॥

(गतकल्यब्द: )

कोलम्बवर्षा गतमीनमासे ये ते रसाश्व्यङ्कगुणैः समेताः ।
कलेर्गताब्दाः स्युरथो शकाब्दा नवाद्रिरूपाग्नियुताश्च तद्वत् ॥ ३ ॥


इति । शिष्टेनाप्येवं त्रैराशिकम्—यदिदं' शिष्टं अयुतसंख्यं स्यात्, तदा द्वादशराशयः स्युः, तदा अनेन शिष्टेन कियन्तो राशयः स्युरिति ॥ एवं भागादिष्वप्यूह्यम् ॥ १ ॥

 अथ कल्यादौ वारानयनार्थमाह-कल्यादौ स्युरिति। अमी चन्द्रादीनां कल्यादौ ध्रुवाः स्युः । तथा मन्दोच्चानां पातानां च । पातास्तु मण्डालाद्विशोधिता स्पष्टा भवन्ति, तेषां विलोमगतित्वात् । ‘धृतश्शिवः' ( ४५६९ ) इत्येनं ‘धन्यो नस्सोमः' (५७,०१९) इत्यनेन निहत्य अयुतसप्तकेन (७०,०००) तष्ट्वा शिष्टं प्रयुतेन विभज्य लब्धाः सूर्यादितो गतवाराः । शिष्टं षष्टया निहत्य अयुतेनैवाप्ता वर्तमानवारे नाडिकाः । शिष्टादपि षष्टश्चैव हताद्' अयुतेनैवाप्ता विनाडिकादयोऽपि स्युः । श्रप्रत्र मध्यमाध्याये युक्तयस्त्रैराशिकप्राया इति ग्रन्थविस्तरभयान्न लिख्यन्ते ॥ २ ॥

 अथ कलौ गताब्दज्ञानायाह-कोलम्बवर्षा इति । गतमीनमासे ये कोलम्बवर्षाः ते ‘चन्द्रो धीग:' (३९२६) इत्यनेन युक्ताः कलेर्गताब्दा भवेयुः ॥ कोलम्बवर्षाणां कन्यामासावधिकत्वाद् गतमीनमासे इत्युक्तम् । कन्यादिमाससप्तके कोलम्बवर्षा व्येका ग्राह्या इत्यर्थ: । अथवा शकाब्दाः 'धूसीकाले'न (३१७९) युक्ताश्च तद्वत् कलेर्गताब्दाः स्युः ॥ ३ ॥


मूलन् :- 1. G.H. सूर्योदयो (wr.)

 2. A. पुनः for मुहु:

टयाल्याः 1. B.C., यदीयं

 2. E. Long unindicated gap from ताद् to गतमीन in the com. of the next verse.

(अवाब्दादिध्रुवः )

कलेः समाः खेचरपर्ययघ्नीर्हरेत् खरांशोर्भगणैः , पुनस्तैः ।
इनोदिभक्तैश्च, युता ध्रुवैः स्वैः' कल्यादिजैः स्युर्ध्रुवकाः समादैौ ॥४॥


( अब्दाविचारः )


कल्यब्दैर्निहता नवेन्दुवियदद्येकेषुशैलाग्निवे-
दार्था भास्करपर्ययैश्च विहृताः षष्टया मुहुश्चोद्धृतैः ।
कल्यादिप्रभवैश्च वासरमुखैर्युक्ताः पुनः सप्तभि
स्तष्टा वारमुखस्तु वत्सरमुखे भानोरमी स्युः स्फुटाः ॥ ५ ॥


( सावनदिनानि )


यातारचैत्रादिमासाः सति पुनरधिमासाढ्ये तेन चाढ्यास्
त्रिंशघ्ना वत्सरादिध्रुवविधुलवतो द्वादशाप्तैर्विहीनाः।


 अथ कल्यब्दैरब्दादिध्रुवानयनमाह-कलेरित्यादि । कलेर्गतास्समा इन्द्रादिग्रहाणां भगणैनिहत्य सूर्यस्य कल्पभगणैविभजेत् । लब्धाः कलो गता भगणाः। शिष्टं द्वादशोद्धृतैः सूर्यभगणैविभजेत् । लब्धा राशयः। शिष्टं त्रिशदुद्धतेन राशिहारकेण विभजेत् । लब्धा भागाः । ततषष्टयंशेनाप्ता लिप्ताः। शिष्टात् षष्टिघ्नात् तेनैवाप्ता विकलाश्च भवन्ति । पुनः कल्पादिशैः पूर्वानीतैर्भावैर्युक्ता वर्तमानसंवत्सरावौ ध्रुवा भवन्ति ॥ ४ ॥

 अथ अब्दादिवारज्ञानायाह--कल्यदेरित्यादि । ‘धन्यो नासत्यमासगो विष्णुः (५,४३,७५,१७०१९) इत्येतत् कल्यब्दैनिहत्य कल्पोक्तसूर्यभगणैविभज्य लब्धा दिवसाः। शिष्टात् षष्ठयुद्धतेः सूर्यस्य भगणैविभज्य लब्धा नाडिकाः । पुनस्तत्षष्टयंशेविनाडिकाश्च । पुनरते कल्याविभवैदिवसनाडिक़ादिभिर्युक्ताः सप्तहृतशिष्टाः सूर्यवारादयः सङ्क्रान्तिध्रुवा भवन्ति ॥ ५ ॥

 अथ वर्तमानाब्दे गतानां सावनदिनानां ज्ञानायाह-याताश्चैत्रादीति । वर्तमानाब्दे याताश्चैत्रादयो मासाःतन्मध्येऽधिमांसे सति सेकाः कार्याः ।


मूलम् :- 1. D.G.H. श्रवैश्च

याल्या :-1. D.E.F. विभज्य omitted.

 2. D. वर्तमानेऽब्दे

मासे यातैः समेतास्तिथिभिरथ पृथग् वेदतर्काप्तहीनाः
घस्राः स्युः सावनास्तैः स्वरहृतपरिशिष्टैस्तु वारोऽब्दपाद्यः ॥ ६ ॥

(रविमध्यमम् )

दिवसा भानुभगणैर्द्वादशाद्यैश्च ताडिताः ।
कल्पोक्तैर्भूदिनैर्भाज्याः सूर्यमध्यमसिद्धये ॥ ७ ॥

अब्दान्तवारे घटिकाद्यमेष्यमभीष्टवारे गतकालयुक्तम्।
पृथग् द्विनिघ्नं' नवविश्वभक्तहीनं कलाद्यं रविमध्यमे स्वम् ॥ ८॥


 पुनस्तान् त्रिशता निहत्य ततः सङ्क्रन्तितिथयो विशोध्याः । तं च' अब्दादिध्रुवेन्दुं भागीकृत्य ततो द्वादशभिर्लब्धैरूना वर्तमानगतैस्तिथिभिर्युक्तास्ते गततिथयः । तान् पृथग् विन्यस्य चतुष्षष्ट्या विभज्य लब्धैहींनास्ते सावनदिवसाः स्युः । तैः सप्तहृतावशिष्टैः अब्दपतयो वारेशाश्च स्युः । सङ्क्रान्तिवारेशात्परोऽब्दपः ॥ ६ ॥

 अथ सावनदिवसैरर्कमध्यमानयनमाह-दिवसा भानुरित्यादिना । एते सावनदिवसाः भानोः कल्पभगणेर्निहत्य द्वादशादिभिश्च' निहित्य कल्पोक्तैर्भूदिनैर्भोज्या: । लब्ध राश्यादिकमर्कमध्यमं भवति॥ ७ ॥

 अथास्य सूर्यमध्यमस्य दिवसावयवभूतैर्नाडिकादिभिग्संस्कारमाह— अब्दान्तवारे इति । अब्दान्तवारे सङ्क्रान्तिदिवसे एष्यं सङ्क्रान्तेः परं


मूलम् :- 1. G.H. कल्पोक्त्त for कल्पोक्तै:

 2. G.H. भानु for सूर्य

 3. C.D.E. द्विनिघ्नात्

व्याख्याः- 1. C.D.F. ताश्च ; E. तां च

 2. E.F. तुल्या for ऊना

 3. it 3. B.C.D.E. बर्तमागतै;, i.e. न left out.

 4. E. द्वादशभिश्च

( देशान्तरसंस्कारः )

नखेषुरामाः परिधिर्धरायाः, स लम्बकघ्नस्त्रिभजीवयाप्तः।
स्वदेशजस्तेन हरेत् स्वदेशसमानरेखान्तरयोजनघ्नीम् ॥ ६ ॥

सरोजबन्धोर्दिनभुक्तिमाप्तं
प्रत्यग् धनं प्रागृणमर्कमध्ये

( चन्द्रादिमध्यमम् )

कृत्वा चतुर्था भगणान् ग्रहाणां
हत्वा च भाद्यै रविमध्यमस्य ॥ १० ॥

राश्यादयो भास्करपर्ययाप्ता राश्यादिशेषास्तु खपुष्कराद्यैः।
हत्वांशकघ्नादिषु योजनीया मध्या ध्रुवाढयाः स्युरमी यथा स्वम् ॥ ११॥

॥ इति स्फुटनिर्णयतन्त्रे मध्यमानयनं नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥


नाडिकाद्यं कालं अभीष्टदिवसे उदयात् परं गतेन घटिकादिकालेन युक्तं पृथग् विन्यस्य द्वाभ्यां हत्वा एकोनचत्वारिंशदधिकेन शतेन (१३९) विभज्य लब्धमन्यस्माद् विशोध्य शिष्टं अर्कमध्यमस्य लिप्तादौ योज्यम् । तदकंमध्यमं समरेखायां मध्यमार्कोदयावधेः स्फुटं भवति ॥ ८ ॥

 अथ देशान्तराख्यं संस्कारमाह-नखेषुगमा इत्यादि । ‘उग्रः शूली' (३५२०) इति भूमेः परिधिः। स लम्बकेन वक्ष्यमाणेन निहतः त्रिराशिज्ययाप्तः स्वदेशसमपूर्वापरो भूपरिधिः लङ्कामेरूज्जयिन्याद्यवगाहिनी सम दक्षिणोत्तरा रेखा समरेखा नाम। स्वदेशस्य तत्समपूर्वापरगतस्य समरेखाभागस्य चान्तरालयोजनैः सूर्यस्य दिनगतिं लिप्तात्मिकां निहत्य स्वदेश भूपरिधियोजनं विभजेत् । लब्धं लिप्ताद्यं अर्कं मध्यमे संस्कार्यम् । स्वदेशसमरेखायाः प्रत्यग्गते धनं, प्राग्गते ऋणमिति । तत् स्वदेशोदयार्कमध्यमं भवति ॥ ९-१०३ ॥

 अथानेन अर्कममध्यमेन चन्द्रादीनां मध्यमानयनमाह-कृत्वा चतुर्था भगणानित्यादि । चन्द्रादीनां भगणान् ऊध्र्वाधश्चतुर्षु स्थानेषु विन्यस्य


व्याख्या :-1. E. स्वदेशजस्तम

 2. A. अघोऽपश्यतु

सूर्यमध्यमस्य राशिभागकलाविकलाभिः' पृथक् पृथक् निहत्य सूर्यस्य कल्पभगणैविभजेत् ।

 तत्र राशिघ्नेभ्यो ग्रहभगणेभ्यो लब्धा राशयः । तत्र शिष्टं त्रिंशता निहत्य भागध्नेषु संयोज्य लब्ध.भागाः। तत्रापि शिष्टं षष्टया निहत्य कलाघ्नेषु संयोज्य लब्धा लिप्ताः । तत्रापि शिष्टं षष्टया निहत्य विकलाघ्नेषु भगणेषु संयोज्य सूर्यभगणैर्लब्धा विकलाश्च भवन्ति । ततो यथास्वं संवत्सरादिध्रुवर्युक्तास्ते चन्द्रादीनां मध्यमा भवन्ति ॥ ११॥

॥ इति स्फुटनिर्णयविवृतो मंध्यमानयनं नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥


व्याख्या :-1. D. Hapl. om. from सूर्य to सूर्यस्य below.

 2. E. विकलासुभिः (wr.)

 3. A.ज्यं ततो लब्धाः ; C.E. ज्य ततो लब्धाः

( जीवानयनादि )

तिथ्यश्विदेवैः खखषट्कुदस्रान् हत्वाहिवेदाग्निकृताभ्रचन्द्रैः
विभज्य लब्धः’ परिधेः कलात्मा व्यासस्तदर्धं तु पदेऽन्त्यजीवा॥ १ ॥

देवाश्विनः षटिलवैर्द्बिरामैराढया हरो व्यासदलाद् यदाप्तम्।
तस्यार्धमन्त्यो गुणखण्ड* एतद् हीनान्त्यमौर्वी भवति ह्युपान्त्या॥ २ ॥

हरेण मौर्व्यास्तु यतो यदाप्तं
तत् स्वोर्ध्वखण्डेन युतं स्वखण्डम् ।
तेनोनिता सा निजपूर्वमौर्वी
नीत्वैवमेताः क्रमशस्तु पाठयाः ॥ ३ ॥


 अथ एभ्यो मध्यमेभ्यः स्फुटक्रियां वक्ष्यन् तत्साधनभूतं जीवानयनं वृत्तव्यासानयनं चाह-तिथ्यश्विदेवैरित्यादि । 'अनन्तपुरम्' (२१,६००) इत्येत 'मान्या स्त्री बाला” ( ३३,२१५) इत्यनेन निहित्य 'देवलो विनेयः' ( १,०४,३४८) इत्यनेन विभज्य लब्धः परिधे: सर्वस्यापि वृत्तस्य लिप्तात्मको व्यासो भवति । तस्य व्यासस्यार्ध पदे राशित्रयात्मके वृतपदे अन्त्यार्धज्या भवति ॥ १ ॥

 देवाश्विन इति । 'रज्ञे बाला स्त्री' (२३३ - ३२) इत्येष सावयवो हारः । व्यासाधद् हारेणाप्तं यत् फलं तस्यार्थम् श्रप्रन्त्यो ज्याखण्डः । एतेन हीना व्यासार्धरूपा अन्त्यज्या उपान्त्या त्रयोविंशी ज्या भवति ॥ २ ॥

 हरेण मौर्व्या इति। पूर्वोक्तेन हारकेण यतो ज्याया: यत्फलं लब्धं तत् स्वोर्ध्वज्याखण्डेन युतं स्वखण्डो भवति । तेन स्वखण्डेनोनिता सा निजपूर्वा ज्या भवति । एवं त्रयोविंश्याः द्वाविंशी ज्या आनेया । तत' एकविंश्यादिकाश्च व्युत्क्रमेण नीत्वा क्रमेण पाठयाश्च ॥ ३।


मूलम् :- 1. E. Scribal om. after लब्घ: to रङ्गे बाला स्त्री in com. of verse 2 below.

 2. G. खण्डं

व्याख्या '-1. A. साधनीभूतं

 2. A.B.C.D. बाहुला (wrong)

 3. C.D.F. त for तत

( केन्द्रादिसंज्ञाः )

स्वोच्चोनितं मध्यमुशन्ति सन्तः
केन्द्राह्वयं, भत्रितयं पदाख्यम् ।
दो:कोटिके त्वोजपदे गतैष्यौ
युग्मे पदे व्युत्क्रमतश्च विद्यात् ॥ ४ ॥
केन्द्र त्रिभोने तु तदेव बाहु-
स्त्रिभाधिके तद्रहितं भषट्कात् ।
षड्भाधिके षड्भविहीनमेत-
च्चक्राद् विशुद्ध नवभाधिके स्यात् ॥ ५ ॥

( भुजाकोटिजीवानयनम् )

दोर्लिप्तिका तत्त्वकरांशसंख्या
दोर्ज्याथ तद्धीनजिनै: समान्या ।
व्यासं हरेच्छिष्टकलाभिराप्तो
हारोऽमुना दोर्गुणतो यदाप्तम् ॥ ६ ॥


 एवं जीवानयनमुक्त्वा केन्द्रादिसंज्ञामाह-स्वोच्चीनितमिति । स्वकीयेन मन्दोच्चेन रहितं मध्यमं सन्तः केन्द्रसंज्ञया व्यवहरन्ति । तथा राशित्रितयं पदाख्यमिच्छन्ति । ओजे प्रथमे तृतीये च पदे गतैष्यैः क्रमेण दोःकोटिके विद्यात् ।' युग्मे द्वितीये चतुर्थ च पदे व्युत्क्रमेण च विद्यात् ॥ ४ ॥

 अथ भुजानयनमेव स्पष्टार्थमाह-केन्देति। केन्द्रे राशित्रयादल्पे सति तत्केन्द्रमेव भुजा भवति । केन्द्रे राशित्रयादधिके राशिषट्कान्यूने च राशिषट्काद् विशाiधतं केन्दं भुजा भवति । [राशिषट्कादधिके राशिनवकादूने च राशिषट्कोनं केन्द्र भुजा भवति । ]' राशिनवकादधिके मण्डलाद् विशुद्धं केन्द्रं भुजा भवति ॥ ५ ॥

 अथ भुजाकोटिजीवानयनमाह त्रिभिः-दोर्लिप्तिका इति । भुजां लिप्तीकृत्य शरीरेण (२२५) विभज्य लब्धसंख्यातुल्या पठितज्या भुजाज्या


मूलम् :- 1. G.H. भार्षाघिके

ज्याख्या :-1 B.D.E.om. विद्यातू

 2. Hapl, om, in all mss.

तेनोनितात् कोटिगुणाद् द्विनिघ्ना-
दाप्तान्वितो' बाहुगुणः स्फुटः स्यात् ।
तत्संस्कृता संस्कृतदोर्गुणैक्या-
दाप्तोनितः कोटिगुणोऽपि तद्वत् ॥ ७ ॥

यद्युनलिप्ताभिरियं क्रिया स्याद्
व्यस्तं तदा संस्क्रियतां द्वयोश्च ।
या वा तयोस्तत्कृतिहीनतोऽल्पा
व्यासार्धवर्गात् पदमन्त्यमौर्वी ॥ ८ ॥

( जीवायाश्चापानयन फलानयनं च )

चापार्हमौर्व्याः प्रथमं स्वकोटिं
नीत्वाथ शोध्यां पठितां विशोध्य ।


भवति । लब्धसंख्यां चतुर्विशतेविंशोध्य शिष्टसंख्यासमा पठितज्या कोटिज्या भवति । ‘शरीर’-हरण-शिष्टकलाभिः कृत्स्नं व्यासं हरेत् । लब्धो हारो नाम । हारेण दोर्गुण विभज्य लब्धं फल कोटिज्यातो विशोध्य तां कोटिज्याँ द्विगुणीकृत्य हारेण हृत्वाऽऽप्तं फलं भुजाज्यायां योजयेत्। सा भुजाज्या स्पष्टा भवति। पुनस्तत्फलसंस्कृतां च दोर्ज्याँ एकीकृत्य ततो हाराप्तेन फलेन हीना कोटिज्यापि स्पष्टा भवति ।

 यदि पुनः 'शरीर-हरणे न्यूनसंख्याभिलिप्ताभिर्हारक आनीयते तदा द्वयोर्भुजाकोटिज्ययोर्व्यस्तं संस्क्रियताम् , भुजाज्यायाम् ऋणं, कोटिज्यायां धनं चेति । अथवा तयोर्भुजाकोटिज्ययोः या अल्पा तामुक्तवत् प्रसाध्य तस्या वर्ग व्यासार्धवर्गाद् विशोध्य शिष्टस्य मूलम् इतरा ज्या भवति ॥ ६-८ ॥

 अथ जीवायाश्चापानयनमाह-चापार्हमौर्व्या इति । चापार्हाया जीवायाः प्रथमं स्वकोटिज्यामानयेत् । तत्प्रकारस्तु 'या वा तयोः' (श्लो० ३.८ c-d)


मूलम् :- 1. A,C,D,F. & Itäàfàei (wr.)

 2. B.G.H. याल्पा तयोस्तत्कृतिहीनतो वा


एफुटनिर्णयतन्त्रमू-३

शिष्टेन शोध्यानिजकोटियोगा-
दाप्तो हरो, व्यासमनेन हृत्वा ॥ ९ ॥
लब्धं क्षिपेच्छोधितमौर्विंकायाः
संख्याघ्नतत्त्वाश्विषु तद्धनुः स्यात् ।
दोःकोटिजीवे मृदुवृत्तभागै
र्हते खतर्काग्निहुते फले स्तः ॥ १० ॥

स्वल्पचापघनषष्ठभागतो विस्तरार्धकृतिभक्तवर्जितम् ।
स्वल्पचापमिह शिञ्जिनी भवेत् तद्युतोऽल्पकगुणोऽसकृद् धनुः ॥११॥
भुजाफलं मेषतुलादियाते केन्दे क्रमेणाहुर्ऋणं धनं च ।
प्रायेण केन्द्रे मृगकर्कटादौ कोटीफलस्यापि धनर्णता स्यात्॥१२॥


इत्यादिनोक्तः । चापार्हमौर्व्या वर्गं व्यासार्धवर्गाद् विशोध्य शिष्टस्य मूलं . तस्याः स्वकोटिरित्यर्थ: । अथ यावती पठितज्या शोध्या तां विशोध्य शिष्टेन शोध्यान्निजकोटिज्ययोर्योंगादाप्तो हारः । हारेण व्यासं हृत्वा लब्धं शोधितज्यासंख्याहतेषु 'तत्वाश्वि’षु (२२५) क्षिपेत् । तच्चापं स्यात् ।

 अथ दो:कोटिज्याभ्यां तत्फलानयनमाह-दो:कोटिरिति । केन्द्रस्य दोःकोटिज्ये मृदुवृत्तभागैः 'सार्धा विश्वे'त्यादि (श्लो० १.१२) पठितैर्मान्दवृत्तांशकैर्निहत्य षष्टयुत्तरशतत्रयेण विभज्य लब्धे भुजाकोटिफले भवतः ॥ १० ॥

 अथ ज्याचापानयने विशेषमाह- स्वल्पचापेति । स्वल्पचापं घनीकृत्य तस्य षष्ठांशाद् व्यासार्धवर्गेणाप्तं फलं स्वल्पचापाद् विशोध्य' शिष्टा ज्या भवति । तथा स्वल्पज्याघनषष्ठांशाद् विस्तरार्धकृतिभक्तसहिता स्वल्पज्या धनुर्भवति । पुनस्तस्य धनुषोऽपि धनषष्ठांशाद् व्यासार्धवर्गाप्तसहिता स्वल्पज्या धनुर्भवतीति ॥ ११ ॥

 अथ भुजाकोटि'फलयोः ऋणधनज्ञानायाह-भुजाफलमिति । प्रायेणेति क्वचिद् व्यभिचारो दर्शितः ॥ १२ ॥


मूलम् – 1. All the mss. om. क. It is supplied on the evidence of the extraction of this verse in other works like Putumana Somayāji's Karaņapaddhati, 6. 19.   2. A. धनाख्यमू

व्याल्या :-1. A. विशोघ्यम्

 2. C.D.E. घनु -ंgap - भवतीति

 3. D. om. कोटि

मध्ये कुर्याद् दोःफलस्याथ, चापं
सूर्यादीनां ते तु मन्दस्फुटाः स्युः ।
सूर्यस्यायं राशिगोलस्फुटः स्याद्
इन्द्वादीनां क्षेपवृत्तस्फुटोऽयम् ॥ १३ ॥

(मन्दस्फुटगतिः )

कोटिफलाहतकेन्द्रगतेर्यद् दो:फलकोटिकयाप्तमनेन ।
हीनयुता मृगकर्कटकाद्योर्मध्यगतिर्भवति स्फुटभुक्तिः ॥ १४ ॥

( मन्दकर्णः )

कोटीफलं दो फलकोटिकायां स्वर्णक्रमात् कर्किमृगादिकेन्द्रे।
कृत्वामुया व्यासदलस्य वर्ग हृत्वा यदाप्तं सतु मान्दकर्णः ॥ १५ ॥


 अथ दो:फलस्य संस्कारमाह- मध्ये कुर्यादिति। चापीकृत दो:फलं स्वस्वमध्यमे संस्कुर्यात् । ते सूर्यादीनां मन्दस्फुटाः स्युः ।। सूर्यस्य अयं मन्दस्फुट एव राशिगोलस्फुटः स्यात् । इन्द्वादीनां तु अयं विक्षेपवृत्तगतस्फुट एव । ततो भूगोलस्फुटार्थं यत्नान्तरं 1कार्यमित्यर्थः ॥ १३ ॥

 अथ गत्यानयनमाह-कोटिफल इति । कोटिफलेन हतायाः केन्द्रगतेर्दों:फलकोटिकया दो:फलत्रिज्ययोर्वर्गान्तरमूलेन यदाप्तं तन्मध्यगतो संस्कार्यम् । केन्द्रे मकरादिके शोध्यम्, कर्क्यादिके* योज्यमिति । सा मन्दस्फुटगतिर्भवति॥ १४॥

 कर्णानयनमाह-कोटीफलेति। केन्द्र कर्क्यादिके कोटिफलं दो फलकोटिकायां कर्क्यादिके योज्यम्, मृगादिके शोध्यम् । एवं कोटिफलसंस्कृतया दो:फलकोटया व्यासार्धवर्गं हृत्वा यदाप्तं स मान्दकर्णः ॥ १५ ॥


मूलम् :- 1. A. फलस्यापि

व्याख्या :-1. E. om. from From to कर्किमृगादिकेन्द्रे (com, on verse 15, below).

 2. A.E. कर्कटकादिगे

 3. A. C. कर्क्यादिगे

( मन्दस्फुटे पक्षान्तरम् )

कृत्स्नस्य मान्दापरिघेर्निजकर्णतल्यौ
वृद्धिक्षयाविति मते कथितः क्रमोऽयम् ।
अर्धस्य मान्दपरिधेः क्षयवृद्विपक्षे
युक्तं क्रियाक्रममथ प्रतिपादयामः ॥ १६ ॥

क्रमेण केन्द्रे मृगकर्कटादौ कोटीफलं व्यासदले धनर्णम्।
कृत्वास्य बाहोश्च फलस्य वर्गौ युक्त्वा पदं प्रायिकमन्दकर्णः ॥ १७॥

पूर्वोक्तकर्णेन समन्वितस्य तस्यार्धमत्र स्फुटमान्दकर्णः' ।
त्रिज्याघ्नकर्णोंदृष्धृतदोःफलेन युक्त्वाऽधिंर्त' बाहुफलं स्फुटं स्यात्'॥१८॥


 अथ अस्यां मान्दस्फुटप्रक्रियायाँ पक्षान्तरमाह-कृत्स्नस्येति। कृत्स्नस्य मान्दपरिधे: मन्दनीचोच्चवृत्तस्य मान्दकर्णानुसारेण वृद्धिक्षयौ भवत इति केचिदाचार्या मन्यन्ते । तेषां मते अयं क्रियाक्रम उक्तः । अन्ये तु मुञ्जालकादयः मान्दपरिघेरर्धस्यैव निजकर्णतुल्यौ वृद्धिक्षयाविति मन्यन्ते । तेषां मते युक्तं क्रियाक्रमम् अथः प्रतिपादयामः ॥ १६ ॥

 तत: प्रथम कर्णानयनमाह-क्रमेणेति द्वाभ्यां श्लोकाभ्याम् । केन्द्र मृगकर्कटादौ कोटिफलं क्रमेण व्यासार्धे घनमृणं च कृत्वा तस्य बाहुफलस्य च वर्गेक्यमूलं प्रायिको मन्दकर्णः । पुनः ‘कोटीफलं दोःफलकोटिकायाम्' (श्लो० ३. १५) इत्यादिपूर्वोक्तप्रकारेण च कर्णमानयेत् । तयोः कर्णयोर्योंगार्धम् अत्र पक्षे स्फुटमान्दकर्णों भवति । तदा दो:फलमपि त्रिज्यया निहत्य स्फुटमान्दकणेंनोद्धृत्य लब्धं चापीकृत्य केवलदो:फलचापे *[संlयोज्याऽधींकृतं स्फुटबाहुफलं भवति। तत्संस्कृता मन्दस्फुटा भवन्ति॥ १८ ॥


मूलम् :- 1. A.C.D.E. मन्द

 2. A. मन्दकर्णः

 3. A.B.C.D. युक्तोधितं

 4. A. बाहुगुणः स्फुटः स्यात्

व्याम्या :-1. A.C.D.F. अनन्तरं for अथ

  2. E. om. तदा

  3. The mss. read only योज्य

(मन्दस्फुटगतिः )

कृतकोटिफलं त्रिजीवया विहृतं दोःफलवर्गतस्तु यत् ।
मृगकर्कटकादिकेऽमुना युतहीनं फलमत्र कोटिजम् ॥ १९ ॥

दिनकेन्द्रगतिध्नमुद्धरेत् कृतकोटीफल'या त्रिजीवया ।
फलपूर्वफलैक्यतो दलं दिनभुक्तेरपि संस्कृतिर्भेवेत् ॥ २० ॥

( अयनचलनम् )

आयनस्य चलनस्य पर्यया लक्षषट्कमथ तस्य मध्यमात्।
बाहुचापमिह भागितं पृथग् राशिभेदवशतस्त्रिधा न्यसेत् ॥२१॥


 अथ गत्यानयने विशेषमाह- कृतकोटिफलं त्रिजीवयेति द्वाभ्यां श्लोकाभ्याम् । केन्द्रे मृगकर्कटादौ कोटिफलं त्रिज्यायां घनमृणं च कृत्वा तया दो:फलवर्ग हृत्वा लब्धं कोटिफले संस्कूर्यात् । केन्द्रे मृगादिगे' घनम्, कर्कयादिगे” ऋणमिति । पुनस्तत्कोटिफलं दिनकेन्द्रगत्या हत्वा कोटिफलसंस्कृतया त्रिज्यया विभज्य यल्लब्धं° तस्मिन् 'कोटिफलाहतकेद्रगते: (श्लो० ३.१४ ) इत्यादिन्यायेनानीतं फलं संयोज्य अर्धीकृतं दिनभुक्तौ संस्कुर्यात् । केन्द्रे कर्क्यादिगे' धनम्, मृगादिगे” ऋणमिति । सा मन्दस्फुटगतिर्भवति ॥ १९-२० ॥ "

 अथैवमानीतानां मन्दस्फुटानां मध्यसावनसिद्धत्वात् स्फुटसावनसिद्धये संस्कारान्तरं कार्यम् । तदर्थं प्रथमं अयनचलनानयनमाह-आयनस्येति । अयनचलनस्य कल्पभगणाः लक्षषट्कमिताः । तस्य मध्यमं यथोक्तमानयेत् । तद्यथा-कल्यब्देभ्यो ‘नानारथेना'प्ता ( ७२०० ) गतभगणाः । शिष्टाद् ‘अनन्ते°न° (६००) आप्ता राशयः । शिष्टा'न्नखै'(२०)राप्ता भागाः । शिष्टं त्रिगुणितं लिप्ताः । अथातो मध्यमाद् भुजामानीय भुजराशीन् पृथक् पृथग् भागीकृत्य विन्यसेत् । तत्र आद्यस्य राशेः केवलेषु भागेषु, द्वितीयस्य राशेर्भागान्


मूलम्:- 1. C.D. om. फल   2. C.D. indicate an extra gap.

डयड्या :- 1 A. मकरादिके  2. As ककयदिके

 3. B.D. om. यत् in यल्लब्धं  4. A. कर्कटकादिगे

 5. A. मकरदिगे   6. B.C. अन्तेन (wr.)

राशेराद्यस्याथ भागेषु युञ्ज्याद्
दिग्भागोनानंशका'न्मध्यराशेः ।
पञ्चांशोनानन्त्यराशेश्च भागान्
रामाप्तास्ते चायनांशाह्वयाः स्युः ॥ २२ ॥

( क्रान्तिद्युज्या )

कृतायनांशस्य रवेर्भुजाज्या गजाङ्कविश्वैर्निहता त्रिमौर्व्या ।
विभाजिता क्रान्तिगुणोऽस्य कोटिद्युमौर्विकोक्ता दिननायकस्य ॥२३॥


( प्राणकलान्तरमु)

दोर्ज्येंयमन्त्यद्युगुणेन हत्वा विभाजितेष्टद्यगुणेन भानोः ।
चापीकृता बाहुगुणस्य चापाद् विशोधितं' प्राणकलान्तरं स्यात् ॥२४॥


दशभागोनान् कृत्वा योजयेत् । तथा तृतीयराशेर्भागान् पञ्चांशोनान् कृत्वा तेष्वेव योजयेत् । पुनस्तान् संयुक्तान् भागान् त्रिभिर्विभज्य लब्धा भागादयो अयनांशा इत्युच्यते ॥ २१-२२ ॥

 अथ क्रान्तिद्युज्यानयनमाह-कृतायनांशस्येति । अयनांशैः संस्कृत्य सूर्यस्य भुजाज्यामानीय तां 'दुग्धलोके’न (१३९८) निहित्य त्रिज्यया हृत्वाप्ता” रवे: क्रान्तिज्या नाम । तस्याः कोटिर्युज्या नाम ॥ २३ ॥

 अथ प्राणकलान्तरानयनमाह-दोर्ज्येयमिति । कृतायनांशस्य रवेः दोर्ज्याम् अन्त्यद्युगुणेन परमापक्रमकोटया हत्वा इष्टापक्रमकोटया विभज्य लब्धस्य ' चापं कृतायनार्कबाहुचापाद् विशोध्य शिष्टं प्राणकलान्तरं नाम ॥ २४ ॥


मूलम् :- 1. C.D. भागोनार्दशका (wr.)

 2. A.C.D. शोनादन्त्य (wr.)

 3. C. भागात् (wr.)

 4. C.D.विशीषिता

व्याख्या :-1. E. विभज्य for निहत्य (wr.)

 2. E. हता: (wr.) 3. E.

 3. E.कोटिज्या नाम (wr.)

 4. A. बाहुफलान्

(प्रक्षलम्बको)

विषुवदिनमध्यभाकृतिः स-कृतेन्द्रा पदिता पलश्रुतिः ।
पलभाहतविस्तरार्धतः पलकर्णेन हताक्षमौर्विका ॥२५॥

त्रिघ्नाक्षज्याखाभ्रनेत्रांशहीनान् गोऽभ्रश्रोत्रानक्षकर्णेन हृत्वा ।
लब्धेनाढया स्पष्टतामक्षमौर्वी गच्छेदस्याः कोटिका लम्बकाख्या ॥२६॥

(चरः)

क्रान्तिज्याक्षहताऽवलम्बकहता त्रिज्याहता धुज्यया
भाज्या लब्धधनुश्चरं, धनमृणं भानौ तुलाजादिगे ।
व्यस्तं त्वस्तमये, न तद्दिननिशोमध्येऽथ पञ्चाशक-
त्र्यंशादावनुपाततो न तु घटीचाल्येऽनुपातो मतः ॥ २७ ॥


 अथ चरानयनाथं अक्षलम्बकानयनमाह-विषवाहिनेति । विषुवदिनमध्याह्नच्छायावर्ग। द्वादशानां वर्गभूते 'भावके' (१४४) संयोज्य मूलाकुर्यात् । पलच्छायाहतं व्यासार्धं पलकर्णन विभज्य लब्धाक्षज्या प्रायिकी ॥ २५॥

 त्रिघ्नाक्षज्येति। तामक्षज्यां पृथग् विन्यस्य त्रिभिः संगुण्य शतद्वयेन विभज्य लब्धं 'धनेन्द्रा'द् (२०९) विशोध्य शिष्टम् अक्षकर्णेन हृत्वा लब्धं फलम् अक्षज्यायां योजयेत् । साऽक्षज्या स्पष्टा भवति । तस्याः कोटिर्लम्बक इत्युच्यते ॥२६॥

 अथ चरानयनं तद्धनर्णप्रकारं चाह-क्रान्तिज्याक्षहतेति। क्रान्तिज्याम् अक्षज्यया निहत्य लम्बकेन हृत्वाऽऽप्तं त्रिज्यया निहत्य युज्यया विभज्य लब्धस्य चापं चरमित्युच्यते । तत्तु सूर्योदये भानौ तुलाजादिगते क्रमाद् धनमृणं च भवति । अस्तमये तु विपरीतम् । दिनस्य मध्ये निशाया मध्ये च चरसंस्कारो न कार्यः । दिनस्य निशायाः पञ्चांशकन्यंशषष्ठांशादी अनुपाततः त्रैराशिकं कार्यम् । तच्च व्यस्तत्रैराशिकम्, दित्रिपञ्चादीनां भागहारत्वात् । उक्तं च भास्करेण--

जीवानां वयसो मौल्ये तौल्ये वर्णस्य हैमने।
भागहारे च राशीनां व्यस्तत्रैराशिक भवेत् ॥

(लीलावती, प्रथमखण्डः, त्रैराशिकादि ३)
 

व्याख्या :- 1. C.D. common om. of the following bracketted portion : विस्तरा [र्धतः, in text verse 25, to च्छायावर्ग in com.] द्वादश ; F. छायाया वर्ग

( प्राणकलान्तरसंस्कारः )

लिप्तासुभेदे युगयुक्पदेऽर्केंस्वर्ण रवेर्बाहुफलं पुरोवत्।
चरासुलिप्तान्तरदोःफलानां स्वणैक्यभेदाद् युतिमन्तरं वा ॥२८॥

मन्दस्फुटानां गतिभिर्यथास्वं हत्वा विभज्याभ्रखषट्समिद्धिः ।
लब्धं कलाद्यं च फलं प्रकुर्यान्मन्दस्फुटेष्वर्कपुरस्सराणाम् ॥२६॥

इति स्फुटनिर्णयतन्त्रे मन्दस्फुटानयनं नाम तृतीयोऽध्यायः ॥

इति । तस्मात् प्रमाणेन गुणनम्, इच्छया हरणं च कर्तव्यम् । तत्प्रकारः-उदयादूर्ध्वं दिनपञ्चमांशके गते सति चरं द्विगुणीकृत्य पञ्चभिविभज्य लब्धं केवलचराद्विशोध्य शिष्टं उदयोक्तवत् संस्कार्यं भवति ॥ एवमन्यत्राप्यूह्यम् ॥ यत्र तु उदयास्तमयादिभ्यो नाडिकादिभ्यश्वाल्यते तत्र अनुपातो न कार्य:। कृत्स्नस्यापि चरस्य उदयास्तमयादि कल्पितावधि प्रोक्तवत् संस्कार एव कार्य: ॥ २७ ॥

 अथ प्राणकलान्तरस्य धनर्णप्रकारं एभिर्मन्दस्फुटानां संस्कारं चाह-लिप्तासुभेद इति । कृतायनेऽर्के युग्मपदगते प्राणकलान्तरं धनम्, ओजपदगते ऋणम् । रविभुजाफलस्य तु पूर्वोक्तवदेव धनर्णप्राकरः । श्रप्रथ चरप्राणकलान्तरभुजाफलानां धनर्णसाम्ये त्रयाणां योगः कार्यः । एकस्य भेदे सति इतरयोर्योगाद् भिन्नं विशोधयेत्।

 पुनस्तं योगमन्तरं वां स्वस्वमन्दस्फुटगत्या निहत्य' 'अनन्तपुरेण (२१,६००) हत्वा लब्धं लिप्ताद्यं फलं सूर्यादीनां मन्दस्फुटेषु 'संस्कुर्यात् । ते स्वदेशस्फुटार्कोदयावधिका: स्युरिति। २८-२९ ॥

 इति स्फुटनिर्णयविवृतो मन्दस्फुटानयनं नाम तृतीयोऽध्यायः ॥


व्याख्या :-1. A.E.पञ्चांशके.

 2. A० उदयादिभ्यो

 3. A. हवा

 4. CD, om सं

( विक्षेपः )

पातोनमन्दस्फुटदोर्गुणेभ्यः क्षेपैर्यथास्वं परमैर्हतेभ्यः ।
लब्धास्त्रिमौर्व्या मृदुवृत्तगाः स्युः क्षेपा भगोलेऽपि स एव हीन्दोः ॥१॥

( चन्द्रस्फुटः )

पातोनस्य विधोस्तु कोटिभुजयोर्जीवे मिथस्ताडयेद्
अन्त्यक्षेपशराहतं वधमर्मु विक्षेपकोटया हरेत् ।
लब्धाद् व्यासदलोद्धृतं हिमकरे स्वर्णं विपाते विधौ
युग्मायुग्मपदोपगे विधुरयं स्पष्टो भगोले भवेत् ॥ २ ॥


 अथ इन्द्वादीनां "भगोलस्फुटं वक्ष्यन् प्रथमं विक्षेपानयनमाह-पातोनेति। स्वस्वपातोनानां मन्दस्फुटानां भुजाज्या: स्वस्वपरमक्षेपैनिहत्य त्रिज्यया विभज्य लब्धा मान्द'वृत्तगता विक्षेपा भवन्ति । इन्दोस्तु भगोलेऽपि स एव विक्षेपः, शीघ्रोच्चनीचवृत्ताभावेन राशिवृत्तविक्षेप'वृत्तयोरेकगोलगतत्वात् ॥१॥

 अथेन्दोः स्फुटसंस्कारमाह-पातोनस्य विधोरिति । स्वपातोनस्य विधोः भुजाकोटयोर्जीवे आनीय तयोरेकामन्यया निहित्य अन्त्यविक्षेपबाणेन च हत्वा 'इष्टविक्षेपकोटघा विभजेत् । लब्धं फलं त्रिज्यया च विभज्याप्तं लिप्तादिक फलं मन्दस्फुटेन्दौ संस्कार्यम् । पातोनेन्दौ युग्मपदगते *धनम्, अयुग्मपदगते त्वृणमिति । स चन्द्रो भगोले स्फुटो भवति ॥ अत्र युक्तिः प्राणकलान्तरयुवत्यनुसारिणी ॥ २ ॥


व्याल्या :- 1. B.C.D. om. भ   2. B. om. मन्दस्फुटानां

 3. E. परमविक्षेपैः   4. B. om. मान्द

 5. A. भावेन for विक्षेप   6. B.C.D. om. इष्ट

 7. E. om... फलं

 8. D. om. धनं to स्फुटो in the next line.

स्फुटनिर्णयतन्त्रम्-४

( ग्रहाणां भगोलस्फुटः )

मन्दस्फुटेभ्यः कुजपूर्वकाणां शीघ्रोच्चसंज्ञं मिहिरस्य मध्यम् ।
विशोध्य शिष्टं चलकेन्द्रमस्माद् दोःकोटिजीवे च नयेत् पुरोवतू॥३॥

तात्कालिकान् वृत्तलवान् कुजेडयशनैश्चराणा निहर्तास्त्रिमौव्र्या ।
मान्देन' कर्णेन हरेन् फलघ्न्यौ दोःकोटिजीवे,' विभजेत् खनागैः ॥४॥

विक्षेपकोटिरिह कोटिफलाढयहीना केन्द्रे क्रमेण मृगकर्कटकादिगे या।
तद्वर्गबाहुफलवर्गसमासमूलं कर्णों हरस्त्रिभगुणाहतदो:फलस्य ॥ ५ ॥

लब्धस्य चापं स्वमृदुस्फुटेषु स्वर्णं तुलाजादिगते तु केन्द्रे ।
शैघ्राः स्फुटास्ते तु भगोलगाः स्युस्तिथ्यृक्षहोराद्युपयोगयोग्याः ॥६॥


 अथ भौमादीनां भगोलस्फुटसिद्धयर्थं शैघ्रं कर्माऽह-मन्दस्फूटेभ्य इति । कुजादीनां मन्दस्फुटेभ्यः शीघ्रोच्चसंज्ञं रविमध्यमं विशोध्य शिष्टं शीघ्रकेन्द्रमाहु:। तस्माद् दोर्ज्यां कोटिज्यां च पूर्ववदानयेत् ॥ ३ ॥

 तात्कालिकानिति । शीघ्रदोर्ज्याँ युग्मौजान्तवृत्तान्तरेण हत्वा त्रिज्यया विभज्य लब्धं युग्मान्तपरिधिभ्यो विशोध्य शिष्टाः तत् कालपरिध्यंशाः ॥ तैस्त्रिज्यां निहत्य स्फुटमन्दकर्णेन हृत्वा तत्फलेन दो:कोटिज्ये निहत्य अशीत्या विभज्याप्ते दो:कोटिफले भवतः ॥ ४ ॥

 विक्षेपकोटिरिति । केन्द्रे मृगकर्कटकादिगेति क्रमेण कोटिफलं विक्षेपकोटयां धनमृणं च कृत्वा वर्गीकृत्य भुजाफलवर्गेण संयोज्य मूलीकुर्यात्। स शैघ्रकर्णः । भुजाफलं त्रिज्यया निहित्य शैघ्रकर्णेन विभज्य लब्धस्य चापं कुजादीनां मन्दस्फुटेषु संस्कुर्यात् , केन्द्रे तुलादौ धनम् , मेषादावृणमिति । ते शैघ्राः स्फुटाः भगोलस्फुटा इत्युच्यन्ते । ते च तिथिनक्षत्रजातकफलादिषु उपयोगमर्हन्ति ॥ ५-६ ॥


मूलम् :- 1. F. मन्देन   2. E. दो: क्रान्तिजीवे (wr.)

व्यारुया :-1. A भुजाज्यां

 2. D. Unindicated om. of शौन्नदोर्ज्या युग्मौ

 3. B.C.D. Hapl. om. after the word निहत्ये in the last line up to this निहत्य.

( विक्षेपस्फुटः )

विक्षेपवर्गान्वितकर्णवर्गान्मूलं श्रुतिः क्षेपहराभिधाना ।
त्तेपस्त्रिमौर्व्या निहतोऽनयाप्तः स्पष्टो भगोले कुजपूर्वकाणाम् ॥७॥

( शीघ्रगतिः )

कर्णस्य बाहोश्च फलस्य कृत्योर्विश्लेषमूलं गतिहारकाख्यम्।
तेनोद्धृतं बाहुफलस्य वर्गात् स्वर्णाह्वये कोटिफले धनर्णम् ॥ ८ ॥

तेनाहता केन्द्रगतिर्हंराप्ता स्वमान्दभुक्तौ मकरादिकेन्द्रे ।
कोटीफलाद् वर्गफलेऽधिकेऽल्पे स्वर्णं क्रमात्स्यादिह कर्कटादौ ॥ ९ ॥

( बुधशुक्रयोः स्फुटः )

ज्ञशुक्रयोस्तु स्फुटवृत्तभागान् विक्षेपकोटीमृदुकर्णनिध्नान् ।
अशीतिनिघ्न्या विभजेत् त्रिमौर्व्या लब्धं भवेदन्त्यफलाभिधानम् ॥१०॥


 अथ विक्षेपस्यापि भगोलस्फुटक्रियामाह—विक्षेपवर्गान्वितेति । विक्षेपवर्ग शैघ्रकर्णवर्गेन संयोज्य मूलीकुर्यात्। स विक्षेपहारकर्णः। विक्षेपं त्रिज्यया निहत्य विक्षेपहारकर्णेन विभज्य लब्धाः कुजजीवमन्दानां भगोलविक्षेपाः ॥ ७ ॥

 अथ एषां शैघ्रगत्यानयनमाह-कर्णस्य बाहोश्चेत्यादि । शैघ्रकर्णस्य वर्गात् भुजाफलवर्ग विशोध्य शिष्टस्य मूलं गतिहारको नाम । भुजाफलवर्गं गतिहारकेण हृत्वाऽऽप्तं मकरादौ कोटिफलेन संयोजयेत् । कर्क्यादौ' विश्लेषयेत् । तेन केन्द्रगतिं निहत्य गतिहारेणाप्तं मन्दभुक्तौ संस्कुर्यात् । केन्द्रे मृगादिगे धनम् । कर्क्यादिगे तु कोटीफलाद् वर्गफलेऽधिके धनम् , अल्पके त्वृणम्। मान्दगते: शोध्यफलेऽधिके वक्रगतिः ॥ ८-९॥

 अथ बुधशुक्रयोः स्फुटप्रकारमाह-ज्ञशुक्रयोरिति । बुधशुक्रयोरपि प्राग्वच्छीघ्रकेन्द्रात् भुजाकोटिज्ये तत्कालपरिधीश्चानीय परिध्यंशान् विक्षेपकोटया निहित्य, मान्दकणेंन निहित्य अशीतिहतया त्रिज्यया विभजेत् । लब्धं अन्त्यफलं नाम ॥ १० ॥


व्याख्या :–1. A.B. कर्कटादो

 2. All mss. read only परिध्यंशो

तत्कोटिमौर्व्या स्वमृर्ण च कुर्यात् क्रमेण केन्द्रे मृगकर्कटादो।
तस्याः कृतौ बाहुगुणस्य वर्ग क्षिप्त्वा पदं स्यादिह शैघ्रकर्णः ॥११॥

व्यासार्धघ्नाद् दोर्गुणात् कर्णभक्तं स्वर्णे चापीकृत्य मन्दस्फुटे स्वे।
केन्द्रे युग्मायुक्पदे कर्कटादौ योज्यं चक्रार्धे च' शैघ्रस्फुटः स्यात् ॥१२॥

( बुधशुक्रयोर्गतिः )

हत्वार्कमध्यमनिजस्फुटमेदकोटया
केन्द्रस्य भुक्तिममुतः श्रुतिलब्धहीना ।
शुक्रज्ञयोर्मृदुगतिः स्फुटतामुपैति
शोध्येऽधिके भवति वक्रगतिः समेषाम् ॥ १३ ॥

 तत्कोटिमौर्व्यामिति। केन्दे मृगकर्कटादी क्रमेण अन्त्यफलं कोटिज्यायां घनमृणं च कुर्यात् । तद्वर्गे दोर्ज्यावर्गं क्षिप्त्वा मूलीकृत्य शैध्रकर्णः ॥ ११ ॥

 व्यासार्घघ्नादिति । दोर्ज्यां व्यासार्धेन निहित्य शीघ्रकर्णेन' विभज्य लब्ध चापीकृत्य स्वमन्दस्फुटे संस्कुर्यात्। केन्द्रे युग्मपदगे धनं, ओजपदगे ऋणमिति । केन्द्रे कर्क्यादिगते राशिषट्कं च योज्यम् । स बुधशुक्रयोर्भगोलस्फुटो भवति ॥ १२ ॥

 अथ अनयोर्गत्यानयनमाह-हत्वार्कमध्यम इति । अर्कमध्यमस्य स्वशैघ्रस्फुटस्य चान्तरं कृत्वा तस्य कोटया जीवामानीय तया केन्द्रभुक्तिं निहत्य कर्णन विभज्याऽप्तं मन्दगतेविंशोधयेत् । शिष्टा स्फुटगतिर्भवति । शोध्येऽधिके तु सर्वेषां ग्रहाणां* वक्रगतिर्भवति ॥ १३ ॥


मूलम् - 1.A.B.C.E. भवतः

 2. A. स्वम्

 3. B.C.D.F. चत्र्कार्धे तु


व्यारुया 1. C.D.F. शैघ्रकर्णे न

 2. A. om. ग्रहाणां

(विक्षेपस्फुटप्रक्रिया )

क्षेपादन्त्यफलाहतात् तु विहृतो विक्षेपकोटया शरस्
तद्वर्गश्रुतिवर्गयोर्युतिपदं विक्षेपहारो भवेत् ।
व्यासार्धघ्नशराद्धरेण विहृतः क्षेपो भगोलोपगो
बाणस्यान्त्यफलस्य वर्गयुतितो मूलं तु कर्णोऽल्पकः ॥ १४ ॥

( केन्द्रग्रहान्तरम्)

केन्द्रग्रहान्तरमिनोडुपयोः स्वकर्णो
विक्षेपहारनिहतान्मृदुकर्णतस्तु ।
त्रिज्योद्धृतं कुजसुरेडयशनैश्चराणां
तत् स्वल्पकर्णविहृतं बुधशुक्रयोः स्यात् ॥ १५ ॥


 अथ विक्षेपस्फुटप्रक्रियामाह-क्षेपादन्त्यफलाहतादिति। मन्दस्फुटविक्षेपम् अन्त्यफलेन निहत्य विक्षेपकोटया विभज्याऽप्तः शरो नाम । शरस्य लैघ्रकर्णस्य च वर्गयोगमूल विक्षेपहारकर्णः । शरं त्रिज्यया निहत्य विक्षेपहारकर्णेन विभज्याऽप्तः भगोलविक्षेपः । अन्त्यफलशरयोर्वर्गयोगमूलं' स्वल्पकर्णों नाम ॥ १४ ॥

 अथ केन्द्रग्रहान्तरानयनमाह— केन्द्रग्रहान्तरमिति । रविचन्द्रयोः स्फुटमान्दकर्ण एव भगोलकेन्द्रग्रहान्तरमित्युच्यते । *कुजजीवमन्दानां तु विक्षेपहारकर्णेन निहितात् मान्दकर्णात्, त्रिज्ययाप्तं केन्द्रग्रहान्तरम् । बुधशुक्रयोस्तु विक्षेपहारनिहतात् मान्दकर्णात् स्वल्पकर्णेनाप्तं केन्द्रग्रहान्तरं स्यात् ॥ १५ ॥


व्याम्या :—1. B. Hapl om. after if in the last line to this मूलम् ।

 2. A. The rest of the com. of the verse differs : मृदुकर्ण त्रिज्यया निहत्य त्रिज्यया हृत कुजजीवमन्दानां केन्द्रग्रहान्तरम्। मृदुकर्णविक्षेपहारघातात् स्वल्पकर्णेनाप्तं बुधशुक्रयोः केन्द्रग्रहान्तरं स्यात् ।

(शीघ्रस्फुटे मतान्तरम् )

येषां मते भवति शैघ्रवृतेर्दलस्य
वृद्धिः क्षयश्च मृदुकर्णविपर्ययेण ॥
तेषां मृदुश्रुतिपदे मृदुकर्णयुक्त-
त्रिज्यादलं किल मतं परिधिस्फुटार्थम् ॥ १६ ॥

इति स्फुटनिर्णयतन्त्रे भगोलस्फुटानयनं नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥

 'ग्रथ 'शैघ्रस्फुटे विवक्षांन्तरमाह-येषां मते इति । येषामाचार्याणां मते शैघ्रपरिधेरर्धस्य मान्दकर्णविपर्यंयेण वृद्धिक्षयौ भवतः, तेषां मते परिधिभागस्फुटार्थं मान्दकर्णेन यत्कर्मोक्तं तन्मन्दकर्ण°युक्त*त्रिज्यार्धेन कर्तव्मम् । अन्यत् तुल्यमेव ॥ १६ ॥

इति स्फुटनिर्णयविवृतौ भगोलस्फुटानयनं नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥


हयास्या :- 1. B. om. Betto भागस्फुटार्थम्, two lines below.

 2. D. Hapl. om. from शैघ्न to शैघ्न in the next line.

 3. D.E. मान्दकर्ण

 4. D. om. युक्त

इन्दूच्चसूर्यान्तरकोटिजीवां सन्ताडयित्वा निजमध्यगत्या ।
अङ्गेशनागेषुधराभिराप्तं अन्त्यं फलं स्याद् रविपूर्वकाणाम् ॥१॥

इन्दूच्च'भान्वोर्विवरे मृगादावर्कस्फुटं तत्र तु कर्कटादौ ।
चक्रार्धयुक्तं च, रविग्रहेभ्यो विशोध्य शिष्टं प्रवदन्ति केन्द्रम् ॥ २ ॥

दोःकोटिजीवे च नयेत् ततोऽन्त्य-
फलाहते ते विभजेत् त्रिमौर्व्या ।
भकेन्द्रखेटान्तरताडितो यः
क्षेपस्त्रिमौर्व्यां विहृतोऽस्य वर्गः ॥ ३ ॥


 अथ इन्द्वादीना भूगोलस्फुटानयनमारभते-इन्दूच्चसूर्यान्तरेति । सूर्यस्य स्फुटादिन्दूच्चं विशोध्य शिष्टस्य कोटिज्यां स्वस्वमध्यगत्या निहित्य 'तपस्यन् देशिकः' ( १५८,११६) इत्यनेन विभज्य लब्धं सूर्यादीनाम् अन्त्यफलं भवति ॥ १ ॥

 इन्दूच्चभान्वोरिति । इन्दूच्चरहितसूर्यो मृगादिगते सूर्यस्य स्फुट एवोच्चः । कर्क्यादिगते तु चक्रार्धसहितसूर्यस्फुट उच्चः । इन्द्वादिग्रहेभ्यः उच्चं विशोध्य शिष्टं केन्द्रम् । ततो दोःकोटिज्ये आनीय ते द्वे अन्त्यफलेन निहत्य त्रिज्ययाऽऽप्ते दोःकोटिफले भवतः ॥ २-३b ॥

 भकेन्द्रखेटान्तर इत्यादि । विक्षेपं भगोलग्रहान्तरेण निहत्य त्रिज्यया


 मूलम्:- 1. D.E. add here Heat (wr.)

 व्याक्ष्या :- 1. A. adds here of

भकेन्द्रखेटान्तरवर्गतस्तु
त्यक्त्वा पदे कोटिफलं प्रकुर्यात् ।
तद्वर्गतो दोःफलवर्गयुक्ता-
न्मूलं श्रुतिः स्यादनया यदाप्तम्' ॥ ४ ॥

त्रिज्याहताद् दो:फलतोऽस्य चार्प
ग्रहेषु कुर्याच्छशिपूर्वकेषु ।
भूगोलगास्ते विहगस्फुटाः स्युः
छायोपरागप्रभृतौ तु योग्याः ॥ ५ ॥

( विक्षेपस्य भूगोलसंस्कारः )

क्षेपः कृतो योऽत्र तदीयवर्ग
संयोज्य कर्णस्य कृतौ पदं यत् ।
तद् भूमिखेटान्तरमेतदाप्तः
क्षेपस्त्रिजीवानिहतः' स्फुटः स्यात् ॥ ६ ॥


विभज्य आप्तस्य वर्ग केन्द्रग्रहान्तरवर्गाद् विशोध्य शिष्टस्य मूले कोटिफलं मृगकर्क्याद्योः स्वर्ण' कुर्यात् । तस्य भुजाफलस्य च वर्गैक्यमूलं कर्णः । दो:फल त्रिज्यया निहत्य कर्णेन विभज्य आप्तं चापीकृत्य इन्द्वादिग्रहेषु संस्कुर्यात् , केन्द्रे तुलादौ धनं, मेषादावृणमिति । ते मूगोलगा ग्रहस्फुटाः स्यु । ते छाया-ग्रहण-ग्रहयोगादिपूपयोगार्हा:। ३०-५ ॥

 अथ विक्षेपस्यापि भूगोलसंस्कारमाह-क्षेपेति । भूगोलविक्षेपं केन्द्रग्रहान्तरेण निहत्य त्रिज्यया विभज्य आप्तो मध्यमविक्षेपः । तस्य वर्ग कर्णवर्गे संयोज्य मूलीकृतं भूमिग्रहान्तरम् । मध्यमविक्षेपं' त्रिज्यया निहत्य भूमिग्रहान्तरेण विभज्य आप्तो भूगोलविक्षेपो भवति ॥ ६ ॥


मूलम् :— 1. C. D.F. स्यादयनादवाप्तम् (wt.)

 2. B. त्रिमौव्य निहतः

व्याख्या :-1. A. स्वमूणं for स्वर्णं

 2. A. मध्यविक्षेप:

 3. A. मध्यविक्षेभं

( भूगोलगतिः )

भकेन्द्रखेटान्तरवर्गतो यत् कृत्योनिताद् बाहुफलस्य मूलम् ।
तेनाहता केन्द्रगतिर्वैिभक्ता श्रुत्यार्कगत्या सहिता' गतिः स्यात् ॥७॥

इति स्फुटनिर्णयतन्त्रे - भूगोलस्फुटानयनं नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥


 अथ भूगोलगत्यानयनमाह-भकेन्द्रखेटान्तर इति । केन्द्रग्रहान्तरवर्गत: बाहुफलवर्ग विशोध्य शिष्टस्य यन्मूलं तेन केन्द्रगतिं ग्रहसूर्यगत्यन्तरं निहत्य कर्णेन विभज्य आप्ते सूर्यगतिं च युञ्जयात् । सा भूगोलग्रहगतिर्भवति ॥ ७ ॥

इति स्फुटनिर्णयविवृतौ भूगोलस्फुटानयनं नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥


 मूलम् :- 1. A. Marginal note in Malayalam in the Ms. reads : ‘श्रुत्यार्कगत्या सहिता' एन्नुळळेटत्तु संशयमुण्ट् । Meaning : ‘There is some doubt in the portion srutyarkagatya sahitah.

 छयाख्या :-1 A. वर्गको


 स्फुटनिर्णयतन्त्रम्-५

( काललग्नम् )

कृतायनांशेे विदधीत सूर्ये लिप्तासुमेदं च चरं यथोक्तम् ।
षड्ध्न्यश्च याता धटिकाः स्वम् अस्य' भागेषु तत्कालविलग्नसंज्ञम् ॥१॥

लम्बाहता कालविलग्नकोटिक्रान्तिर्ह्रता व्यासदलेन या सा ।
अन्त्यद्युजीवानिहताक्षतस्त्रिज्याऽऽप्ताढयहीना मृगकर्कटाद्योः ॥ २ ॥

दृक्क्षेपमौर्वी खलु याम्यसौम्या याम्या' वियोगेऽक्षफलेऽधिकेऽपि ।
दृक्क्षेपविक्षेपधनुर्भिदैक्यज्यादिग्भिदैक्ये शशिपूर्वकाणाम् ॥ ३ ॥


 अथ भूपृष्ठस्फुटानयनाय काललग्नादीनाह- कृतायनांशेति। अयनचलनांशै:* संस्कृते सूर्ये तस्मादेवानीतचरं प्राणकलान्तरं च यथोक्तं संस्कुर्यात् । उदयात्परं गतघटिकाश्च षड्गुणितास्तस्य भागेषु युञ्जयात् । तत् काललग्नम् इत्युच्यते ॥ १ ॥

 लम्बाहतेत्यादि । काललग्नस्य कोटिज्यायाः क्रान्तिज्यामानीय तां लम्बकेन निहत्य व्यासार्धेनाप्तं यत्फलम् , यत्पुनः अन्त्यद्युज्याहताया अक्षज्याया त्रिज्ययाप्तं फलम् , काललग्ने मृगादिगते तयोः फलयोर्योगो दृक्क्षेपज्या। सा च दक्षिणादिक् ॥कर्क्यादिगते तयोः फलयोर्योयोगो दृक्क्षेपज्या* । सा त्वक्षफलेऽधिके दक्षिणा, कोटिक्रान्तिफलेऽधिके तूत्तरा । इन्द्वादीनां तु विक्षेपदृक्क्षेपयोरेकदिक्त्वे तयोश्चापयोगात् , भिन्नदिक्त्वे चापान्तराच्चानीता जीवा स्फुटविक्षेपः ॥ २-३ ॥


मूलम् :– 1. E. om. verses 1 and 2.

 2. B.C.D.F. tągsq (wr.)

 3. C.D.E. gap for Tarr ; G.H. सोम्या for थाम्या

व्याख्याः -1. A. adds eithya

 2. B.C.F. दक्षिणदिक्

 3. A. कक्यादौ

 4. D. Hapl. om. from द्दक्क्षेपज्या above upto this द्द्क्क्षेपज्या

( उदयलग्नम् )

लम्बाहतां कालविलग्नदोर्ज्यां दृक्क्षेपकोटया विभजेत् फलस्य ।
चापं भवेदौदयिकं विलग्नमाद्ये पदे कालविलग्नकस्य ॥ ४ ॥

तस्य द्वितीये तु पदे धनुस्तच्चक्रार्धतः शुद्धिमुशन्ति लग्नम् ।
चक्रार्धयुक्तं तु पदे तृतीये संशोधितं मण्डलतश्चतुर्थे ॥ ५ ॥

(दृग्गतिः शङ्कुश्च )

कृतायनांशाद् ग्रहतो विशोध्य त्रिभाढयलग्नं,' भुजकोटिजीवे। ।
दृक्क्षेपकोटया निहतस्त्रिमौर्व्या भक्ते क्रमाद् दृग्गति-शङ्कुसंज्ञे ॥६॥


 अथ उदयलग्नानयनमाह-लम्बाहतामित्यादि । काललग्नस्य भुजाज्यां लम्बकेन निहत्य वृक्षेपकोटया विभज्याऽप्तस्य यच्चापं तत् काललग्नस्याद्यपदगतत्वे केवलमेवोदयलग्नम् । काललग्नस्य द्वितीयपदे तु राशिषट्काद् विशोधितं तच्चापमुदयलग्नम् । तृतीयपदे राशिषट्कसहितम् । चतुर्थे पदे मण्डलाद् विशोधितं च तदुदयलग्नं भवति ॥ ४-५॥

 कृतायनांशादिति । उदयलग्नं राशित्रयेण सहितं उच्चलग्नम् । कृतायनांशाद् भूगोलग्रहस्फुटाद् उच्चलग्नं विशोध्य शिष्टं केन्द्रम् । ततो दोःकोटिज्ये आनीय तयोर्दोर्ज्या दृक्क्षेपकोटया निहत्य त्रिज्यया विभज्याऽप्ता दृग्गतिः। तथा दोःकोटिज्यामपि दृक्क्षेपकोटया निहत्य त्रिज्यया विभज्याऽप्तः शङ्कुः ॥६॥


मूलम् :- 1. C.D. त्रिभागलग्नं (wr.); F.H. त्रिमालग्न (wr.).

व्याख्या :-1. B.C.F. यत्कालं for यच्चापं

 2. Some mss. defective : B.C. स्याद्य-gap-त्वे ; D.E. स्यादप-gap स्वे ; E. स्याद्यपदत्वे

 3. B.D.E. चतुर्थपदे

खषट्शरघ्न्या निजमध्यगत्या हत्वा पृथग् दृग्गतिशङ्कुसंज्ञे ।
दृक्क्षेपमप्यङ्गखगोस्वरघ्न्या' हरेत् त्रिमौर्व्या सफलानि तेषाम् ॥ ७ ॥

( दृग्गोलकर्णः )

शङ्कोः फलं भूविहगान्तराले कृत्वाऽस्य वर्गेऽन्यफलद्वयस्य ।
वर्गौ च युक्त्वा' फलमाप्यते यद् दृग्गोलकर्णः स बुधैः प्रदिष्टः ॥ ८॥


 खषट्शरध्येति । सर्वोषां ग्रहाणां मध्यगतिः षष्ट्यधिकशतपञ्चकेन (५६०) निहतो गुणकारः । त्रिज्यां ‘स्तनत्सिन्धुः? (७९०६) इत्यनेन गुणयेत् । स हारकः । दृग्गतिं गुणकारेण निहत्य हारकेण विभज्याऽप्तं दृग्गतिफलम् ॥ एवं शङ्कोः शङ्कुफलं, दृक्क्षेपाद् दृक्क्षेपफलं° चानयेत् ॥ ७ ॥

 शङ्कीः फलमिति । तेषु शङ्कुफलं भूग्रहान्तरालेs संस्कुर्यात् , केन्द्रे मृगादौ* धनम् , कर्क्यादावृणम् इति । तस्य वर्गो दृग्गतिफलस्य वर्गं दृक्क्षेप फलस्य वर्ग च संयोज्य मूलीकुर्यात् । स विद्वद्धिः वृग्गोलकर्णं इति निदिष्टः ॥ ८ ॥


मूलम् :— 1. C.D. Hapl. om. after रध्न्या in the first pada to this रच्न्या

 2. H. कृत्वा, rev. to युक्त्वा

व्याल्या :—1. B.C.E. (Hego Hanfri:

 2. A. Hapl. om. of bracketted portion i Tšoibri (gầqT दृकूक्षेपफलं)

 3. D. Hapl. om. of bracketted portion : विगहान्तराले (in text verse 8, first pada, to भूग्रहान्तसले)

 4. E, मकरादी

फले दृक्क्षपदृग्गत्योर्भूग्रहान्तरताडिते ।
दृक्कर्णाप्ते क्रमात् कार्ये विक्षेपे च ग्रहस्फुटे ॥ ६ ॥

भूपृष्ठगद्रष्टुरमी स्पुटाः स्युर्दिशां विभागं वलनेन विद्यात् ।
अनुक्तमस्मिन् क्लनादिकं यच्छास्त्रान्तरात् तत्सुधियाऽवगम्यम् ॥१०॥

(ग्रन्थसमाप्तिः)

गुरुचरणसरोजध्यानशुद्धात्मनेदं
विरचितमपि तन्त्रं यन्त्रविद्भिः परीक्ष्य ।
अपि च सुभृशमेनं मानवा मानयन्तो
विगतविविधतापाः स्युर्ग्रहानुग्रहेण ॥११॥

इति स्फुटनिर्णयतन्त्रे भूपृष्ठस्फुटानयनं नाम षष्ठोऽध्यायः ॥

॥ समाप्तमिदं स्फुटनिर्णयतन्त्रम् ॥

 फले दृक्क्षेपदृग्गत्योरिति । दृग्गतिफलं भूग्रहान्तरेण निहत्य दृक्कर्णेन विभज्य आप्तं चापीकृत्य भूगोलग्रहस्फुटेषु संस्कुर्यात्, केन्द्रे तुलादौ धनम्, मेषादावृणमिति। दृक्क्षेपफलं तु भूग्रहान्तरेण निहत्य दृग्गोलकर्णेनाप्तं विक्षेपे संस्कार्यम्, दिक्साम्ये योज्यम्, दिग्भेदे विशोध्यमिति ॥९॥

 भूपृष्ठगेति। एवमानीता ग्रहाः भूपृष्टगतस्य द्रष्टुः स्पष्टा भवन्ति । किन्तु अत्र दिग्विभागोऽपि ज्ञातव्यः । स च वलनानुसारेणैव ज्ञेयः । अस्मिस्तन्त्रे यदनुक्तं वलनदर्शनसंस्कारादिकं तत् तन्त्रसंग्रहादिशास्त्रान्तराद् बुद्धिमता विज्ञेयम् । शास्त्रान्तरेष्वनतिविस्तृतस्यैव स्फुटक्रियाभागस्य अस्माभिर्विस्तरः कृत इति भावः ॥१०॥


मूलम् :- 1. G.H. दृग्गोलस्फुटानयनं

 2. The mss. read only निर्णयम्

व्याख्या :-1. A. शास्त्रे for तन्त्रे

 2. B. यदन्ते उक्तं (wr.)

 अथ मङ्गलाचरण'पूर्वकं तन्त्रमुपसंहरति-गुरुचरणेति । श्रीगुरुचरणाब्जपरिचर्या विशुद्धहृदयेन मया विरचितमपीदं तन्त्रं यन्त्रप्रकारगणितगोलज्ञै परीक्ष्य । दृक्संवादविसंवादादिपरीक्षया हि तन्त्रस्य परीक्षितत्वं स्यात् । अपि च एनं तन्त्रं पठनाश्नुष्ठानादिभि’रतिशयेन बहुमन्यमानाः सूर्यादि ग्रहाणामनुग्रहेण आध्यात्मिकादिभिर्दुःखैविरहिताः सुखभाजो भवेयुरिति शिवम् ॥ ११ ॥

इति स्फुटनिर्णयविवृतौ भूपृष्ठस्फुटानयनं नाम षष्ठोऽध्यायः ॥

॥ समाप्ता चेयं स्फुटनिर्णयविवृतिः ॥



व्याख्या :-1. A. मङ्गलानुचरण

 2. Mss. read only र्य for र्या

 3. B.C.D. E. पाठाना

 4. B.C.D.E.F. om भि

 5. B.C.D.E. भूगोल(wr.)

 6. A. Post-colophonic statement : दो:(?)कोटीफलं दोःफलकोटिकायां' इति श्लोके (Sphata. 3.15) कर्णानयनं सूर्येन्द्वोः सूक्ष्मः । "त्रिज्याघ्नदोः:फलेन" ( Sphuta. 3.18) इति कर्णः प्रायिकमन्दकर्णः । भकेन्द्रखेटान्तरवृ केन्द्रग्रहान्तरबुँ ओन्नु तन्ने । [This sentence in Malayalam means : bhakendra-khetantara is the same as kendra-grahantara. ] 'तत्कोटिमौव्य' इत्यत्र (Sphuța. 4.1 1) महतोऽल्पं शोधयेत् ।

स्फुटनिर्णयसंग्रहः


अथ प्रथमोऽध्यायः

( ग्रन्थारम्भः )

नत्वा गुरून् गोलविदश्च सर्वान्
यद् अच्युतोक्तं गणितस्य तन्त्रम् ।
तद् भूतसंख्यं स्फुटनिर्णयाख्यं
वक्ष्याम्यहं व्यञ्जनरूपमद्य ॥ १ ॥

( मन्वादिप्रमाणम् )

विधेर्दिनं कल्पमुशन्ति सन्तः कल्पे सहस्राणि चतुर्युगानि ।
चतुर्दश स्युर्मनवो हि तस्मिन् युगानि तेषां ‘पृथु'सम्मितानि ॥ २ ॥

तेषां मनूनां प्रभवात् पुरस्ताच्चतुर्युगानां त्रयमप्यतीतम् ।
चतुर्दशानां च तथावसानात् परं युगानां त्रितयं भविष्यत् ॥ ३ ॥

चतुर्युगानां प्रथमः कृताख्यस्त्रेता ततो द्वापरकः कलिश्च ।
तेषां दशांशे तु चतुर्युगस्य कालं चतु-स्त्रि-द्वितयै-क-भागः ॥ ४ ॥


 Ms. : Tripunithura Jy. 568 (P).

1.On vv. 2-5, See Sphuta. 1. 10-11.

अतीत्य कल्पे मनुषट्कमस्मिन् चतुर्युगानामपि सप्तविंशत् ।
कृतादिकं त्वत्र युगत्रयश्च कलिस्तदानीं खलु वर्तमानः ॥ ५ ॥

( ग्रहकल्पभगणाः )

Sun 4,32,00,00,000
'अनूननूत्नाननरागभिन्नं'

Moon 57,75,33,21,009
‘धनं नृपेन्द्राङ्गगुणं सुसूक्ष्मम्' ।

Mars 2,29,68, 62,959
‘धर्माधिरन्तोदितधीररत्नः?

Mer. 17,93,70,72, 1 12
'प्रियापरिच्छिन्नसुगन्धसेव्यः' ॥ ६ ॥

Jup. 36,41,72,296
'चोळेन्द्ररासा कविताङ्गनानां?

Ven. 7,02,22,70,775
‘मांसार्थिनां सूत्रखरो नृसंज्ञः' ।

Sat. 14,66,26,695
'शुद्धान्तचित्रोचितभाग्यनुत्नो'

Apsis 48,81,23,229
'धात्रीफलं प्राश्य दहेद्वनानि' ॥ ७ ॥ "

Node 23,22,97,832
‘रोगादसाधुः खरगीरनूनः'
सूर्यादिकानां भगणा हि कल्पे ।
क्रमेण सूयेन्दुकुजेन्दुजेडय-
सितासितेन्दूच्चविधुन्तुदानाम् ॥ ८ ॥


 1. On vv. 6-8, vide Sphuța l. 4-7.

( कल्पभूदिनानि )

Kalpa days 15,77,91,7 5, 17,019
'धन्या नु सा कामसुकेळिसार्था
मान्या नु' कल्पे धरणीदिनानि ॥ ६ ॥

( कल्पमन्दोच्चभगणाः )

401 189 334
'पुनर्वन', 'धूर्जटि', 'भृङ्गगानं'
859 598 54
'धर्मार्जनं', 'दुग्धमनु','र्विमानम् ।
मन्दोच्चकानां भगणाः क्रमेण
प्रोक्ता इमेऽर्काच्छशलक्ष्मवर्जम् ॥ १० ॥

( कल्पपातभगणाः)

223 477 214
'गरिष्ठनुत्', 'सार्थवनं, विकारं
932 702
'रागान्ध','रत्नस्थ',मिति क्रमेण ।
पाताख्यकानां भगणाश्च भौमात्
प्रोक्ता हि पाताः खलु चक्रशोध्याः ॥ ११ ॥

(कल्यादिध्रुवानयनम् )

4569
“धाता शिव'ध्नाद् भगणान् ग्रहाणां
1000 .
चन्द्रादिकानामयुतेन ह्रुत्वा ।


 1. Cn v. 9, vide Sphuța. 1. 9

 2.On v. 10, vide Sphuta. 1. 8

 3.On v. 11, vide Sphuta. 1. 9

 4. On vv. 12-13, vide Sphuța. 2. 1


स्फुटनिर्णयतन्त्रम्-६

लब्धा हि कल्पे गतपर्ययाः स्युः
शेषं ‘प्रिया'द्यैः क्रमशश्च हत्वा ॥ १२ ॥

हृत्वाऽयुतेनैव ततस्तु लब्धा
भवन्ति राश्यादिकखेटमध्याः ।
चक्राद्विशोध्यः खलु राहुमध्यः
कल्यादिभूता स्त इमे ध्रुवाः स्युः ॥ १३ ॥

तथैव कार्या भगणैर्मृदूच्चाः
पाताश्च कल्यादिभवाश्च ते स्युः ।

( कल्यादिवारानयनम् )।

57,019 4569
"धन्यो s सोमं" ‘धृतशम्भु'निघ्नं

70,000
‘नृनुन्ननाथे'न हृतावाशिष्टम् ॥ १४ ॥

10,000
‘अनूननम्ये'न हरेदवाप्ताः
सूर्यादिवारात्मकवासराः स्युः ।

60
शिष्टात् 'नत'ध्नाद् घटिकादि नीत्वा
कल्यादिजः संक्रमणध्रुवः स्यात् ॥ १५ ॥

( ग्रहाणां कल्यादिध्रुवाः )

Moon 04:21-21-36"
'तुला किरीटैरिव नूनम्' इन्दुः

Apsis 3-28°-50'-9”-36”
‘चेलार्धनूत्ना मृदुरङ्गनो'च्चः ।


On vv. 14-15, vide Sphuța, 2, 2

Node 6-21-18-43'-12'
'त्रिकालवेदी पटुरेष' राहुः
Mars 11 *-18o-9”-21 ”-36"
‘चलापराधानुजपापिका'ऽऽरः ॥ १६ ॥

Mer. 11.-20”-2”-28”-48”
‘दृढादरः प्राज्यनरः पटु'र्वित्
Jup. 6-15°-15’-55”-24"
‘घोराशिशोणः कुशिको नु? जीवः ।

Venus 1-5°-6'-0"-0."
‘ज्ञानेन नीतोऽनशनाय’ शुक्रो
 Sat. 1 1-10°-22'48"-O'
नूनं दिवि श्रोत्रनयाकृपा'ऽऽर्किः ॥ १८ ॥

कल्यादिभूताः खलु तत्पराद्याः
ध्रुवा इमे सूक्ष्मतरा ग्रहाणाम् ।
कल्यादिजं संक्रमणध्रुवं तु
4-58°-51-57"-36'-0'
‘न निश्चलश्छात्मकमिन्दुशोभाः' ॥ १८ ॥

(कल्यादिमन्दोच्च ध्रुवा: )

Sun 2-18°-5'-6"-24"-0"
'ज्ञानी वरिष्ठो नु मनोजपुत्रो'

Mars 4*°-7°-28-33-36"-0"
’न निश्चलो बालहरिः सुनाभः’ ।

Mer. 7-7-39-21"-36'-0"
‘अनन्तगुः पुत्रधुगर्थनाथो'

Jup. 5'-21-45'-21"-36'-0"
'नूत्ना चले यत्र शिवः पुराणः' ॥ १६ ॥

Ven, 2.21 ° -25.-55”-12".-0”
‘नूत्नोऽत्र कृष्णः शिशुरूपरौद्रे'
Sat, 8-2-8-9-36'-0"
‘ज्ञानाच्चलाधीनजनोऽत्र नन्दः' ।
इमे हि कल्यादिभवा मृदूच्चाः
क्रमेण सूर्याच्छशिनस्तु तुङ्गः ॥ २० ॥

(कल्यादिपातध्रुवः )

Mars 1 - 11°-47-4"-48"-9”
'आनन्दभावेन विना नृपेढ्यो'
Mer 0-21 ° 7’-55”- 12"-0”
‘ज्ञानेन्द्रियेशो मिथुनाकरज्ञः' ।
Jup . 0*-20-25-26-24"""-0"
'ज्ञानेश्वरश्चारुशिरो नरेन्द्रो'
Wen. 2*-0Ꮙ-54"-43-12"-0""
‘ज्ञानं क्रियाङ्गोद्भवमग्निनिष्ठम्' ।
Sat 3-2-13'-55"-12"'-O
'अग्निप्रकाशो मलयाद्रिनाग:'
कल्यादिपाताः क्रमशो हि भौमात् ॥ २१ ॥

इति प्रथमोऽध्यायः ।

(गतकल्यब्दः)

कोळम्बवर्षागतवत्सरान्ते
3926
कलेर्गताब्दास् 'तरळाज्ञ'युक्ताः ।
3179
ते ‘धीस्थयोगै' रहिताः शकाब्दाः
747
कोळम्बवर्षाः ‘सुभासा'न्विता वा ॥ १ ॥

( अब्दादिध्रुवाः )

कलेः समाः खेचरपर्ययघ्नी
र्हत्वा खरांशोर्भगणेन, शिष्टात् ।
12
‘क्रिया'दिनिध्नादपि तेन हृत्वा
भवन्ति राश्यादिकखेटमध्याः ॥ २ ॥

कल्यादिजैः स्वध्रुवकैः समेता-
स्तेऽभीष्टवर्षादिभवाः ध्रुवाः स्युः ।
कल्यादिजान् स्वध्रुवतो विशोध्यो
राहुस्तु, शिष्टो ध्रुव एव तस्य ॥ ३ ॥

मन्दोच्चपातानपि चैवमेव
नीत्वा समादावपि ते भवन्ति ।


 1. On v. 1, vide Sphuța. 2. 3

 2. On vv. 2-4b, vide Sphuța. 2. 4

5,43,75, 17,019
'धन्या नु सा कामसुलाभमग्ना'
कल्यब्दनिघ्ना रविपर्ययाप्ताः ॥ ४ ॥

60
भवन्ति वारा हि ततो 'नत'ध्नात्
नाड्यादिकांश्चापि तथा नयेयुः ।

7
तष्ट्वोऽर्ध्वगात् सप्तभिरत्र वारान्
कल्यादिजं संक्रमणं ध्रुवं च ॥ ५ ॥

( सावनदिनानि )

क्षिप्त्वार्कवाराद् रविसंक्रमस्य
त्वभीष्टकल्यब्दभवो धुवः स्यात् ।
अब्दादितो ये गतचान्द्रमासा-
शचैत्रादिकास्त्विष्टदिनान्तमेतान् ॥ ६ ॥

संस्थाप्य, चेत्तत्र गतोऽधिमासः

30
क्षिप्त्वा तमप्यत्र 'नगे?न हत्वा ।

12
तस्मात् समादिन्दुलव'प्रियांशं
विशोध्य मासान्त्यदिनात् परायाः ॥ ७ ॥


1. On vv. 4c-5, vide Sphuța 2. 5

2. On vv. 6-9b, vide Sphuța. 2. 6

अभीष्टवारे तिथयोऽथ तास्ताः

64
क्षिप्त्वा पृथक्स्थाद् 'विष'भक्तलब्धाः ।
विशोधितास्त्विष्टसमादभीष्ट-
वारावधौ सावनवासराः स्युः ॥ ८ ॥

'सु'भक्तशिष्टं खलु वत्सराघ-
वारात्तु गण्यं भवतीष्टवारम् ।

(रविमध्यमम् )

एतदिनौघं रविपर्ययेण
निहत्य भूयः कुदिनेन हृत्वा ॥६॥

12
'क्रिया'दिनिघ्नाद् रविभूदिनाप्तं
राश्यादिकं भास्करमध्यमं स्यात् ।
अब्दान्तवारे घटिकान्तमेष्य-
मभीष्टवारे गतकालयुक्तम् ॥ १० ॥

2 139
पृथग् द्विनिघ्नाद् 'धिगपान भक्त-
हीनं कलाद्यं रविमध्यमे स्वम् ।

(वेशान्तरसंस्कारः)

3520
'नरेशलग्नः' परिधिर्धरायाः
स्वलम्बकघ्नस्त्रिभजीवयाप्तः ॥ ११ ॥


1. On vv. 9-11b, vide Sphuta. 2. 7-8

2. On vv. 11c-12,vide Sphuta. 2.9-10b.

स्वदेशजस्तेन हरेत् स्वदेश-
समानरेखान्तरयोजनघ्नीम्।
सरोजबन्धोर्दिनभुक्तिमाप्तं
प्रत्यग् धनं प्रागृणमर्कमध्ये ॥ १२ ॥

( चन्द्रादिमध्यमम् )

स्थाप्य ग्रहाणां भगणांश्चतुर्धा
क्रमादधोधो रविमध्यमस्य ।
राश्यंशलिप्ताविकलाविनिघ्ना
60 30
स्त्वारोपिता 'नीत"नगैर्यथोक्तम् ॥ १३ ॥

स्थानादधोर्ध्वा॑द् रविपर्ययेण
लब्धा ग्रहाणामिह राशयः स्युः ।
भागीकृतात् तत्पुनरूर्वभागा-
दाप्ताश्च भागाः पुनरेव षष्ट्या ॥ १४ ॥

निहत्य लिप्ताविकलाश्च नीत्वा
12
राशौ तु चक्रादधिके 'प्रिया'प्ताः ।
समादिक स्वैः ध्रुवकैः समेता
मध्या ग्रहाणां स्युरभीष्टकाले ॥ १५ ॥


1. On vv. 13-18, vide Sphuta 2. 10c-11

2. The sense is स्थानादधऊर्वात

अत्रादिवर्षादिभवाद् ध्रुवात् स्वाद्
विशोध्य शेषः खलु राहुमध्यः ।
कृत्वा विलिप्तामथवार्कमध्यं
ह्रत्वा ग्रहाणां भगणैः क्रमेण ॥ १६ ॥

हृत्वा खरांशोर्भगणेन लब्धा
विलिप्तिकाः स्युर्ग्रहमध्यमानाम् ।
आरोप्य राश्यन्तमतः समाद्यै-
र्धुवैः समेता अपि खेटमध्याः ॥ १७ ॥

मन्दोच्चपाता अपि चैवमेव
कार्याः सुसूक्ष्मत्वमभीप्समानैः ॥ १८ ॥

[इति द्वितीयोऽध्यायः]


 1.The work as preserved in the Ms. ends here, abruptly, with the further words : शुभमस्तु, and does not extend to the further chapters of Sphufanirnaya.

स्फुटनिर्णयन्त्रम्-७

( मङ्गलाचरणम् )

अभिवन्द्य गुरून् भक्त्या कल्पकालप्रकीर्तिताः ।
स्फुटनिर्णयनिर्णीता वर्ण्यन्ते पर्ययादयः ॥ १ ॥

(कल्पभगणाः )

Sun 4,32,00,00,000
'ज्ञानेन नूत्नेन न रागभग्नो'
Moon 57,75,33,21,009
'धनी नयास्त्राङ्गगुणी सुसत्मा' ।
Mars 2,29,68, 62,959
“धर्माधिरक्षाहितधी: खरध्नो'
Mer. 17,93,70,72, 1 12
‘रम्यः पुरस्था नु सुबन्धुसौम्यः' ॥ २ ॥

Jup. 36,41,72,296
‘तद्धीः खराः सत्कवितालुनानो?
Ven. 7,02, 22,70,775
‘मत्सार्थनाथः खररत्नसेनः' ।
Sat 14,66,26,695
‘शुद्धः क्षितिं रक्षतु भूप एनां?
क्रमादिनादेर्भगणास्तु कल्पे ॥ ३ ॥


Mss. : A. Madras M. 339, pp. 28-30. B. Ker. Univ. 414-A(9), f। 44a-45b.

1. On vv. 2-3, vide Sphuța. I. 4-7.

( मन्दोच्चभगणाः )

Sun 401 Moon 48,81,23,229
यज्ञावनो ' 'धीरखलारिपुञ्ज-
Mars 189 Mer. 334
दावोग्नि' 'धीदीपन' 'वल्गुगानि' ।
Jup. 859 Ven. 598 Sat. 50
’धीमोहनो' 'दुग्धमनु' 'र्विमानं'
मन्दोच्चकानां भगणाः प्रदिष्टाः ॥ ४ ॥

( पातभगणाः )

23,22,97,832
'खगाहिसिद्धेन्द्रखलारिनुद्' विधो-
223 477
‘र्गिरीन्द्र' भौमस्य, बुधस्य ‘सत्सभा’ ।
214 932
‘भूपेन्द्र’ आर्यस्य, ‘खलान्धनुद्’ भृगोः
702
‘श्रीनाथ' मन्दस्य च पातपर्ययाः ॥ ५ ॥

( मन्दपरिचयः )

27 63 148 120
'सार' गीतं” ‘देवयज्ञो' 'नराढ्यो'
70 13 88
‘नाथः’ ‘क्षीरं? ‘देहनृद्’ भास्करादेः ।
द्विघ्ना एते मन्दवृत्तांशकाः स्यु-
र्भौमादीनां शीघ्रवृत्तांशकास्तु ॥ ६ ॥


1. On v. 4, vide Sphuța. I. 8.

2. On v. 5, vide Sphuța. I. 9.

3. On v. 6, vide Sphuța, I. 12,

( शीघ्रपरिधयः )

106 62 32 118
'तनया' 'प्रतनु' 'खगो' 'जयाढयः'
21
पुर’ एतं नवकार्धकापवृत्ताः ।
4
द्विहताः कथिता ‘वि'वारवारै-
र्वियुता ओजपदे तु ते क्रमेण ॥ ७ ॥

( चन्द्रपरमविक्षेपाः )

288 95 340 70 175 127
‘जहार’ ‘मधु’ ‘निर्भोगो' ‘नाथो’ ‘मत्सेव्य' ‘सुप्रियम्' ।
शशाङ्कात् परमक्षेपाः क्रमेण कथिता इमे ॥ ८ ॥

( ग्रहबिम्बयोजनानि )

4700 336
'ज्ञानोत्सवो' दिनपतेश् 'चलगानम् इन्दोर्
532 270
आरस्य 'रुग्गमनम्' 'आसुरम् इन्दुजस्य ।
2548
‘देवोन्मुखः' सुरगुरोस् तनुयोजनं स्यात्
454. 9800
शुक्रस्य ‘वैष्णवम्' ‘अनूदधि’ भानुसूनोः ॥ ९ ॥


1.On. v. 7, vide Sphuța. I. 13-14.

2. On v. 8, vide Sphuța. I. 15.

3. On v. 9, vide Sphuța. I. 16.

15,77,91,75,17,019
'धन्यो नाथः कृष्णसत्केळिसंस्थो
मान्यो' धात्रीवासराः सम्प्रदिष्टाः ॥ १० ॥

( भगणासंस्कारः )

        900
दृक्र्तुल्याद् युगपर्ययाद् युगतनुक्षुण्णाद्'अनन्धो'द्धृतं
4800
त्यक्त्वा'ऽनाहव'वत्सरान्तविहगाल्लिप्तीकृताच्छेषतः ।
12483
'गोदेवप्रिय'ताडिताद् भगणलिप्ताप्तं निरंशे फले
970 12488
तूत्सेधे'न हते, ह्रते 'गजवरास्ये'नाधिकोनं तदा
1000
स्वर्णं 'ज्ञाननया'हतेऽत्र भगणैः पूर्वोदिते दृक्समे ॥ ११ ॥

(मन्दोच्चपातभगणासंस्कार: )

        970
मन्दोच्चपातलवसंगुणिताद्'असिद्धा'-
        127
च्चक्रांशकोद्धृतनिरंशफलं ‘सुरेडयैः' ।
970
हत्व'सळे’न विभजेत तदाधिकोन-
मन्दोच्चपातभगणाः क्रमशोऽत्र कल्पे ॥ १२ ॥



l.On. v., 10, vide Sphuța. I. 9.

तन्त्रसंग्रहपर्ययैः स्फुटनिर्णयोक्त-भगणानयनम्

तन्त्रसंग्रहसम्प्रोक्तकल्यादिध्रुवपर्ययैः ।
स्फुटनिर्णयसम्प्रोक्ता' भगणानीतिरुच्यते ॥ १ ॥

9    1O
‘धेनु'ध्नाद् खेटभगणा'न्नाका'प्तं भगणादिकम् ।
         1891
कल्यादिध्रुवतस्त्यक्त्वा लिप्तीकृत्य ‘कळोदयैः? ॥ २ ॥

21,600        116
हत्वा 'नूत्नातपत्रा'प्तं 'तटाकेन समाहतम्।
  1891
हृत्वा ‘कळेोदयैः? शिष्टं शिष्टोनं हारमेव वा ॥ ३ ॥
   1000
कुर्याद् ‘अनुनया'भ्यस्ते भगणे स्वमृणं क्रमात् ।
तदा स्यात् कल्पभगणाः* स्फुटनिर्णयदर्शिताः ॥ ४ ॥



 Mss. : A. Kor. Uni. 414-A (10) ; B. Ker. Uni. C. 809-C, fol. C. Trip. Jy 628, uncatalougued fol. lla.

1. C. क्त for क्ता

2. B.C. ण

3. B. दशितम्

परहितात् स्फुटनिर्णयतुल्य-मध्यमानयनाय गुणकारहारकाः

कलिवासरादभीष्टात् स्वसिद्धखण्डं विशोध्य तच्छिष्टात् ।
3,54,817    1OO    Sun
'सेव्यो हि विमल' निघ्नात्'ज्ञानाढ्य'ह्रता विलिप्तिका भानोः ॥१॥

2,37, 17,43    50    Moon
'लघुसौख्यसागर'ध्नात् 'नाश'हताश्चन्द्रमध्यविकलाः स्यु ।
1,36,31    34    Apsis
धुगणात् ‘कुलतिलक'ध्नाद् ‘भग'भक्ताश्चन्द्रतुङ्गविकलाः स्युः ॥२॥
1069    34    Mars
'धूर्तनृप'घ्नाद् द्युगणाद् 'भोग'ह्रता भूमिपुत्रलिप्ताः स्युः ।
8594    35    Mercury
‘वृद्धमद'ध्नाद् द्युगणान्*मृग'भक्ताश्चन्द्रपुत्रलिप्ताः स्युः ॥ ३ ॥
339    68    Jupiter
‘धीबल'निघ्नाद् द्युगणाद् ‘दोष'हृताः स्युर्बृहस्पतेर्लिप्ताः ।
5287    55    Venus
घुगणात् 'सुदारुण'ध्नात् ‘मणि'भक्ता भार्गवस्य लिप्ताः स्युः ॥४॥
301    150   
‘पीनाङ्ग'हताद् द्युगणात् ‘निर्णय'भक्ताः कलाः स्युरसितस्य ।
159    50    Node
‘धार्मिक'निघ्नाद् द्युगणात् ‘नाश'हृता राहुमध्यलिप्ताः स्युः ॥५॥


 Mis, Trip. Jy. 568 (Q), f. 33-34.

परहितमध्यानयनं द्वितीयहारानपेक्षमतिसूक्ष्मम्।
एतद्दिवससहस्रे गते सखण्डध्रुवाः पृथक् कार्याः ॥ ६ ॥

2,46,66,13    52    Moon
‘लयतोषचत्वर'ध्नात् ‘प्राण'हृताश्चन्द्रमध्यविकलाः स्युः ।
   6487    34    Node
द्युगणात् 'सुजीवत'ध्नाद् ‘भोग'हृताः स्युर्विलिप्तिका राहोः ॥७॥

1,86,61    76    Mercury
 ‘पतितो दुष्ट'विनिघ्नात् ‘तीर्थे'हृताश्चन्द्रपुत्रलिप्ताः स्युः ।
नास्त्येषामिह भेदो दृक्पक्षे चापि मध्यमानयने ॥ ८ ॥

स्फुटनिर्णयतुल्यमिदं सूक्ष्मं सुगमं च मध्यमानयनम् ।
अस्यापि दिनसहस्रे गते सखण्डा ध्रुवाः पृथक् कार्याः ॥ ९ ॥


अथ दृक्रक्रिया उच्यन्ते--

( ग्रहमध्यमम् )

कल्पोदितैः खेचरपर्ययौधै-
रिष्टानि हत्वाऽथ कलेर्दिनानि ।
कल्पोदितैर्भूदिवसैर्विभज्य
लब्धाः कलौ ते गतपर्ययाः स्युः ॥ १ ॥

12
शिष्टात्'प्रिया'धैर्गुणिताच हृत्वा
तेनैव खेटा भगणादयः स्युः ।
तेषु स्वकल्याद्युदयध्रुवं च
क्षिपेद्, अहिः स्वध्रुवतो विशोध्यः॥ २॥

ते दृक्क्रयायां ग्रहमध्यमाः स्यु-
स्त एव खण्डध्रुवनामधेयाः ।
प्राक्स्थापितोऽभीष्टकलिस्तु खण्ड-
स्तुल्या क्रियेयं स्फुटनिर्णयोक्तैः ॥ ३ ॥


 Ms. Trip. Jy. 568 (O), ff. 26b-27a.

 1. On vv. 1-3, vide Sphuța. 2. 4.

स्फुढनिर्णथतप्त्रम्


Sun 4,32,00,00,000
'अनूननूत्नाननरागभिन्नं
Moon 57,75,33,21,009
'धनं नृपेन्द्राङ्गगुणं सुसूक्ष्मम् ।'
Mars 2,29,68,62,959
'धर्माधिरन्तोदितधीररत्न'
Mer. 17,93,70,72,112
'प्रियापरिच्छिन्नसुगन्धसेव्यः' ॥ ४ ॥

Jup. 36,41,72,296
'चोळेन्द्ररासा कविताङ्गनानां
Ven. 7,02,22,70,775
'मांसार्थिनां सूत्रखरो नृसंज्ञः'।
Sat, 14,66,26,695
'शुद्धान्तचित्रोचितभाग्यनुन्नो
Apsis 48,81,23,229
'धात्रीफलं प्राश्य दहेद् वनानि ॥५॥
.
Node 23,22,97,832
'रोगादसाधुः खरगीरनूनं
सूर्यादिकानां भगणा हि कल्पे ।
क्रमेण
सूर्येन्दुकुजेन्दुजेड्य-
सितासितेन्दूच्चविधुन्तुदानाम् ॥ ६ ॥


 1.On vv. 4-6, vide Sphuta. 1, 4-7.

 Kalpa days 15,77,91,75, 17,019
'धन्या नु सा कामसुकेळिसार्था
मान्या' नु कल्पे धरणीदिनानि ।

( ग्रहाणां कल्यादिध्रुवाः )

  Sun 0-0-1'-7'-4"
‘भानुः सुनम्यो ननु नूनम्' अर्कः
Moon 0-49-36-18"-7'
'सेनाजयं तालवनेन' चन्द्रः ॥ ७ ॥

Mars 11 - 18 -9-"57-15”
'शुकार्थमुग्धानुजपापिका'ऽरो
Mer. 11-20°- 17"-7"- 14"
‘विद्यार्थिनो सेव्यनरः पटु'र्वित् ।
Jup. 0°-15°- 15’-56"-3"
'लग्नेषु माणिक्यमयो नु' जीवः
Ven. 1-5-7".-49"-1”
‘पत्नी धवस्थानमिनस्य' शुक्रः ॥ ८ ॥

Sat. 11-10-22'-50'-17'
'सम्पन्न शारीरनयाकृपा"र्कि:
Apsis 3-28o-50'-17"-11"
'पापार्थयत्ना मुहुरङ्गनो'च्चः
Node 6"-24-18'-39'-36'
'चण्डाळगेहे कविरस्ति' राहु-
रिमे हि कल्याद्युदयधुवाख्याः ॥ ९ ॥


1. On v, 7a-b, vide Sphuța. 1. 9

Kali 17,90,000 Sun 76-199-7-5"
'अज्ञानेनाघिसम्पन्', 'मनसि नळकथा'
 Moon 9-5°-28-25
 मारजं रागनाळं'
Apsis or-21°-42'-34.  Node 0-14°-2-37"
'भोगीन्द्रो वायुरत्नं',  'सगर इव पुनः'
   सूर्यमन्दोच्चपाताः।
 Mars 6--15°-41   Mer. 10-25°-58'
'को विष्णुः पातु' भौमो,   'दशमुखनृप' वित्
   Jup. 1-28°-16'
  'तापहारोऽद्य जीवः
 Ven. 2-14°-16' Sat. 3-10°-43'
'तापाद्वैद्योऽत्र' शुक्रो, 'लघुनकुल' शनि-
र्दृकध्रुवाः सूर्यवारात् ॥ १० ॥

 1 khanda-dhruvanna! Sphuţapirņayam koņķu sakşmamayitju untakkiyatu. Drkkinulla khanda-dhruvannal i khanda-dhruvannalotu okkattatu onmum suksmannalalla. 'Ahijnanaikasadhyah' (17,10,080) ennoru khandayum dhruyannalum DỊkkinu Accuta-Pşaroti unțakkiffuntu. Atinu Parahitadhruvattēkkal adityanţe dhruvattinu rantili erum. A khanda-dhruvannal Kriyakramam kontu grahanam ganippan pratyekam unțakki-yatakunnatu. Atukontu a khandadhruvannalum atinotottukanunna khandadhruvannlum Kriyakramam kontu grahanam ganippane okku. Sesam ulla Dļk-kriyakalokkeyum ippol ivite ezhutiya khanda-dhruvannalum itinotokkunna khandadhruvannaļum venam. Enne sukşmamakayum ulļu ennarika.


1. The above note in Malayalam might be rendered thus :

 "The above khanda and dhruvas have been derived by accurate computation according to the Sphutanirņaya. Khandas and Dhruvas for the Drk (system of calculation), which do

not accord with these khanda and dhruvas, are not accurate. Acyuta Pişăraţi has computed for Dyk still another khanda ahijñanaikasadhya and its dhruvas. Therein, the dhruva for the Sun will be 2 minutes greater than the (corresponding) Parahita-dhruva. That khanda and its dhruvas have been computed according to (the author's Uparäga-) Kriyakrama specially for computing the eclipses. Therefore that khanda and dhruvas and other khandas and dhruvas which accord with them can be used only for computing the eclipses according to Kriyakrama. For all other computations according to Drk, the khanda noted above or such khandas and dhruyas which accord with them, are required. It may be noted that then alone will they be accurate;"

पुरवहनपुरद्विज-विनिर्मिताः

 17,97,000
'अनूनसिद्धिसौख्यो'नात् बुधवाराद्यहर्गणः ।
 Sun 7-1-31'-45*-58'"-26""-29"""
'धिक् प्रेतराजमशुभं कालस्याज्ञार्थिनं रविः ॥१॥

 Moon 1-28°-52-43"-44"'-8""-20"""
'अग्रजेनाभिभोगौ वै स्त्रीणां दुःखाय' चन्द्रमाः ।
 Apsis 3-17°-10'-6"-34"-44""-18
'दुष्टभावा भोगचिह्ना नष्टसत्याङ्गनो'च्चकः ॥ २॥

 Node 5-12°-2'-59"-7'""-22'"-49""
'धीवरो रसनद्धात्मा रत्नरूपेण' पन्नगः।
Mars 4-11-47'-17"-32""-8""-15
'मर्त्यो दानफलार्थी स्यात् सभार्यो यौवने' कुजः ॥३॥

 Mer. 4-15-15'-40"-23'"-2'"-43""
'गूढप्रज्ञो गुरुं नत्वा शिष्टाशी पावनो' बुधः ।
 Jup. 11-0°-36-28"-23"-50'-58"""
'जन्मना मृगराजेन्द्रश्चण्डाग्निनयनो' गुरुः ॥ ४ ॥


 Trip. Jy. 568 (1).

 Ven. 0-3o- 15’-40’’ - 17 ”- 42”-19"
'धन्यो रविं सकृन्नत्वा मृष्टाङ्गो ननु' भार्गवः ।
 Sat 7 * -- 2 - 32 - 4 - 13 - 43" ٬" -26٬ ٬ ٬ ٬
‘चन्द्राङ्गभागको भानुः फलभद्रासनः' शनिः ॥ ५ ॥

सुलक्ष्मा भास्करादीना ध्रुवा दृक्पक्षजा इमे ।
प्रतल्परादधःस्थानादारभ्य समुदीरिताः
स्फुटनिर्णयनाम्नैते करणेन विनिर्मिताः ॥ ६ ॥



 Kali 17,97,000 Sun. 9-18°-20'-17"
'ज्ञानज्ञः सिद्धसौख्यः', 'स पुनरिह कुधी'
  Moon 11-17°-55-58"
'हेमशर्मा सुपुण्य-
  Apsis 21-21-15-46"
स्यार्केन्दू ; 'तत्त्वमान्यो धुखर', 'चपलना-
  Node 3r-3°-16
  गोऽग्निना' तुङ्गपातौ।
Mars 8--23-52' Mer. 51-22°-14'
'श्रीमान् गौरेन्दु'रारो, 'वपुररुण बुधः ।
  Jup. 9-9°-42'
  'श्रीवधुर्नाळिम्' आर्यो
Ven.. 4-9°-38   Sat 11-52-54'
'हेलान्धो नैव' शुक्रो, 'वशमनपटुर-
र्कीदृशः सूर्यवारात् ॥

इव दृक्किन्टे खण्डध्रुवङ्डळ , स्फुटनिर्णयं कोएटुण्टाक्कियतु ।



Ms. : Trip. Jy. 568 (W), verse 2.

1. This sentence in Malayalam means : "These are a Khanda and its zoro corrections computed using the Sphufanirnaya.


स्फुटनिर्णयसिद्धो कल्यादिध्रुवों

.

 01-4°-34'-51"-57"-36"""
'तुङ्गसमः कृष्णो हिमवान्' ।
स्फुटनिर्णयसिद्धोऽयं कल्यादौ ध्रुवसंक्रमः ॥१॥

 0-0-1-7"-3'"-40""
'निर्भोगो नु सनक' ।
स्फुटनिर्णयसम्प्रोक्तः कल्यादौ भास्करध्रुवः ॥ २॥





 Ms. Ker. Univ. 5867, on the first of the eight unnumbered folios at the end. It begins with the salutation harih.

स्फुटनिर्णयतन्त्रम्-६ .

द्रष्टा केन्द्रस्थितश्चेद् ग्रहगमनवृते
   र्द्रष्टुरन्यग्रहाणां
भुक्तिस्तुल्या प्रतीयात्, नियतमवनिम-
   ध्यादुपर्येव केन्द्रम् ।
द्रष्टा भूमौ च कल्प्यस् , तत इह तु वृति-
   र्द्रष्ट्रकेन्द्रात् ग्रहान्तात्
तस्यां मेषादिराश्यादिकविहगगति
   र्द्रष्टुरेति स्फुटत्वम् ॥ १ ॥

स्वोच्चव्यासार्धवृत्तं प्रथममभिलिखेत्
   तच्च भूमध्यकेन्द्रम्
यत्रोच्चस्तत्र नेम्यां भवति खलु तदा
   तत्र केन्द्रं विधाय ।
त्रिज्यासूत्रेण वृत्तं विलिखतु विहगे
   यस्य नेम्यां तु मध्यो
यत्र स्यादुच्चकेन्द्रात्प्रभृति तदवधिः
   कर्णारेखा च कार्या ॥ २ ॥


 Ms. Ker. Univ. C. 809-C, written in continuation of Sphutanirnaya (Text Ms. B) and Tantrasangrahaparyayaih Sphutanirnaya samprokta-Bhagananayanam (App. III, above).

कर्णव्यासार्धवृत्तं पुनरथ विलिखेत्
   तच्च भूमध्यकेन्द्र-
त्रिज्यावृत्तस्थमध्यग्रह इह तु वृत्तौ
   यत्र लग्नस्तदानीम् ।
विद्यात् तद्राशिभागे स्फुटविहगमयं
   भूमिमध्यस्थितस्य
स्पष्टः कर्णो विशिष्टो भवति पुनरतस्
तस्य नीर्तिं च वक्ष्ये ॥ ३ ॥

'ग्रादावुच्चारख्यवृत्ते विलिखितु, पुनर-
   स्यैव मध्यं तु केन्द्रं
कृत्वा त्रिज्या(दिकं) चाप्यभिलिखतु, पुनर-
   स्योच्चवृत्तस्य नेम्या[म्] ।
उच्चं केन्द्रं विधाय त्रिभगुणवृतिर-
   न्याऽपि काचिद्विलेख्या
तत्केन्द्रादेव तन्नेमिगविहगगता
   कापि रेखाऽथ कार्या ॥ ४ ॥


1. A little more than a third of the right end of the folio has broken away. However, a transcript (No. T. 584) of this ms. prepared about fifty years ago, on M.E. 16... 098 (A.D. 1923), preserves the entire portion, except for a letter or two at the end of each line; obviously, only a small bit of the ms. had broken away then. The lacunae in the ms. have been restored here from the said transcript.

2. Ms. broken; gap tentatively filled,

एवं चन्द्रार्कयोस्तु स्फुटम् , अवनिसुता-
   चार्यसूर्यात्मजानां
त्वेकं मन्दस्फुटाख्यं पुनरथ विलिखे-
   च्छीघ्रनीचोच्चवृत्तम् ।
एतद् भूमध्यकेन्द्रं, पुनरिह तु वृतौ
   यत्र तच्छीघ्रमुच्चं
तत्केन्द्रान्तकर्णेन तु विलिखतु वृतिं
   यत्र मन्दग्रहः स्यात् ॥ ५॥

तस्माच्छीघ्रोच्चकेन्द्रावधिरिह तु भवे-
   च्छीघ्रकर्णाख्यरेखा
तद्वृत्तैर्यत्क्रमश्चे    गतिख
   तत्र शीघ्रस्फुटः स्यात् ।
पूर्वत्रोक्तेव मन्दस्फुटनयसरणिः
   सौम्यभृग्वोरपि स्यात्
--किन्तु?) मध्यमेवाऽत्र तु भवति --
- - - - - - - ॥६॥




1. 2. Ms. broken.

3. The ms. ends abruptly in the middle of a line with bhavati, indicating that its archetype, too, had been defective, Possibly, the work is an octad (astaka), as several such works are, in which case, the further two verses are lost.

इन्दूच्चोनितभानुकोटिजनरोन्वा'दिज्यया ताडिते
'व्यर्केन्दोर्भुजकोटिजेः गतिकलोनैः पादमान्यैः क्रमात् ।
व्यासार्धेन तु' भाजिते निजदलाढ़ये चन्द्रतद्भोगयोः
कार्ये, मान्दवदुच्चभानुविवरे कर्क्योंदिजे' व्यत्ययात् ॥ ७ ॥

पातोनाद्यशशाङ्कबाहुजफलं क्षेपी दशांशोनितं
भुक्त्या चान्तिमया हतः प्रथमयाऽप्तोऽयं द्वितीयेन्दुजे ।
स्वर्णं क्रान्तिशरासने समविभिन्नाशे त्रिभोनाद्विधो-
र्दोज्य क्षेपहता हृता ~नसिसैः(?) कार्या विधोर्दिग्वशात् ॥ २ ॥


Occurs in the middle of Ms. No. 41 16-A of H. H. The Maharaja's Palace Library, Trivandrum, catalogued as Drgganitakramam. The ms. is far from perfect. In the edition here, the gaps have been indicated and emendations to соггupt readings have been suggested, wherever possible.

1. Ms. reads ver, emended to a T.

2. Four lines from here and part of the fifth (i.e.,व्यर्केन्द्रौ : to भुक्त्या च) are repeated by oversight after the words क्त्रान्तेश्चापभवा गुणास्त in 3b ; after this the scribe again begins to write 3b afresh.

3. Ms. reads कोमजे ; कोजे in the repetition mentioned above.

4. Rep. omits तु 5. Rep. reads कार्य

6. Ms. कर्क्याजे ; Rep. कर्क्याजके 7. Ms. om. म

8. Ms. reads नसीसैः

धन्यो-जाल-समः स्वसु-र्नळा-धियातीढ्यः कुम्भः कुजीतकः (?)
क्रान्तेश्चापभवा गुणास्तलभवा नीहा(?)श्चरार्धासवः ।
कृत्वा षड्भयुते खौ निजचरं लिप्तासु भेदं पदे
युग्मौजे स्वमृणं ततस्तु समये स्यात् काललग्नं रवेः ॥ ३ ॥

धीषष्टे पदभाकृतिं वनहतां प्रक्षिप्य मूलं श्रुतिः
शंस्य - ० ० -- ~ (2) शक्तिरतनेत्राप्तेन शङ्कुस्ततः ।
त्रिज्याकृत्यवलम्बकांशनिहतक्रान्ते (?) स्वकोटया हरेत्
कृत्वा तत्र चरं क्रमात् कृतधनुः प्रत्यक्कपाले तु तत् ॥ ५ ॥

षड्भोनं कृतक्रिये कृतकलाप्राणान्तरे [तद्] विधौ
तस्मादस्तग'काललग्नरहिता नाड्यः षडाप्तांशकान् ।
नाडी देहि]सुखांशयुक्तरहिता स्वल्पेऽधिके हि.." ॥ ५-६ ॥

युक्त्वार्कास्तगकाललग्नलवके षड्भिर्निशानाडिकां
त्यक्त्वेन्दौ कृतदृक्क्रिये कृतकलाप्राणान्तरे दोर्गुणम् ।
याम्योदक्चरमौर्विकोनसहितः कोट्यावमस्याहतस्
त्रिज्याकृत्यवलम्बकांशकहतश्चन्द्रस्य शङ्कुः फलम् ॥ ७ ॥


1. Ms. reads जळ

2.Ms. corrupt. The krānti-jyas intended could be given by the expn. वनापो तार्किको जीरकः ।

3. Ms. reads दस्तन

4. Large unindicated gap comprising of the rest of verse 5 and the whole of verse 6,

'यद्यकोंनितविस्तरार्धकृतितो मूल लयार्धाहितं
भक्तं भुक्तिकला भयाशरहितेनेन्दु:(?)प्रभाशङ्कुना ।
दोर्ज्या तत्र तुलादिकादि च ~ रेतू सौम्याद्विशोध्यागतः
शङ्कुर्व्यस्तविधौ धनुस्तु चरतस्त्यक्ताद् विशोध्यं विधौ ॥ ८ ॥

[ इति अच्युतकृतं छायाष्टकम् ]






1. Ms. त for य।

2. The ms. actually reads the colophon in Malayalam as : Acylita Pisarati untakkiya Chayastakam. It adds, again in Malayalam : itil natette slokam tatkalatte uhippan (The

first verse here is for the derivation of the (desired) current time').
प्रतीकः श्लोकसंख्या
अज्ञानेनाधिसम्पत App. V 10
अतीश्य कल्पे " I, i 5
अत्रादिवर्षादिभवात् ". I ii,16
अनूननम्येन " I. i.15
अनूननूस्नानन " I, i. 6
" " V. 4
अनूनसिद्धिसौख्योनम् " VI 1
अप्रजेनाभिमोगो " VI 2
अब्दान्तवारे घटिका 2. 8
अभिवन्द्य गुरुन् App. II. I
अभीष्टवारे तिथयो " I ii. 8
आदावुच्चाल्यवृत्तं " I 4
आनन्दभावेन विना " I.i.21
आयनस्य चलनस्य 3.21
इन्दूचभान्वोः 5.2
इन्दूच्यसूर्यान्तर 5.1
इन्दूच्चोनितभानु App. X. 1
उहेतु चेतोगमने 1.2
एतद्दिनौघं रवि App. i. ii. 9c
एवं चन्द्रार्कयोस्तु " IX 5
कर्णव्यास र्घवृत्तं " IX 3
कर्णस्य बाहोश्च ४।८
कलिवासरादभीष्टात् " IV. 1
कले समाः खेचर 2. 4
" App. I. ii. 2
प्रतीकः श्लोकसंख्या
कल्पोदितै खेचर App. V.1.
कल्यन्वनिहता नवेन्दु 2.5.
कल्यादिजैः स्वध्रुवकैः App. I. ii. 3
कल्यादिभूताः खलू " I.i.18
कल्यादौ स्युरमी 2.2
कुर्यादनुनयाभ्यस्ते App. III 4
कृतं त्रेता द्वापराख्यं 1.11
कृतकोटिफलं 3.19
कृतायनांशस्य रवेः 3.23
कृतायनांशाद् ग्रहतो 6.6
कृतायनांशो विदधीत 6.1
कृत्स्नस्य मान्दपरिधेः 3.16
केन्द्रग्रहान्तरमिनो 4.15
केन्द्र त्रिभोने तु 3.5
कोटिफलाहतकेन्द्र 3.14
कोटीफलं दोफल 3.15
कोलम्बवर्षागत 2.3
" App. I .ii. 1
क्रमेण केन्द्रे मृग 3.17
क्रान्तिज्याक्षहताव 3.27
क्त्रियादिनिघ्नाद् रवि App. I,ii.10
क्षिप्त्वार्कवाराद् " I.ii.6
क्षेपः कृतो योऽत्र 5.6
क्षेपाः शशाङ्कात् 1.15
क्षेपादन्त्यफलाहतात् 4.14
स्फुटनिर्णतन्त्रम् - १०
प्रतीकः श्लोकसंख्या
खगाहिसिद्धेन्द्रनिज App. II 5
खषट्शारघ्न्या निज 6 7
गरिष्ठनुत् सार्थवनं App. I, i 1
गुरुचरणसरोज 6 11
गूढप्रज्ञो गुरु नत्वा App. VI. 4
चतुर्वशा स्युर्मनवो 1,10
चतुर्युगानां प्रथमः I i, 4
चापार्हमौर्व्याः प्रथमं 3, 9
चोळेन्द्ररासा App. I,i 7;
" " V. 5
जहार मधुनिर्मोगो " II 8
जशुक्रयोस्तु स्फुट " 4.10
ज्ञानज्ञः सिद्धसौख्यः App. VII. 1
ज्ञानी वरिष्ठो नु " I i.19
ज्ञानेन नूनेन " I i.2
ज्ञानोत्सवो दिनपतेः " II. 9
तत्कोटिमौर्व्या स्व " 4 11
तथैव कार्या भगणैः App. I.i. 14
तद्भीः खराः " II 3
तनयः प्रतनुः " II 7
तन्त्रसंग्रहसम्प्रोक्त " III 1
तस्माच्छीघ्रोच्चकेन्द्र " IX. 6
तस्य द्वितीये तु 6,5
तात्कालिकान् वृत्त 4,4
तिथ्यश्विदेवै: 3. 1
तुङ्गसमः कृष्णो App. VIII. 1
तुला किरीटेरिध " I i.16
ते वृक्रक्रियायां " I V. 3
तेनाहता केन्द्र{ V.9
तेनोदितात् कोटि 3.7
प्रतीकः श्लोकसंख्या
तेषां मनूनां प्रभवात् App. I.I. 3
त्रिघ्नाक्षज्या खाभ्र 3. 26
त्रिज्याहताद् 5. 5
दिनकेन्द्रगतिध्न 3. 20
दिवसा भानुभगणैः 2.7
दृक्क्षेपमौर्वी खलु 6. 3
दृकुतुल्याद् युगपर्ययात् App.II. 11
दृढावर: प्राज्यनरः App.I. i.17
देवाश्विनः षष्टि 3.2
दो: कोटिजीवे च 5. 3
दोर्ज्येयमन्त्यद्युगुणेन 3. 24
दोर्लिप्तिका तत्व 3. 6
द्रष्टा केन्द्रस्थितश्चेत् App.IX 1
द्वाभ्यां द्वाभ्यां तद्वत् 1.14
धन्या नु सा काम I.i.9.ii.4c V.7
घन्यो जालसमः App. X. 3
धन्यो नाथ: " II.10
धन्यो नु सोम 1.i.14c
धन्यो रवि सकुन्नत्वा VI. 5
धाता शिवघ्नात् I.i.12
धीबलनिघ्नात् IV. 4
धीवरो रसनद्धात्मा IV. 3
धीषष्टे पदभाकृति X. 4
धूर्तनृपघ्नात् IV. 3
धेनुघ्नात् खेटमगणात् III. 2
नखेषुरामाः परिधि 2.9
नत्वा गुरून् गोल App.I.i.1
नरेशलग्नः परिधिः " I.11.1 1c
प्रतीकः श्लोकसंख्या
नवाभ्रदिग्दन्त I 5
निर्भीगो नु सनक: App. VIII 2
निहत्य लिप्ता विकलाश्व ,, iI 15
नूत्नोऽत्र कृष्णः I.i.20
पतितो दुष्टविनिघ्नात् ,, IV. 8
परहितमध्यानयनम् ,, IV. 6
पातानां शशितो 1.9
पातोनमन्दस्फुटदो 4.1
पातोनस्य विषोस्तु कोटि App. X. 2
पातोनाधशशाङ्क App.X. 2
पीनाङ्गहतात् " IV. 5
पुनर्वनं घूर्जटि " I.i.10
पूर्वोक्तकर्णेन सम 3 .18
पृथग् द्विनिघ्नात् App. I. ii. 11
फले दूवक्षपदृग्गत्योः 6.9
ब्रह्याणं मिहिरं 1.1
भकेन्द्रखेटान्तरर्गतो 5.4.7
भक्त्या वृषारण्य 1.3
भवन्ति वारा हि App. I.ii.5
भानुः सुनम्यो " V. 7c
भुजाफलं मेष 2.12
भूपृष्ठगद्रष्टुरमी 6.10
भौमादीनां युक्पद 1.13
मध्ये कुर्याहो फल 3.13
मन्दस्फुटानां गति 3.29
मन्दस्फुटेभ्यः कुज 4.3
मन्दोच्चपातलव App. II. 12
मन्दोच्चपाता अपि I.i. 18
प्रतीकः श्लोकसंख्या
मन्दोच्चपातानपि App.I.ii.4
मन्दोच्चानां श्वभ्र 1.8
यज्ञावनी धीर App.II.4
यद्यर्कोनितविस्तार " X. 8
यानलिप्ताभिः 3.8
याताश्चैत्रादिमासा: 2.6
युक्त्वास्तार्कग App. X.7
येषां मते भवति 4.16
रन्ध्राङ्गसायक 2.1
राशेराद्यस्याथ 3.22
राश्यादयो भास्कर 2.11
रोगादसाधुः App.I.i.8; V.6
लघुसौख्यसागरघ्नात् " IV. 2
लब्धं क्षिपेच्छोषित 3.10
लब्धस्य चापं स्वमद 4.6
लम्बाहतां काल 6.2
लम्बाहतां काल 6.4
लयतोषचत्वरघ्नात् App. IV.7
लिप्तासुभेदे 3.28
विक्षेपकोटिरिह कोटि 4.5
विक्षेपवर्गान्वितकर्ण 4.7
विघेर्दिनं कल्प App. I.i.2
विषुवहिनमध्य 3.25
व्यासार्धघ्नाद दो 4.12
व्योमास्बराकाश 1.4
शङ्कोः फलं मूविहगान्तराले 6.8
शरादिशैलाभ्र 1.7
शशाइपुत्रस्य दिनेश 1.6
शिष्टात् प्रियायैः App. V. 2
प्रतीकः श्लोकसंख्या
शुकार्थमुग्धा App. V. 8
षङ्मोनं कृतवृक्क्रये " X 5
संस्थाप्य चेतत्र " I.ii. 7
सम्पन्नशारीर " V. 9
सरोजबन्धोर्दिनभुक्ति 2.10
सारं गीतं App. II.6
सुभक्तशिष्टं खलु " I.ii.9
सुसूक्ष्मा भास्करादीना " VI. 6
सूर्यात् खखाद्रि 1.16
सूर्यादीनां मान्द 1.12
स्थानाडयोर्ध्वात् App.1.ii.14
प्रतीकः श्लोकसंख्या
स्थाप्य ग्रहा्णां " 1.ii.13
स्फुटनिर्णयतुल्यमिदं IV 9
स्वदेशजस्तेन I. ii. 12
स्वल्पचापघन 3.11
स्वोच्चव्यासार्धवृत्तं App. IX. 2
स्वोच्चानित मध्य 3.4
हत्वा नूत्नातपत्राप्तं App III 3
हत्वार्कमध्यमनिज 4.13
हरेण मौर्व्यास्तु 3.3
ह्रत्वा खरांशो App I.ii.17



Vishveshvaranand Vishva Bandhu Institute

P U B I L I c A T I o N S

Rs. Ps.
 
1. Summary of G. A. Grierson's Linguistic Survey of Rs. Ps. India, By Siddheshvar Varma, Pt. I …
... 50-00
 
2.Summary of G. A. Grierson's Linguistic Survey of Rs. Ps. India, By Siddheshvar Varma, Pt. II …
... 50-00
 
3.Upanisad-uddhara-kota, By vishya Bandhu
... 30-00
 
4.New Varttika to Panini's grammar, By Vishva Bandhu and Munishvar Deo
... 8-00
 
5.A comparative and critical dictionary of Vedic interpretation : A specimen, By Vishva Bandhu and S. Bhaskaran Nair
... 7-00
 
6.A History of the Kerala School of Hindu Astronomy, By K.V. Sarma
... 20-00
 
7.Bibliography of Kerala and Kerala-based works on Hindu Astronomy, By K.V. Sarma
... 17-50
 
8.Yadava Inscriptions from Ambe Jogai, By Ajay Mitra Shastri
... 8-50
 
9.Candra-sphutahti; of Madhava of Sangama-grama, Cr. ed. with Translation and Introduction, By K. V. Sarma
... 6-00
 
10.Decennial Index to the Vishveshvaranand Indological Journal, Vols. I-X (1963-1972), By K.V. Sarma …
... 18-00
 
11.Bibliography of Kauțiliya Arthaśastra, By Ludwik Sternbach
... 5-00
 
12.Kangri-A descriptive study of the Kangra valley dialect of Himachal Pradesh, by S.L. Diagra
...
 
13.Sphutaniraayatantra of Acyuta with auto-commentary, Cr. ed. with Introduction and Appendices by K.V. Sarma
...
 
14.Kudrakalpasatra with the Com. of Srinivasa, Cr. Ed. by B.R. Sharma
... (In press)
 
"https://sa.wikisource.org/w/index.php?title=स्फुटनिर्णयतन्त्रम्&oldid=156090" इत्यस्माद् प्रतिप्राप्तम्